D.SPECIMEN ACADEMICUM,

de

DIVERSITATEMONTIUM

EXTRINSECA,Quod,

CONSENT. AMPLISS. FACULT. PHILOSOPH.IN REGIA ACADEMIA UPSALIENSI

pr/esideVIRO AMPLISS1MO ET CELEBERRIMO,

D:no JOHANNEGOTSCHAV AL I,ERIO>Philosophie: et Medicine DOCTORE , Chem. MtealL·

et Pharm. PROF. Reg. et Ord. Acad. ^ip. Nat.Cur. et Reg. Acad. Stockh. SOCIO.

PUBLICO EXAMINI MODESTE SUBMITTIT,thomas gust. bjurling,

SUDERMANNVS.IN AUDIT. GUSTAV. AD D1EM VI. DEC,

ANNI MDCCLX.Η. A. M. S.

U Ρ S A LI M.

MONSIEUR

JEANEHRENCKEUTS,

CHAiVJfcELLAN DU ROl.

MONSIEURCT\aignezy je Vous fupp lie, jetter un oeil javorable

lur la Uber té, que pai Oje me prendre (domer cesfeuilles de la nohlejje de Votre Nom. Mais pourquoinuuraj · je pas cette liberte ? je ne fais en ce cos, queSvivre le penchant, qVa une ame (enfible auχ bierifaits,dont Vous avez comb.e mes parens; ces bienjaits Jontβ grands , que je ne jaurois trouver des termes aßezexpre(ffS) pour Vous en marquer mavraie reconnoifjance.3e (vi pourtant ravi, Monfieur, dJavoir aujourdui Poc-tafkn de Vous offrir ce petit ouvrage, pour rendre pu¬blique* les obligations, que je Vous ai. Dieu qui con-tioit les Jentimens des Coeurs finceres , Veuille Scouterwcs foibles priéres, pour que Vous pttiffiez jouir & Vo¬tre noble famille des profperités les plus parfaitest JéJvis avec la plus projonde Veneration

MONSIEUR

votre tre'umble d? tret

obeißant ierviteurtη. Gust» bjuruns.

VIRO,fluvimum Reve*ev o ö Fruditi/Itftie

D-.no LA URENTIOBjURLING.

Ad Eccleiias Eiuituna & G<)tharinäe-9idi#COMMI·N1STR0 MERITISSIMO.

PARENTI INDULGENTISSIMO.

'T'enerrimus ille adfe&us & beneficia Paeerna, nu-merolonge plurima, quibus, Tu Parens Opti-

me, ab ipfis inde cunis, me es amplexus, gratiffimofemper infixa hierent animo. Hunc, qvum alia te-(fori non pofiim ratione , hafce ftudiorum meorumprimitias Tibi, Parens Indulgentiflime, ea, qua par eflfiliali veneratione, ofFerre debui, quas, in iignummends piiffimae , ut frudhim fumtuum in me fa&o*rum; benigne iuieipias, humillimns oro. Votameafemper eo tendent fingula , ut DEus confervet Te9Pater Optime, nec non Matrem cariffimam, in canajam fenedta, Fofpitem & omni profperitate cumula-tum , faciatque , ut longe abfit ille dies , quo meTuo fulcro orbatum lugeam.Futurus, quoad vixero5

PARENTIS INDULGENTISSIMI

filius obeäientiffimusTh. G. Bjurlino.

BergsFogdenofverUpbnds och RcfUgsBergs Lager,Ådel och Ho vachtad

{ Herr ERIC OHRBIEN,Härads Bokhållaren,Ådel ccb Ho oachtad

Herr PEHR FRÖMAN,MINE GUNSTIGE G FNΝARE}

Samt

Bruks-Predikanten,Ärevördigs och Hoovällåvde ■

Herr LARS BJURLING,MIN HÖGTÅRADE K. BRODER.

