D I S S E R T A T S I Y A - ZiyoNETziyonet.uz/uploads/books/47828/5412db812dfd8.pdf · bosqichlarida, shuninigdek kasb hunar kollejlarida kasbiy mahoratni oshirishda ularda kasbiy

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA

UNIVERSITETI

Qo’l yozma huquqida

UDK (355:371)

NAZAROV JAMSHID XOLIYOROVICH

“ Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini

shakllantirish omillari ”

5А111501-Chaqiriqqacha harbiy ta’lim

Magistr

akademik darajasini olish uchun yozilgan

D I S S E R T A T S I Y A

“Himoyaga ruhsat etilsin”

Magistratura bo’limi boshlig’i:

–––––––– t.f.n., dots. М.Х.Esanov

“––––” iyun 2014 yil

“Himoyaga tavsiya etilsin”

“Harbiy ta’lim” kafedrasi boshlig’i:

–––––––– p/p-k L.Х.Davirov

Ilmiy rahbar:

–––––– o’qituvchi А.Х.Saxibov

Toshkent – 2014

2

MUNDARIJA

KIRISH........................................................................................................3

I BOB. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni

shakllantirishning pedagogik asoslari ..............................................................7

1.Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini

shakllantirishning o’ziga xos hususiyatlari...........................................................7

2. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligiga

qo’yilgan talablar.................................................................................................12

3. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentlik qobiliyatini

tashkil etish yo’nalishlari.....................................................................................23

I bob bo’yicha xulosa..................................................................................31

II BOB. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilari kasbiy kompetentligini

shakllantirishning didaktik shart-sharoitlari……………………………….32

1.Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilari kasbiy kompetentligini

shakllantirish tizimini amalga oshirish shakllari.................................................32

2. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilari kasbiy kompetentligini

shakllantirishda axborot-metodik ta’minoti hamda uning tarkibiy qismlari.......40


shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish....................................50

II bob bo’yicha xulosa................................................................................55

III BOB. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentlikni shakllantirishga doir tajriba-sinov ishlarining

mexanizmi……………………………………………………………………..56

1. Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish va o’tkazish.....................................56

2.Tajriba-sinov ishlarini son va sifat tahlili.................................................70

III bob bo’yicha xulosa..............................................................................84

XULOSA....................................................................................................85

ILOVA........................................................................................................88

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI.............................92

3

KIRISH

Tadqiqotning dolzarbligi: Pedagogik kasb bir paytning o’zida ham

islohatchilik, ham boshqaruvchilik kasbi hisoblanadi. Shaxs kamolotini

boshqarish uchun esa kompetent bo’lishi lozim. Shuning uchun o’qituvchini

kasbiy kompetentligi tushunchasi uning pedagogik faoliyatini amalga oshirishga

nazariy va amaliy tayyorgarligi hamda yuksak darajadagi mahoratini

ifodalaydi.O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonunining

5-moddasida «Yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar pedagogik

faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga ega» ekanligi ko’rsatilgan. Shunga ko’ra

bo’lajak harbiy o’qituvchilarning kasbiy kompetentligi tarkibi pedagogik

ko’nikmalar orqali namoyon bo’lishi mumkin. Kasbiy tayyorgarlik modeli

umumiydan xususiy ko’nikmalar yo’nalishida belgilanishi maqsadga muvofiq.

Ma’lumotlar va voqeylikni nazariy tahlil qila olish ko’nikmasi bilan uzviy

bog’liqlikda pedagogik fikrlash va amaliyot yurita olish ko’nikmasi umumiy

ko’nikmalar sirasiga kiradi. Bu har ikkala ko’nikmani sezgi, tajriba va nazariy

darajalarda ro’y beradigan aniq fikrlashdan mavxumlikka o’tish jarayoni asosini

tashkil qiluvchi ko’nikmalar birlashtirib turadi. Tahlilni nazariya darajasigacha

yetkaza olish ko’nikmasi – bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilariga ta’lim

berishning muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Umuman olganda, harbiy

o’qituvchining kasbiy xususiyatlar talablariga mosligi pedagogik

ko’nikmalarning pedagogik fikirlash va amaliyot yuritish bilan bog’liq

jihatlarning mosligini anglatadi. Pedagogik vazifaning umumiylik darajasiga

qaramay ilmiy asoslangan tizimini yaratish asosiy muammolardan biri

hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi ham aynan shundadir.

Tadqiqot ob’ekti: Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirishga tayyorlash jarayoni.

Tadqiqot predmeti: Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirish mazmuni va metodikasi.

4

Tadqiqotning maqsadi: Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirish mazmuni, metodlari, vositalarini

takomillashtirishdan iborat.

Tadqiqotning vazifalari:

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirishning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash, Markaziy Osiyo

mutafakkirlarining muomala madaniyatini shakllantirishga oid g’oyalarini

o’rganish.

Yangi pedagogik texnologiyalardan kelib chiqadigan bo’lsak

bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirishni

takomillashtirish, chaqiriqqacha harbiy ta’lim mutaxassislarining kasbiy

madaniyatini shakllantirish omillarini o’rganish.

Kasbiy, pedagogik-psixologik va boshqa fanlarni o’qitish jarayonida

bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish

omillarini tadbiq etish imkoniyatlarini o’rganish.


shakllantirish yuzasidan metodik tavsiyalar ishlab chiqish va ularni amaliyotga

joriy etish.

Tadqiqotning farazlari: Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirish jarayoni shu vaqtda muvaffaqqiyatli va samarali

bo’ladiki» Agar:

-bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirishning

asosiy shartlari haqqoniy aniqlansa;

-bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish

jamiyatdagi ijtimoiy-madaniy vaziyat nazarda tutgan holda amalga oshirilsa;

-bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish

ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo’lib, uning o’ziga xos omillari, metodlari,

vositalari zamonaviylashtirilsa.

5

Adabiyotlar tahlili: U.Abdusamatovning magistrlik dissertatsiyasida

bo’lajak harbiy rahbarlarning pedagogik madaniyatini shakllantirishning o’ziga

xos xususiyatlari yoritilgan.

L.Yangiboevning magistrlik dissertatsiyasida bo’lajak harbiy rahbarlarning

kommunikativ ko’nikmalarini shakllantirish usullari bayon etilgan.

A.Irisovning magistrlik dissertatsiyasida bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchisining pedagogik texnologiyasini tarkib toptirish usullari, ya’ni

pedagogik texnologiya xaqida tushuncha, uning xususiyatlari, interfaol metod,

asosida o’qitish metodikasi bayon etilgan. Bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarining pedagogik mahoratini shakllantirishga oid masalalar bilan

A.D.Redjaboev, R.A.Hamroqulov, A.Yu.Sotvoldiev, U.S.Temirova va boshqalar

shug’ullanishgan.

R.A.Hamroqulovning ilmiy ishida bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim

o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirishda muomala

madaniyatining quyidagi qirralari, yo’nalishlari shakllantirilishi kerakligi

aniqlangan:

- harbiy pedagoglar va bo’lajak harbiy rahbarlar o’rtasidagi munosabat;

- bo’lajak harbiy rahbarlar o’rtasidagi salomlashish munosabati;

- ijtimoiy foydali mehnat jarayonidagi munosabat;

- mashg’ulotlar jarayonidagi munosabatlar;

- bo’lajak harbiy raxbarlarning xulq-atvor ko’nikmalarini shakllantirish;

- ommaviy ishlar jarayonida rasmiy munosabatning elementlarini

shakllantirish;

- hamkasblar o’rtasidagi munosabat

Bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy

kompetentligini shakllantirishda milliy qadriyatlarning ta’sir kuchi nihoyatda

katta. Ular ijtimoiy ongning muhim shakllari sifatida o’quvchilarning

ongi, xulqi, hatti–harakatlarida faoliyatlariga ta’sir etadi va o’quv jarayonida,

darsdan tashqari tarbiyaviy jarayonida o’zining qimmatini oshirishni ham

ta’minlaydi. Bundan kelib chiqqan holda magistrlik tadqiqot mavzusini

6

“Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish

omillari” deb nomladik.

Tadqiqotda qo’llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi:

Tanlangan manbaga oid ilmiy metodik manbalarni tahlil qilish, ilg’or

pedagogik tajribalarni o’rganish va umumlashtirish, chaqiriqqacha harbiy

ta’lim tizimida bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy

kompetentligini shakllantirish omillarini ishlab chiqish.

Tadqiqotning nazariy ahamiyati:

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligi

sifatlarini rivojlantirishning ilmiy, nazariy asoslarini yaratish:

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida innovatsion texnalogiyalar

orqali kasbiy kompetentligini shakllantirishning mezonlarini ishlab chiqish;


shakllantirishning tarbiyalash mexanizmlari yaratiladi.

Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Oliy ta’lim muassasalarida bo’lajak

harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirishga oid ilg’or

g’oyalardan O’zbekiston Respublikasi uzluksiz talim tizimining barcha

bosqichlarida, shuninigdek kasb hunar kollejlarida kasbiy mahoratni oshirishda

ularda kasbiy bilimlarni egallashga va amaliyotga tadbiq etishda foydalanish

mumkin.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi:

-bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini

shakllantirish omillariga oid bilimlarini axborot texnologiyalari asosida

rivojlantirishning nazariy asoslarini aniqlandi;

-bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarini tarbiyalash jarayonida ta’lim berish

yo’llari takomillashtirildi va unga mos mezonlar aniqlashtirildi.

Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi:

Magistrlik dissertatsiyasi kirish, 3 bob, 8 paragraf, umumiy xulosalar,

ilovalar va adabiyotlar ro’yhati bilan birgalikda 95 betdan iborat.

7

I BOB. BO’LAJAK HARBIY TA’LIM O’QITUVCHILARIDA

KASBIY KOMPETENTLIKNI SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIK

ASOSLARI

1.Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini

shakllantirishning o’ziga xos hususiyatlari

Mamlakatimizda mustaqillik bilan boshlangan davr xalqimiz hayotining

barcha sohalarida milliy ruhimizga mos va xos bo’lgan islohotlarni amalga

oshirish uchun keng istiqbollar ochdi, Endilikda «Respublikani haqiqatdan ham,

uning milliy manfaatlaridan kelib chiqqan holda, xalqning azaliy turmush tarzi,

an’analari, urf-odatlari va ko’nikmalarini, mavjud beqiyos tabiiy boyliklarini har

tomonlama hisobga olib, yuksaltirish ommaviy bo’lib qoldi. Prezidentimiz

I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Asrlar davomida aqlu-zakovati ila bunyod etgan

boy ma’naviyati tufayli xalqimiz mag’rur yashadi, mehnat qildi, doimo hurriyat

va erk sari intildi. Ana shu milliy g’urur bugungi istiqbolimizning oltin

poydevoridir»1.

Markaziy Osiyoda maktab madrasalar o’rta asrlardayoq rivojlangan, hozirgi

Ma’mun akademiyasiga o’sha davrda asos solingani fikrimizning dalilidir.

Pedagogik tarbiyashunoslikda qadimgi Yunonistondan keyingi Markaziy

Osiyoda rivoj topgan. Chunki dunyoga mashhur Al Xorazmiy, Abu Nasr

Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi mutafakkirlar avvalo

madrasada mudarrislik qilganlar. «Ikkinchi muallim» sifatida dunyoga mashhur

Abu Nasr Forobiy pedagogik madaniyati haqida shunday deydi: «Muallim

shogirdga nisbatan o’ta hokimlikka ham, o’ta bo’shlikka ham yo’l qo’ymasligi

lozim, chunki o’ta hokimlik shogirdda muallimga nisbatan nafrat uyg’otadi,

agarda shogird muallimning bo’shligini sezsa, unda muallimga va uning ilmiga

nisbatan sovish va mensimaslik paydo bo’ladi»2. U axloqning o’n ikki tamoyili

haqida fikr yuritganda, xushfe’llik, shirinsuxanlik fazilatini alohida ulug’laydi.

1 Karimov I.A.Barkamol avlod orzusi.-T.:Sharq,1998.-184 b 2 Abu Nasr Farobiy “Baxt saodatga erishuv yo’llari” (“Risola fi-tanbeh ola asbob as-saodat”) 17-bet

8

Ma’lumki, Abu Ali Ibn Sino dunyoda tibbiyot fanining asoschilaridan biri

sifatida mashhurdir. Lekin uning inson ruhiyati va jismoniy uyg’unligi, insonni

bir butunlikda o’rganish ta’limoti yetarli o’rganilmagan. U «yaxshi va yomon

xulqning hammasi sharoit va tarbiya, odatlanish natijasida vujudga keladi».

Inson muloqatda samimiylik, nutq tovushi, ovoz ohangi kabi ta’sir vositalariii

ruhshunos sifatida ifodalaydi. «Tabiatning insonlarga in’om etgan yana biri oliy

fazilat inson nutqidir. Inson o’zining ana shu nutqidagi tovush ohanglari orqali

o’z ifodalarini izhor etadi»-deb yozadi.

Sa’diy Sheroziy o’qituvchilarni Talabalar bilan muloqatda bo’lish

qoidalaridan xabardor bo’lishga, o’ylab, har bir so’zni o’ylab gapirishga da’vat

etadi. Aqlli odam ko’p o’ylamasdan gapirmaydi, o’z so’zi va fikrini huddi

qimmatbaho yoqut kabi dilda saqlaydi.

Buyuk ma’rifatparvar muallim mohir tadqiqotchi Abdulla Avloniy ta’lim

tizimi, o’qitishni takomillashtirish, o’qituvchi malakasini shakllantirish bo’lg’usi

o’qituvchilarni tayyorlash muammolariga mutloqo yangicha yondashgan olimdir.

U o’qituvchilarning shaxsiy fazilatlari, axloqi, odobi, bilimdonligi, ziyrakligi,

topqirligi, farosatliligi, aql zakovatliligi ta’lim va tarbiya uchun asosiy negiz

ekanligini ta’kidlab o’tadi. Ayniqsa, uning fikricha, ijodiy izlanish, o’qish va

o’qitishning yangi shakl, uslub hamda vositalarini qidirish o’qituvchilarning eng

muhim sifatlaridan biridir3.

Qadimgi Sharq, pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri «Qobusnoma»da

ham nutq odobi va madaniyati haqida ibratli gaplar aytilgan bo’lib, ular hozirda

ham ma’lum darajada o’z ahamiyatini yo’qotmagan.

«Qobusnoma» Kaykovus tomonidan 1082-1083 yillarda yaratilgan bo’lib,

44 bobdan iborat. Uning 7 - boblari so’z odobi haqidadir. Asar muallifning

farzandiga qilgan nasihatlari sifatida yozilgan. U farzandini yoqimli, muloyim,

o’rinli so’zlashga, behuda gapirmaslikka undaydi: «Yaxshi so’zlashga o’rgan va

muloyim so’zlashdan boshqa narsani odat qilma, negaki qanday so’zni gapirigani

istasang, til shuni gapiradi. So’zni o’z joyida so’zla, joyida aytilmagan so’z, agar

3Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yoxud axloq” asari 32-bet.

9

u yaxshi so’z bo’lsa ham yomon ko’rinadi». «Kishi suxandon va notiq bo’lishi

lozim».Har bir notiq o’z nutqi ustida ko’p mashq qilishi, xalq oldida nutq

so’zlaganda yoqimli gapirishi, xalqning e’tiborini qozonishi zarur. Xalq, oldida

gapirganda so’zing go’zal bo’lsin, bu so’zni xalq qabul qilsin. Xaloyiq, sening

so’z bilan baland darajaga erishganingni bilsin, chunki kishining martabasini

so’z orqali biladilar. har kishining ahvoli o’z so’zi ostida yashiringan bo’ladi».

Kaykovus notiq so’zning ma’nolarini har tomonlama o’rgangan bo’lishi kerak,

deb hisoblaydi. Notiq xalq tilini, xalqning fikrini, ruhiyatini bilishi kerak.

«Shunday kishini notiq deymizki, uning har so’zi xalqda tushunarli bo’lsin».

So’zlaganda o’ylab, har bir fikrdan kelib chiqadigaya xulosani ko’z oldiga

keltirib gapirgan notiq pushaymon bo’lmaydi: «O’ylamasdan so’zlama, har bir

so’zni o’ylab gapir». U tildagi so’zlarni buzib so’zlamaslikka, hamma vaqt

mavjud til normalariga amal qilishga chaqiradi»-«Agar so’zni va ilmni yaxshi

bilmasang ham, hech bir so’zni buzma, to’g’ri ta’rifla, so’zni bir xil gapir».

Kishi kamtar bo’lishi kerak, o’zini xalq, orasida oddiy, kamtar tutishi lozim,

mahmadonalik qilish, ko’p gapirish donolik belgisi emas, «Ey farzand» agar sen

har qanday notiq bo’lsang ham, o’zingni bilganlardan pastroq tutgil, toki so’z

bilimdonligi vaqtida bekor bo’lib qolmagaysan. Ko’p bilgulu, oz so’zla, kam

bilsang, ko’p so’zlama, chunki aqlsiz kishi ko’p so’zlaydi, deganlarki, jim

o’tirish salomatlik sababidir. Ko’p so’zlovchi aqlli odam bo’lsa ham, xalq uni

aqlsiz deydi...»4.

Tajribalardan foydalanish va ilg’or texnologiyalarni qo’llash, zamon

talablari asosida bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy

kompetentligini shakllantirish qoidalarini hayotta tatbiq etish quyidagilarni

nazarda tutadi.

Demak, bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy

kompetentligini shakllantirishda eng avvalo muomala odobi u aloqa qiladigan

odamlar, muassasalar bilan o’z kasbiy vazifasini bajarayotganda sodir bo’ladigan

4Kaykovus “Qobusnoma” asaridan Toshkent “O’zbekiston” 1997 y. 46-47-betlar

10

axloqiy munosabatlar majmuidir. Ushbu yondashuv asosida Yevropa pedagoglari

muomala odobini shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratib ko’rsatadilar:

o’qituvchi bilan o’quvchilar o’rtasidagi muomala;

o’qituvchi bilan pedagogik jamoa o’rtasidagi muomala;

o’qituvchi bilan ota-onalar o’rtasidagi muomala;

o’qituvchi bilan ta’lim muassasasi rahbarlari o’rtasidagi muomala5.

Pedagogik muomala jarayonida pedagogning muomalaga o’ziga xos

moslashuvi alohida rol o’ynaydi. Bunday moslashuv deganda psixologik, nutq,

harakat va shu kabi usullar tizimi tushuniladi, mazkur tizim pedagogik

vaziyatning vazifasi va xususiyatlariga o’xshash bo’lgan muomala tuzilishini

tashkil etish, ongiga samarali tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish uchun tanlanadi.

Pedagoglarning muomala masalalari haqidagi fikrlarini tahlil qilishimiz

natijasida chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonida muomalaning ko’rinishlarini

aniqladik. Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonidagi aloqalar tizimida harbiy

rahbarlar bilan o’quvchi-yoshlar o’rtasidagi muomala munosabatlar katta o’rin

egallaydi. Bu jarayonda o’quvchi-yoshlar insoniyatning asrlar davomida

to’plagan bilimlarini, axloqiy tajribani egallab oladi. harbiy rahbar chaqiriqqacha

harbiy ta’lim jarayonda yetakchi kishidir. Shuning uchun ham harbiy rahbar,

uning axloqiy sifatlari, xulqiga o’quvchi-yoshlar bilan muomalasiga nisbatan

alohida, yuksak talablar qo’yiladi.6

Harbiy rahbarlar harbiy hayotga endigina kirib kelayottan barkamol shaxs

sifatida shakllanadigan insonlar – o’quvchi-yoshlar bilan muomalada bo’ladi.

O’quvchi-yoshlar harbiy muomala odobini asosan harbiy rahbar timsolida anglab

oladi.

5Redjaboev A.D. Yoshlarni milliy istiqlol g’oyasi asosida harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning

pedagogik asoslari: Ped.fanl.nomz. ...diss. – T:. 2004. – 167 bet. 6Tursunov.A. Armiya. T.:Adolat, 2003. 32 b.(Davlat va millat ramzlari). O’zbekiston Respublikasi Qurolli

Kuchlarini isloh hilish mamlakatimiz xavfsizligi va barqarorligini,xududiy yaxlitligini, uning chegaralari

dahlsizligini, fuqarolar tinchligi va osoyishtaligini ta’minlashga qaratilgan». Z.b.

11

Demak, shirin muomala har bir kishiga quvonch, bemorga malham va najot

bag’ishlaydi. Ilmiy tadqiqot ishimizda «Yoshlarni chaqiruvga qadar boshlang’ich

tayyorgarligi» fani tarkibida muomala madaniyatining nazariy va amaliy

asoslarini, uning milliy va umuminsoniy xususiyatini yoritishga harakat qilinadi.

Ma’lumki, barcha ma’naviy-axloqiy fazilatlarning poydevori, harbiy

tushunchalari, ko’nikmalari chaqiriqqacha bo’lgan yoshidan tarkib toptirilsagina,

bu poydevor barqaror bo’ladi. Harbiy rahbarlarning shaxs sifatida shakllanishida

hal qiluvchi omilga aylanadi. Zero, ma’naviy-axloqiy fazilatlar tarkibida

muomala munosabat madaniyati alohida o’rin tutadi. Ta’lim muassasasida

o’quvchi-yoshlarga uy, oila muhitidan tashqari dastlabki harbiy muomala,

munosabat muammolariga duch keladi. Shunisi xarakterliki, ta’lim muassasasida

izchil va uzviylikda ta’lim-tarbiya qonuniyatlariga asoslangan harbiy rahbar

shaxsini shakllantirish amalga oshiriladi. Ya’ni oila, mahalla, ko’cha, tarbiyaviy

ta’siridan farqli professional ta’sir ko’rsatiladi. Shuningdek, tarbiyadagi milliylik

uyg’unligiga erishiladi. Ya’ni oilada, mahallada milliy kadriyatlar, mahalliy urf-

odatlar tarbiyasi ustuvor bo’lsa, ta’lim muassasasida dastlabki umuminsoniy

kadriyatlar va harbiy bilimlar bo’yicha tushuncha, ko’nikmalarni shakllantirish

yo’nalishida ham ish olib boriladi.

Shundan kelib chiqib, ilmiy tadqiqot ishimiz predmeti doirasida bo’lajak

chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini

shakllantirishda muomala madaniyatining quyidagi qirralari, yo’nalishlari

shakllantirilishi kerakligini aniqladik:

- harbiy pedagoglar va bo’lajak harbiy rahbarlar o’rtasidagi munosabat;

- bo’lajak harbiy rahbarlar o’rtasidagi salomlashish munosabati;

- ijtimoiy foydali mehnat jarayonidagi munosabat;

- mashg’ulotlar jarayonidagi munosabatlar;

- bo’lajak harbiy raxbarlarning xulq-atvor ko’nikmalarini shakllantirish;

- ommaviy ishlar jarayonida rasmiy munosabatning elementlarini

shakllantirish;

- ham kasblar o’rtasidagi munosabat;

12

- minnatdorchilik bildirish.

Bu fazilatlar bevosita harbiy rahbarlarning axloqiy faoliyati namunasi

asosida tarkib toptiriladi. Lekin harbiy rahbarlarning muomala madaniyati

tarbiya jarayonining asosiy ta’sir vositasi bo’lishi pedagogik mahoratdir.

Yuqoridagilarni bo’lg’usi harbiy rahbarlarning o’zi yaxshi bilib olmog’i lozim.

Ana shu qadimiy madaniyat ma’naviy xazina, jahonga mashhur o’zbekona

insonparvarlik, mehmondo’stlik, vatanparvarlik kabi milliy qadriyatlar zamirida

muloqat, muomala fazilati alohida o’rin tutadi. Insoniy muomalaning ijtimoiy

ahamiyati beqiyos bo’lib, tarixiy, milliy va umuminsoniy xususiyatga egadir.

Muomala madaniyatini axloqiy, estetik va iqtisodiy tarbiya tarkibida bir

butunlikda o’rganish bilan birga, alohida ilmiy muammo, kasb mahorati sifatida

tadqiq qilish uning ijtimoiy ahamiyatini orttiradi. Pedagogik muomala masalasi

ham o’ziga xos hususiyatga ega bo’lib, dunyo olimlari tomonidan ma’lum

darajada o’rganilgan.

Lekin mustaqil O’zbekistonda chaqiriqqacha harbiy ta’lim-tarbiya

jarayonini insonparvarlashtirish, demokratlashtirish mustaqil fikrlaydigan yosh

avlodni erkin rivojlantirishniig pedagogik tizimi yaratilmagan. Zero-harbiy

pedagogik muomala nazariyasi va amaliyoti chaqiriqqacha harbiy ta’lim-tarbiya

jarayonini insonparvarlashtirish metodologiyasiga asoslanishi davr talabidir.

2.Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligiga

qo’yilgan talablar

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonining vazifasi chaqiriqqacha bo’lgan

yoshlarni jamiyat talablarini o’zida aks ettiruvchi ijtimoiy buyurtma asosida

milliy armiya safiga tayyorlashdan iborat. Chaqiriqqacha harbiy ta’lim

jarayonida yoshlar ajdodlar tomonidan to’plangan bilim, odob, urf-odat,

madaniyat va mehnat, harbiy bilim ko’nikmalarini o’zlashtirishi, hayotiy tajriba

asosida jamiyatda o’zining munosib o’rnini egallashi, salohiyati va

dunyoqarashining shakllanishida harbiy pedagog shaxsi, uning kasbiy mahorati

muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, yoshlarda davr talabidan kelib

chiquvchi yangi masala va muammolarni echish uchun zarur bo’ladigan

13

sifatlarni shakllantirish harbiy pedagogik faoliyat sohasining ustuvor vazifasi

hisoblanadi. Buning uchun avvalo harbiy pedagogning o’zida yangicha bilim

berish, o’zgarib boruvchi mehnat va hayot sharoitlariga muvofiq ijodiy faoliyat

bilan shug’ullana olish ko’nikmalari tarkib topgan bo’lishi lozim. Shu nuqtai–

nazardan Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov “Tarbiyachilarning o’ziga

zamonaviy bilim berish, ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga

solib bo’lmaydigan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz. Mening fikrimcha,

ta’lim – tarbiya tizimini o’zgartirishdagi asosiy muammo shu erda. O’qituvchi

o’quvchilarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy

bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi

kerak”7.- deb ta’kidlaydi.