^Tilläten, Mine Herrar och Käre Broder, at jag til.* ägnar Eder detta ringa arbetet, jom till en (tor delår en folgd af Edart. underβod. Ehuru ringa arkänßadet ock är, for mänga välgjerningar och en utmärkt be¬vågenhet , uptagen det dock , ja/om bevis af ett vård"nadsfullt och tackfamt finne% Den Hågfle, unne Eder,Mine Herrar med hela Edar omvårdnad och min K. Bro»der , mänga <<är uti all timmelig väimägo framlefva,och forbyte omfxder Herren Edar jordifka lott uti Htm-meljk jällbet, ån[kar

MINE GÜNSTIGE HERRARS. Och

MIN HOGTARADE K. BRODERS

ådmjuke och trognetjenare

Th. Gust. Bjurling.

xaitum, Summi Conditoris infa-bricando toto hoc univerfo, or-dinem, mens humana nunquamiatis poteft admirari, vei,qua-cunque adhibira adtentione, re¬ite percipere. Inter omnia ve-ro ftupenda opera, quae DEOplacuit, in uiuni infignem, hominibus concedere,merito montes, quibus terra facies eil ornata, refe-rimus. Nam , praterquam quod ad firmiorem ter¬rae confiftentiam haud parum conferre videantur;eos quoque pro aerariis jure haheri poiTe, iatis eftnotum , uncie permulta regna, maximas hauriuntopes, quorumquefertilitati, ex parte, acceptum refe-runtfelicem fuum (latum. Fatemur,eadem non gau-dere omnes montes flruitura , nec utilitatem adfer-reeandem; omnes tamen, fuo non deflituuntur u-iu, fini Creatoris congruenti. Oceani aquas, fuisA

ter-

» ) * ( &terrninis coércent; promontoria confh'tuunt fecurio-ra , inferviunt cireulationi aquarum ac fontibus ori·ginem praebent; fuo frigore condenfant vapores, (i-mul vero, faspe vehementiorem venforum & fri-goris vim , in commodum cum hominum tum re-rum creatarum , comprimunt ; fsepe, fi humilioresfaerinf, plantis arboribusque natale prasbcnt folum,& numero animantium baud parvo, non folum fa-ftentationem porrigunt fufficienfem, fed etiam rece-ptacula dant commodiffima. H®c , ut alia rericea-mus infinira fere commoda, fufficienrer indicant,non cafu fortuito, montes eile produüos, fed finerarefpicere diverium , pro diverfa cujuscunque ffru-ftura ac diverio (itu , unde & eosdem, ad excer-nam faciem quam maxime difcrepantes deprehendi-mus. Differentiam vero moniium iüttm cxtv infecam,qvum, hac occafione, breviter defcribere in animuminduximus, aTe, L. B. mitiorem & aequiorem cen·iuram etiam atque etiam imploramus.

Notiflimum effe fupponimus, Montes, illas tel-kris partes adpellari, qti<c , inßghi quadnm mole,ßve fupra, five ivfra terram, exißente, ea deprehen-duntur duritie, ut nonnifi per rimas velfiffuras, aquamabjorbeant, nee ab eadem emoUiri poflint. Nuncupan»tur hi ipfi Sverice plerumque, quibus, proratione cujuscunque vel materias, vel extern® faci-éi, diverfa adjiciunrur prsefixa, ut iJoppßt'SWfl t

e(C· vocantur efiam, fi akioriac magis pr®-cipiti cacumine fuerint aicendentes, Äilltt/ Äiacf,

& ) 3 ( $

©tåf, JjpOfltU/ ©fdö, ut alias montiumdenominationes reticeamus , quas enumerare, ni-mis longnm föret. Nomine montium itaque, heieloci, non comprehendimus colles arenaceos , lapi-desque majores vel minores difperios; qvum ideamontium data includi nequeant.

§. 111.Primam montium differentiam extrinfecam ob·

fervamus iniignem, ratmit mcgnituäinis connexio-nisi quo reipeclu alii majores , qui longo tracfu ,concatenata ferie, ad multa milliaria fe extendunt,& licet modo depreffiores exiftanc, pro commodio-ri tranfitu & hominum & animalium ac motu a*

qnarum, modo altiores evadant, dum Jugovum velAlpium\ Svetice giåfl, nomen fortiuntur; fuain ta¬rnen continue obfervant direöionem. Alii, minores,qui folirarii, parvo circumfcripti intervalio vifibili,hinc, illinc, quaii per regionum planitiem fufi acfparfi reperiuntur , ac a nexu aliorum montium fe·parati. Vulgo hi ipfi, fi altiores £uerint, ac coni-cam vel pyramidalem referanc figuram, adpellan-tur Pico, quales Pico deS:to Georgio, quae eft una in-fularum Δ corηm, Pico de Adam & Pico de Teneriffa^cujus cacurnen ad ι | Leucae Gall , feu, ad calcu·lum M. ADANSSON in Hiß. Nar* du Senegal, adunius milliarii akitudinem fe exrendens, nive con¬ti η ua obdu£him eile confht. Dantur Sc infulsé, qusetotx quantae? nil nifi cacumina Montium confticu·ant, quales $:t<e Helene, Ajcenßonis, plurimae Ca»mrienfes ac Acores cfr. BUFFON T. II. p.$. UV

A 2 bi

» ) 4 C 5*bi vero minoris fuerint altitudinis, fimpliciter mon-tes adpellari lolenc, quibus plures Europa regionesabundant.

$. iv.Ad altitudinem montium adtendendo,eosdem quam

maxi me discrepantes deprehendimus. Deprefjosad-pellamus, qui i ub terrae fuperficie, immo fub aquisquaii reconditi reperiuntur; Svet. adpellanturEx his patef, erroneam SCHEUCZERI in Phyf. P.2. pag. 16jr. aliorumque eife iententiaip, qui montesdefiniunt, per partes eminentes fuperficiei iolidss glo-bi terraquei. Humiles dicuntur, qui arbores & plan¬tas in vigore ferunr; communiter colles vocantur cfr.SULTZER fcon Uörfpt» Cap. I. §, III. AUtieres montes, nonniii repentes arbores & iiccas acminores prcferunt herbas; Excelfi denique, nullaproducunt vegetabilia, fed aeterna plerumque nivefunc te£Ii. Hujusmodi excelfi montes , etiam funcnoti in boreal ibus his region ibus , Norvagici, qnosinter emniet Dofrefield, cujus altitudo connumeratura PONTOPPlDANO vom Norvegen T. 1. ρ. yy, ad

( j$ooo pedes, feu dimidium milliarii Svetici; ad ean-dem altitudinem adfcendit& mons Lovocatti m Oftro*Isthnia, vide TUNELDII defcript. Oflrob.Montes au-tem Helveticosy exiftirnat BUFFON, aitiffimos eilein Europa, ac inter eosdern. praecipue eminere,montern S:ti Godardi ejnsque vicinos, ad quorumexcelfa capita calidior tempeftas nunquam poteftpenetrare, ut teftatur MORERUS in Le grand Ditt,voce St. Gudardt iEftimanturque Helvetici illi mon-

es

as J 5 ( ysktes, ad 1600 perticarum Gal). Tois, majorem alt?*tudinem , quam Pyrenaki cfr. Celeb. Pro}. DUR/ElPbyftc. p. /72.

^ In Αβα altitfirni montes funt, Tanrusyqui, ut diveriis Afia* partibus adjacet, ita variis nomi-nibcis nuncupacur ut Imaus, Caucajus,c. rupibus prse-cipitibus ert plenus, cujus fummitas, ob ni vis fre-quentiam , habirari non potert cfr. MORER. I. c.Huc ipefhnt Japanenjes , quos majori altitudine,quam Europxas srtimac BUFFON p. 6. MonternArarat ad 15000 ulnarrra altitudinem extendi, au-öor ert TOURNEPOaT Tom. III, Lett. XIX. quietiam adfirmat, cundem , qua dimidium* eiTe fca-tentem nive.In Africa, altitudine eminet Atlas, quemad maximam parcem, ob nimiam frigoris vim, &filvas denfiflimas, quae omnem accefium negant, in-habitabilem erte conrtat, eftr MORER .jul· voce Atlas·In America akiffimi habentur Perumani montes chfi¬raton Chimboraco, qui conrtituunt catenam CordiLlerienfium montium, asrtimatur ex his, prior ad 2470,pofterior vero ad 3220 perticarum gall. altitudinemcfr# CONDAMIN Ε introd. Hiß. p.