Shaxs kadrlar tayyorlash milliy modelining muhim tarkibiy qismi, kadrlar

tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining

iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida belgilab berilgan. Bu esa

respublikamizda shaxsga yo’naltirilgan ta’limning yo’lga qo’yilishi uchun zarur

asoslarni yaratib berdi.

Shaxsga yo’naltirilgan o’qitish avvalo ta’limning paradigmasini

o’zgartiradi. Shu paytga qadar mavjud ta’lim tizimida o’qitish ustuvor sanalgan

bo’lsa, ayni paytda jamiyatning axborotlashuvi davrida ustuvorlik – o’qishga

o’rgatishga yo’naltirilgan. Zamonaviy pedagog kadrlar yangi mavqega ega

bo’lib, uning vazifasi eng avvalo yoshlarni mustaqil bilim olish faoliyatini

tashkil etishga, bilimlarni mustaqil egallashga va ularni amaliyotda qo’llash

malakalarini shakllantirishga qaratilmog’i lozim. Pedagog bunday maqsadlarda,

o’qitishning metodlari, texnologiyalarini shunday tanlash kerakki, ular yoshlarga

nafaqat tayyor bilimlarni o’zlashtirishlarida, balki bilimlarni turli manbalardan

mustaqil egallashlari, o’zlarida shaxsiy nuqtai nazarning shakllanishi, uni

asoslashi va erishilgan bilimlardan yangi bilimlar olishlarida foydalanish

malakalariga ega bo’lishlari lozim8.

7 Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T., 1997. 7-bet. 8 Muslimov.N.A. harbiy ta’lim o’qituvchisini kasbiy shakllantirishning nazariy-metodik asoslari: Ped. fanl.

dokt. ... diss. T.: 2007. – 349 b

14

Kadrlar tayyorlashga ijtimoiy buyurtma, mutaxassisning shaxsiy va kasbiy

sifatlari hamda amaliy kasbiy kompetentligini ta’minlashning tarkibi va

mazmunini tahlil qilgan holda zamonaviy pedagogni shakllantirishga

qo’yiladigan talablar hamda ushbu talablar tuzilmasini aks ettiruvchi model

ishlab chiqildi. Bunda biz pedagog shaxsini amaliy kasbiy kompetentlikka ega,

yuksak darajada madaniyatli, yondash fanlar sohalarini tahlil eta oladigan,

tarbiyalash va o’qitish metodlarini puxta egallagan va mutaxassisligi bo’yicha

amaliy faoliyat yurita oladigan, maxsus tayyorgarlikka ega bo’lgan mutaxassis

sifatida tavsifladik.

Zamonaviy pedagog shaxsi modeli ta’lim tizimini modernizatsiyalash va

taraqqiy ettirish borasida yuzaga keladigan vazifalarning muvaffaqiyatli hal

etilishini ta’minlovchi, ma’lum sifatlarni ta’riflovchi hamda mutaxassisning o’z-

o’zini rivojlantirib borishini aks ettiruvchi tamoyillarni belgilashga xizmat

qiladi9.

Pedagog shaxsiga qo’yiladigan talablar asosida uning modelini ishlab

chiqishda oliy ta’limning Davlat ta’lim standartlarida belgilab berilgan quyidagi

holatlar asos uchun qabul qilindi10:

pedagogning faoliyat sohalari: ta’lim; boshqaruv.

pedagogning faoliyat turlari: o’quv; metodik; tarbiyaviy; tashkiliy;

ilmiy (rahbarlik); kadrlar bilan ishlash; tadbirkorlik; ekspertlik va boshqalar.

pedagog faoliyat yurituvchi muassasalar: maktagacha ta’lim; umumiy

o’rta ta’lim; o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi; oliy ta’lim; oliy ta’limdan keyingi

ta’lim; maktabdan tashqari ta’lim; ta’limni boshqarish organlari.

Pedagog shaxsiga qo’yiladigan talablar mazmuni asoslandi va ularning har

biriga tavsif berildi.

Pedagog kadrlarga qo’yiladigan ijtimoiy buyurtma

9 Aminov A.H. Umumiy o’rta ta’lim pedagog hodimlari malakasini oshirish tizimini takomillashtirishning

nazariy-amaliy masalalari: Ped.fan.nomz. ... diss.- T:. 2004.-156-bet. 10 Musurmonova.O. Yuqori sinf o’quvchilarini ma’naviy madaniyati shakllantirishning pedagogik asoslari:

Pedagogika fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dis.-T.:1993.-289 b

15

Davlat va jamiyat rivojining har bir bosqichi shaxs, jamiyat va davlatning

ijtimoiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, ma’naviy-ma’rifiy va madaniy

ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ta’lim tizimi oldiga muayyan ijtimoiy

buyurtmalarni qo’yadi.

O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni va Kadrlar

tayyorlash milliy dasturida har tomonlama kamol topgan, ta’lim va kasb-hunar

dasturlarini ongli ravishda tanlagan va puxta o’zlashtirgan, ijtimoiy-siyosiy,

huquqiy, psixologik-pedagogik bilimlarga ega, jamiyat, davlat va oila oldidagi

o’z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalash bilan bog’liq ijtimoiy

buyurtmalar belgilab berilgan11.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon, qaror va asarlarida

jamiyatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, mafkuraviy, ma’naviy-

ma’rifiy o’zgarishlar, huquqiy-demokratik jamiyat qurish tamoyillari o’z aksini

topgan. Jumladan, “Milliy g’oya: asosiy tushuncha va tamoyillar” nomli risolada

ta’lim tizimi oldiga quyidagi buyurtmalar qo’yilgan:

yoshlarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalash va ma’rifiy ishlarning samarali

shakllari va usullarini ishlab chiqish va joriy etish;

yangi pedagogik va axborot texnologiyalari, tayyorgarlikning modul

tizimidan foydalangan holda o’qitish samaradorligini oshirish;

xalqning boy ma’naviy va intellektual merosi va umumbashariy qad-

riyatlar asosida ta’limning insonparvarlik yo’nalishini ta’minlash;

o’quv-uslubiy majmualarning hamda ta’lim jarayoni didaktik va axborot

ta’minotining yangi avlodini ishlab chiqish va joriy etish;

o’quv jarayonini yuqori sifatli o’quv adabiyotlari va ilg’or pedagogik

texnologiyalar bilan ta’minlashni amalga oshirish;

milliy mustaqillik printsiplari va xalqning boy intellektual merosi hamda

umumbashariy qadriyatlar ustuvorligi asosida ta’limning barcha darajalari va

bo’g’inlarida yoshlarning ma’naviy va axloqiy sifatlarini rivojlantirish;

11 O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining

poydevori. – T:. Sharq nashriyot-matbaa kontserni, 1997. 20-bet

16

yoshlar ongi va qalbiga milliy g’oya va mafkurani singdirish, ta’lim

muassasalarida mafkuraviy tarbiyani bugungi kun darajasiga ko’tarish;

ta’lim berishning barcha darajalarida ta’lim oluvchilarning huquqiy,

iqtisodiy, ekologik va sanitariya-gigienik ta’limi hamda tarbiyasini

takomillashtirish;

yuqori malakali pedagogik kadrlar tayyorlash, ta’lim tizimining kadrlar

salohiyatini tubdan yaxshilash, pedagoglarning kasbiy nufuzini oshirish, ta’lim

muassasalarini maxsus tayyorlangan malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash,

ularning faoliyatida raqobatga asoslangan muhitni vujudga keltirish;

pedagog kadrlarning mafkura borasidagi bilimlarini chuqurlashtirish.

Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar

evolyutsion tarzda ta’lim tizimining yangi mazmun kasb etishini ta’minladi,

ilg’or g’oyalarni o’zida namoyon etuvchi ta’limiy qadriyatlar shakllandi.

Umuminsoniy, ma’naviy-axloqiy, kasbiy ahamiyatli qadriyatlar pedagog

shaxsini tarbiyalashga xizmat qilishi, uning qadr-qimmatini oshirishi, shaxs

omilining ta’lim-tarbiya jarayonlarining yetakchi sub’ekti va ob’ekti sifatida tan

olinishini ta’minlashi, unda ijodiy fikrlash, shuningdek, ijtimoiy faollik

ko’nikmalarini shakllantirishga yordam berishi bilan ahamiyatlidir. Binobarin,

barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga yetkazishga bo’lgan

ehtiyoj rivojlanayotgan hamda yangicha ijtimoiy munosabatlar qaror topayotgan

mavjud sharoitda yanada dolzarb xususiyat kasb etadi.

Davlat ta’lim standarti ta’limning zarur, yetarli darajada hamda o’quv

yuklamalar hajmiga qo’yiladigan asosiy davlat talablari hamda kadrlar

tayyorlash sifatini baholashni belgilab beruvchi mezon bo’lib, u “Ta’lim

to’g’risida”gi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, O’zbekiston

Respublikasi Prezidentining farmon, qaror va asarlarida belgilab berilgan

vazifalar hamda pedagog shaxsini shakllantirishda umuminsoniy, ma’naviy-

axloqiy, kasbiy ahamiyatli qadriyatlarni o’zida mujassamlashtiradi. Shuningdek,

davlat ta’lim standartlarida kasbiy bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish,

bo’lajak mutaxassislar kasbiy shakllanish jarayonining sub’ekti sifatida ishtirok

17

etishining pedagogik shart-sharoitlari, mexanizm, metod va texnologiyalari

belgilab berilgan.

Harbiy pedagogning shaxsiy sifatlari quyidagilardan iborat:

- Yoshlarning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “O’zbekiston

Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to’g’risida”gi va

“Ta’lim to’g’risida”gi “Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat

to’g’risida”gi hamda “Mudofaa to’g’risida”gi Qonunlari, “Kadrlar tayyorlash

milliy dasturi” mazmun va mohiyatini anglab yetish, yoshlar faoliyatiga oid

Prezident farmonlari va hukumat qarorlari, insonning boshqa insonga, jamiyatga,

atrof-muhitga munosabatini belgilovchi huquqiy va ma’naviy mezonlarni o’zida

mujassamlashtiruvchi davlat siyosatining dolzarb masalalari haqidagi bilimlarni

o’zlashtirishini ta’minlash uchun pedagoglar siyosiy-huquqiy bilim va

madaniyatga ega bo’lishlari lozim 12.

- Yoshlarda vatanga muhabbat, yuksak ma’naviyat, milliy g’urur va milliy

iftixor, axloqiy fazilatlar, globallashuv sharoitida milliy o’zlikni anglash,

ma’naviy kamolotga intilish tuyg’ularini shakllantira olish uchun pedagog

yuksak ma’naviy kamolotga ega bo’lishi talab etiladi;

- Yoshlarni yot va zararli ta’sirlardan himoya qilish, ularni hayotga, yon-

atrofda yuz berayotgan voqea-hodisalarga dahldorlik hissi bilan yashashga

o’rgatish, iymon-e’tiqodli, barkamol insonlar etib tarbiyalash, ular qalbida

sog’lom hayot tarziga intilishni, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat-

ehtirom tuyg’ularini shakllantirish, o’z fikrini bayon qila olish, ilmiy asoslay

bilishi uchun pedagog mafkuraviy immunitet va g’oyaviy kurashchanlik, diniy

ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asoslarini puxta

egallagan bo’lishi kerak;

- Pedagoglar O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan

vijdon va diniy e’tiqod erkinligi masalalarini, respublikamizdagi barcha millatlar

va dinlarga mansub kishilarning tinchligi va ravnaqini ta’minlashda diniy

12 O’zbekiston Respublikasining “Umumiy harbiy majburiyat va harbiy hizmat to’g’risida”gi Qonuni.

O’zbekiston Respublikasi Qonunlari. – T:. Adolat, 436-11-son. 2002.-5-bet

18

bag’rikenglikning o’rni va ahamiyatini bilishi, dinning xalqimiz ma’naviyatiga,

insonning poklanishida, jamiyatni ruhiy-axloqiy jihatdan sog’lomlashtirish

borasida islom dinining ijobiy ta’sirini targ’ib qilish ko’nikmalari, yoshlarni

yaxshilikka, ezgu ishlarga chorlash, yoshlarda shakllantira olish malakalari bilan

bog’liq diniy bag’rikenglik (tolerantlik) madaniyatiga ega bo’lishi lozim;

- Pedagoglar yoshlarda yuksak ma’naviyat va ekologik madaniyat

uyg’unligi, tabiat va jamiyatda kechayotgan jarayon va hodisalarni yaxlit

tasavvur qila olish, tabiat va jamiyat rivojlanishi haqidagi bilimlarni egallash

hamda ulardan zamonaviy ilmiy asoslarda foydalana olishi, global ekologik

xavflar, atrof-muhit muhofazasi bilan shug’ullanuvchi davlat va nodavlat

tashkilotlari, jamiyatning ekologik barqaror va garmonik rivojlanishini

ta’minlash bilan bog’liq bilim, ko’nikma va malakalarni o’zida

mujassamlashtiruvchi ekologik bilim va madaniyatga ega bo’lishi lozim;

- Pedagoglar sog’lom hayot tarzini yuritish bo’yicha ilmiy tasavvur va

e’tiqodga ega bo’lish, har bir millat, har bir xalq o’z nasl-nasabini, kelajak

avlodini asrab-avaylashi, uning qadrini bilish, har qanday millatning ravnaqi,

umumbashariyat tarixida tutgan o’rni, mavqei va shuhrati bevosita o’z

farzandlarining aqliy va jismoniy etukligiga bog’liqligini idrok eta olish,

sharqona axloq-odob va umumbashariy g’oyalar ruhida kamol topgan insonni

tarbiyalay olish bilan bog’liq sog’lom turmush tarzi va jismoniy madaniyatga ega

bo’lishi lozim;

- Pedagog yoshlarda iqtisodiy islohotlarning ma’naviy asoslari, iqtisodni

erkinlashtirish, bozor iqtisodining o’ziga xosligi, demografiya va iqtisodiy

siyosat, intellektual mulk va uni baholash, oila byudjeti va uning iqtisodiy

asoslari, sug’urta va soliq tizimining ijtimoiy mohiyati, O’zbekistonda iqtisodiy

yangilanish, rivojlanish va taraqqiyot yo’lida butun dunyo bilan o’zaro manfaatli

iqtisodiy aloqalarga erishish, yoshlarda mulkdorlik tuyg’usini shakllantirish,

jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining kelib chiqish sabablari va uni bartaraf

etish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash yo’llarini, tabiiy va inson

19

resurslaridan oqilona foydalanish bilan bog’liq iqtisodiy bilim, ko’nikma va

malakalarni shakllantira olishi talab etiladi.

Kasbiy sifatlar quyidagilardan iborat:

- pedagog kasbiy faoliyatni samarali tashkil etishga undovchi rag’bat, yangi

bilimlarni o’zlashtirishga intilish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan

foydalangan holda yangi axborotlarni olish, ilg’or tajribalarni o’rganish ehtiyoji,

yuqori pedagogik mahorat darajasiga, pedagogik faoliyatda muvaffaqiyatga

erishishni ko’zlash, yoshlar va ularning ota-onalari bilan muloqot qila olish,

pedagogik jamoadagi barcha kasbdoshlari tomonidan tan olinishga, ilmiy-texnik

taraqqiyotning asosiy yo’nalishlarini bilishga intilish, zamonaviy texnika va

texnologiyalar, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash bilan bog’liq motivatsion

sifatlarga ega bo’lishi lozim;

- pedagog eruditsiya, sezgirlik, ziyraklik, kuzatuvchanlik, pedagogik

tasavvur, tashxis qilish, bashoratlash, ijodkorlik, pedagogik fikrlash (pedagogik

dalil, hodisa, jarayon hamda tizimlarni tahlil qila olish; pedagogik vaziyatlarda

ijodiy, moslashuvchan, tanqidiy, tizimli, harakatchan, tezkor fikrlay olish),

zamonaviy texnika hamda texnologiyalar orasidagi umumiylik, tipiklik hamda

xususiylikni bilish bilan bog’liq intellektual salohiyatga ega bo’lishi lozim;

- pedagog o’zaro muloqotda chidam va sabotlilik, pedagogik faoliyatni

amalga oshirish, pedagogik maqsadlarga erishish, o’z faoliyatining ahamiyatini

oshirish, o’zligini rivojlantirish, loyihalashtirilgan pedagogik jarayonlarni amalga

oshirishdagi qat’iyatlilikni o’zida mujassamlashtiruvchi irodaviy sifatlariga ega

bo’lishi lozim;

- pedagog yoshlarning o’y-kechinmalari, quvonch va tashvishlarini tushuna

olish, hamfikrlik, mamnunlik, bolajonlik, ochiqlik hissiyoti, yoshlarning yosh-

fiziologik va psixologik xususiyatlarini e’tiborga olish, shuningdek, ruhiy

muhitni boshqara olish bilan bog’liq hissiy sifatlarga ega bo’lishi lozim;

- pedagog axborotlarni yig’ish, saqlash, qayta ishlash va undan maqsadli

foydalanish usullarini egallash, kasbiy faoliyatda asosli mustaqil qarorlarni qabul

qila olish, raqobatbardosh kasbiy tayyorgarlikka ega bo’lish, yangi bilimlarni

20

mustaqil egallay bilish, o’z ustida ishlashi va o’z mehnatini ilmiy asosda tashkil

qila olish, o’zini kasbiy-axloqiy jihatdan tutish, egallagan ko’nikma va

malakalarni yangi, nostandart vaziyatlarda qo’llay olish, yangi axborotlar ichida

tez yo’nalish olish, pedagogik qobiliyatlarni namoyon qilish, loyihalash va

rejalashtirish bilan bog’liq amaliy ko’nikmalarga ega bo’lishi lozim;

- pedagog kasbiy faoliyatini va o’z-o’zini tahlil qilish, baholash; faoliyati,

individual muloqot metodini ijtimoiy-kasbiy sohadagi tajribalar bilan qiyoslay

olish; ijodiy jarayonda refleksiya qila olish, o’z individualligining rivojlanishi,

kasbiy faoliyati va xulqidagi shaxsiy sifat hamda kamchiliklarini anglay olish,

kasbiy kamolotga erishish bilan bog’liq o’z-o’zini boshqara olish ko’nikma va

malakalariga ega bo’lishi lozim.

Amaliy kasbiy kompetentlik sifatlari quyidagilardan iborat:

- Pedagogik-psixologik tayyorgarlik, mashg’ulotlarni tashkil qilish va

o’tkazish mahorati pedagog ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llaniladigan o’qitish

shakllarining pedagogik-psixologik asoslari; psixodiagnostika usullaridan

foydalanish; o’qitish shakllarida o’qitish metodlari va vositalaridan o’rinli

foydalana olish; ta’lim mazmuni, metodlari, vositalari va shakllarining

uyg’unligi, uzviyligini ta’minlay olish; pedagogik va axborot-kommunikatsiya

texnologiyalarini qo’llashning nazariy va amaliy asoslarini egallagan bo’lishi

lozim. Pedagog ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlariga

qo’yiladigan didaktik talablarni; didaktik maqsadlar asosida mashg’ulotning har

bir bosqichi uchun reproduktiv o’quv topshiriqlarini ishlab chiqish; fanlararo,

mavzulararo bog’lanishni amalga oshirishni bilishi lozim.

- Tarbiyalashning usul va vositalarini egallaganlik ma’naviy-ma’rifiy

ishlarni tashkil etishda pedagog ilmiy-nazariy, ma’naviy-ma’rifiy, madaniy

qadriyatlardan samarali foydalanish malakasiga ega bo’lish, o’qitish jarayonida

yoshlar ongiga milliy g’oyani singdirishning mazmuni, vositalari, metodlari va

shakllarini bilishi; yoshlarni jamoaga birlashtirish, ularning bo’sh vaqtini

mazmunli tashkil etish, bajarilgan ishni baholay olish, ta’lim muassasalarida

21

tashkil etiladigan ma’naviy-ma’rifiy ishlarning shakllarini, pedagogik etika

me’yorlarini bilishi talab etiladi.

- Mustaqil va ijodiy ishlarni tashkil etish pedagog yoshlarda mustaqil va

ijodiy fikrlash ko’nikmalarini tarkib toptirishning ijtimoiy-pedagogik zarurati va

nazariy asoslarini bilishi; iqtidorli yoshlarni aniqlash diagnostikasini, mustaqil

ta’limning tashkiliy va o’quv-metodik ta’minotini yaratish yo’llarini bilishi,

o’quv materiali mazmuni asosida vosita, metod va shakllarini samarali tanlash va

uyg’unlashtira olishi lozim.

- O’zlashtirish monitoringini amalga oshirishga tayyorlik pedagog

yoshlarning bilimlarini ob’ektiv baholash mexanizmlarini ishlab chiqish, ularni

mukammal ravishda reyting nazoratda qo’llashga qaratilgan didaktik vositalar

majmuasini ishlab chiqish malakasiga ega bo’lish; yoshlarning bilimlarini

ob’ektiv baholash mexanizmlarini bilishi va ularni mukammal ravishda reyting

nazoratida qo’llash, standart testlarni ishlab chiqish va qo’llay olish malakasiga

ega bo’lish; reyting tizimi topshiriqlarini reproduktiv va produktiv, qisman

izlanishli va ijodiy darajada tuzish va qo’llay olish; o’quv materialining didaktik

tahlili asosida o’zlashtirishi talab etiladigan o’quv elementlari, material hajmini

belgilash va shu asosda ta’lim mazmunini takomillashtirish yuzasidan takliflar

ishlab chiqish; mashg’ulotlarda yoshlarning bilish faoliyatini faollashtirish uchun

muammoli savollar majmuasini tuza olish; yozma ishlar, og’zaki savol-javoblar,

amaliy ish natijalarini tahlil qilish, aniqlangan xato va kamchiliklar asosida

ta’lim jarayoniga tegishli tuzatishlar kirita olish; o’quv faoliyatini tashkil etish,

boshqarish va natijasiga baho berish asosida mashg’ulotlar samaradorligini

oshirish yo’llarini ishlab chiqa olishi lozim.

- AKTdan foydalanish pedagoglar informatika va axborot texnologiyalari

asoslari, axborotlarni saqlash, qayta ishlash, tarqatish va namoyish qilishni

bilishi, Microsoft Office dasturlari, jumladan Windows operatsion tizimida

ishlay olishi, Microsoft Excel dasturiy muhitida jadvalli ma’lumotlarni qayta

ishlash texnologiyasi, Internetning asosiy imkoniyatlari, Internetda axborot

maydonlarini saralovchi Web saytlari haqida ma’lumotlar, Internetdan ma’lumot

22

olish va ma’lumotlar kiritish texnologiyalarini bilishi, elektron pochta va undan

foydalanish texnologiyalarini, dasturiy ta’minotning asosiy turlarini bilishi va

foydalana olishi, fanlardan maxsus taqdimotlar va elektron resurslar tayyorlashi

va qo’llay olishi, ta’lim jarayonida amaliy masalalarni echishda axborot

texnologiyalarini qo’llash; masofaviy ta’lim elektron o’quv-metodik bazasini

yaratish va undan foydalana olishi lozim.

- Xorijiy tillarni o’zlashtirish xorijiy tilda turli janrdagi (teleko’rsatuv, radio

eshittirish, e’lonlar, yangiliklar va h.) audio va video matnlarni eshitib, asosiy

ma’nosini tushunib muhokama qila olish; har qanday og’zaki nutqni tinglab

tushunish; xorijiy tilda turli hujjatli va badiiy filmlar, tele suhbatlar, tokshoular,

spektakllarni tushuna olish; kasbiy va shaxsiy qiziqishiga doir ma’ruzalar,

prezentatsiyalar, nutqlarni tushuna olish. Qisqa oddiy qaydlarni va axborotlarni

yoza olish, shaxsiy xususiyatga ega murakkab bo’lmagan xatlar yoza olish,

so’rovnoma, ma’lumot daftarlarini to’ldira olish, tarjimai hol yozish, e’lon va

maktublar tuza olish, grammatik va leksik xatolarsiz qisqa bayon va insholar

yozish, e-mail, Internet forumlariga xatlar yozish; yozma nutqda matn janriga

hamda maqsadiga muvofiq rasmiy yoki norasmiy uslubni tanlash; tanish

mavzular bo’yicha ma’ruza annotatsiyalari, tezislar yozish.

- O’z-o’zini kasbiy rivojlantirish pedagog ta’lim beradigan fanlari turkumini

ilmiy-nazariy jihatdan o’zlashtirgan bo’lishi, rivojlanish tarixi, fanda erishilgan

yutuqlar, muammolar, ilmiy-tadqiqot va izlanishlar natijalaridan xabardor

bo’lish; axborot madaniyatini egallaganlik; xorijiy tillarni o’zlashtirganlik;

darsliklar, o’quv qo’llanmalari, o’quv-metodik adabiyotlarni tahlil qilish, ulardan

ta’lim-tarbiya jarayonida samarali va o’z o’rnida foydalana olish. Fanning

maqsadi, vazifalari, predmeti va ob’yekti, asosiy metodlari; fanga qo’yiladigan

asosiy talablar; umumiy yuklama hajmi va uning taqsimoti; fan bo’yicha

tayyorgarlik ko’rayotgan bo’lajak mutaxassisga qo’yiladigan umumiy malaka

talablari; ilmiy-metodik ishlarni amalga oshirish, kasbiy faoliyat jarayonini

tashkil etish va boshqarish; fan taraqqiyotining axborot va kommunikatsiya

texnologiyalariga bog’liqligi; foydalaniladigan asosiy adabiyotlar; fan bo’yicha

23

kasbiy kompetentlik darajasi; fanning o’quv rejasidagi boshqa fanlar bilan

gorizontal va vertikal uzviyligi ta’minlanganligi; fanni taraqqiy etish

muammolari va yechimlari.

Taklif etilayotgan model chaqiriqqacha harbiy ta’lim tizimini

modernizatsiyalashning zamonaviy bosqichda harbiy pedagog shaxsiga

qo’yilayotgan talablarni o’zida aks ettiradi.

3. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentlik

qobiliyatini tashkil etish yo’nalishlari

«Axborot-kommunikativ kompetentlik» tushunchasini turli nuqtai nazardan,

kasbiy kompetentlikning tarkibiy qismi sifatida ham, shaxsning axborot

madaniyatining tarkibiy qismi sifatida ham baholash mumkin. Ahamiyatli

belgilar sirasiga axborot texnologiyalari asoslarini bilish, kompyuterdan zaruriy

texnik vosita sifatida foydalanish, ta’lim makoni sub’ektlarining faol ijtimoiy

pozitsiyasi va motivatsiyasining ifodalanganligi, axborotni izlash, tahlil qilish va

foydalanishga oid bilim, ko’nikma va malakalarning jami kiritiladi. Odatda,

muayyan kompetentlikni shakllantirish muammolarini tadqiq qilishda axborot-

kommunikativ kompetentlik egallaganligining uchta darajasi farqlanadi:

- bazaviy (tayanch) – bu darajada kompyuter savodxonligi uchun zarur

bo’lgan tayanch bilim, ko’nikma va malakalar shakllangan; kasbiy faoliyatni

tashkil etishda AKT dan minimal foydalanish (elektron ko’rinishdagi axborotni

yaratish, tahrir, saqlash, nusxa ko’chirish va ko’chirishning umumiy usullarini

egallash, taqdimot texnologiyalari vositasida axborotni taqdim qilish, Internet

tarmog’ida axborotni qidirish ko’nikmalarini egallash va x.k., tarmoqda o’zaro

hamkorlikning muammo xarakteriga tobora mos keladigan va uni tobora optimal

usullar bilan hal qilish imkonini beradigan usulini (yoki ularning

kombinatsiyasini) tanlash);

- texnologik (bu darajada AKT amaliy faoliyatning instrumentiga (quroliga)

aylanadi (Internet-resurslar potentsialini, ularning interaktivligi va axborotliligini

maqsadli nuqtai nazaridan baholash; global kompyuter tarmog’i resurslari va

24

dasturiy vositalarini asosiy texnologik, iqtisodiy, ergonomik va texnik talablarni

hisobga olgan holda tahlil; Internet global tarmog’ida dasturiy-texnologik va

axborot ta’minotini taqdim qilish sifati, vosita va shakllarini tahlil qilish);

- amaliy (professional) darajada kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun

yangi vositalarni yaratish va ulardan ta’lim-tarbiyaviy jarayonlarda samarali

foydalanish malakasiga ega bo’lishi13.

Axborot-kommunikativ kompetentlikning uch darajali modeliga mos holda

pedagogda:

- bazaviy daraja – pedagogning vazifalaridan kelib chiqib AKT vositalarida

ta’lim-tarbiya maqsadlariga erishish uchun zarur bilim, malaka va ko’nikmalar

invarianti;

- texnologik daraja – AKT o’zlashtirish va pedagoglik faoliyatiga

ixtisoslashtirilgan, kasbiy faoliyatni amalga oshirish metodikasi va mazmuni

talablariga muvofiq ishlab chiqilgan, texnologiya hamda resurslarni joriy

qilishga tayyorlik;

- pedagogik (psixologik-pedagogik, metodik, ijodiy) daraja –kasbiy faoliyat

maqsadlariga mos elektron vositalarini ishlab chiqish, AKT vositalaridan

shaxsning ma’naviy kamolotini ta’minlash bo’yicha vazifalarni hal qilishda

foydalanishni farqlash mumkin.

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonlarida zamonaviy axborot

texnologiyalaridan foydalanish jarayoni nafaqat ta’lim-tarbiyaning tashkiliy

shakllari va metodlari o’zgarishiga, balki yangi metodlarni ham shakllanishiga

olib keladi.

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonlarining samarali o’tishi va undan

kutilgan natijalarni berishi bu jarayonda muayyan talab va shartlarga amal qilish

lozimligini taqozo etadi. Quyidagi shartlarga qat’iy amal qilish tadbirlarni

o’tkazishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalardan foydalanish jarayonining

samaradorligini ta’minlaydi:

13 Aripov M.M., Imomov T.A. Informatika. Axborot texnologiyalari. 1-qism. – T.: O’zMU, 2001. –

342 b.

25

- har bir ta’lim-tarbiyaviy tadbirni uyushtirishdan ko’zlangan aniq maqsadni

belgilash;

- erishiladigan natijani bashoratlash;

- ta’lim-tarbiyaning maqsadi, vazifalari hamda natijalarini nazariy jihatdan

asoslash;

- kasbiy faoliyatni tashkillashtirishda zamonaviy texnologiyalardan

foydalanish loyihasini yaratish;

- foydalanishi rejalashtirilgan texnologiyalarni natijani kafolatlashga

safarbar qilish;

- kasbiy faoliyatni intensiv asos, ya’ni, maksimal ilmiy aniqlik, kam resurs

sarflab samarali natijaga erishish asosiga qurish;

- ta’lim-tarbiyaviy jarayonni boshqariluvchi jarayonga aylantirish;

- ta’lim-tarbiya jarayonida samarali shakl, metod va vositalardan

foydalanishga alohida e’tibor berish;

- tarbiyaviy jarayonda tarbiyalanuvchilar va tarbiyachilar o’rtasida ijodiy

hamkorlikni qaror toptirishga erishish;

- tarbiyalanuvchilarning faolliklarini oshirish;

- ta’lim-tarbiya maqsadiga erishilishdagi natijaviylikni tahlil etib borish,

ekspert baholash.

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonida zamonaviy axborot

texnologiyalarini qo’llash tarbiya metodlarning samaradorligini oshirishga,

o’qituvchilar mehnat faoliyatining o’zgarishiga, ularning ish metodlarini

takomillashishiga, pedagogik tizimlarning tarkibiy o’zgarishiga olib keladi. Bu

esa chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonini axborotlashtirishni tashkil etish va

boshqarishda o’ziga xos vazifalarni qo’yadi.

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonini zamonaviy axborot texnologiyalari

asosida samarali tashkil etish:

- o’quv materiallarni ishlab chiquvchi jamoa tarkibiga pedagoglar,

kompyuter dasturchilar, tegishli mutaxassislarning birlashuvini;

- ular o’rtasida vazifalarning taqsimlanishini;

26

- chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonini tashkil qilishni takomillashtirish va

mazkur faoliyatning samaradorligini monitoring etishni taqozo etadi.

Zamonaviy texnologiyalar asosidagi chaqiriqqacha harbiy ta’lim faoliyat:

- chaqiriqqacha harbiy ta’lim faoliyatning texnologik asosini tez rivojlanishi

bilan bog’liq ravishda o’quv mashg’ulotlarni o’tkazish bilan bog’liq murakkab

jarayonni yengillashuvini;

- o’quv mashg’ulotlarni o’tkazishda pedagogning maxsus malakalarini

shakllanishini.

O’quv mashg’ulotlarni zamonaviy axborot texnologiyalari vositalari asosida

tashkillashtirishdan maqsadni belgilashda dastlab quyidagi omillar aniqlanishi

lozim:

- zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishning

maqsadi;

- tadbirning maqsadiga erishishda qo’llaniladigan texnologiyalar;

- axborot materiallarini taqdim etish usullari;

- mashg’ulot o’tkazish metodlari;

- taqdim etiladigan muhokamali topshiriqlarining turlari;

- munozara va bahslarni tashkil etish yo’llari;

- o’zaro aloqa usullari va muloqot. Bularning barchasini o’quv

mashulotlarni tayyorlashga mas’ullar–pedagoglar va texnologiyalar bo’yicha

mutaxassislar hamkorlikda amalga oshiradilar14.

O’quv mashg’ulotlarni o’tkazish uchun texnologiyalarni tanlashda eng

samarali yo’llardan biri – bu multimediali yondashuvdir. Chaqiriqqacha harbiy

ta’lim jarayonida mashg’ulotlarni samarali tashkil etish uchun texnologiyalarni

tanlashda quyidagi muhim omillarga:

- Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonida yangi texnologiyalardan

foydalanib tarbiyaning maqsadlariga erishishni ta’minlashning muhimligi;

14 Begimqulov U.Sh. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy

asoslari. – T.: Fan, 2007. – 160 b.

27

- eng zamonaviy texnologiyalar bilan bir qatorda, an’anaviy texnologiyalar

ham samara berishi mumkinligi;

- o’quv mashg’ulotlarning samaradorligi natijalari axborot

texnologiyalarining turiga qarab emas, balki mashg’ulotni avvaldan ishlab

chiqish, ularni qiziqarli olib borish sifatiga bog’liqligi;

- texnologiyalarni tanlashda talabalarning shaxsiy xususiyatlariga,

tarbiyaviy faoliyat sohasining o’ziga xos tomonlariga e’tibor qaratish lozimligini

alohida ta’kidlash zarur.

O’quv mashg’ulotlariga tayyorgarlik ko’rishda o’qituvchi mavzu

doirasidagi eng so’nggi ma’lumotlarga ega bo’lishi maqsadga muvofiq. Mavzu

bo’yicha ma’lumotlar to’plashda ilmiy adabiyotlardan, Internet tarmog’idan

foydalanish, mutaxassislar bilan suhbatlashish kerak. Lekin hozirgi vaqtda aholi

orasida, Internet tarmog’i nisbatan eng ishonchli manba, degan yolg’on tasavvur

mavjudligini e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Shuning uchun mashg’ulot

ishtirokchilariga Internet eng ishonchli axborot manbai sifatida emas, balki

tezkor manba sifatida baholanishini alohida ta’kidlash kerak. Bugungi kundagi

eng ko’p aldovlar aynan Internet tarmog’i orqali ro’y berayotganini misol qilib

o’z fikrini tasdiqlashi mumkin. Bunda Internetning ilmiy yo’nalishlardagi o’rni

e’tirof etiladi. Shuningdek, kundalik ommaviy axborot vositalari,

teleradiokanallardagi ma’lumotlardan o’rinli foydalanish zarur.

Elektron taqdimot – slaydlardan mashg’ulotlarda namoyish va

ko’rgazmali material sifatida foydalanish bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim

o’qituvchisiga keng imkoniyatlar yaratib beradi. Beriladigan axborot

materialining elektron taqdimotda animatsiyalar shaklida berilishi

o’tkazilayotgan mashg’ulotlarning o’zlashtirilishini engillashtiradi va

ko’rgazmalilikni oshiradi. Namoyish slaydlarini talabalarga tarqatma materiallar

sifatida ham tarqatish mumkin.

Slaydlarga nisbatan talabalar o’zlarining fikrlarini bayon etishlari mumkin

va bu orqali ular olib borilayotgan mavzu bo’yicha xulosalar va savollarni

shakllantirish malakalariga ega bo’ladilar.

28

Bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchisiga bunday metodika yangi

axborotlarni ko’payib borishi, talabalarning tayyorgarlik darajasini o’zgarishi

bilan ma’lum bir mavzuga mo’ljallangan slaydni takomillashtirib borish

imkoniyatini beradi.

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayoniga zamonaviy axborot-

kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, eng avvalo, pedagogik-psixologik

talablarga javob berishi kerak. Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonida pedagogik

va psixologik talablarga mos texnologiyalardan foydalanishni tashkil etish uchun

quyidagi omillar muhim hisoblanadi:

- taqdim etilayotgan axborot resurslari ishonchli, tegishli sohaning hozirgi

zamon holatiga mos, tizimli va ketma-ket, ko’rgazmali, amaliyot bilan

bog’langan bo’lishi;

- taqdimot materiallari ilmiyligi va qabul qilinishi osonligining o’zaro

optimal variantida berilishi;

- taqdimot materiallarining bayon etilishi talabaga yo’naltirilgan bo’lishi

kerak.

Berilayotgan axborotlar mashg’ulot mavzusining mazmuniga mos bo’lishi

bilan birga talabalarda zarur ko’nikma hamda malakalarni shakllantirishni

ta’minlovchi topshiriqlar va vazifalardan tashkil topishi, talabalar o’zlashtirishi

lozim bo’lgan axborotlar hajmini aniqlashi, ma’lum bir mantiqiy tizimda taqdim

etilishi, uzviylik va uzluksizlik tamoyillariga mos kelishi, nihoyat, tizimlilik

tamoyiliga javob bera olishi zarur. Shuningdek, axborotlarning talabalar

tayyorgarlik darajasiga mos bo’lishi maqsadga muvofiq sanaladi.

Zamonaviy axborot texnologiyalarining vositalari qatoriga: kompyuter,

skaner, videokamera, LCD proektor, interaktiv elektron doska, faks modem,

telefon, elektron pochta, multimedia vositalari, Internet va Intranet tarmoqalari,

mobil aloqa tizimlari, ma’lumotlar omborini boshqarish tizimlari, sun’iy intelekt

tizimlarini kiritish mumkin.

Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari vositalari muayyan amallarni

ongli, muntazam, rejali amalga oshirishda o’zlashtiriladi. O’quv mashg’ulotlarni

29

o’tkazishda foydalanishi mumkin bo’lgan vositalarni quyidagicha guruhlash

mumkin:

Multimedia - mashg’ulotlarda axborotning turli xil ko’rinishlari: rangli

grafika, matn va grafikda dinamik effektlar, ovozlarning chiqishi va sintezlangan

musiqalar, annimatsiya, shuningdek to’laqonli videokliplar, xatto

videofilmlardan foydalanilishini ta’minlaydi.

Interaktiv doska – bu kompyuterdagi tasvirlarni proektor orqali namoyish

etadigan sensorli ekrandir. Maxsus dasturiy ta’minot matn, rasm, video va audio

ma’lumotlar va ob’ektlar, hamda Internet-resurslar bilan ishlash va ular ustiga

yozuv va izohlar tushirish imkonini beradi.

Videoanjuman – uzoqlashtirilgan foydalanuvchi guruhlari orasida (raqamli

videolzuv lki oqimli video ko’rinishida ma’lumotlarni almashinish) yig’ilish va

munozaralar o’tkazish jarayonini ta’minlaydi.

Audioanjuman – tarmoq texnologiyasi tizimi va telefondan foydalangan

holda turli geografik nuqtalarda joylashgan bir qancha shaxslarning

ma’lumotlarni ovozli – raqamli ko’rinishda almashinish jarayonini ta’minlaydi.

Elektron axborot resurslarini tarqalishi bo’yicha ikki guruhga ajratish

mumkin:

- jismoniy tashuvchilar orqali tarqatish (kompakt disk, DVD disk va Flash

driver orqali);

- kompyuter tarmog’i orqali tarqatish (lokal yoki korporativ tarmoqlar).

O’quv mashg’ulotlari o’tadigan xona to’g’ri tanlanishi kerak. Mashg’ulot

o’tishi belgilangan xona ko’rimsiz bo’lmasligi lozim. Agar mashg’ulot o’tadigan

xona zamonaviy texnologiyalar vositalari bilan jihozlanmagan bo’lsa, bu

talabalarning ruhiyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi va o’qituvchi targ’ib qilayotgan

g’oyalarga ishonch bilan qarash paydo bo’lmaydi. O’quv mashg’ulotga

mo’ljallangan xonalar qanchalik fanga doir ko’rgazmali jihozlar bilan jihozlansa,

talabalarda ham g’urur, faxrlanish tuyg’ulari paydo bo’ladi hamda o’tkaziladigan

mashg’ulotning samaradorligi ortadi. Bu xonalarni jihozlashda mavzuga doir

o’quv plakatlari, tarqatma materiallariga e’tibor qaratish lozim bo’ladi.

30

O’quv mashg’uloti samaradorligini oshiradigan eng asosiy jihatlardan biri

ko’rgazmali vositalardan unumli foydalanish.

Zamonaviy axborot texnologiyalari muhitida tarbiya mazmunini

takomillashganlik darajasi bu yuksak ma’naviyatli shaxs talablarga javob bera

oladigan barkamol avlodni tarbiyalash muhim shartlaridan biri hisoblanadi.

Axborotlashgan jamiyatda tarbiya mazmuni deganda egallanishi talab etiladigan

ilmiy bilimlar, amaliy ko’nikma va malakalar, shuningdek, dunyoqarashni

shakllantirishga qaratilgan tarbiyaviy g’oyalar tizimi tushunilib, uning tarkib

topishiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi:

- jamiyat ehtiyojlari;

- milliy meros, buyuk allomalar va etuk olimlarining zamonaviy

metodologik qarashlari;

- umuminsoniy qadriyatlar;

- ilmiy-texnik taraqqiyot;

- chaqiriqqacha harbiy ta’lim tizimining o’zida yuzaga keluvchi, ta’lim

sifati, zamonaviyligi hamda ommaviyligini ta’minlashga qaratilgan ehtiyojlar.

O’quv mashg’ulotlarini tashkil etishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya

texnologiyalarini joriy etish o’tkazilgan mashg’ulot sifatini tashxis qilmay turib,

undagi jarayonlarni samarali boshqarish, ta’lim-tarbiya maqsadiga erishishda bir

qancha murakkabliklar vujudga keladi. O’quv mashg’ulotini o’tkazish

jarayonlarida talabalarning kasbiy kamoloti darajasini belgilangan mezonlar va

yondashuvlar orqali aniqlashda axborot texnologiyalariga asoslangan tizimni

tashkil etish, ularning ta’lim-tarbiya maqsadlariga mosligini nazorat qilish bu

boradagi muammolarni yechish imkoniyatini yaratadi.

31

I BOB BO’YICHA XULOSA

Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov “Tarbiyachilarning o’ziga







Ushbu fikrlardan xulosa chiqargan holda bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirishda quyidagi bir qator

ko’nikmalarga ega bo’lishi lozimligi belgilab olindi.

1. Bo’lg’usi harbiy rahbarlar o’z faoliyati jarayonida ibrat, namuna

ko’rsatish bilan yoshlarning harbiy faolligini, his-tuyg’usini, hatti-harakatini

rivojlantirishi va ta’sir eta olishi muhimligi aniqlandi;

2. Har bir mashg’ulot uchun material tanlash, uni murakkablashtirish va

oldingi hamda keyingilari bilan aloqasini ta’minlashni nazarda tutish, mashg’ulot

o’yin,mehnat topshiriqlari va shu kabilarni chaqiriqqacha bo’lgan yoshlarning

yosh imkoniyatlari,ularni tarbiyalash va rivojlantirish istiqbollarini hisobga olish

tizimi aniqlandi;

3. Harbiy pedagogik jarayonni harbiy rahbarlar jamoasi va alohida

chaqiriqqacha bo’lgan yoshlar bilan ishlashni qamrab olib, ta’limiy-tarbiyaviy

vositalar majmuidan foydalangan holda rejalashtirildi;

4. O’z ish o’rnini tashkil etish, zarur qo’llanma va hujjatlarni tayyorlash,

ularni berilgan talablar asosida yuritishi belgilab berildi.

15 Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T., 1997. 7-

32

II BOB. BO’LAJAK HARBIY TA’LIM O’QITUVCHILARI KASBIY

KOMPETENTLIGINI SHAKLLANTIRISHNING DIDAKTIK

SHART-SHAROITLARI


shakllantirish tizimini amalga oshirish shakllari

Tayanch kompetentlik tartibini belgilashda kasbiy pedagogik ta’limning

asosiy maqsadlariga muvofiq ijtimoiy va shaxsiy tajribaning mohiyati, ijtimoiy

jamiyatda kasbiy faoliyatni tashkil etish jarayonida hayotiy ko’nikmalarni

egallashga imkon beruvchi asosiy turlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu

nuqtai nazardan ular quyidagi kompetentlik turlariga bulinadi:

1. Yaxlit-mazmunli kompetentlik. Bu talabaning qadriyatli yo’nalishlari

bilan bog’liq, uning ijtimoiy borliqni his eta bilishi va tushunish qobiliyati,

mustaqil hayot yo’lini topa olishi, o’zining ijtimoiy jamiyatdagi roli va o’rnini

anglab etishi, harakatlarni tashkil etishda aniq maqsadni belgilash hamda qaror

qabul qilish malakasi, dunyoqarashi bilan bog’liq kompetentlik, u talaba uchun

o’quv va boshqa vaziyatlarda o’zini aniqlash mexanizmini ta’minlaydi.

Talabaning individual ta’lim yo’nalishi va uning hayotiy faoliyatining umumiy

dasturi ana shu kompetentlikka bog’liq.

2.Ijtimoiy-madaniy kompetentlik. Talaba chuqur o’zlashtirishi zarur

bo’lgan bilim va faoliyat tajribasining doirasi bo’lib, milliy va umuminsoniy

madaniyatlar xususiyatlari, inson va insoniyat hayotining ma’naviy-axloqiy

asoslari, oilaviy va ijtimoiy an’analarning madaniy asoslari, inson hayotida fan

va dinning roli, ularning moddiy borliqqa ta’siri, turmush va dam olish

borasidagi bilimlar, masalan, bo’sh vaqtni samarali tashkil etish usullarini bilishi.

3.O’quv-bilish kompetentligi, bu talabaning o’rganilayotgan aniq ob’ektlar

bilan bog’liq mantiqiy, metodologik va ijtimoiy faoliyati elementlaridan iborat

bo’lgan mustaqil fikrlash kompetentliklarining to’plami bo’lib, unga maqsadni

33

ko’ra bilish, faoliyatni rejalashtirish, uning mazmunini tahlil qilish, refleksiya,

faoliyatga shaxsiy baho berish borasidagi bilim va malakalari kiradi.

O’rganilayotgan ob’ektlarga nisbatan talabalarni kreativ ko’nikmalari, ya’ni

bilimlarni bevosita borliqdan olish, nostandart vaziyatlarda muammoni hal

etishning harakat usullari va evristik metodlarini egallaydi.

4.Axborot olish kompetentligi. Audio-video ko’rsatuv vositalari va axborot

texnologiyalari yordamida mustaqil izlanish, tahlil qilish va zarur axborotlarni

tanlab olish, ularni tahlil etish, o’zgartirish, saqlash va uzatish mahorati

shakllantiriladi. Ushbu kompetentlik talabaning o’quv fanlari asoslarini muhim

axborotlar asosida o’zlashtirishini ta’minlaydi.

5.Kommunikativ kompetentlik. Ta’lim oluvchilar bilan o’zaro

munosabatlar, ularning usullari, muloqot jarayonida ustuvor o’rin tutuvchi tilni

o’zlashtirish, guruhlarda ishlash ko’nikmalari, jamoada turli xil manaviy-marifiy

tadbirlarni tashkil qilish va o’tkazishni bilishni o’z ichiga oladi.

6.Ijtimoiy-faoliyatli kompetentlik fuqarolik (fuqaro, kuzatuvchi, saylovchi,

vakil vazifasini bajaruvchi), ijtimoiy-mehnat sohasi (iste’molchi, xaridor, mijoz,

ishlab chiqaruvchi huquqlari), oilaviy munosabatlar va majburiyatlar, iqtisod va

huquq masalalari, kasbiy, shuningdek, shaxsiy mavqeini aniqlash borasidagi

bilim va tajribalarni egallash(xususan, mehnat bozoridagi mavjud vaziyatni tahlil

qilish, shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarni ko’zlab, harakat qilish mahorati, mehnat

hamda fuqarolik munosabatlarining odobini bilish)ni anglatadi.

7.Shaxsning o’z-o’zini takomillashtirish kompetentligi ma’naviy,

motivatsion, intellektual va amaliy jihatdan o’z-o’zini rivojlantirish, irodaviy va

xissiy jihatdan o’z-o’zini boshqara olish qaratilgan.

Talaba shaxsiy manfaatlari va imkoniyatlariga ko’ra faoliyat usullarini

egallaydi, bu unga o’zida zamonaviy mutaxassisga xos bo’lgan shaxsiy va kasbiy

sifatlarini rivojlantirish, texnik tafakkurini, madaniyati va hulqini

shakllantirishga yordam beradi.

34

Kasbiy kampetentning rivojlanishi – bu ijodiy rivojlanish, pedagog atrofda

o’zgarishlarga tez moslasha olish va boshqarish, tez kirishish qobiliyati,

jarayonning ijtimoiy – iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishi pedagogning kasbiy

darajasiga bog’liq.

Ma’lumotlarning zamonaviy tizimida bo’lgan o’zgarishlar, o’qituvchining

malaka oshirishga va o’zining kasbiy kobiliyatlarini oshirishga majbur qiladi, bu

degani o’zining kasbiy kompetentini oshirishiga majburligidir. Zamonaviy

ma’lumotning asosiy maqsadi jamiyatning, davlatning, shaxsning zamonaviy

tarbiyalarga mos bo’lishi, har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash.

Harbiy ta’lim o’qituvchisini kasbiy kompetentligini shakllantirishda

pedagogik hamda texnik–texnologik muammoli vaziyatni pedagogik jarayonni

hosil qilishga imkon beruvchi, sharoitlarning to’plami sifatida qayd etiladi.

Pedagogik sharoitlar mazkur jarayonni yuzaga keltiribgina qolmay, balki uning

mavjud holatini ham belgilaydi.