5. V.Plurimnm quoque montes inter fe poßtione dif-

ferunt, quod alii in aequo & piano loco fintfiti; a-Iii in iniequabili ac edito, alii aliis montibus quafiim-pofiti erte videantur, cfr. AGRICOLA de re Metall.L. IL p. 21. De cetero, fitum & dire&ionem aids·fimorurn montium, fi confideremus, facile patet,ab iisdern, vix alios , lub aequatore efie fitos, quamAmericänos, reliquos vero, quam maxime ab/Equa-

A 3 tore

tore dißare, inprimis Boreales, qui tamen ad ean-dem adfcendunt altitudinem , qua gandent, qui je-

quatori funt propiores 5 unde & corruit BUFFOMIIfententia aliorumque, qui iupponunt, maximas,fub sequatore exiftere, irregulafitates. Racione ter-rarum circumjacencium , obiervatum eft , plurimos& maximos monces , medium regionum teuere partem^ut in Africanis , Lunaribus, in Afiaticis plurimis acAmericanis, fed etiam magis particulariter in Italicis,Germameis, Sveco - Norvegicis, aliisque, nee non inpluribus infulis majoribus vel fninoribus ; univeria-liter tarnen, quid certi, haedere, ftatuere non pos-iumus. Etenim in reJatione ad maria lacusque,deprehendimus montes , pluribus in locis ita eilefitos , ut littora a nocentioribus ventis protegant;hujus generis cenfentur Norvagici, Lapponici, Kufftci,Tar-tartet tfc. Pro racione iicus variat direäio. Quodplurimi montium in Europa, Αβα ξ$ Africα , luamhabeant dire&ionem, ab Oriente in occidentem, proucBUFFONIO videcur, in medio relinquimus. Verumtamen eil, Alpes ac montes Pyrenaicos in Europa,nee non Caucajum ξ$ Taurum in Aßa, hanc obierva-re dire£tionem.; an vero, ut in una ferie conjun&i,cqnfkierari poilint, aiiis dijudicandum relinquimus.Exiftimat namque BUFFON p. 17. Hos moncesnonnifi unicam conftituere catenam, quae ik Hifpa·tiiu ineipit, feque extendit deinde ad montes Pyre¬naicos, tranfit Gallium , feparat Italiam, fe porrigitin Germanium, condnuat in Dalmatiam ac Macedonimn,conjungit fe tandem cum montibus Armenice 3 cum

] Cau"

KU ) 1 c KU

Caucafo, TaurO) Imao, ac terminatur in M?r/ lar-tarico. Eadem ratione, Atlantidem per Africam abOriente in occidentem extendi, a regno Maroccanofeu Tetz , usque in Rubrum, notum eß; hanequoque direffionem, montes Lunares observant. Seddari etiam montes, qui a meridie in Septentrionem,vel vice verfa ie extendunt, in propatulo eft ; hu-jusmodi iunt, montes noffri Sveco-Norvagici 9 StoticiyAnglici aliique. An vero & hi, continuam effor-ment catenarn, prout KIRCHERO placet, cfr. HABK·HELL Geogr. p. 835. Seilicet quod in polo Bo-reali incipiant, transeant per lslandiam y Scottam,Angliam , Germaniam ad Alpes, inde ad Apenninosmontes per Italiam, ac tandem ad montern Lunee inAfrica, usqne ad caput bonee fpei; hoc fatemur, utmere hypotheticum , nobis eife ignotum. Quodplurimi dentur Afiatici montes, hane nominatamobiervantes direftionem, convincit inter alios, cate-na montium Gat adpellata, quas ab extreniitate mon-tis Caucaft, fe ad Cap. de Commorin ex t end it , abunolatere Malabar, ab altero Coromandel habens; ean*dem quoque hane direktionen*, fervant montes A-mericani. η ;

§· VI.Ad extenfiönem & formam quod addnet; Ali¬

bi montes, continuata procedunr akitudiney ea^· quav.inceperunt, dirddione, per longiffimaTpädä^Mibi vbqro finn t depreilrores, ac vallares fbrmant interjdceifr·*tes regioncs. ExidimatBOURGVET ae;pod iblunr, BUfFON, BERTRAND aliique, montesadt