Harbiy ta’lim o’qituvchisini kasbiy kompetentligini shakllantirish

bosqichma-bosqich, pedagogik turkum fanlarining integratsiyasi, ya’ni didaktik

sintezni va fanlararo aloqadorlik darajasida faoliyatida pedagogik hamda

muammoli - vaziyatli topshiriqlarni echish orqali amalga oshiriladi.

Harbiy ta’lim o’qituvchisi darsga tayyorlanayotganda har xil metod va

usullarni qo’llab yangi materialni qanday bayon qilishni o’ylaydi. U

o’quvchilarning individual xususiyatlarini, ularning tajribasi, jismoniy

rivojlanishi va mehnat unumdorligiga ta’sir qiladigan boshqa faktorlarni hisobga

olgan holda ish ob’ektlarini tanlaydi. Ma’lumki, hozirgi zamon ishlab chiqarishi

juda tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. harbiy qurollar, texnologik protsesslar

uzluksiz takomillashib bormoqda. Bu ma’lum darajada harbiy ta’limda o’z aksini

topishi kerak. Demak, bo’lajak o’qituvchilar fan va texnika soxasidagi

taraqqiyotni uzluksiz kuzatib borishi, ulardan ta’lim oluvchilarni tushunarli

shaklda xabardor qilib turishi va o’z mahorati ustida ishlashi kerak.

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining ta’lim va tarbiya berishida,

mahorat turlariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:

35

- ta’lim berish mahorati;

- ta’limning zamonaviy usullarini qo’llay olish mahorati;

- tarbiyalay olish mahorati;

- inson omilini ta’minlovchi fazilati;

- bilimlarni holisona baholash va nazorat qila olish mahorati;

harbiy ta’lim o’qituvchisi pedagogik faoliyatini nazorat qilishda quyidagi

jihatlarga:

a) ta’lim – tarbiya ishining aniq maqsadga yo’naltirilganligini, ilmiy

jihatdan asoslanganligini hamda uning mazmunini to’g’ri tanlanganligini

aniqlash;

b) mehnat va kasbiy faoliyatning natijasi sifatini aniqlash, rivojlanish

bosqichlari, taraqqiyot darajasini belgilash hamda istiqboldagi yo’nalishlarini

yoritish;

Bitiruvchilarning kasbiy tayyorgarligi darajasiga qo’yiluvchi talablar nuqtai

nazaridan kompetentlik talabalarning muayyan vaziyatlarda bilim, malaka va

faoliyat usullari to’plamini maqsadga muvofiq qo’llash qobiliyatini anglatadi.

Pedagogik oliy ta’lim muassasalarida ta’limning har bir bosqichi uchun

ta’lim bloklari va o’quv fanlari darajasida tayanch kompetentlik aniqlanadi.

Tayanch kompetentlik tartibini belgilashda kasbiy pedagogik ta’limning asosiy

maqsadlariga muvofiq ijtimoiy hamda shaxsiy tajribaning mohiyati, ijtimoiy

jamiyatda kasbiy faoliyatni tashkil etish jarayonida hayotiy kasb etadi. Ushbu

nuqtai nazardan tayanch kompetentlik: yaxlit – mazmunli, ijtimoiy – madaniy,

o’quv – bilish, axborot olish, kommunikativ, ijtimoiy faoliyatli, shaxsning o’z–

o’zini takomillashtirish turlariga bo’linadi.

Harbiy ta’lim o’qituvchisining kasbiy shakllanishi quyidagi tarzda namoyon

bo’ladi: pedagogik tizim, jarayon va natija. Ijtimoiy qoidalar kasbiy shakllanish

darajasini baholashda muhim asoslar sifatida aks etadi va ular, o’z navbatida,

Davlat ta’lim standarti mazmunida qayd etiladi. Ta’lim tizimi faoliyatini

baholashda uning samaradorligi hamda pedagogik tizim rivoji bilan bog’liq

asosiy ko’rsatkichlarini ajratib ko’rsatish mumkin.

36

Aynan ana shu ko’rsatkichlar o’qituvchining kasbiy shakllanish darajasini

baholash mantiqini asoslab beradi. Ma’ruzalar va amaliy mashg’ulotlarning

harbiy ta’lim o’qituvchilarini kasbiy shakllantirishdagi didaktik imkoniyatlariga

ega ekanligi barchaga ma’lum. Ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarning ko’proq

pedagogik ongning nazariy darajasini rivojlantirishga yo’naltirilganligi aksariyat

hollarda ko’pincha, talabalarning bilimlari og’zaki xususiyatga ega bo’lishiga

olib keladi.Harbiy ta’lim o’qituvchilarini kasbiy kompetentligini shakllantirishda

mustaqil ta’lim jarayonini tashkil qilish muhim o’rin tutadi.

Talabaning mustaqil ishi uning auditoriyada va undan tashqarida, o’qituvchi

rahbarligida yoki o’qituvchi ishtirokisiz amalga oshiriladigan mustaqil ish

majmuini anglatadi. Mustaqil ish qanday sharoitlarda amalga oshiriladi:

1.Bevosita auditoriyada - ma’ruza amaliy mashg’ulot, yoki seminar ishlari

bo’iicha vazifalar berish jarayonida;

2.O’qituvchi bilan dars jadvalidan tashqari paytlardagi bevosita muloqot

chog’ida maslahatlar berishda, ijodiy muloqotlar jarayonida, yakka topshiriq

bajarishda va boshqalar.

3.Axborot resurs markazida, uyda, talabalar uylarida, kafedralarda talaba

tomonidan o’quv yoki ijodiy topshiriqlarni bajarish jarayonida.

Mustaqil ish bo’yicha test savollari, topshiriqlar va mashqlar ustida ishlash

asosan mustaqil bajariladi. Bu ish natijalari esa auditoriyada (amaliy va

laboratoriya) mashg’ulotlarida o’qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi va

baholanadi.

Topshiriqlarni bajarish jarayonida talabalarda sababiy - tashkiliy (o’quv

faoliyatani mustaqil tashkil etishning qadriyatli yo’nalishlari, bilim, malaka va

ko’nikmalari), mazmunli-protsessual (o’quv faoliyatining mohiyatini bilish va bu

faoliyat muvaffaqiyatli bo’lishini belgalovchi shaxsiy sifatlarni rivojlantirish) va

tekshirish-baholash (mustaqil bilim olishgda zarur sanalgan shaxs sifatlarini o’zi

baholash) kabi ko’nikmalarning shakllanishi mustaqil bilim olish jarayonida

majmuaviy ravishda shakllanib boradi.

37

Mustaqil bilim olishga tayyorgarlikning tashkiliy asoslari:

pedagogik- psixologik, texnik - texnologik tushunchalar hisoblanadi.

Pedagogik-psixologik va texnik-texnologik tushuncha (kategoriya)lar sababiy va

tekshirish-baholash tarkibiy qismlarining rivojlanishiga faol ta’sir ko’rsatadilar.

Demak, mustaqil bilim olishga tayerlash jarayonida talabalarda nazariy

(tushunchali) fikrlash qobiliyatini rivojlantirish zarur.

Mustaqil ta’limni tashkil etish shakllari ta’lim jarayonining har bir

bosqichida namoyon bo’lsada, harbiy ta’lim yo’nalishidagi talabalarning

auditoriyadagi va auditoriyadan tashqaridagi mustaqil ta’lim olish

jarayonlaridagi shakllarini ilmiy asoslashga harakat qildik.

a) auditoriyada tashkil etiladigan mustaqil ta’lim shakllari:

1a-shakl - ma’ruza tinglash va bayon etilganlarni daftarga qayd etish;

2a-shakl –ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarni bajarish;

3a-shakl - texnik modellashtirish va loyixalash.

v) auditoriyadan tashqarida tashkil etiladigan mustaqil ta’lim shakllari:

1v-shakl - o’quv adabiyotlari bilan ishlash;

2v-shakl - nazorat ishlariga tayyorlanish; .

– harbiy ta’lim fanlaridan ma’ruzani tinglash, uni daftarda qayd etish

jarayonida ma’ruza manbalari varaqning bir tarafiga, ikkinchi tarafiga joy

qoldirilgan holda yoziladi.

Ikkinchi tarafiga esa talaba tomonidan chiqarilgan xulosalar, texnik

echimlar, mulohazalar, ularda paydo bo’lgan savollar, savollarga javob

variantlari, faktlar va xar xil belgilar qo’yishni tavsiya etiladi. Bu maqsadda

ba’zan keng hoshiyalar qoldiriladi.

Ma’ruza tinglash – intellektual faoliyatning murakkab turidir. Uning

muvaffaqiyati birinchidan, umumiy «tinglay olish» bilan, ikkinchidan, daftarga

yozib borish bilan bir vaqtda materialni o’zlashtirib borish bilan bog’liqdir.

Ma’ruzani yozib olish – undagi asosiy jihatlarga e’tibor qaratishga, ma’ruza

jarayonida eshitilgan ma’lumotlarni o’ylab ko’rishga, o’qituvchi tomonidan

38

izohlanayotgan material ketma-ketligini mantiqiy nuqtai-nazardan tushunishga

yordam beradi.

1a – shakl - Amaliy mashg’ulotlar bajarish; Amaliy mashg’ulotlar talabada

texnik bilimni mustahkamlashga, ularni yangi vaziyatga ko’chirib, amaliy masala

hamda vaziyatlarni hal qilish uchun umum-pedagogik tushunchalar va asosiy

pedagogik malakalarni rivojlantirishga qaratilgan.

v) auditoriyadan tashqarida tashkil etiladigan mustaqil ta’lim

shakllari:

1v - shakl – O’quv adabiyotlari bilan ishlash - auditoriyadan tashqarida

o’quv adabiyoti bilan ishlash mustaqil ta’lim olishning eng asosiy shakllaridan

biri hisoblanadi. O’quv adabiyoti bilan ishlash juda oson va qulay usul

hisoblanadi. O’quv adabiyotlari bilan ishlashni barcha ta’lim oluvchilar yaxshi

o’zlashtirgan bo’lishlari lozim. O’quv adabiyotlari deganda, darsliklar, o’quv

qo’llanmalar, texnik adabiyotlar, ma’lumotlar yo’riqnomalar va hokazolarni

tushunish mumkin.

2v – shakl - Ma’ruza tayyorlash - Oliy ta’lim muassasalarida o’qitish

jarayonida ta’lim berishning turli shakl va metodlaridan foydalanilmoqda.

Ta’limning asosiy shakli esa ma’ruza hisoblanadi. Ma’ruza tayyorlash ancha

murakkab va ko’p mehnat talab qiladigan ishdir. Bo’lajak harbiy ta’lim bakalavr

o’qituvchilari «YoChQBT metodikasi» fanida, pedagogik amaliyot jarayonida

ma’ruza tayyorlashlariga to’g’ri keladi.

3v – shakl - Masofaviy ta’lim texnologiyasi - masofaviy ta’lim

texnologiyasi an’anaviy ta’lim tizimini amalga oshirishda duch kelingan

muammolarni hal etish yoki shart–sharoit ushbu jarayonni taqozo qilganda

qo’llaniladi. Bu jarayon zamonaviy texnoloniyalardan ta’lim samaradorligini

oshirishda foydalanishga zamin yaratadi.

«Masofaviy ta’lim» tushunchasi fanga o’tgan asr 90 – yillarida kirib kelgan.

Ingliz tilida «Masofaviy ta’lim» (distant education) «Masofada o’qitish» (distant

learning) kabi variantlarda ham qo’llaniladi. Ta’lim jarayonlarini

39

telekomunikatsiyalardan foydalangan holda tashkil etishni esa (tele training) deb

yuritiladi.

«Masofaviy ta’lim» tushunchasi-ta’lim o’quv axborotlarini oluvchiga

masofada turib, etkazib berishni ta’minlovchi (sun’iy yo’ldosh, televidenie,

kompyuter tarmoqlari va boshqalar orqali) yangi axborot texnologiyalaridan

foydalanishga asoslangan maxsus ta’lim xizmatlari to’plami sifatida e’tirof

etilgan.

Masofaviy ta’lim afzalliklari:

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining mustaqil bilim olishlari - kasbiy-

pedagogik takomillashish uchun zarur bo’lgan idrok etish faoliyati maqsadga

muvofiq, muntazam jarayondir.

Funktsional mazmunda - bu psixologik-pedagogik bilimlar bilan bog’liq

idrok etish faoliyati turlaridan biridir. Nihoyat pedagogika o’quv yurtlari

talabalarining mustaqil bilim olishlari - bo’lajak o’qituvchi shaxsini har

tomonlama va to’la rivojlantirish masalasini hal etishning zarur shartidir.

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchisi bakalavrlarni pedagogik mustaqil bilim

olishga tayyorlash muammosini o’rganishda ularni faqat qo’shimcha, yanada

chuqurroq pedagogik bilimlar olishga, buning uchun - zarur bo’lgan amaliy

bilimlarini, malaka va ko’nikmalarini takomillashtirishga emas, balki shaxsning

ma’lum sifatlarini shakllantirishga, ularni rivojlantirishga yo’naltirish muhim -

bo’lajak o’qituvchi bakalavrlarni pedagogik mustaqil bilim olishlari g’oyasi

aynan ana shundan iboratdir.

Hamma ko’rsatilgan vazifalar birgalikda amalga oshiriladi. Kunduzgi va

o’qish jarayonlarini tashkil etish o’quv va o’qishdan tashqari: umumauditoriyali

(frontal), guruhli va individual. Shu jumladan ulardan birgalikda foydalanish.

O’qitish jarayonini, shu jumladan mustaqil bilim olishni muvaffaqiyatli

amalga oshirishda axborotlar turli vositalari, ayniqsa kompyuterli axborotlar

xizmat qiladi. O’qitish auditorlik va mustaqil bilim olish bilan (mustaqil) amalga

oshiriladi.

40

2. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirishda axborot-metodik ta’minoti hamda uning tarkibiy qismlari

Harbiy ta’lim o’qituvchilarini tayyorlashda ularning kasbiy kompetentligini

shakllantirishda axborot – metodik ta’minot muhim axamiyat kasb etadi.

Axborot texnologiyalaridan masofaviy ta’lim tizimi hamda o’qitish vositalaridan

samarali foydalanishi ta’lim sifati va samaradorligigi oshirishda bo’lajak

o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda asosiy omillardan

xisoblanadi. Masofaviy ta’lim tizimi an’anaviy ta’lim tizimini amalga oshirishda

muammolarga duch kelingan yoki shart — sharoit ushbu jarayonni taqozo

qilganda qo’llaniladi. Bu jarayon ma’lum muhitda ta’lim samaradorligini

oshirishga zamonaviy texnologiyalardan etarlicha foydalanishga zamin yaratadi.

"Masofaviy ta’lim" tushunchasi fanga 90-yillardan kirib kelgan. "Ma-

sofaviy ta’lim" tushunchasi rus va ingliz tillarida turlicha talqin qilin-mokda.

Ingliz tilida "Masofaviy ta’lim" (distant education), "Masofada o’qitish" (distant

learning) kabi variantlarda ham qo’llaniladi. Telekomunikatsiyalardan

foydalangan holda tashkil etishni esa (teletraning) deb yuritiladi.

Masofaviy ta’lim afzalliklari:

- tezkorlik — fazo va vaqt bo’yicha to’siqlarning yo’qligi, yangi dolzarb

axborotlarni olish, tez teskari bog’lanish;

- axborot ta’limiy motivlarining ortishi (tarmoqdagi axborotlar);

- kommunikatsion — ta’limning potentsial ishtirokchilari sonining ortishi;

pedagogik — ta’limning yanada ko’proq motivlashishi, individuallashi- shi,

interaktiv (ta’lim ishtirokchilari o’zaro ta’sirining faollanishi, teskari

bog’lanishning mavjudligi) bo’lishi;

- psixologik - o’quvchi (talaba)larning o’z - o’zini namoyon etishi uchun

yanada yaxshiroq hissiy — psixologik sharoitlar yaratilishi, to’siqlarning bartaraf

etilishi;

- iqtisodiy — ta’lim uchun sarf - harajatlarning kamayishi;

41

- ergonomik - mashg’ulotlar vaqganing o’zlashtirish sur’ati va maqbul gra-

fik bo’yicha taqsimlanish";

Masofaviy ta’lim jarayonini tashkil etish turli xususiyatlarga asoslangan

holda olib boriladi.

1.Ta’lim jarayonini boshqarish xususiyati asosida:

Bunda mustaqil — individual ta’lim oluvchi uchun o’qituvchi - rahbar

tomo-nidan muntazam maslahat berib turiladi. o’rganilayotgan bilim darajasini

nazorat qilish uchun testlar, so’rovnomalar asosida baholab boriladi.

2.Ta’lim jarayoni maqsadga ko’ra: Ushbu turda ta’lim samaradorligiga

erishishga bo’lgan extiyojdan kelib chiqqan holda o’quv jarayonlari tashkil

qilinadi. Bunda kerakli natijaga erishishda lozim bo’ladigan barcha jarayonlar

mustaqil ta’lim olishga qaratiladi.

Masofaviy ta’lim jarayonida egallanishi lozim bo’lgan barcha ma’lumotlar

aniq ifodalanishiga eripgash lozim.

3.Masofaviy ta’limning o’qitish mazmuni asosida;

Masofaviy ta’limni tashkil etishda foydalaniladigan ta’lim resursla-rini

tanlash, ularni taxlil qilish kabilar asosida tuziladi. Mustaqil ta’-lim olishda

masofaviy o’qitishning turli xil darajalari aniqggab chiqiladi. har bir ta’lim

oluvchining ichki shart — sharoiti va imkoniyati darajasidan kelib chiqqan holda

mos keluvchi masofaviy o’qitash darajasi tavsiya etiladi.

4.Masofaviy ta’limni pedagogik texnologiya asosida:

Masofaviy ta’lim olishda talabalar mustaqil ijodiy, ongli faoliyat bilan

shug’ullanadilar. Ular mustaqil bilim olish jarayonida lozim bo’ladigan

pedagogik texnologiyalardan, usullardan, vositalardan foydalangan holda ta’lim

samaradorligiga erishish uchun barcha imkoniyatlarni ishga soladi. Kerak

bo’lgan hollarda qo’shimcha materiallar ham yordamchi vosita sifatida tatbiq

qilinadi.

5.Masofaviy ta’limning tashkil etishda tahliliy yondashuv: Talabalarga

berilgan materiallarni ular kay darajada egallaganliklarini aniqlash, tahlil qilish

asosida belgilanadi. Talabalarning berilgan ma terialni izchil, tizimli, aniq ketma

42

- ketlik asosida, etarli shart - sharoitlarni xisobga olgan holda endashuvi nazarda

tutiladi.

6.Masofaviy ta’limni tashkil qilishda teskari aloqa asosida.

Ushbu turda olingan ma’lumotlar qayta ishlangan holda ta’lim oluvchi

tomonidan qabul qilinadi yoki berilgan manbaga qaytariladi. Umumiy tahlillar

asosida ma’lum xulosalar, tushunilmagan ma’lumotlar qayta aloqa aso-sida

jo’natiladi. Bu bosqichni amalga oshirish uchun kompyuter texnologiyala-ridan

foydalanish yaxshi natijalar beradi.

7. Masofaviy ta’limni tashkil etishda nazorat qilish asosida: Talabalarning

egallangan bilimlarini masofadan turib ma’lum nazorat shakllari va usullari

yordamida baholash. Olingan natijalarni tahlil qilish asosida kerakli xulosalarga

kelish. Ushbu natijalar asosida masofaviy ta’lim dasturlariga kerakli

o’zlashtirishlar, yangaliklar kiritish.

Ushbu masofaviy ta’limni tashkil etish turlari asosida olib borilgan o’qitish

jarayonlari mustaqil ta’lim olishda o’z samaradorligi bilan ajralib turadi.

Pedagog olim U. Begimqulov masofaviy ta’lim olishning pedagogik

asoslarini quyidagicha tadqiq qiladi:

1. O’quv jarayonining markazida o’quvchining mustaqil bilim olish faoli-

yati (o’qish, o’qitish emas) turadi.

2. O’quvchi bilimlarini mustaqil egallash, turli axborot manbalari bilan

ishlash va ulardan foydalanish malakasiga ega bo’lishi muhim hisoblanadi.

3. Bilimlarni mustaqil egallash passiv xarakgerga ega bo’lmasligi, aksin-

cha o’quvchi faol bilim faoliyatiga jalb qilinishi kerak.

4. O’quvchilarni kompyuter tarmoqlari orqali o’qitish yangi pedagogik

texnologiyalarni talab etadi. Bunday pedagogik texnologiyalarga

xamkorlikda o’qish, loyihalar metodi, muammoli o’qitash metodlarini keltirish

mumkin.

43

5. Masofaviy o’qitish o’quvchining o’qituvchi bilan faol muloqotidan

tashqari, boshqa o’quvchilar bilan ham muloqotini nazarda tutadi.

6. Nazorat tizimi doimiy xarakterga ega bo’lishi va tezkor teskari aloqaga,

testdan o’tkazish avtomatik tizimiga asoslangan bo’lishi kerak.

Masofaviy ta’limning asosini mustaqil ta’lim tashkil qilganligi uchun ham

talabalarda ijodiy tafakkur rivojlanib boradi. Masofaviy ta’limda o’quv

jarayonining muddati qatiy belgilanmaydi. Nazorat ishlarini bajarish va javob

yo’llashni talaba o’zi mustakdl, o’ziga qulay vaqgda bajaradi. Ushbu masofaviy

ta’lim samaradorligini oishirishga xizmat qiladi. Masofaviy ta’limni tashkiliy —

metodik modellarini quyidagi asosda tashviq qilish mumkin Korrespondentlik

ta’limi, Keys texnologiyasi, Radio-televizion ta’lim, Tarmoqli o’qitish, Mobil

texnologiyasi va h.k.

Masofaviy ta’limni qanday tashkil qilishdan qatiy nazar barchasida mustaqil

faoliyat yuritish lozimligi aniqdir.

Masofaviy ta’limni tashkil qilishda bir - qancha vositalardan foydalanish

mumkin. Ushbu vositalardan amaliy jihatdan foydalanish masofaviy ta’lim

samaradorligini oshirishda muhim omil hisoblanadi2.

Masofali ta’lim jarayonida quyidagi metodlardan foydalanish mumkin:

- o’quvchining o’qituvchi ishtirokida mustaqil ta’lim ashyolari o’zaro ta’siri

orqali o’qitish metodlari;

- bir tinglovchining bir o’qituvchi yoki bir tinglovchining ikkinchi

tinglovchi bilan (bir-birini) yakkama-yakka o’qitish va o’qish metodlari;

– guruhli munozaralar – pedagogik va texnik-texnologik vaziyatli o’yinlar,

treninglar, «aqliy hujum», qiziqarli o’quv-metodik materiallari bilan ishlash, turli

murakkablik darajasidagi kompyuter test nazoratlari dasturlari yordamida o’z-

o’zini nazorat qilish, pedagogik hamda texnik-texnologik masalalarni

modellashtirish kabi talabaning vaqtini tejab sarflashiga imkon beruvchi

o’qitishning eng faol metodlaridan foydalanishga imkoniyat yaratadi.

O’quv-metodik majmua asosida (o’quv dasturi, ishchi daftarlar, elektron

darslik, interfaol o’qitish dasturlari, laboratoriya va amaliy hisoblash, grafik

44

ishlarini bajarish uchun metodik ko’rsatmalar, bilimlar elektron bazasi, elektron

test o’tkazuvchi dasturlar, audio va video materiallar, texnik masalalarni echish

uchun o’quv metodik qo’llanmalar, elektron ko’rgazmali qo’llanmalar to’plami,

komp’yuter vositalari asosida pedagogik va texnik-texnologik vaziyatlarni

modellashtirish metodikasi) masofali ta’limni tashkil etish quyidagi asosiy

komponentlardan iborat:

Mustaqil ta’lim;

Tyutorlik;

Yozma ishlar;

Maslahatlar;

O’quv adabiyotlar;

Masofali ta’lim.

2- Masofali ta’lim turlari

Taqdimot (prezentatsiya) – o’qitish jarayoni taqdimotdan boshlanib unda

kirish mashg’uloti o’tkaziladi. Talabalar o’quv–metodik majmuasi bilan keyslar

oladilar, o’kuv guruhi bilan tyutor (metodist o’qituvchi), mashg’ulotlar o’tkazish

rejasi va o’quv fanlari bo’yicha masofali ta’lim metodikasi bilan tanishadilar.

O’quv jarayoni – ta’lim olishda talabaning fan bo’yicha o’zlashtirgan

bilimlarini va amaliy tajribasini muammoli pedagogik va texnik-texnologik

vaziyatlarda qo’llash bilan uning qoidalarini o’rtasidagi nisbatlarini talabalar

anglab etishlariga va asoslangan yangi turdagi o’quv tsiklidan foydalaniladi.

Talabaning mustaqil ishlashi interfaol va elektron multimediali darslik, elektron

kutubxonalar, Internet global tarmog’idan foydalanish bilan ta’minlanadi.

Tyutorlik (metodist o’qituvchilik) – mustaqil o’zlashtirilgan bilim va

ko’nikmalarni mustahkamlash, tuzatish, jamoa bo’lib ishlashning samarali

metodlarini o’zlashtirish va tajriba almashish, tyutorlik – o’qitish faol

metodlaridan foydalanish bilan guruhli mashg’ulotlarda: guruhli munozaralar,

amaliy o’yinlar, muammoli pedagogik va texnik-texnologik vaziyatlardan

chiqish va boshkalar. Tyutorlar talabalar bilan kulay vaktda norasmiy sharoitda

ishlaydilar.

45

Yozma ish - tyutor (metodist o’qituvchi) tomonidan baholanadi va

tushuntiriladi, bu talabaning o’z bilimlarini tuzatishi uchun qaytar aloqada

bo’lishni ta’minlaydi.

Maslahatlar. Talaba tyutor (metodist o’qituvchi)dan fanning mazmunini

o’zlashtirishda tushunmagan savollar bo’yicha telefon yoki elektron pochta

orqali bo’lgani kabi shaxsan maslahat olishi mumkin. Shu bilan doimiy aloqa

ta’minlanadi, ushbu o’quv fanini o’rganish jarayonida yuzaga keladigan

muammolarni tez hal etishga imkon beradi.

O’quv adabiyotlar. O’quv-metodik majmua masalan ishchi daftarlarida

faqat axborot materiallari emas, balki ular bilan ketma-ket keladigan savollar va

topshiriqlar ham bo’lib ularga javob berib talaba o’zining amaliy tajribasini

shakllantiradi, uni auditoriyada olingan bilimlari bilan solishtiradi. Pedagogik va

texnik-texnologik vaziyatlarini tahlil qiladi uni yaxshilash yo’llarini izlaydi,

shaxsiy tasavvurlari tizimini shakllantiradi, o’quv materialni o’zlashtirganlik

darajasini o’zi nazorat qiladi. Masofali ta’lim o’quv-metodik to’plam nusxalari

guruh talabalari soniga mos kelishi kerak. Barcha o’kuv-metodik materiallar

an’anaviy matnli ko’rinishda va axborotni elektron etkazuvchilar, audio

Talaba kompyuterdan o’quv faoliyatida asosiy vosita sifatida foydalanadi,

bu esa o’quv fanining mazmunini savollarini o’rganishga va an’anaviy didaktik

vositalarga nisbatan afzalligini ko’rsatadi.

Mavjud ilmiy manbalarni o’rganish hamda dissertantning shaxsiy

tajribasiga asoslangan holda masofali ta’lim vositalari quyidagilardan iborat:

1. Elektron darsliklar.

2. O’quv-metodik qo’llanmalari.

3. Oddiy va multimediali variantlar asosida kompyuter ta’limi tizimlari.

4. Audio o’quv-axborot materiallari.

5. Video o’quv-axborot materiallari.

6. Laboratoriya praktikumlari.

7. Trenajyorlar.

8. Ma’lumotlar va bilimlar banki.

46

9. Elektron kutubxona.

10. Ekspert tizimi asosidagi ta’lim.

Masofali ta’lim o’quv-metodik to’plamlarini yaratishning tashkiliy-metodik

tamoyillari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

1. O’quv rejasidagi fanni o’rganishning maqsadini ifoda etishi (tanlagan

ta’lim yo’nalishi bo’yicha uning ta’lim tizimidagi o’rni va ahamiyatini

tushuntirish yordamida fan asoslarini muvaffaqiyatli o’rganishni ta’kidlashi

lozim. Fan, bob va mavzular ro’yxati, ularni o’zlashtirish talab etiladigan

darajaga keltirish maqsadga muvofiqdir). shartli belgilarni aniq hamda to’g’ri

ifodalash talablariga to’la javob bera olishi (fan avvalgi yoki keyingi fanlar

mohiyatini yorituvchi standart birliklarni aniq va to’g’ri qo’llanilishini

ta’minlashi zarur).

3. Elektron o’quv materiallarining talaba tomonidan avval o’rgangan

muhitning yaratilishini ta’minlay olishi (mualliflikda yaratilgan dasturlarni

o’zlashtirish talaba uchun qo’shimcha qiyinchilik yaratishi va uning e’tiborini

fanning mazmunidan chetga tortmasligi kerak).

4. Gipermatnli texnologiyalardan foydalanish, shuningdek, elektron o’quv

materiallarini talabalarning ilovalar bo’yicha harakatlanishlarida to’g’ri yo’lni

topa olish hamda oddiy talablarga javob bera olishlariga imkon yaratishi (o’quv

materiallarining kirish so’zida matnda qo’llaniladigan shartli belgilarning

mohiyatini izohlash, shuningdek, turli murojaatlardan foydalanish borasida

maslahatlar berilishi zarur).

5. O’quv materiallaridan Internet tarmog’i resurslari murojaatlaridan

foydalanishda web-saytlari bo’yicha murojaatlaridan saqlanish (ushbu holat ko’p

vaqtni talab etadi).

6. Talaba faoliyatining mustaqil faoliyat, o’qituvchi nazoratining esa o’z-

o’zini nazorat qilish faoliyatiga almashtirilishi (ushbu o’rinda faoliyat qulay

metodlar, samarali mezonlar va maslahatlar asosida yo’lga qo’yilishi bo’yicha

beriladigan tavsiyalar to’liq ta’riflarga ega bo’lishi zarur).

47

7. O’quv fanlari mazmunining to’laligi, bu - talabaning qo’shimcha o’quv

ma’lumot manbalariga murojaat etishining bir qadar kamaytirilishi.

8. O’quv fanlarining tuzilmasini yaratishda moduldan foydalanilishi.

9. O’quv materiallari tarkibidan nazorat topshiriqlari, glossariy, shaxsiy

faoliyatni mustaqil nazorat qilish uchun taklif etilgan javobli testlar hamda

mashq qilishga asoslangan pedagogika hamda ishlab chiqarishdagi muammoli-

vaziyatli topshiriqlar kabi majburiy elementlarning mavjudligi.

O’quv- metodik majmua quyidagi bo’linmalardan tashkil topgan:

1.Kirish.

2.Fanni o’rganishdan ko’zlangan maqsad va vazifalar.

3.Fan bo’yicha yaratilgan o’quv dasturi.

4.Fanga kirish (tarixi, predmeti, dolzarbligi, boshqa fanlari bilan o’zaro

bog’liqligi).

5.Asosiy mazmuni (bo’limlarning modullar bo’yicha bo’yicha tuzib

chiqilganligi).

6.O’quv qo’llanmalari (tayanch konspekt, ma’ruzalarning reja-konspekti);

7.Topshiriqlarni bajarishda eng ko’p uchraydigan xatolarni tahlil qilish,

nazariy bilimlarini qo’llash borasidagi ko’nikmalarni ishlab chiqish uchun

praktikum.

8.Ish daftari, ya’ni, amaliy topshiriqlarni bajarishga oid misollar berilgan,

shuningdek, mustaqil bajarish uchun mo’ljallangan topshiriqlardan iborat o’quv

qo’llanmasi (daftarning toza sahifalariga talaba fanni o’zlashtirish va shaxsiy

ishchi hujjatlarni yaratish borasidagi fikrlarini yozib borishi mumkin).

9.Fanni mustaqil o’rganishga oid metodik tavsiyalar.

10.Laboratoriya praktikumi.

11.Xulosa.

12.Adabiyotlar ro’yxati (asosiy, qo’shimcha, fakultativ).

13.Mustaqil ishlarning mavzulari.

14.Oraliq test o’tkazish va bilimlarni nazorat qilish tizimi.

15.Yakuniy nazorat.

48

16.Qisqartiritmalar ro’yxati.

17.Ma’lumotnoma, glossariy.

18.Atamalarning izohli lug’ati.

19.Fan dasturi mavzusiga oid o’quv materiallari, mavjud darsliklar, ilmiy

jurnallarda chop etilgan maqolalar, metodikalar va boshqalar asosida yaratilgan

xrestomatiya (daydjest).

20.Audiokassetalar

21.Yo’naltiruvchi yoki tanishtiruvchi ma’ruzalar yozilgan videokassetalar,

texnik jihozlarning umumiy tuzilishi, ishlash tamoyili, texnologik jarayonlar va

boshqa fanlar bo’yicha tajriba ishlarining bajarilishi borasidagi videotasvirlar.

22.Oddiy va multimediali (CD-ROM) kompyuter ta’limi dasturlari.

Elektron darslikni talabaga o’quv fani yoki uning muayyan bo’limi,

shuningdek, oddiy darslik, ma’lumotnoma, masalalar to’plami va laboratoriya

praktikumida yoritilgan qarashlarni o’zida birlashtirishga imkon beruvchi o’quv-

metodik to’plami sifatida e’tirof etuvchi g’oyalar ancha keng tarqalgan. Bizning

fikrimizcha, elektron darslik mualliflik tizimi yoki gipermatnli belgilash tipi –

HTML yordamida ishlab chiqilgan hamda multimediali yakunlangan materialdan

iborat manbadir. Elektron darslikning quyidagi ikki variantidan foydalanish

mumkin: on-line va off-line. To’plamning psixologik-pedagogik funktsiyalari

o’quv materiallarini gipermedia muhitida taqdim etish, talabalarning

o’qituvchilar bilan va o’qitish vositalari bilan E-mail, usernet, IRC, Iphone

yordamida o’zaro didaktik aloqalari orqali amalga oshiriladi.

Masofali ta’lim dasturlari muayyan fanni aks ettiruvchi, u yoki bu darajada

uni o’rganish texnologiyasini amalga oshiruvchi va turli o’quv faoliyatini amalga

oshirishga imkon beradigan vositalardir. Bunday dasturli vositalar odatda,

o’quvchi shaxsini rivojlantirish uchun, o’quv jarayonini jadallashtirish va

an’anaviy o’quv-tarbiyaviy jarayonlarda boshqa maqsadlarda foydalanish uchun

mo’ljallanadi.

49

Masofali ta’lim dasturlarini ishlab chiqish, uning mazmuni, usullari va

vositalari bilan tanishish o’quv jarayonida bajariladigan quyidagi asosiy

vazifalarini ajratib ko’rsatishga imkon beradi:

- o’qitish jarayonini individuallashtirish va darajalashtirish;

- talabaning o’quv faoliyati jarayonida o’z-o’zini nazorat qilishi va mavjud

xatolarni tuzatish;

- ko’p vaqt va mehnat talab etadigan, mayda hisoblash ishlarini

kompyuterda bajarish hisobiga, o’quv vaqtini uzaytirish;

- o’rganilayotgan jarayon yoki hodisalarni modellashtirish;

- kompyuterda muayyan tajriba yoki sinovlarni tashkil etish asosida

laboratoriya ishlarini olib borish;

- turli muammoli vaziyatlarda to’g’ri qaror qabul qilish malakasini

shakllantirish;

- muayyan turdagi fikrlash qobiliyatini (masalan, ko’rgazmali-obrazli va

nazariy) rivojlantirish;

- ta’lim olishga bo’lgan qiziqishni kuchaytirish (masalan, dasturga tasviriy

vositalar yoki o’yin vaziyatlarini kiritish yo’li bilan);

- idrok etish faoliyati va boshqalar.

Masofali ta’limni tashkil etish sharoitlarida amaliy, laboratoriya

praktikumining an’anaviy shakllari foydalanuvchi(talaba tajriba

o’tkazuvchi)ning modellashtirish muhiti bilan samarali interaktiv o’zaro

aloqalariga erishish yo’lida texnik vositalar, kompyuter grafikasi va

animatsiyadan foydalanib, materialshunoslik, texnik tajribani imitatsiya qilish

hamda loyihalashtirish, modellashtirish texnologiyasidan foydalanuvchi, virtual

laboratoriyalar bilan to’ldiradi.

Masofali ta’limni tashkil etish maqsadida nashr etilgan elektron

multimediali darsliklar o’quv ma’lumotlari tuzilishining yaxlit, aniq va qisqa

bo’lishini ifodalaydi. Elektron multimediali darsliklarda grafik va jadvalli

materiallar berilgan. har bir sahifada ma’lum bo’limni o’rganish jarayonida

talabaning o’z shaxsiy fikrlarini yozish uchun joy mavjuddir. Mashq qilish va

50

tekshirish topshiriqlari ham qo’llanmaga kiritilgan bo’lib, ular bilimlarni

o’zlashtirish darajasini nazorat qilishga imkon beradi.

Bosma o’quv materiallarining elektron varianti YAAT dan foydalanish

bilan didaktik vositalar mustaqil turidan nashrlarda bo’lmagan bir qator ijobiy

sifatlarga ega bo’lib, ular sirasiga kompyuter xotirasi yoki tashqi manbada

ixcham saqlanishi, o’zgartirishlarni tezlikda kiritilish va elektron pochta orqali

uzoq masofalarga uzatish mumkinligi kabi holatlar kiradi. Bundan tashqari

printer yordamida material osonlik bilan bosma nashrga aylantiriladi.

Shunday qilib, masofali ta’lim tizimida yuqorida ko’rib chiqilgan

vositalardan aralash foydalanish tajribasi shakllangan deb aytishga imkon beradi.

Masofali ta’limning shunday turlarida talabalarga ma’lum muddatga o’quv-

metodik vosita (keys)lar to’plamini berish usulidan foydalananiladi. Xususan,

amaliy fanlar asoslarini o’rganishda keys tarkibiga bajarishga oid topshiriq,

material to’plamlari ham kiritiladi. Keys tarkibiga yana kompyuterda va

kompyuter tarmoqlarida ishlash borasidagi amaliy ko’nikmalarni shakllantirish

bo’yicha tavsiya va ko’rsatmalar ham kiritiladi.

Masofali ta’limni tashkil etishda dastlab e’tiborni ushbu tizim o’quv

materiallarini yaratish texnologiyalaridan foydalanishga qaratish maqsadga

muvofiq.


shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish

O’quv jarayonini kompyuterlashtirish zamonaviy ta’lim sohasida hal

qilinishi lozim bo’lgan muhim muammolardan biri hisoblanadi.

Kompyuter yordamida o’quv va didaktik materiallar deyarli professional

darajada ishlab chiqilishi mumkin. Matnni qo’lyozma shaklida tayyorlab olish

kerak. Matn tayyor bo’lgach, unda mantni qayta ishlovchi dastur, misol uchun

Word dasturi orqali kompyuterga kiritish mumkin. Grafiklarni kiritish uchun

Power Point taqdimot dasturidan foydalaniladi. Ikkala dastur birga matn va

grafik kombinatsiyasini amalga oshirishga yordam beradi.

51

Microsoft Power Point — universal, imkoniyatlari keng bo’lgan,

ko’rgazmali grafika amaliy dasturlari sirasiga kiradi va matn, rasm, chizma,

grafiklar, animatsiya effektlari, ovoz, videorolik va boshqalardan tashkil topgan

slaydlarni yaratish imkonini beradi.

Slayd — ma’lum bir o’lchamga ega bulgan muloqot varaqlari hisoblanadi.

Unda biror maqsad bilan yaratilayotgan namoyish elementlari joylanadi.

Slaydlar ketma-ketligidan iborat tayyor taqdimotni kompyuter ekranida,

videoproektor yordamida katta ekranda namoyish qilish mumkin. Taqdimotni

tashkil qilish — slaydlar ketma-ketligini loyihalash va jihozlash demakdir.

Taqdimot axborot texnologiyasining samaradorligi ko’p jihatdan takdim

etuvchi shaxsga, uning umumiy madaniyati, nutq madaniyati va x.k.larga bog’liq

ekanligini ham unutmaslik lozim. Zamonaviy texnik vositalardan dars davomida

kompyuter dasturlaridan, didaktik vositalardan, miniplakatlardan, slaydlardan

foydalanish, talabalarning bilim saviyasini oshirishda katta yordam ko’rsatadi.

Multimedia – bu kompyuter texnologiyasining turli xil fizik ko’rinishga ega

bo’lgan (matn, grafika, rasm, tovush, animatsiya (hayvonlar tasviri), video va

h.k.) va turli xil tashuvchilarda mavjud bo’lgan (magnit va optik disklar, audio

va video – lentalar va h.k.) axborotdan foydalanish bilan bog’liq sohasidir.

Multimedia (multimedia – ko’p muhitlilik) vositalari bu apparat va dasturlar

to’plami bo’lib, u insonga o’zi uchun tabiiy bo’lgan juda turli – tuman

muhitlarni: tovush, video, grafika, matnlar, animatsiya va boshqalarni ishlatgan

holda kompyuter bilan muloqat qilish imkonini beradi. Multimedia

foydalanuvchiga fantastik dunyoni (virtual haqiqiy) yaratishda juda ajoyib

imkoniyatlarni yaratib beradi, bunda foydalanuvchi chekkadagi sust kuzatuvchi

rolini bajarmasdan, balki bu u erda avj olayotgan hodisalarda faol ishtirok etadi;

shu bilan birga muloqat foydalanuvchi uchun odatlangan tilda – birinchi

navbatda tovushli va videoobrazlar tilida bo’lib o’tadi.

Multimedia vositalariga quyidagilar kiradi: ma’lumotlarni audio (nutqli) va

videokiritish va yuqori sifatli tovushli (sound) va video (video) platalar,

videoqamrash platalari (video grabber), ular videomagnitafondan yoki

52

videokameradan tasvirni oladi va uni ShKga kiritadi; yuqori sifatli

kuchaytirgichli, tovush kolonkali, katta videoekranli akustik va videokabul

kiladigan tizimlar, hozirdayoq keng tarqalgan skanerlar (chunki ular

kompyuterga bosma matnlarni va rasmlarni avtomatik kiritish imkonini beradi);

yuqori sifatli printerlar va plotterlar.

Multimedia vositalariga yuqori ishonch bilan ko’pincha tovushli va

videoma’lumotlarni yozish uchun ishlatiladigan optik va raqamli

videodisklardagi katta sig’imli tashqi eslab qolish qurilmalarini ham kiritish

mumkin.

Multimedia proektor STX EzPro 500 – bu qurilma Germaniyada ishlab

chiqarilgan bo’lib, kompyuter, videomagnitafon, video – ko’zning axborotlarini

ekranga chiqarish imkoniyatiga ega. Proektor ixchamligi, o’rnatish osonligi

foydalanuvchiga katta qulaylik yaratadi.

Video ko’z - bu qurilma aslida videokamera o’rnini bosib, uni bevosita

televizorga ulab kerakli narsalarni (kompyuterlashtirilgan mini plakatlar,

didaktik materiallar, slaydlar va boshqalar) talabalarga ko’rsatish mumkin.

Boshqa usuli esa, multimedia proektorga ulangan holda yoyma ekranga tasvir

uzatiladi. Yuqorida keltirilgan ko’rsatmalarni inobatga olib, multimedia proektor,

videomagnitofon, video ko’z va komp’yuterlarni kompleks ravishda ishlatishni

ko’rib chiqamiz. Ko’rsatilgan kompleks kompyuterdagi ma’lumotlarni ko’rsatib

bo’lgandan so’ng, multimedia proektor menyusidaga "SOURCE" bo’limidan

foydalanilsa, quyidagi oyna paydo bo’ladi.

COMPUTER S-VIDEO VIDEO

Kursor "Computer" holatidan ―Video" holatiga o’tilsa, kompyuterning

tasviri videomagnitofon tasviri bilan almashadi. Kursor "Video" holatidan

"S-Video" xolatiga o’tilsa, videomagnitofon tasviri video - ko’z tasviri bilan

almashadi.

Ba’zi bir holllarda, ma’ruzachi maruza paytida kompyuterdagi axborotdan,

videokassetadagi filmdan, didaktik materiallardan foydalanmoqchi bo’lsa, u

holda kompleks usulda foydalanish tavsiya etiladi.

53

Agar foydalnuvchi (pedagog)ning “S-Video" kabeli bo’lmasa, quyida

berilayotgan 2 – ta usuldan foydalanish mumkin.

Birinchi usuli. Multimedia proektor, videomagnitofon va kompyuter

birgalikda ishlatilishi lozim.

Biz kompyuterdagi ma’lumotlarni ko’rsatib bo’lganimizdan so’ng

multimedia proektor menyusidagi Source bo’limidan foydalanib, kursor

Computer holatidan Video holatiga o’tilsa kompyuterning tasviri

videomagnitofon tasviri bilan almashadi va aksincha vieomagnitafondagi

filmlarni ko’rib bo’lganimizdan so’ng, proektornnig “Menusidagi Source”

bo’limidan foydalanib kompyuterdagi axborotni ko’rish uchun qaytishimiz

mumkin.

Ikkinchi usul Multimedia proektor, video-ko’z va kompyuter birgalikda

ishlatilishi lozim.

Ta’lim-tarbiya jarayonining sifati va samaradorligini oshirish ko’p jihatdan

ta’lim vositalari bilan qay darajada ta’minlanganligiga bog’liq bo’ladi.

Shu bilan birga mashg’ulotlarni tashkil etish metodikasi xaqida to’xtalib

o’tsak:

«Metod» yunoncha so’z bo’lib, «yo’l», usul kabi ma’nolarni anglatadi.

Ta’lim metodi ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning aniq maqsadga

erishishiga qaratilgan birgalikdagi faoliyatlaridir.

Ta’lim metodi o’qituvchi bilan o’quvchilarning o’qish vazifalarini

bajarishga qaratilgan nazariy va amaliy bilish faoliyati yo’lidir.

Ta’lim metodlari o’quv materiali mazmunida ifodalangan ilmiy fikr

mantig’iga bog’liqdir. O’quv materialining mazmuni tobora chuqurlashib,

murakkablashib va ilmiy tus olib bormoqda, shuning uchun ta’lim metodlari

ilmiy bilishning mantiqi va metodlariga tobora ko’proq bog’liq bo’lib qolmoqda.

Metodlar bir qancha asosiy guruhlardan iborat bo’lib, ularning har biri o’z

navbatida kichik guruhlar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo’linadi.

O’quv bilish faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish jarayonini o’zi uzatish,

qabul qilish, anglash, o’quv axborotlarini esda saqlashni hamda olinadigan bilim

54

va ko’nikmalarni amaliyotda qo’llay olishni nazarda tutishni hisobga olsak,

birinchi guruh metodlariga so’z orqali uzatish va axborotni (informatsiyani)

eshitish orqali qabul qilish metodlari, og’zaki metodlar, hikoya, ma’ruza, suhbat

va boshqalar; o’quv axborotini ko’rgazmali uzatish va ko’rish orqali qabul qilish

metodlari - ko’rgazmali metodlar; tasviriy, namoyish qilish va boshqalar; o’quv

axborotini amaliy mehnat xarakatlari orqali berish (amaliy metodlar, mashqlar,

mehnat harakatlari va boshqalar) kiradi.

Ta’lim jarayonida qo’llaniladigan vositalar ta’lim samaradorligini

ta’minlashga xizmat qiladi.

55

II BOB BO’YICHA XULOSA

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kampetentligini

shakllantirish – bu ijodiy rivojlanish, pedagog atrofda o’zgarishlarga tez

moslasha olish va boshqarish, tez kirishish qobiliyati, jarayonning ijtimoiy –

iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishi pedagogning kasbiy darajasiga bog’liq.

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchisini kasbiy kompetentligini

shakllantirishda pedagogik hamda texnik–texnologik muammoli vaziyatni

pedagogik jarayonni hosil qilishga imkon beruvchi, sharoitlarning to’plami

sifatida qayd etiladi.

Pedagogik oliy ta’lim muassasalarida ta’limning har bir bosqichi uchun

ta’lim bloklari va o’quv fanlari darajasida tayanch kompetentlik aniqlanadi.

Tayanch kompetentlik tartibini belgilashda kasbiy pedagogik ta’limning asosiy

maqsadlariga muvofiq ijtimoiy hamda shaxsiy tajribaning mohiyati, ijtimoiy

jamiyatda kasbiy faoliyatni tashkil etish jarayonida hayotiy kasb etadi. Ushbu

nuqtai nazardan tayanch kompetentlik: yaxlit – mazmunli, ijtimoiy – madaniy,

o’quv – bilish, axborot olish, takomillashtirish turlaria bo’linadi.

Topshiriqlarni bajarish jarayonida talabalarda sababiy - tashkiliy (o’quv

faoliyatani mustaqil tashkil etishning qadriyatli yo’nalishlari, bilim, malaka va

ko’nikmalari), mazmunli-protsessual (o’quv faoliyatining mohiyatini bilish va bu

faoliyat muvaffaqiyatli bo’lishini belgalovchi shaxsiy sifatlarni rivojlantirish) va

tekshirish-baholash (mustaqil bilim olishda zarur sanalgan shaxs sifatlarni o’zi

baholash) kabi ko’nikmalarning shakllanishi mustakil bilim olish jarayonida

majmuaviy ravishda shakllanib boradi.

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarini tayyorlashda ularning kasbiy

kompetentligini shakllantirishda axborot – metodik ta’minot muhim axamiyat

kasb etadi. Axborot texnologiyalaridan masofaviy ta’lim tizimi hamda o’qitish

vositalaridan samarali foydalanishi ta’lim sifati va samaradorligigi oshirishda

bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda asosiy

omillardan xisoblanadi.

56

III BOB. BO’LAJAK HARBIY TA’LIM O’QITUVCHILARIDA

KASBIY KOMPETENTLIKNI SHAKLLANTIRISH YUZASIDAN

TAJRIBA-SINOV ISHLARI

1. Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish va o’tkazish

Pedagogik adabiyotlarda bu yo’nalishdagi ilmiy-tadqiqot ishlarini olib

borishda asosiy e’tibor tadqiq etilayotgan muammoning amaliy jihatlarining

yoritilishiga qaratilishi zarurligi ta’kidlab o’tiladi. Darhaqiqat, har qanday

pedagogik jarayon o’z mohiyatiga ko’ra o’qituvchi hamda yaquvchi o’rtasida

yuzaga kelib, o’zida didaktik yoki tarbiyaviy xususiyatlarni namoyon etuvchi

amaliy faoliyat mazmunini yoritadi. Nazariy-pedagogik g’oyalar aynan ta’lim

yoki tarbiya jarayonining mohiyatini amaliy o’rganish, tahlil etish va

umumlashtirish asosida shakllanadi. Shu sababli ilmiy izlanishni olib borishda

muammo bo’yicha amalga oshiriladigan tajriba-sinov ishlari yagona, yaxlit

pedagogik tizimning yadrosi sifatida namoyon bo’ladi.


shakllantirish muammosini tadqiq etish bo’yicha tajriba-sinov ishlarini olib

borishda yuqorida qayd etilgan fikrlarga tayanib ish ko’rildi. Dastlab tajriba-

sinov ishlarini olib borish yuzasidan maxsus dastur va ishchi reja ishlab chiqildi.