3K )«( Äbas deprefliones, femper formare prominentias feadeclinationes quasdam laterales in plaga , qua? cumdire&ione montis angulum conftituit rectum , q nasinter, vallares formantur regiones, quas, rivulorurninftar, ferpentino motu, hinc procedunt; Unde hu-jusmodi ie&ionibus, opus quoddarn iorcificatcium,viam te&am adpellatum , exafte reprsientent; &quo magis vallaris regio fuerit ftri&a, eo frequen-tiores eile ejusmodi laterales declinafones. Sed anhxc obiervatio, ubique eciam noftris in regionibusloeumhabeat, dubitamus, ubi videmus, promi¬nentias laterales, Antberidum cJ Eryfmatum inflar,ibi quoque dari, ubi nulla adeit vallaris , in ip a ca-tena montis , regio. Hx vallares regiones, binosinter montes, abyffum feu profunditatem conilitu-unt magnam, majoris vel minoris Jacitudinis cujuslatera fune plerumque praerupta, fibi invicem tarnencorrefpondentia. BERTR. p. ja,

§. VII.Ratione figurs montes quoque * ' *e diicrepant,

Communiter a ripis aquarum, lata l ifi ad mediumregionis , lente adfcendunt, ac eadem ratione, abalteraparte, defcendunt, fuasque habent lucceffivascontra&uras, tres hinc a metaüicolis, conflitui folentpartes cujuscunque montis; infima nempe ieu radix,media ac fuprema, quas metallicolae Germanici ad,pellant giicDecgeDötgei SOWteiaefcörge /ge. Interdum vero, deprehendimus montes coni·cos vel Pyramidales, ut antea innuimus; interdumSc ab uno vel altera lacere, vel utrimque prxruptos

3K )9( $Sc pr<ecipitatos. Ab hac diverfitate montium indi-cata dependet, quod alii, valde licet eminentes fu»erint, adituque difficiles, fua tarnen in fummitate*planam habeant figuram , ac vel herbas ferant Scplantas odoriferas, -ut in Auvergne, fabaudie Monteobfervatum eft, cir. BUFFON ρ. ία 1. c» vel lacusaut rivulos, vel cavernas magnas contineant, cujusgeneris eit Hunneberg; alii vero acuminatam infum·mitate obfervent faciem, vel nudam vel terra acvegetabilibus te&am> vel St nive.

§. V1ILAd ipfam montium fuperficiem, oculos ficonver»

tamus; deprehendimus montes, alibi integros, con«nexione non interrupta, a?quabili afceniu ac defcen-fu fe extendéntes, quales, plerique majores in lon-gitudinem extenii montes, eflefolent; alibi fiiTos velhorizontaliter, vel perpendiculariter vel oblique, id-qtie fifluris plus minus, maioribus vel minoribus,plus minus Sc ordinatis, iisdemque» aut vacuis autalia matef:!5YepIeus; alibi vero , h'fato majori velminori praiitffJos, ac quafi in varia fegmenta , hucfilluc, proftrata, diviios montes; alibi ut ruptos &fra&os, pödmodum vero , quaiT a iegmentis ac fru-ftulis lapidum coagmentatos cofpicimus, ac proindemajoribus vel minoribus cavernis donatos; alibi de-nique, mira bidere externa facie, ac vel devaihtasreprasientare iirbes, ut in Saxo deßfuäibili , vel ani-malia resque alias , miro natura^ luiu referrc cfr»KUNDMANN1 Rar. Ν. A. />. ip*

B

& ) w ( &

δ. ix.Nec illa tandem pnetereunda circumfhntia,

quamontes obiervamus vel tranquillos, qui necfu-mum, nec ignem evomunt, quales plerique, DEOlaus! a maritimis locis remotiores; vel fumantes acignivomos, qui vel fumum , vel ignem, cum vel fi-ne tumultu, evomere folent; quales in Europalatis noti /Etna in Sicilia, Beda in Islandia, ac Ve-fuvius in Italia; huc & pertinec Pico de Teneriffa,jgnem fed fine tumultu evomens , alios ut recicea-mus. Sed ad hane nobilem materiam amplius eno-dandam, qvum nec facultates, nec temporis ratioiufficiant, pedem figimus. DEO autem foli, qui,

ab aeterno, ante omnes monteshiit, & illis re-cedentibus manebit, fit

GLORIA.

Amico Suo Integerrimo.

Comprobet eventus bene cceptos, opto, labores,Et mericam laudem & commoda digna ferat! !

Andreas Leonhard Lindgreen.

m ) o (