Maxsus dasturda bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirishga yo’naltirilgan tajriba-sinov ishlarini tashkil

etishdan ko’zlangan maqsad, bu borada hal etilishi ko’zda tutilgan vazifalar,

tajriba-sinov ishlarining tashkil etilish bosqichlari, har bir bosqichning xususiy

maqsadlari, ularning nazariy tahlilini o’tkazilish shartlari kabi holatlar o’z

ifodasini topdi. Quyida maxsus dasturning mazmuni haqida so’z yuritiladi.

Tajriba-sinov ishlarini olib borishdan ko’zlangan maqsad – bo’lajak harbiy

ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish imkoniyatini

yaratuvchi pedagogik shart-sharoitlar va omillarni aniqlab chiqishdan iborat.

Tajriba-sinov ishlarini olib borishdan ko’zlangan maqsadga erishish quyidagi

pedagogik vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish hisobiga ta’minlandi:

Mazkur maqsadni amalga oshirish, bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida

57

kasbiy kompetentlikni shakllantirish imkonini beruvchi tadqiqot ishlarini tashkil

etdik.

Tadqiqot vositasida quyidagi pedagogik vazifalarni ijobiy xal etilishi

nazarda tutiladi.:


shakllantirishga doir suhbatlar tashkil etish, test so’rovi yoki anketa so’rovlarini

o’tkazish.


shakllantirishga to’sqinlik qiluvchi omillar aniqlash va ularni bartaraf etish

chora-tadbirlarini belgilash.


shakllantirish jarayonining samaradorligini ta’minlovchi shakl, metod va

vositalarni aniqlash.


shakllantirishga oid maxsus metodikani tajriba sinovidan o’tkazish.


shakllantirishga erishish.


shakllantirishga oid maxsus metodikaning samaradorligini aniqlash maqsadida

tajriba-sinov ishlarining natijalarini umumlashtirish, tahlil etish.

Tadqiqotning tajriba-sinov ishlari 2012-2014 o’quv yillari davomida uch

bosqichda olib borildi. Tajriba maydoni etib, Nizomiy nomidagi TDPU harbiy

ta’lim kafedrasining “Chaqiriqqacha harbiy ta’lim” ta’lim yo’nalishi talabalari

belgilandi. Tajriba maydonlaridan sinov ishlariga jami 47 nafar talaba jalb etildi.

Jami sinaluvchi-talabalar amaliyotga tatbiq etilgan metodika samaradorligini

xolis baholash maqsadida tajriba hamda nazorat guruhlariga biriktirildilar.

Tajriba guruhlaridagi sinaluvchi-talabalarning soni 24, nazorat guruhidagi

sinaluvchi-talabalarning soni esa 23 nafarga teng bo’ldi.

Tajriba guruhida dissertant tomonidan tavsiya etilaѐtgan hamda bo’lajak

mehnat ta’limi o’qituvchilarining kasbiy kompetentligi darajalarini shakllanishini

58

ta’minlashga ѐrdam beruvchi metodika asosida amaliy faoliyat yo’lga qo’yilgan

bo’lsa, nazorat guruhlarida esa an’anaviy tartibda o’quv-tarbiya ishlari olib

borildi.

Shunday qilib, bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirishga qaratilgan ilmiy izlanishni olib borishda tajriba-

sinov ishlarini tashkil etishga jiddiy e’tibor qaratildi. Sinov ishlari bo’lajak

harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirishga oid

maxsus dastur asosida tashkil etildi.

Kirish bosqichi - (2012 yil) tadqiqotning dolzarbligi, muammoliligi,

mavzusi aniqlandi, mavzuga asosnoma-reja tuzildi, tajriba-sinov dasturi ishlab

chiqildi, tajriba-sinov ob’ekti va maydonlari belgilab olindi;

O’rganuvchi-tasdiqlovchi (dastlabki) bosqich - Oliy ta’lim

muassasalarida bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilari bilan harbiy ta’lim fanlarini

o’qitishda an’anaviy o’qitish usulidan foydalanganligi aniqlandi, Oliy ta’lim

muassasalarida YOCHQBT metodikasi fanini o’qitish bo’yicha uslubiy

tavsiyanomalar, me’yoriy hujjatlar, o’quv uslubiy majmualarga bo’lgan ehtiyoji

o’rganildi, YOCHQBT metodikasi fanini o’qitish orqali bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirish muammolari, zaruriyati va

o’ziga xos jihatlari o’rganildi, talabalar, o’qituvchilar va ishlab chiqarish ustalari

uchun testlar va so’rovnomalar ishlab chiqildi, muhandis-pedagoglar, vasiylik

kengashi mutaxassislari bilan suhbat va uchrashuvlar o’tkazildi.

Ta’limiy-shakllantiruvchi (asosiy) bosqichda – nazorat va tajriba-sinov

guruhlarida o’qitishning pedagogik texnologiyalaridan foydalangan holda

amalga oshirish, tajribalar o’tkazishga kerakli material va vositalar tayyorlandi,

tajriba-sinov va nazorat guruhlari va tajriba maydonlarida kuzatishlar o’tkazildi,

tayyorlangan ishlanma sinovdan o’tkazildi, o’tkazilgan tajriba-sinov ishlari

yordamida mavzu mazmuni bo’yicha talabalar bilimlarini o’zlashtirish va

ko’nikmalarining shakllanganlik darajalari aniqlandi;

Tajribaviy-umumlashtiruvchi (yakuniy) bosqich – olingan natijalar

qayta ishlandi, umumlashtirish va xulosalash, materiallarni uslubiy

59

tavsiyanomalar, maqolalar, ilmiy ma’ruzalar tarzida tayyorlash va chop ettirish

amalga oshirildi.

Tajriba-sinov ishlari quyidagi metodlarga tayanilgan holda amalga oshirildi:

1. Anketa so’rovi. Tajriba-sinov ishlarini yo’lga qo’yishda bu metoddan

samarali foydalanish bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirishga xizmat qiladigan ob’ektiv va sub’ektiv omillari,

ta’lim jarayonining imkoniyatlari haqidagi boshlang’ich va yakuniy

ma’lumotlarni to’plashga xizmat qiladi. Tadqiqot davrida anketa

so’rovnomasidan ochiq savollarning o’rin olishiga alohida e’tibor berildi. Buning

sababi sinaluvchi-o’quvchilardan tadqiq etilayotgan muammoni ijobiy hal

qilishga yordam beradigan zarur ma’lumotlarni imkon qadar ko’proq olishdir.

Tajriba davrida anketa so’rovlari sinaluvchi-o’quvchilar o’rtasida ikki marta,

ya’ni, asoslovchi va ta’kidlovchi tajriba vaqtida tashkil etildi.

2. Test so’rovi metodi. Test so’rovi metodi bir qator afzalliklarga ega. Shu

sababli tajriba-sinov ishlarini olib borishda undan unumli foydalanishga e’tibor

qaratildi. Metodni qo’llashda muammo mohiyatini to’la ochib berish va asosiy

maqsadga erishishga xizmat qiladigan savollarni ishlab chiqishga alohida e’tibor

qaratildi. Testlar asosan bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini oshirishga oid maxsus dasturdan o’rin olgan mashg’ulot va

tadbirlarni o’tkazish oldidan hamda ularning yakunida tashkil etildi. Buning

natijasida tajriba-sinov ishlari davrida qo’lga kiritilgan ma’lumotlarning yanada

ishonchli va asosli bo’lishi ta’minlandi.

3. Matematik-statistik metod (Styudent metodi). Bizga yaxshi ma’lum,

pedagogik yo’nalishda olib borilayotgan tadqiqot ishlarida matematik-statistik

metod o’ziga xos o’rin tutadi. Chunki tadqiqot muammosi bo’yicha olib

borilgan sinov ishlarining samaradorligi, tadqiqotning natijalanganligi haqidagi

yakuniy xulosaga tajriba natijalari matematik-statistik jihatdan qayta

ishlangandan so’ng kelinadi.

60

Harbiy ta’lim kafedralarida YOCHQBT metodikasi fanini o’qitishda

bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentlik sifatlarini o’zida aks

ettirgan o’qitishning samarali vositalaridan foydalanish yordamida talabalarning

bilim va ko’nikmalarini samarali shakllantirish maqsadida YOCHQBT

metodikasi fanidan tajriba-sinov ishlarini o’tkazishda, dastlab harbiy ta’lim

kafedralarida tahsil olayotgan talabalar yangi pedagogik texnologiyalardan

qanday foydalanilayotganligini bilish maqsadida ular bilan tadqiqot maqsadiga

erishish uchun tajriba-sinov ishlarini tashkil etish jarayonida anketa-so’rovnoma,

test so’rovi metodlari orqali mashg’ulotlar tashkil etildi va boshqa ta’lim

shakllaridan foydalanildi.

Tadqiqot davrida bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirish muammosi bo’yicha tashkil etilgan tajriba-sinov

ishlarining muvaffaqiyatli kechishi tajriba maydonlarida quyidagi ob’ektiv va

sub’ektiv omillarning mavjudligiga bog’liqligi aniqlandi:

1. Sub’ektiv omillar:

a) bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirish masalasining zamonaviy sharoitda asosiy, muhim pedagogik

vazifalardan biri sifatida e’tirof etilganligi;

b) tadqiqot muammosi bo’yicha yo’lga qo’yiladigan tajriba-sinov ishlari

uchun sinaluvchi sifatida tanlangan bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirish ehtiyojiga ega ekanliklari;

v) bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirishda ta’lim muassasalarining ijtimoiy tashkilotlar bilan mustahkam

aloqa o’rnata olganligi, shuningdek, shu mavzuda o’quv mashg’ulotlari,

ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni ular bilan o’zaro hamkorlikda tashkil etishi;

j) bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirishga qaratilgan pedagogik faoliyatning tizimli, uzluksiz va izchil

amalga oshirilishi va hokazolar.

61

2. Ob’ektiv omillar:

a) bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirishga imkon beradigan pedagogik shart-sharoitlar (mavzuga doir

maxsus adabiyotlarning etarli ekanligi, talabalarning ular bilan etarlicha

ta’minlanganliklari, o’quv mashg’ulotlari hamda ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarning

ta’lim muassasalari, ijtimoiy tashkilotlar o’rtasidagi o’zaro hamkorlik asosida

tashkil etilayotganligi va boshqalar)ning mavjudligi;

b) bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirish bo’yicha ma’lumotlarni internetdan o’quv adabiyotlaridan

foydalanishi.

Tajriba sinov ishlari uch bosqichda amalga oshirildi:

Har bir bosqichning o’ziga hos maqsadi va vazifalari belgilab olindi.

Birinchi bosqich asoslovchi tajriba jarayonida asosiy vazifa sifatida bo’lajak

harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirish va

mustaxkamlash.

Talabalarda «Kasbiy kompetentlik», «Kasbiy mahorat», «Kompetentsiya»

kabi tushunchalarni mohiyatini anglaganlik darajasini aniqlash maqsadida

ularga quyidagi anketa so’rovnomalari tavsiya etildi.

(Ilova№ 1)

1.Siz ta’lim oladigan muassasasida kasbiy kompetentligiga qaratilgan

amaliy harakatlar tashkil etiladimi?

2.Shaxsan siz o’zingizda kasbiy kompetentlikni shakllantirishga e’tibor

qaratasizmi?

3.Ta’lim muassasasida tengdoshlaringiz bilan kasbiy kompetentlikni

shakllantirishning ijtimoiy va shaxsiy zaruriyati to’g’risida suhbatlashib

turasizmi?

4.Ta’lim muassasasida o’quv mashg’ulotlari va o’quv tadbirlar jarayonida

mavzuga oid ommaviy axborot vositalari xizmatidan samarali foydalaniladimi?

62

5.Ta’lim muassasasida bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat muassasa,

ijtimoiy tashkilotlar bilan o’zaro hamkorlikda tashkil etiladimi?

6. Harbiy rahbar va chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik o’qituvchisi

qanday sifatlarga ega bo’lishi kerak?

7.Harbiy rahbar va chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik

o’qituvchilarinining majburiyatlarlarini aytib bering?

8. Harbiy rahbar, chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik o’qituvchilarini

malakasini oshirish tartibini aytib bering?

9. Yoshlarni chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarligi fanini maqsadi va

vazifalari nimalardan iborat?

10. Yoshlarni chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarligi fani o’quv

dasturining qisqacha mazmunini aytib bering

Talabalar bilimlarini baholashda 100 ballik reyting tizimidan foydalanildi.

YOCHQBT metodikasi fanining tanlangan metodika bo’yicha

samaradorligini tekshirish tadqiqotchi hamda shu fan o’qituvchilari tomonidan

o’tkazildi.

Talabalarning tajriba avvalida ― YOCHQBT metodikasi fani bo’yicha

ANKETA so’rovnomalari natijalariga ko’ra

kasbiy kompetentligini shakllanganlik darajasi

1-jadval

Tajriba

bosqichi

va o’quv

yili

Oliy ta’lim

muassasasi

Talabalar soni

Daraja

(o’zlashtirish)

Tajriba

guruxida

(%)

xisobida

Nazorat

guruxida

(%)

xisobida

Tajriba

guruxi

Nazorat

guruxi

2012-2013

o’quv yili

TDPU

24

23

Yuqori (a’lo) 5 (29.4%) 3 (28.8%)

O’rta (yaxshi) 7 (33.5%) 7 (38.5%)

Past (qoniqarli) 12 (37.1%) 13

(32.7%)

63

1.1-jadval

Savollar

Tajriba guruhi 1 T 24 Nazorat guruhi 2 N 23

Tajriba avvalida Tajriba avvalida

Yuqori

(%)

xisobida

O’rta

(%)

xisobida

Past

(%)

xisobida

Yuqori

(%)

xisobida

O’rta

(%)

xisobida

Past

(%)

xisobida

1-savol 35 30 35 26 42 32

2-savol 28 28 44 28 40 32

3-savol 27 30 43 25 45 30

4-savol 29 34 37 32 40 28

5-savol 33 32 35 31 29 40

6-savol 25 31 44 30 41 29

7-savol 30 39 31 26 38 36

8-savol 28 37 35 30 37 33

9-savol 30 38 32 28 40 32

10-savol 29 36 35 32 33 35

Umumiy foiz 29,4% 33,5% 37,1% 28,8% 38,5% 32,7%

YOCHQBT metodikasi fani bo’yicha o’quv yilining tajriba va nazorat

guruhlarida tajriba avvalida o’tkazilgan anketa so’rovi natijalari jadvalda

64

berilgan.YOCHQBT metodikasi fanidan dars turlarini quyidagicha tashkil

qilish maqsadga muvofiq: yangi mavzuni tushuntirishda ko’rgazmali metoddan

foydalanish, muammoli vaziyatlarni yuzaga keltirish, munozara uyushtirish,

talabalarning fikr-mulohazalari bilan o’rtoqlashish, ijodiy faolliklarini o’stirish,

mustaqil fikrlashlarini shakllantirish, ilmiy yangilikka bo’lgan intilishlarini

rivojlantirish kabilardir.

Shuningdek, anketa so’rovnomalarini mustahkamlashda test metodidan

foydalangan holda yana bir bor talabalarni bilim darajasini sinab ko’rdik.

Ilova №2

TEST SAVOLLARI

1.O’QITUVCHI KASBIY MAHORATINING MUVAFFAQIYATI VA

SAMARADORLIGI ASOSAN NIMALARGA BOG’LIQ?

A.Ilmiy jihatdan mehnatni puxta tashkil etishga.

B.Mehnatni oqilona uyushtirishga ta’sir etadigan shart – sharoitlarga.

V.Mehnatni amalga oshirish yo’llarini to’g’ri belgilashga.

2.MUDOFAA TO’G’RISIDAGI DOKTRINA QACHON QABUL

QILINGAN?

A.1993-yil 4-iyul

B.1998-yil 30-sentabr

V. 2001-yil 11-may

3.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QUROLLI KUCHLARINING

«VATAN HIMOYACHILARI KUNI» QACHON UMUMIY BAYRAM

SIFATIDA NISHONLANADI?

A.1-sentyabr

B. 21-mart

V.14-yanvar

4.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASINING 52-

MODDASIDA NIMA HAQIDA SO’Z BORADI?

A.O’zbekiston Respublikasini himoya qilish har bir O’zbekiston

fuqarosining muqaddas burchi

65

B. …irqi, millati, dini, ijtimoiy kelib chiqishidan qatiy nazar O’zbekiston

fuqarosi hisoblanadi

V.O’zbekiston Respublikasi davlat ramzlari gerb, bayroq va madhiya

hisoblanadi

5.PEDAGOGLIK KASBINI TANLAGAN KISHI QANDAY SHAXSIY

FAZILATLARGA EGA BO’LISHI KERAK?

A.Sog’lom bo’lishi, barcha qobiliyatlarga ega bo’lishi, so’zlarni to’g’ri va

yaxshi talaffuz qila olishi

B.Iymon-e’tiqodli, dunyoqarashining kengligi, odob-axloqi, fuqarolik

burchini his etishi, ma’naviyati, dilkashligi

V.Bolalarni yoqtirishi, o’z fanini mustahkam egallashi, nutqining ravonligi

6.O’QITUVCHI KASBIY MAHORATINING ASOSIY MOHIYATINI

BELGILANG?

A.Etnopedagogik tuyg’ular, milliy qadriyatlar, urf-odat va an’analar,

o’zbekona tavoze’ va muomala madaniyati

B.Ixtisoslikka doir vijdon, adolatparvarlik, har qanday vaziyatda o’zini tuta

bilishi, pedagogik oriyat

V.O’qituvchi tashqi qiyofasining go’zalligi, o’quvchilarga demokratik

talablar asosida dars o’tishi

7.PEDAGOGIK KASBIY MAHORAT – BU …

A.Muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq maqsadga yo’naltirilgan

hamda ushbu maqsadning natijalanishini kafolatlovchi pedagogik faoliyat

jarayonining mazmunidir.

B.O’qituvchi tomonidan pedagogik jarayonni takomillashtirish,

optimallashtirishga bo’lgan ijtimoiy ehtiyojni qondirish omilidir.

V.Didaktik hamda tarbiyaviy jarayonning o’qituvchi tomonidan samarali,

mahoratli tarzda tashkil etishdir

8.TA’LIM JARAYONIDA O’QITUVCHINING PEDAGOGIK

KASBIY MAHORATINI NAMOYON ETUVCHI ASOSIY

VOSITALARNI BELGILANG?

66

A.Ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchining o’zaro faoliyati

B. Standart va nostandart mashg’ulotlarni o’tkazish

V.O’quvchining nazariy hamda amaliy faoliyatida erishadigan yutuqlari va

ijobiy natijalari

9.“USTOZ MUALLIMSIZ QOLGANDA ZAMON NODONLIKDAN

QORA BO’LARDI JAHON” BAYTINING MUALLIFI KIM?

A.Abu Rayhon Beruniy

B.Abu Nasr Forobiy

V.Abdurahmon Jomiy

10.O’QITUVCHINING KASBIY FAOLIYATIDA NAMOYON

BO’LUVCHI XUSUSIYATLAR?

A.O’z kasbini, bolalarni sevishi, ziyrakligi va hozirjavobligi

B.Pedagogik nazokati, tasavvuri, qobiliyati, ilmiy saviyasi

V.Notiqlik madaniyati, ijodkorligi, intellekti, ma’naviy ehtiyoji

11.KASBIY PEDAGOGIK MAHORAT MAZMUNINI “ILG’OR

O’QITUVCHI”, “IJODKOR O’QITUVCHI”, “NOVATOR

O’QITUVCGHI” TIMSOLIDA TASAVVUR ETGAN OLIM KIM?

A.Komil Zaripov

B.hikmatulla Abdullaev

V.Malla Ochilov

12.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QUROLLI KUCHLAR OLIY

BOSH QO’MONDONI KIM?

A.Inoyatov. I

B.Matlubov. A

V. Karimov. I

13.O’ZBEKISTON FUQAROSI NECHA YOSHDAN BOSHLAB

HARBIY HIZMATGA CHAQIRILADI?

A.16-yosh

B.18-yosh

V.20-yosh

67

14.PEDAGOGIK KASBIY MAHORATNI TASHKIL ETUVCHI

ASOSIY KOMPONENTLAR QAYSI QATORDA BERILGAN?

A.O’qituvchining o’z kasbiga sadoqati

B.O’z fanini o’qitish metodikasini puxta bilishi

V.Pedagogik qobiliyatlarini namoyish eta olishi

15.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QUROLLI KUCHLARI

QACHON TASHKIL TOPGAN?

A.1990-yil

B.1991-yil

V.1992-yil

Talabalarning tajriba avvalida ― YOCHQBT metodikasi fani bo’yicha

TEST so’rovnomalari natijalariga ko’ra


2-jadval

Tajriba

bosqichi va

o’quv yili

Oliy ta’lim

muassasasi

Talabalar soni

Daraja

(o’zlashtirish)

Tajriba

guruxida

(%)

xisobida

Nazorat

guruxida

(%)

xisobida

Tajriba

guruxi

Nazorat

guruxi

2012-2013

o’quv yili

TDPU

24

23

Yuqori(a’lo) 4 (26.1%) 3 (25.2%)

O’rta (yaxshi) 8 (33.0%) 6 (35.3%)

Past (qoniqarli) 12 (40.8%) 14 (39.4%)

2.1-jadval

Savollar


Tajriba avvalida Tajriba avvalida

Yuqori

(%)

xisobida

O’rta

(%)

xisobida

Past

(%)

xisobida

Yuqori

(%)

xisobida

O’rta

(%)

xisobida

Past

(%)

xisobida

1-savol 22 35 43 20 35 45

2-savol 28 43 29 28 35 37

3-savol 24 44 32 22 35 43

4-savol 25 35 40 25 35 40

5-savol 27 30 43 28 39 33

6-savol 28 35 37 31 33 36

68

7-savol 24 28 48 22 36 42

8-savol 30 32 38 24 35 41

9-savol 28 31 41 33 37 30

10-savol 25 32 43 23 41 36

11-savol 24 31 45 22 33 45

12-savol 24 35 41 25 30 45

13-savol 28 30 42 24 36 40

14-savol 27 29 44 27 31 42

15-savol 28 26 46 25 39 36

Umumiy foiz 26,1% 33,0% 40,8% 25,2% 35,3% 39,4%

So’rovnoma va test natijalarini taxlil etar ekanmiz, bugungi kunda bo’lajak

harbiy ta’lim o’qituvchilarimizda kasbiy kompetentlik bo’yicha o’z bilimi va

ko’nikmasini mustaqil faoliyat ko’rsatish talablariga va kasbiy layoqat talablarini

o’rganish darajasidan to’la xabardor emasligi, ularda mazkur muammo mazmuni

va mohiyati to’g’risidagi bilimlarini analiz-sintez qilish undan yaxlit bir xulosa

chiqarib, o’zi uchun foydalanish ko’nikmalarining shakllanmaganligi ma’lum

bo’ldi.

Ma’lumki ta’lim jarayonida qo’yiladigan natijaning ishonchliligi mazkur

69

faoliyatga kirishishdan ko’zlanagan maqsadning aniqligi bilan belgilanadi.

Yoshlarning harbiy saviyasi ularni «Kasbiy kompetentlik», «Kasbiy

mahorat»,kabi tushunchalarni asl mohiyatini ongli anglash bilan belgilanadi.

Harbiy ta’lim kafedralari talabalariga “kasbiy kompetentlikni shakllantirish

omillari” nimalardan iborat degan savol bilan murojaat etdik.

Tadqiqot ishtirokchisi sanalgan talabalarning 35% mazkur savolga bilim,

malaka va shaxsiy sifatlarni ma’lum sohada muvaffaqiyatli faoliyat uchun

qo’llay olish deb qarasa, 24% shaxsning muayyan ta’lim yo’nalishi yoki

mutaxassisligi bo’yicha olgan bilim, malaka va ko’nikmalari hamda shakllangan

shaxsiy xislatlarini mehnat faoliyatida muvaffaqiyatli qo’llay olish qobiliyati deb

qaraydi. Qolgan 41% talabalar esa umumiy javoblar bilan cheklanishdi.

OTM talabalarini kasbiy kompetentlik tushunchasiga oid bilimlarini bilish

maqsadida «Sizningcha kasbiy mahoratni egallash uchun kanday tayyorgarlikka

ega bo’lish kerak?» degan savol bilan murojaat etganimizda respondentlarning

aksariyat qismi harbiy bilim, harbiy kasbga oid tajribalarni egallash deb javob

berishdi. 70% talabalargina berilgan so’rovnomaga to’g’ri javob berishdi va o’z

fikrini quyidagicha ifodaladi.

Anketa so’rovlari tarkibiga «harbiy kasb to’g’risidagi fikringiz»

mazmunidagi savol ham kiritilgan bo’lib, bu haqda respandentlarning fikri bilan

qiziqdir.

Ma’lumotlarga ko’ra talabalarning 45%-55% qismi harbiy kasbning o’ziga

hos afzalliklarini, halq, Vatan oldidagi burchini, halqninng tinch va totuv faravon

yashashi uchun muhim sanalgan kasb ekanligini aytib o’tdilar. 35%

ishtirokchilar esa mazkur kasbning boshqa kasblardan farqini, bu kasbni tanlash

orqali xalqni, ona yurtini, ishonchini qondirish shart ekanligi haqida keng

to’xtaldilar.

Tadqiqotning muammosi hisoblangan bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirish omillari to’g’risidagi

ma’lumotlardan bugungi kun yoshlarining qay darajada xabardor ekanliklarini

aniqlash maqsadida respandentlarimizga «Kasbiy kompetentlik" tushunchasi va

70

uning mohiyati degan savollar bilan murojaat etdik.

Olingan natijalar shuni ko’rsatadiki, talabalarning harbiy ta’limni egallash

jarayonida kasbiy mahorat tushunchasining muhimligini va afzalligini ta’kidlab

o’tdilar, ularning fikricha mazkur bilimlar talaba yoshlarni kasbiy qiziqishini

oshirishga, bilimlarini o’z vaqtida chuqur egallashga, qobiliyat, idrokni va

irodani mustaxkamlashda muhim omil, vosita bo’lib xizmat qilishini ta’kidlab

o’tdilar.

2. Tajriba-sinov ishlarining son va sifat tahlili

Tahlillar asosida chiqarilgan ushbu xulosa bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni qay darajada shakllanganligidan dalolat

beradi.

Demak, talabalarda kasbiy kompetentlikni shakllantirishning samarali

usullar orqali o’rgatishda avvalo ularning o’zidagi ta’lim asoslarini o’rganishga

bo’lgan bilishga qiziqishni o’stiruvchi omillarni aniqlab, ular orqali ta’sir etishga

erishish tadqiqotdan ko’zlangan asosiy maqsadlarning biri ekanligini yana bir

bor asosladi.

Shu bois tajriba - sinov ishlarini tashkil etishning mazkur bosqichida talaba

yoshlar tomonidan chaqiriqqacha boshlang’ich tayyorgarlik, O’zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasi harbiy doktrinasi va

uning mudofaa qobiliyati haqidagi bilimlarni to’laqonli idrok etishlarini

ta’minlashga qaratilgan tadbirlarning o’tkazilishga alohida e’tibor qaratdik.

Yoshlarning chaqiriqqacha boshlang’ich tayyorgarligi mavzusida davra

suhbati tashkil etildi. Davrda suhbatini tashkil etilishidan maqsad talabi

yoshlarda « harbiy kasb», «Kasbiy kompetentlik», «Kompetentsiya» haqida

mavjud bilimlarini umumiylashtirib, nazariy asoslash.

O’zbekiston Respublikasi mudofaasi davlatning zarur funktsiyasi va

umumxalq ishi mavzusida bahs - munozara uyushtirildi. Mazkur baxs-munozara

«Aqliy xujum» texnologiyasidan foydalanilayotgan holda tashkil etildi. Ya’ni bir

muammo yuzasidan turli xil g’oyalar yig’ib olinib mashg’ulot yakunida

o’qituvchi tomonidan umumlashtirildi.

71

Talaba-yoshlarda kasbiy kompetentlik tushunchasidan xabardorlik

darajasining shakllanganligi. Mazkur tadqiqot jarayonida kasbiy kompetentlikni

shakllantirishning tashkil etish holatini o’rganish, shu asosda muammoning

ijobiy echimiga yordam beruvchi samarali shakl va metodlarining ishlab chiqib

amaliyotda qo’llashni ahamiyati yuqori ekanligi aniqlandi. Tadqiqotning

umumiy maqsadiga binoan tajriba – sinov ishlarining bir qator vazifalari

belgilandi. Oliy ta’lim muassasalarida YOCHQBT metodikasi fanini o’qitishda

interfaol usullarni qo’llash bo’yicha tajriba – sinov ishlari olib borildi. Bo’lajak

harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish muammosi

bo’yicha olib borilgan keng ko’lamli sinov ishlarining samaradorligini va

bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligining qaror topganlik

darajasini aniqlash maqsadida ilmiy izlanishning so’nggi bosqichida sinaluvchi-

talabalar o’rtasida yana bir bor anketa so’rovi tashkil etildi.Anketa

so’rovnomasidan sinaluvchi-talabalarda kasbiy kompetentlikni shakllanganlik

darajasini tajriba-sinov ishlari yakunidagi holatini tahlil etishga xizmat qiladigan

savollar o’rin oldi.(So’rovnoma №3 jadval).

Talabalarning tajriba yakunida ― YOCHQBT metodikasi fani bo’yicha

ANKETA so’rovnomalari natijalariga ko’ra


3-jadval

Tajriba

bosqichi

va o’quv

yili

Oliy ta’lim

muassasasi

Talabalar soni

Daraja

(o’zlashtirish)

Tajriba

guruxida

(%)

xisobida

Nazorat

guruxida

(%)

xisobida

Tajriba

guruxi

Nazorat

guruxi

2013-2014

o’quv yili

TDPU

24

23

Yuqori (a’lo) 9 (42.9%) 4 (32.9%)

O’rta (yaxshi) 10 (36.9%) 9 (35.8%)

Past (qoniqarli) 5 (20.2%) 10 (31.3%)

72

3.1-jadval

Savollar


Tajriba yakunida Tajriba yakunida

Yuqori

(%)

xisobida

O’rta

(%)

xisobida

Past

(%)

xisobida

Yuqori

(%)

xisobida

O’rta

(%)

xisobida

Past

(%)

xisobida

1-savol 42 33 25 30 40 30

2-savol 43 39 18 32 36 32

3-savol 46 38 16 29 38 33

4-savol 45 40 15 33 33 34

5-savol 46 40 14 41 29 30

6-savol 44 32 24 27 32 41

7-savol 41 38 21 29 35 36

8-savol 40 32 28 40 36 24

9-savol 42 38 20 36 35 29

10-savol 40 39 21 32 44 24

Umumiy foiz 42,9% 36,9% 20,2% 32,9% 35,8% 31,3%

Tajriba sinov ishlarining yakunida talabalarni egallagan bilimlarini sinab

ko’rish maqsadida yana bir bor test nazoratini o’tkazildi. (TEST savollari №4

jadval).

73

Talabalarning tajriba yakunida ― YOCHQBT metodikasi fani bo’yicha

TEST so’rovnomalari natijalariga ko’ra


4-jadval

Tajriba

bosqichi

va o’quv

yili

Oliy ta’lim

muassasasi

Talabalar soni

Daraja

(o’zlashtirish)

Tajriba

guruxida

(%)

xisobida

Nazorat

guruxida

(%)

xisobida

Tajriba

guruxi

Nazorat

guruxi

2013-2014

o’quv yili

TDPU

24

23

Yuqori (a’lo) 8 (34.4%) 4 (29.0%)

O’rta (yaxshi) 10 (36.1%) 8 (35.9%)

Past (qoniqarli) 6 (29.4%) 11 (35%)

4.1- jadval

Savollar

Tajriba guruhi 1 T 24 Nazorat guruhi 2 T 23

Tajriba yakunida Tajriba yakunida

Yuqori

(%)

xisobida

O’rta

(%)

xisobida

Past

(%)

xisobida

Yuqori

(%)

xisobida

O’rta

(%)

xisobida

Past

(%)

xisobida

1-savol 38 34 28 26 46 28

2-savol 32 33 35 25 36 39

3-savol 41 36 23 29 46 25

4-savol 27 37 36 33 38 29

74

5-savol 38 37 25 29 38 33

6-savol 41 30 29 25 35 40

7-savol 39 38 23 30 34 36

8-savol 27 46 27 29 38 33

9-savol 38 30 32 34 32 34

10-savol 30 36 34 31 32 37

11-savol 32 36 32 28 31 41

12-savol 33 37 30 32 30 38

13-savol 31 35 34 31 39 30

14-savol 34 39 27 25 36 39

15-savol 35 38 27 29 28 43

Umumiy foiz 34,4 (%) 36,1 (%) 29,4 (%) 29,0 (%) 35,9 (%) 35 (%)

Guruhdagi talabalarning Davlat ta’lim standartlari talablariga javob berishi

hisobga olindi. Tajriba-sinov asosida ― YOCHQBT metodikasi fanini yangi

pedagogik texnologiyalar asosida o’qitishning samaradorligini aniqlash uchun

talabalardan olingan yakuniy savollar, test va umumlashtiruvchi

mashg’ulotlarning natijalari sifat hamda miqdor bo’yicha tahlil qilindi.

Quyidagi jadvalda yangi pedagogik texnologiyalar asosida o’qitish

jaraѐnida talabalar bilim darajasi dinamikasining o’zgarishi (son va % hisobida)

keltirilgan.

4.2-jadval

Talabalarning tajriba yakunida ― YOCHQBT metodikasi fani

bo’yicha ANKETA so’rovnomalari natijalariga ko’ra


Tajriba

bosqichi

va o’quv

yili

Oliy ta’lim

muassasasi

O’zlashtirish

darajasi

Tajriba guruxlarida

Nazorat guruxlarida

Tajriba

boshida

Tajriba

oxirida

Tajriba

boshida

Tajriba

oxirida

2012-2014

yillar

TDPU

Yuqori (a’lo) 5 (29.4%) 9 (42.9%) 3 (28.8%) 4 (32.9%)

O’rta (yaxshi) 7 (33.5%) 10 (36.9%) 7 (38.5%) 9 (35.8%)

Past (qoniqarli) 12 (37.1%) 5 (20.2%) 13 (32.7%) 10 (31.3%)

75

Talabalarning tajriba yakunida ― YOCHQBT metodikasi fani

bo’yicha TEST so’rovnomalari natijalariga ko’ra


Tajriba

bosqichi

va o’quv

yili

Oliy ta’lim

muassasasi

O’zlashtirish

darajasi

Tajriba guruxlarida

Nazorat guruxlarida

Tajriba

boshida

Tajriba

oxirida

Tajriba

boshida

Tajriba

oxirida

2012-2014

yillar

TDPU

Yuqori (a’lo) 4 (26.1%) 8 (34.4%) 3 (25.2%) 4 (29.0%)

O’rta (yaxshi) 8 (33.0%) 10 (36.1%) 6 (35.3%) 8 (35.9%)

Past (qoniqarli) 12 (40.8%) 6 (29.4%) 14 (39.4%) 11 (35%)

Tadqiqot davrida, shuningdek, sinaluvchi-o’quvchilar tomonidan mavzu

mohiyatini yorituvchi tayanch tushunchalarning o’zlashtirilishiga ham e’tibor

qaratildi. Bunda talabalar tomonidan o’zlashtirilishi zarur bo’lgan quyidagi

tayanch tushunchalar belgilandi: kasbiy kompetentlik, kasbiy mahorat, kasbiy

layoqat, kompetentsiya.

Pedagogik yo’nalishda bajarilgan ilmiy izlanishlarning samarasi turli

bosqichlarda tashkil etilgan tajriba-sinov ishlarining natijalarini umumlashtirish,

o’zaro qiyoslash va tahlil qilish asosida belgilanadi. Shunga ko’ra tadqiqot

yakunida asoslovchi va ta’kidlovchi tajriba davrida tajriba hamda nazorat

guruhlarida qo’lga kiritilgan natijalarni umumlashtirish, o’zaro qiyosiy o’rganish

va tahlil qilishga alohida e’tibor qaratildi.

Shakllantiruvchi tajriba davrida kafedraning malakaviy pedagogik

amaliyotiga tatbiq etilgan maxsus dastur bo’yicha tashkil etilgan mavzuga doir

o’quv mashg’ulotlari va o’quv tadbirlarning natijasini baholash maqsadida

nazorat ishlari olib borildi.

Pedagogik tadqiqotlarda asoslovchi va ta’kidlovchi tajribalar natijalari,

shuningdek, tajriba va nazorat guruhlarida bu bosqichlarda ro’y bergan

o’zgarishlarni ifodalovchi ko’rsatkichlar o’rtasidagi farqni aniqlash hamda

amaliyotga tatbiq etilgan maxsus dastur samaradorligini baholash maqsadida

76

matematik-statistik tahlil amalga oshiriladi. Tadqiqotni olib borish davrida ana

shu an’anaga amal qilgan holda matematik-statistik tahlil o’tkazildi. Tahlil

uchun Styudent metodi tanlanib, formulaga solish uchun sinaluvchi-

talabalarning o’zlarida kasbiy kompetentlikni shakllanganligini namoyon eta

olishlarini ifodalovchi ko’rsatkichlar (3.2.3-jadval) qabul qilindi.

Matematik-statistik metod yordamida haqqoniyligi tekshirilishi lozim

bo’lgan ko’rsatgichlarni H0 (boshlang’ich) hamda H1 (muqobil) farazlarda ifoda

etilgan g’oyalar asosida Styudent formulasiga tushirildi. Bunda H0 va H1 farazlar

mazmunida quyidagi g’oyalar ilgari surildi: H0 (boshlang’ich) faraz – tajriba va

nazorat guruhlariga jalb etilgan sinaluvchi-talabalar tomonidan qo’lga kiritilgan

ko’rsatgichlar bosh to’plami miqdorining matematik kutilishi ustma-ust (ya’ni,

mtqmn) tushadi. Shunga ko’ra sinaluvchi-talabalar kasbiy kompetentlikni

shakllanganlik darajasi past. H1 (muqobil) faraz g’oyasi esa H0 ni inkor etadi,

uning mohiyati tajriba va nazorat guruhlariga jalb etilgan sinluvchi-talabalar

tomonidan qo’lga kiritilgan ko’rsatgichlar bosh to’plami miqdorining matematik

kutilishi ustma-ust (ya’ni, mt > mn) tushmaydi. Unga ko’ra sinaluvchi-talabalar

kasbiy kompetentlikni shakllanganlik darajasi yuqori.

Ilgari surilgan farazlar asosida matematik-statistik tahlil amalga oshiriladi.

Aytaylik, X (tajriba) va Y (nazorat) guruhlarda tashkil etilgan nazorat ishlari o’rtacha

natijalarni bersin. Har ikki guruh tomonidan namoyon etilgan natijalar turlicha. Shu

sababli quyidagi savol tug’iladi: agar q0,05 ahamiyatlilik darajasida olinsa, u holda

X (tajriba) va Y (nazorat) guruhlariga tegishli ko’rsatgichlar o’rtasidagi farq

muhimmi yoki yo’qmi? Shu tarzda N0 (boshlang’ich) faraz orqali ifoda etilgan

mtqmn g’oyasi rad etiladimi?

Ilgari surilayotgan g’oyalar natijasi quyidagicha hal etiladi:

qiymatlarining ishonchlilik oralig’i:

2

H2

1

T2

2

H2

1

T2 SS

n

S

ntYХ

n

S

nt

ni belgilab

olinadi.

77

3.2.3-jadvalda qayd etilgan ko’rsatgichlar yuqorida qayd etilgan

formulaga solinganda quyidagi natijalar olinadi:

Tajriba guruhlari uchun:

O’rtacha qiymat: 07,4

25

5513473

Х

O’rtacha kvadratik qiymat: 25,162


15253016119

Х

Dispertsiya: 47,025,1603,17

2

nS

Miqdor: 008,0

24

47,0

1

2

nS

Nazorat guruhlari uchun:

O’rtacha qiymat: 70,3

24

115174273

Y



24

112517162792

Dispertsiya: 67,069,1336,14

2

nS

Miqdor: 012,0

55

67,0

1

2

nS

3.2.3-jadvalga asosan t miqdor q0.05 dan topiladi: 96,1t . U holda

ishonchlilik oralig’i quyidagi natijaga ega bo’ladi:

;007,096,1 16,0;16,0007,096,1

Demak, 20,067,047,0 YX ayirma ishonchlilik oralig’iga

tushmaydi. Matematik-statistik metod yordamida amalga oshirilgan tahlil

natijalariga ko’ra quyidagi xulosaga kelishimiz mumkin: olingan natijalarga

ko’ra N0 (boshlang’ich) faraz rad etildi va unga muqobil (N1) faraz, ya’ni, X > U

78

g’oyasining haqqoniyligi isbotlandi. Shunday qilib, Bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini oshirish muammosi bo’yicha olib

borilgan tajriba-sinov ishlarining samaradorligi ta’minlandi. Unga ko’ra tajriba

guruhlariga biriktirilgan sinaluvchi-talabalarda kasbiy kompetentlikni nazorat

guruhlaridagi tengdoshlaridan farqli ravishda sezilarli darajada shakllantirishga

erishildi.

Quyida ushbu ma’lumotlarga asoslanib, har bir bosqich uchun hisob ishlari

va ularning qiyosiy tahlili jadval orqali keltiriladi.

Ushbu tadqiqot davomida talabalarning tajriba-sinov ishlari natijalarining

boshlang’ich holati va tajriba oxirida esa fanning jami mavzulari bo’yicha

yozma va og’zaki baholash orqali hamda talabalarning kasbiy kompetentligini

shakllanganlik darajalari aniqlandi.

«YOCHQBT metodikasi» fani bo’yicha tajriba natijalarining qiyosiy

tahlili: Biz quyida ushbu ma’lumotlarga asoslanib, har bir bosqich uchun

hisob ishlarini olib boramiz va ularni qiyosiy tahlilini jadval orqali

keltiramiz.

Tajriba natijalarining qiyosiy tahlili:

I BOSQICH:

Bu yerda:

Nazorat guruhidagi talabalar soni - n q23;

Tajriba–sinov guruhidagi talabalar soni - m q24.

b – tajriba boshida olingan ma’lumot;

o – tajriba oxirida olingan ma’lumot;

n

nxx

ii ;

m

myy ii (1)

.18,323

252

)1507230(23

1

3)50 423 56(23

1

бx

18,324

236

)1328420(24

1

3)44 426 54(24

1

бy

Samaradorlik koyeffitsienti

bq xb : u b Q 3,18 : 3,18q 1

79

)3,18)-(3503,18)-(4233,18)-(5(6 23

1 S 2222

x

0,8423

6733)15,2(13,8

23

1)(-0,82)500,8223 1,82(6

23

1 222

Standart og‘ish kattaligini (4) formula bo‘yicha hisoblaymiz:

Sxq 91,084,0S2

x

2222222

y (-0,82)440,82261,82(424

1) 3,18)-44(33,18)-26(4 3,18)-(4(5

24

1S

0,7424

44,5529,04)17,16(9,24

24

1

86,074,02 yy SS

O‘rtacha qiymatlar aniqlanish ko‘rsatkichlari:

%22,33,28

91

%10018,388,8

91,0

%10018,323

x

x

SC

%15,33,27

86

%10018,63,8

86,0

%10018,324

y

y

SC

Bosh to‘plamning noma’lum o‘rta qiymatlari uchun ishonch oraliqlari

quyidagicha aniqlandi:

98,2]9,0)88,8

96,1(18,3[ ax 38,3]91,0)

88,8

96,1(18,3[ ax

0,3]86,0)88,8

96,1(18,3[ ax 36,3]86,0)

88,8

96,1(18,3[ ax

Ushbu hisoblarni tajriba oxirida qanday natijalarga ega ekanligini

qarab chiqamiz:

3,8124

28296)96(9024:13)32 424 5(18

24

1 xo

3,4223

264)14792(2523:13)49 423 5(5

23

1y

12,142,3

81,3

б

бб

у

x nisbiy o‘sish.

Demak, tajriba guruhi nazorat guruhiga nisbatan tajriba oxirida 1,12

barobar (12 %) yuqori ko‘rsatkichga ega bo‘ldilar.

80

Agar tajriba boshiga nisbatan taqqoslaydigan bo‘lsak:

Tajriba guruhida

19,118,3

81,3

б

om

у

x samaradorlikka erishildi.

Nazorat guruhida

07,118,3

42,3

б

on

у

x samaradorlikka erishilgan.

)3,81)-(3233,81)-(4243,81)-(5(18 24

1 S 2222

x

0,6324

46,920,8)0,72(25,38

24

10,65)230,03241,41(18

24

1

79,063,02 xs SS

)3,42)-(3493,42)-(4233,42)-(5(5 23

1 S 2222

y

0,7823

58,17,44)5,927(44,82

23

10,17)230,3324,492(18

23

1

88,078,02 yy SS

O‘rtacha qiymatlar aniqlanish ko‘rsatkichlari:

%88,234,27

79

%10018,360,8

79,0

%10018,377

x

x

SC

%93,299,29

88

%10042,377,8

88,0

%10042,377

y

y

SC

32,3]82,0)22,3

96,1(81,3[ a y 30,4]82,0)

22,3

96,1(81,3[ a y

93,2]77,0)04,3

96,1(42,3[ a y 91,3]77,0)

04,3

96,1(42,3[ a y

Endi ushbu natijalarni styudent statistikasi formulasi orqali tekshirib,

xulosalar chiqaramiz.

n

S

n

S

ххT

об хх

об

22

81

Tajriba guruxi:

xbq3,18 va x0 q3,81

t q1,19 samaradorlik koeffitsienti.

5,414,0

63,0

24

47,1

63,0

24

63,084,0

81,318,3

mT

Tt qq4,5 >1,96 . Demak, N1 gipoteza qabul qilinadi.

Nazorat guruxi:

ubq3,18 va u0q3,42

n qq 1,07 samaradorlik koeffitsienti.

88,044,0

39,0

24

41,1

39,0

24

78,063,0

81,342,3

нT

Tn q 0,88 < 1,96 bo‘lib, N0 qabul qilinadi.

Talabalarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot

texnologiyalaridan foydalnish malakalarining shakllanganlik darajasi

№

Ko‘rsatkichlar

Tajriba-sinov guruhi Nazorat guruhi

Tajriba

boshida:

Tajriba

oxirida

Tajriba

boshida:

Tajriba

oxirida

1. O‘rtacha arifmetik qiymat

),( yx 3,18 3,81 3,18 3,42

2. Samaradorlik ko‘rsatkichi

() 1,19 1,07

3.

O‘rtacha qiymat ishonch

oralig‘i

( yx aa , )

2,98;

3,38

3,32;

4,30 3,0; 3,36

2,93;

3,91

4.

O‘rtacha qiymat standart

xatolik

(Sx, Sy)

0,91 0,79 0,86 0,88

5. Aniqlanish ko‘rsatkichi (Sx,

Sy) 3,22% 2,88% 3,15 2,93%

6. Styudent statistikasi (T) 4,5 0,88

7. Ko‘rsatkichlar xulosasi N1 gipoteza qabul

qilinadi.

N0 gipoteza qabul

qilinadi

82

Demak, – jadvallarga asosan tajriba guruhida qo’llanilgan metod, shakllar

va vositalar nazorat guruhiga nisbatan samarali ekanligi aniqlandi.

O’tkazilgan tajriba-sinov natijalari «YOCHQBT metodikasi» fani bo’yicha

talabalarda kasbiy kompetentlik shakllantirishda tajriba guruhlarida 1,19 barobar

va nazorat guruhlarida 1,07 barobar samaradorlikka, erishilganligini ko’rsatdi.

Tajriba avvali va yakunida bo‘lajak harbiy ta’lim o‘qituvchilarining kasbiy

kompetentlikka ega ekanliklarini aniqlash maqsadida tadqiqot davrida

mezonlarni ishlab chiqish zarurligiga ishonch hosil qilindi. Mavzuga doir

manbalarni o’rganish, talabalarning faoliyatlarini kuzatish, tajriba-sinov

ishlarining turli bosqichlarida namoyon bo’lgan holatlar, ro’y bergan

o’zgarishlarni inobatga olgan holda quyidagi mezonlar bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarida kasbiy kompetentligining shakllanganlik darajasini quyidagi

mezonlar asosida baholash mumkin degan qarorga kelindi:

Kasbiy kompetentlik pedagogik maxorat kabi tayanch tushunchalar

mohiyatii anglay olishlari;

Kasbiy kompetentlikning muhim sharti davr talabi ekanligini

tushunish;

Kasbiy kompetentlikni shakllantirish ehtiyojiga egalik;

O’zida kasbiy kompetentlikni shakllantirish yo’lida amaliy harakatlarni

tashkil eta bilish;

Kasbiy kompetentlikka egalikni to’la namoyon eta olish.

Pedagogik adabiyotlarda qayd etilishicha, muayyan sifat turli shaxslarda

turlicha namoyon bo’ladi yoki turli shaxslar o’zlarining muayyan sifatga

egaliklarini turlicha namoyish etadilar. Shundan kelib chiqqan holda bo’lajak

harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish turli

darajalarda namoyon bo’ladi, degan xulosaga kelindi. Mavjud ilmiy ishlar bilan

tanishib chiqish vaqtida muayyan sifatlarning namoyon bo’lishi ko’p holatlarda

uch ko’rinishda, ya’ni yuqori, o’rta va past darajalarda qayd etilishiga guvoh

83

bo’lindi. Shu sababli yuqorida keltirilgan mezonlar bo’yicha bo’lajak harbiy

ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikka egaliklari quyidagi darajada

baholash mumkin degan xulosaga kelindi:

Yuqori daraja – kasbiy kompetentlikni oshirish, fuqarolik burchi kabi

tayanch tushunchalarning mohiyatini chuqur anglaydilar, kasbiy kompetentligi

tushunchasi uning pedagogik faoliyatini amalga oshirishga nazariy va amaliy

tayyorgarligi hamda yuksak darajadagi mahoratga ega bo’lishligi bu yo’lda

amaliy harakatlarni tashkil eta bilishligi va unga to’la rioya eta oladilar.

O’rta daraja – kasbiy kompetentlikni oshirish, fuqarolik burchi kabi

tayanch tushunchalarning mohiyatini etarlicha anglaydilar, kasbiy

kompetentlikni oshirish davr talabi ekanligini tushunsalar-da, biroq, ushbu

sifatlarni o’zlarida shakllantirish ehtiyojini doim ham namoyon etavermaydilar.

Qolaversa, o’zlarida kasbiy mahoratni shakllantirish yo’lida amaliy harakatlarni

tashkil etishda qiyinchiliklarga duch keladilar.

Quyi daraja – kasbiy kompetentlikni oshirish, fuqarolik burchi kabi

tayanch tushunchalarning mohiyatini deyarli anglamaydilar, kasbiy mahorat davr

talabi ekanligini tushunsalar-da, biroq, ushbu sifatlarni o’zlarida shakllantirish

ehtiyojiga ega emaslar, shuningdek, o’zlarida kasbiy kompetentlikni

shakllantirish yo’lida amaliy harakatlarni tashkil etmaydilar.

Shunday qilib, Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirish muammosi bo’yicha olib borilgan tajriba-sinov

ishlarining samaradorligi ta’minlandi. Unga ko’ra tajriba guruhlariga biriktirilgan

sinaluvchi-talabalarda kasbiy kompetentlikni nazorat guruhlaridagi

tengdoshlaridan farqli ravishda sezilarli darajada shakllantirishga erishildi.

84

III BOB BO’YICHA XULOSA

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini

shakllantirish omillari muammosi bo’yicha olib borilgan tajriba-sinov ishlarining

samaradorligi quyidagicha belgilandi:

1.Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirish omillari bilan bog’liq nazariy va amaliy tadqiqot natijasida

«Kasbiy kompetentlik» tushunchasi mazmuni va uni ishlab chiqishning asosiy

yo’nalishlari aniqlandi, bu muammoni harbiy pedagogik tayyorgarlikka nisbatan

qo’llash shart-sharoitlari belgilandi.

2.Bizning nazariy qarashlarimiz asosida harbiy pedagogika fanining

metodik ta’minoti shartlari aniqlandi va bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida

kasbiy kompetentligini shakllantirish imkoniyatlari belgilandi.

3.Tarbiya nazariyasi va amaliyoti taxlili shuni ko’rsatdiki, bo’lajak harbiy

rahbarlarni tayyorlashning ayrim bosqichlarida maxorat, bilimni egallashda

ijodiy xususiyat hosil bo’ladi. Bu xususiyatlarning har biri aloxida farqlanuvchi

belgilari, harbiy pedagogik rahbarlik strukturasi va shartlariga mos keluvchi

tomonlariga ega bo’ladi.

4.Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirishning didaktik shartlari, usullari, bosqichlari, ko’rsatkichlari

aniqlandi.

5.Tajriba tahlili va nazariy tadqiqot natijalari bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirishni tashkil etishda harbiy

rahbarning etakchi rolini, uning shaxsi, bilimi, ishga va chaqiriqqacha bo’lgan

o’quvchi-yoshlarga bo’lgan munosabati, kasbiy mahorati masalaning

muvaffaqiyatli yechilishida katta ahamiyatga egaligini tasdiqladi.

85

XULOSA

Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov “Tarbiyachilarning o’ziga







Ushbu fikrlardan xulosa chiqargan holda bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirishda quyidagi bir qator

ko’nikmalarga ega bo’lishi lozimligi belgilab olindi.

1. Bo’lg’usi harbiy rahbarlar o’z faoliyati jarayonida ibrat, namuna

ko’rsatish bilan yoshlarning harbiy faolligini, his-tuyg’usini, xatti-harakatini

rivojlantirishi va ta’sir eta olishi muhimligi aniqlandi.

2. Har bir mashg’ulot uchun material tanlash, uni murakkablashtirish va

oldingi hamda keyingilari bilan aloqasini ta’minlashni nazarda tutish, mashg’ulot

o’yin,mehnat topshiriqlari va shu kabilarni chaqiriqqacha bo’lgan yoshlarning

yosh imkoniyatlari,ularni tarbiyalash va rivojlantirish istiqbollarini hisobga olish

tizimi aniqlandi:

Tajriba-sinov ishlarini olib borishda quyidagilarga alohida e’tibor qaratildi:

1. Oliy ta’lim muassasalarida YOCHQBT metodikasi fani doirasida

bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish

va ularda zarur bilimlarning samarali o’zlashtirilishini ta’minlash maqsadida

ta’lim texnologiyalarini qo’llash keng imkoniyatlarni yaratadi.

2. Ilmiy izlanishni olib borish davrida modul ta’limi, muammoli ta’lim,

interfaol ta’lim, rivojlantiruvchi ta’lim, hamkorlik ta’limi va o’yin

texnologiyalari kabi ta’lim texnologiyalari bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirishning puxta o’zlashtirilishi,

16 Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T., 1997. 7-

86

shuningdek, ularda harbiy ishni samarali tashkil etish ko’nikmalarini

muvaffaqiyatli shakllantirilishini ta’minlay olishi aniqlandi. Garchi, mustaqil

ta’lim, individual ta’lim, tabaqalashtirilgan ta’lim, dasturiy ta’lim, masofaviy

ta’lim hamda innovatsion ta’lim ham bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining

kasbiy kompetentligini samarali shakllantirish imkoniyatiga ega bo’lsa-da,

biroq, ularni YOCHQBT metodikasi fanini o’qitish jarayonida samarali qo’llay

olish uchun muayyan vazifalarni hal etish zarurligini ko’rsatdi.

3. Oliy ta’lim muassasalarida YOCHQBT metodikasi fanini o’qitishda

ta’lim texnologiyalarini qo’llashning mavjud holatini o’rganish bu yo’lda fan

o’qituvchilari tomonidan tashkil etilayotgan pedagogik faoliyat natijalarining

mavjud imkoniyatlar darajasidan past ekanligini ko’rsatdi. Bu holat tajrib-sinov

ishlari davrida sezilarli o’zgarishlarni sodir etish zarurligini taqozo etadi.

Tajriba-sinov ishlarini olib borishda masalaning bu jihatiga alohida e’tibor

qaratildi.

4. Tajriba-sinov ishlarining modul ta’limi, muammoli ta’lim, interfaol

ta’lim, rivojlantiruvchi ta’lim, hamkorlik ta’limi va o’yin texnologiyalari asosida

tashkil etilishi “Harbiy ish asoslari” bo’limi bo’yicha darslarning samarali

tashkil etilishini ta’minlash bilan birga bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilari

tomonidan o’quv materiallarining puxta o’zlashtirilishi uchun qulay sharoitni

hosil qildi.

5. Oliy ta’lim muassasalarida YOCHQBT metodikasi fanini o’rganishda

ta’lim texnologiyalarini qo’llashga yo’naltirilgan sinov ishlari mazmunining

batafsil ishlab chiqilishi amaliy tajribani samarali tashkil etilishini ta’minladi.

Tajriba avvali va yakunida talabalarning kasbiy kompetentlikka ega

ekanliklarini aniqlash maqsadida tadqiqot davrida mezonlarni ishlab chiqish

zarurligiga ishonch hosil qilindi. Mavzuga doir manbalarni o’rganish,

talabalarning faoliyatlarini kuzatish, tajriba-sinov ishlarining turli bosqichlarida

namoyon bo’lgan holatlar, ro’y bergan o’zgarishlarni inobatga olgan holda

quyidagi mezonlar bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

87

kompetentligining shakllanganlik darajasini quyidagi mezonlar asosida baholash

mumkin degan qarorga kelindi:

1. Kasbiy kompetentlik pedagogik maxorat kabi tayanch tushunchalar

mohiyatini anglay olishlari.

2. Kasbiy kompetentlikning muhim sharti davr talabi ekanligini tushunish.

3. Kasbiy kompetentlikni shakllantirish ehtiyojiga egalik.

4. O’zida kasbiy kompetentlikni shakllantirish yo’lida amaliy harakatlarni

tashkil eta bilish.

5. Kasbiy kompetentlikka egalikni to’la namoyon eta olish.

Tadqiqotning ilmiy natijalari asosida oliy pedagogik ta’limi tizimida

bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligining

shakllanganligini takomillashtirish bo‘yicha quyidagi ilmiy-amaliy tavsiyalar

taklif etiladi:

- oliy ta’lim tizimida bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining o‘quv ijodiy

tayyorgarlik tuzilmasi va mazmunini zamonaviy talablari asosida

modernizatsiya qilib borish;

- oliy maktabda mustaqil ta’lim olishga bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarining o‘quv ijodiy tayyorgarlik sifat va samaradorligini oshirish

omili sifatida qaralib, uni uzviy va uzluksiz tashkil etishga e’tiborni

kuchaytirish;

- talabalar mustaqil ta’limi (mustaqil o‘rganishga ishtiyoq va mustaqil

ta’lim olish ko‘nikmasini shakllantirish) tizimini rivojlantirishga bag‘ishlangan

ilmiy-amaliy konferensiyalar, seminarlar o‘tkazish;

- oliy o‘quv yurtlarida mustaqil ta’lim olishning axborot texnologiyalarini

(xususan, masofali ta’lim texnologiyasini) ishlab chiqish va uzluksiz

rivojlantirish chora tadbirlarini ishlab chiqish.

88

ILOVA

(Ilova№ 1)

ANKETA SAVOLNOMASI

1.Siz ta’lim oladigan muassasasida kasbiy kompetentligiga qaratilgan

amaliy harakatlar tashkil etiladimi?

2.Shaxsan siz o’zingizda kasbiy kompetentlikni shakllantirishga e’tibor

qaratasizmi?

3.Ta’lim muassasasida tengdoshlaringiz bilan kasbiy kompetentlikni

shakllantirishning ijtimoiy va shaxsiy zaruriyati to’g’risida suhbatlashib

turasizmi?

4.Ta’lim muassasasida o’quv mashg’ulotlari va o’quv tadbirlar jarayonida

mavzuga oid ommaviy axborot vositalari xizmatidan samarali foydalaniladimi?

5.Ta’lim muassasasida bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat muassasa,

ijtimoiy tashkilotlar bilan o’zaro hamkorlikda tashkil etiladimi?


qanday sifatlarga ega bo’lishi kerak?


majburiyatlarlarini aytib bering?

8. Harbiy rahbar, chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik o’qituvchilarini

malakasini oshirish tartibini aytib bering?

9. Yoshlarni chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarligi fanini maqsadi va

vazifalari nimalardan iborat?

10.Yoshlarni chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarligi fani o’quv

dasturining qisqacha mazmunini aytib bering

89

Ilova №2

TEST SAVOLLARI

1.O’QITUVCI KASBIY MAHORATINING MUVAFFAQIYATI VA

SAMARADORLIGI ASOSAN NIMALARGA BOG’LIQ?

A.Ilmiy jihatdan mehnatni puxta tashkil etishga.

B.Mehnatni oqilona uyushtirishga ta’sir etadigan shart – sharoitlarga.

V.Mehnatni amalga oshirish yo’llarini to’g’ri belgilashga.

2.MUDOFAA TO’G’RISIDAGI DOKTRINA QACHON QABUL

QILINGAN?

A.1993-yil 4-iyul

B.1998-yil 30-sentabr

V. 2001-yil 11-may

3.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QUROLLI KUCHLARINING

«VATAN HIMOYACHILARI KUNI» QACHON UMUMIY BAYRAM

SIFATIDA NISHONLANADI?

A.1-sentabr

B.21-mart

V.14-yanvar

4.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASINING

52-MODDASIDA NIMA HAQIDA SO’Z BORADI?

A.O’zbekiston Respublikasini himoya qilish har bir O’zbekiston

fuqarosining muqaddas burchi

B.… irqi, millati, dini, ijtimoiy kelib chiqishidan qatiy nazar O’zbekiston

fuqarosi hisoblanadi

V.O’zbekiston Respublikasi davlat ramzlari gerb, bayroq va madhiya

hisoblanadi

5.PEDAGOGLIK KASBINI TANLAGAN KISHI QANDAY SHAXSIY

FAZILATLARGA EGA BO’LISHI KERAK?

90

A.Sog’lom bo’lishi, barcha qobiliyatlarga ega bo’lishi, so’zlarni to’g’ri va

yaxshi talaffuz qila olishi

B.Iymon-e’tiqodli, dunyoqarashining kengligi, odob-axloqi, fuqarolik

burchini his etishi, ma’naviyati, dilkashligi

V.Bolalarni yoqtirishi, o’z fanini mustahkam egallashi, nutqining ravonligi

6.O’QITUVCHI KASBIY MAHORATINING ASOSIY MOHIYATINI

BELGILANG?

A.Etnopedagogik tuyg’ular, milliy qadriyatlar, urf-odat va an’analar

B.Ixtisoslikka doir vijdon, adolatparvarlik, har qanday vaziyatda o’zini tuta

bilishi, pedagogik oriyat

V.O’qituvchi tashqi qiyofasining go’zalligi, o’quvchilarga demokratik

talablar asosida dars o’tishi

7.PEDAGOGIK KASBIY MAHORAT – BU …

A.Muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq maqsadga yo’naltirilgan

maqsadning natijalanishini kafolatlovchi faoliyat jarayonining mazmunidir.

B.O’qituvchi tomonidan pedagogik jarayonni takomillashtirish,

optimallashtirishga bo’lgan ijtimoiy ehtiyojni qondirish omilidir.

V.Didaktik hamda tarbiyaviy jarayonning o’qituvchi tomonidan samarali,

mahoratli tarzda tashkil etishdir

8.TA’LIM JARAYONIDA O’QITUVCHINING PEDAGOGIK

KASBIY MAHORATINI NAMOYON ETUVCHI ASOSIY

VOSITALARNI BELGILANG?

A.Ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchining o’zaro faoliyati

B. Standart va nostandart mashg’ulotlarni o’tkazish

V.O’quvchining nazariy hamda amaliy faoliyatida erishadigan yutuqlari

9. “USTOZ MUALLIMSIZ QOLGANDA ZAMON NODONLIKDAN

QORA BO’LARDI JAHON” BAYTINING MUALLIFI KIM?

A.Abu Rayhon Beruniy

B.Abu Nasr Forobiy

V.Abdurahmon Jomiy

91

10.O’QITUVCHINING KASBIY FAOLIYATIDA NAMOYON

BO’LUVCHI XUSUSIYATLAR?

A.O’z kasbini, bolalarni sevishi, ziyrakligi va hozirjavobligi

B.Pedagogik nazokati, tasavvuri, qobiliyati, ilmiy saviyasi

V.Notiqlik madaniyati, ijodkorligi, intellekti, ma’naviy ehtiyoji

11.KASBIY PEDAGOGIK MAHORAT MAZMUNINI “ILG’OR

O’QITUVCHI”,“IJODKOR O’QITUVCHI”, “NOVATOR O’QITUVCHI”

TIMSOLIDA TASAVVUR ETGAN OLIM KIM?

A.Komil Zaripov

B.Hikmatulla Abdullaev

V.Malla Ochilov

12.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QUROLLI KUCHLAR OLIY

BOSH QO’MONDONI KIM?

A.Inoyatov. I

B.Matlubov. A

V.Karimov. I

13.O’ZBEKISTON FUQAROSI NECHA YOSHDAN BOSHLAB

HARBIY HIZMATGA CHAQIRILADI?

A.16-yosh

B.18-yosh

V.20-yosh

14.PEDAGOGIK KASBIY MAHORATNI TASHKIL ETUVCHI

ASOSIY KOMPONENTLAR QAYSI QATORDA BERILGAN?

A.O’qituvchining o’z kasbiga sadoqati

B.O’z fanini o’qitish metodikasini puxta bilishi

V.Pedagogik qobiliyatlarini namoyish eta olishi

15.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QUROLLI KUCHLARI

QACHON TASHKIL TOPGAN?

A.1990-yil

B.1991-yil

92

V.1992-yil

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

I.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT QONUNLARI

1.O’zbekiston Respublikasi Konsitutsiyasi – T.:O’zbekiston, 1992.-6 B.

2.O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risidagi Qonuni" 12 bet.

3.O’zbekiston Respublikasining “Mudofaa to’g’risida”gi Qonuni G’G’ –

T.: Adolat, 2002. – №11. – 287 b.

4."Kadrlart ayyorlash bo’yicha Milliy dasturi"(maxsus kurs).T.:1997.-60b.

II.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI FARMONLARI

VA QARORLARI, VAZIRLAR MAHKAMASI QARORLARI

1.Karimov I.A.Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori:

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida so’zlagan nutqi

2.Karimov.I.A. Yangi uy qurmay turib eskini buzmang!:.

"Komsomolskaya pravda" gazetasi jurnalistlari savollariga javoblar,

1993 yil 12 fevral.-T.: O’zbekiston, 1993.-21 b.

3.Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni -xalq, millatni- millat qilishga

xizmat etsin: "Tafakkur" jurnali bosh muxarririyatining savollariga javob,-

T.:O’zbekiston, 1998.- 94 b.

4.Karimov.I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda: O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining o’n to’rtinchi sessiyasidagi ma’ruzasi

1999 yil 14 aprel.-T.:O’zbekiston,1999.- 48 b.

5.Karimov.I.A. Milliy armiyamiz mustaqilligimizning, tinch va

osoyishta hayotimizning mustahkam kafolatidir. T.:O’zbekiston, 2013yil

13 yanvardagi Vatan himoyachilariga bayram tabrigi.

III.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI

I.A.KARIMOVNING ASARLARI

1.Karimov.I.A. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat O’zbekiston,1992.62bet.

2.Karimov.I.A. “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li”.

T.:O’zbekiston 1992.0-78 b.

93

3.Karimov.I.A. Buyuk maksad yo’lidan og’ishmaylik.-T.:

O’zbekiston,1993.-486.

4.Karimov.I.A. O’zbekiston iqtisodiy siyosatini ustuvor yo’nalishlari.

E.:O’zbekiston, 1993.-56 b.

5.Karimov.I.A. O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat mafkura.- T.-

O’zbekiston, 1993.-261 b.U.

6.Karimov. I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin.-T: 1994.-199 b.

7.Karimov. I.A. Istiqlol va ma’naviyat.-T.: O’zbekiston, 1994-34 b.

8.Karimov. I.A. halollik va fidoiylik faoliyatimizning asosiy mezoni

bo’lsin.-T.:O’zbekiston, 1994.-32 b.

9.Karimov I.A.Barkamol avlod orzusi.-T.:Sharq,1998.-184 b.

10.Karimov.I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari.-T.:O’zbekiston 1998.-686b

IV.ASOSIY ADABIYOTLAR

1.Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al Buxoriy. Al Adab al

mufrad:(Adib durdonalari).-T.:O’zbekiston ,1990.-196 b.

2.Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al Buxoriy. hadis.-T.:Qomuslar

bosh taxririyati,1991.-560 b.

3.Avloniy A.Turkiy guliston yoxud axloq-T.:O’qituvchi, 1992.-160 b.

4.Ajdodlar o’giti, hikoyalar, hikmatlar. To’plovchi B.Ahmedov.-

T.:O’qituvchi,1990.-240b.

5.Amir Temur o’gitlari.-T.:Navro’z, 1992.-64 b.

6.Abu Nasr Farobiy “Baxt saodatga erishuv yo’llari” (“Risola fi-tanbeh ola

asbob as-saodat”) 17 b

7.Jovliev T.An’analar -hayot sabog’i.-T.:O’zbekiston,1992.-90 b.

8.Kaykovus. Qobusnoma-T.:Meros, 1992.-173 b.

9.Aminov A.h. Umumiy o’rta ta’lim pedagog xodimlari malakasini oshirish

tizimini takomillashtirishning nazariy-amaliy asoslari: Ped. fanl. nomz.diss.

– T.: 2004. – 156 b.

10.Ma’naviyat yulduzlari: Markaziy Osiyolik mashhur siymolar,

allomalar, adiblar ma’sul muxarrirlar.:M.M.Xayrullaev.-T.:A Qodiriy

94

nomidagi xalq merosi nashr., 1999.-400 b.

11. Inoyatov I.Yu., Abilov M.X. Vatan himoyasi – muqaddas burch. – T.:

“O’zbekiston” nashriyoti, 2001. – 81-93-b.

12.K.Ma’murov M. Yaproq ildizdan quvvat oladi.-T.:O’zbekiston, 1990.-5

13.Inoyatov U.I. Ta’lim sifatini nazorat qilish va boshqarish G’G’ Kasb-

hunar ta’limi.- 2004.- №1.-B. 3-4.

14.Musurmonova.O. Yuqori sinf o’quvchilarini ma’naviy madaniyati

shakllantirishning pedagogik asoslari: Pedagogika fanlari doktori ilmiy

darajasini olish uchun yozilgan dis.-T.:1993.-289 b.

15.YusupovE. Inson kamolo t in ing ma’nav iy asos la r i . T.

Universitet, 1998.-1846.

16.Tursunov.A. Armiya. T.:Adolat, 2003. 32 b.(Davlat va millat

ramzlari). O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarini isloh hilish

mamlakatimiz xavfsizligi va barqarorligini,xududiy yaxlitligini, uning

chegaralari dahlsizligini, fuqarolar tinchligi va osoyishtaligini ta’minlashga

qaratilgan». Z.b.

17.Rejametov I.I. "O’spirin yoshlarni baynalminal ruhda

tarbiyalashning pedagogik asoslari" 13.00.06.-tarbiya nazariyasi va

uslubiyoti. P.f.n. i lmiy darajasini olish uchun yozilgan

dissertatsiya. Nizomiy nomidagi TDPU.: 2006 yil.

18.Inoyatov U.I. Ta’lim sifatini nazorat qilish va boshqarish G’G’ Kasb-

hunar ta’limi.- 2004.- №1.-B. 3-4.

19.S. G’ulomov. R. Ubaydullaeva. A. Ahmedov. “Mustaqil O’zbekiston”.

20.S.S. G’ulomov. X.R. Raimov. va boshqalar. “Ta’lim–tarbiya sifati va

qirralari”. T; «Fan va texnologiyalar». 2004. Betlar. 9.

21.Muslimov.N.A. harbiy ta’lim o’qituvchisini kasbiy shakllantirishning

nazariy-metodik asoslari: Ped. fanl. dokt. ... diss. T.: 2007. – 349 b.

95

22.Kushvaktov N.X. Talabalarni milliy-manaviyat qadriyatlarini o’rganish

va tayyorlashning pedagogik va kompyuterli asoslari: Ped.fan.nomz. diss. –

T.: 2006. – 174 b.

23.Inoyatov. “Vatan himoyasi muqqadas burch”. T: 2001.

24.Tursunov. “Armiya”. T: Adolat. 2003. 32 b.

25.B.Ahmedov. “Ajdodlar o’giti, hikoyalar, hikmatlar”. T: O’qituvchi.

1990. 240 b.

26.A.Yu. Sotvoldiev. “Chaqiriqqacha harbiy ta’limni tashkil etish va uning

metodikasi”. T; «Aloqachi». 2010. Betlar. 3,6,7,9.

27.U.I.Ma’murov. harbiy qismda tarbiyaviy ishlar metodikasi 48-bet.

28.O.Musurmonova. Yuqori sinf o’quvchilarini ma’naviy ma’daniyatini

shakllantirishning pedagogik asoslari: Pedagogika fanlari doktori ilmiy

darajasini olish uchun yozilgan dis. T: 1993. 289 b.

V.QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR

1.Barabanhikov.A.V, Deryugin.P.P. Voyenno-pedagogicheskaya

diagnostika: (teoriya, opo’t, prblema).-M.: GAVS, 1995.108 s.

2.Loginov I. Refleksivnaya kultura voennogo rukovoditelya.-M.,2001

VI. INTERNET SAYTLARI

1.www.presss-service.uz

2.www.gov.uz

3.www.uza.uz

4.www.lex.uz

5.www.ziyonet.uz

6.www.edu.uz

7.www.uzedu.uz

8.www.markaz.uz

9.www.i-u.ru

10.www.google.ru

Barcha huquqiy hujjatlarning asl matni www.lex.uz saytiga tegishli.

http://www.presss-service.uz/

http://www.gov.uz/

http://www.uza.uz/

http://www.lex.uz/

http://www.ziyonet.uz/

http://www.edu.uz/

http://www.uzedu.uz/

http://www.markaz.uz/

http://www.i-u.ru/

http://www.google.ru/

http://www.lex.uz/

96

TAYANCH SO’ZLAR LUG’ATI

O’ZBEKCHA RUSCHA INGLIZCHA

Ma’naviyat Duxovnost Spirituality

Milliy Natsionalno’y National

Ogohlik Bditelnost Vigilance

Dunyoviy Mirovoy World

Sadoqat Predannost Dedication

Globallashuv Globalizatsiya Globalization

Mustaqillik Nezavisimost Independent

Sodiq Predanno’y Devoted

Samimiy Iskrenniy Sincere

Siyosat Politika Politics

Maqsad Tsel Aim

Kelajak Buduhiy Future

Ajdod Predok Ancestor

Insonparvarlik Gumanizm Humanism

Beparvolik Xalatnost Negligence

Buyuk Velikiy Great

Birdamlik Edinstvo Unite

Davlat Gosudarstvo State

G’urur Gordost Pride

Umuminsoniy Vseobhestvenno’y Human

Global Global Global

Madaniyat Kultura Culture

Integratsiya Integratsiya Integration

Sharq Vostok East

G’arb Zapad West

97

Ta’lim Obrazovanie Education

Tarbiya Vospitanie Bring up

Soha Spetsialnost Speciality

Qadimiy Drevniy Antique

Ijobiy Pozitivno’y Positive

Chaqiriqqacha harbiy

ta’lim

Doprizo’vnoe voennoe

obrazovanie

Military education

Akademik litsey Akademicheskiy litsey The academic lycée

Magistratura Magistratura Magistracy

Milliy g’oya Natsionalnaya ideya National idea

Bilim Znaniya Knowledge

Idrok Vospriyatie Perception

Iroda Volya Will

Kasbga yo’naltirish Professionalnoe

napravlenie

Professional direction

Kasb – hunar kolleji Professionalno’y kollej Professional college

Ko’nikma Navo’ki Skills

Majburiy ta’lim Obyazatelnoe

obrazovanie

Compulsory education

Oliy ta’lim Vo’sshee obrazovanie Higher education

Tafakkur Mo’shlenie Thinking

Ta’lim Obrazovanie Formation

Uzluksiz ta’lim

Neprero’vnoe

obrazovanie

Continuous formation

Documents

D I S S E R T A T S I Y A - ZiyoNETziyonet.uz/uploads/books/47828/5412db812dfd8.pdf · bosqichlarida, shuninigdek kasb hunar kollejlarida kasbiy mahoratni oshirishda ularda kasbiy