" /

.~·

-TÜRK KÜLTÜ·RtJNÜ ARAŞTIRMA - ENSTİTtJSiJ

_!

,-

' . ~ .

f :

·.

!' -· -·Lı

1 .--

'· 1 ·-,__}.

_J

1 ı-l ı--~- ı ' ı

ı : 1

ı ..___

--·

A YLlK DERGİ

\

:-..

GASPIRALI iSMAiL BEY SAYISI

337-338

.SAYI 337- 338 YIL XXIX MAYIS-HAZİRAN 1991

ı

'

f

BÜYÜK DÜŞÜNÜR VE ÖGRETMEN GASPIRALI İSMAİL BEY

Müstecib ÜLKÜSAL

Milli tarihimizde düşmanlarımızın, özellikle Rusları~ saldırgan sa-. vaşları sonunda Türkiye'clen başka siyasr istiklalin!, külti.tr rak ve hürri­yetlerini kaybetmemiş olan bir 'Türk vatan ve halkı yoktu.r. 16. y.y. orta­larından ·itibaren Rus saldırı ve istilasına uğrayıp asırlardan beri. esaretin .en ~ğır hay_a~ni süren Türklerden bir bölümü K.ınin Türkleıidir. . . ..

Kmm Türkleri, 207 yıl ön~e uğradıklar~. b·u müth.iş felaketten sonra tani bir şaşkınlığa düşüp vatanları Kırım'ı düşman eline bırakmışlar ve Türkiy~'nin çeşitli ülke ve bölgelerine kalabalık kafileler halinde plansız ·

ve proğramsız göçı~üşlerdir. Bu perişan dağınık~ık tam yüz yıl devam etmiştir.

Kınm Türkünüı~ bu · çok _acı ve onarılması güç lıatasmı ve !~undan doğan dı:n·umu derin ve geniş olarak görüp anlayan ve duyan ilk Kırımlı düşünür Gaspıralı İsmail Bey olmuştur. Bu ikinci felaketin doğurduğu acılara. ilk çare arayan ve bu hususta ömrü bo~'lınca ga)ıret sarfeden yine o olmuştur.

Gaşpıralı İsı;nal.1 Bey kin:ıdir?

Hayatında Kırım Milli Davası'nda nelı;:r düşünmüş, neler yapabil­. miştir?

Bu soruların çok kısa özet şeklinde cevaplarını vern1eye çalışmadan önce, o'nun ·için ölümünden so~ra bugün~ kadar ı:;eler yapıldığını düşü­nefün: 1934- -tc (Gaspıralı İsmail Bey) isminde Cafer Seyitahmet K.irımer eşi tarafından bir kitab yayınlanmış, birkaç broşUr çıkarılmış, konferanslar verilmiş ve . makaleler yazılmışhr. ·

Kının asıllı Türklerin kurdukları (EMEL Türk . Kültürünü Araş­tırma ve Tanıtma Vakfı) tarafından 14 Ekim 1989 tarihinde Gaspıralı

İsmail Bey'i 75. Ölüm Yılında ,ı\nma toplantısı yapıhnıştır .

{91) 347

SA Yİ 337-338 TÜRK KÜLTÜRÜ YIL XXlX

Ankara'da (Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü) ayni sebeple {Türk Kültürü) D~rgisiqin Ocak · 1990 sayısını O'nlın adına tahsis edilecek yazılara · ayırmıştır. ·

Gaspır~lı İsmail Be)' , hayalının nasıl başladığım . şu vecız mısrfı, ile anlatmış~r: · . ,

Doğmuşum Avcı Köyde bin sekizyüz ellibirde .

:Niek"anım B.ahçesaray, mezarım kiınbilir nerde? ·

İsmail'iı:ı ba:bası .Mustafa Aga, anası Ivlirza İlyas Kaytazoğlunun kızı Fatma'dır. Mustafa Ağa, Karadeniz sahilindeki Gaspıra köyi.j.nde doğmuş olduğu için oğlu İsmail Gaspıralı SoyadıQ.ı almıştır.

Mustafa Ağa, 185~ Kırım Savaş sırasında eşi Fatma ve oğlu İsmail ile Bahçesaray'a göçüp yerl~rniştir. Mahalle hocası Hacı İsmail Efençli'nin oğluna Arap elifbasını ve Kur'an Kerim okumasını öğret~esini talep ve rica etmiştir.

İsmail 10 yaşında Akmes(;it (Simf~ropol) Rus lisesine verilmiştir. Burada iki yıl okuduktan sonra Voroııoj Rus askeri lisesine nakledilmiş_tir. Bir ~111 sonra oradan da alınip Mo~kova askeri lisesine verildi.

İsmail Rus okullarında eğitim görmekteyken .bunlarda okuyan Türk . gençleriyle tanıştı, arkadaşlık bağı kurdu. ':Sunlar arasında fikir ve karakter bakımından en iyi anlaştığı Litvanya Türklerinden Kırını asıllı fylirza l\.fustafa Davidoviç oldu .

. Bu senelerde l\fo.skova ve diğer büyük şehirlerde koyu ~:e mutassıp _ Rusuculuk ve ~lav~ılık cereyani hüküm· sürüyordu. Okuyan gençlerde

eski Türk düşmanlığı_ Şiddetlendiriliyordu. Hıristiyanlığın Müslümanlığa üstün olduğu telkin ediliyordu. 'Bu cere.yan ve propaganda 1smail'in ve Mus­tafanm ruhlarında derin tepkiler yarattı. Ruslara karşı kin \".e nefret hisleri doğurdu. His ve . tepkileri o kadar şiddetlendi ki intikam almaya karar verdiler. 1867 de Girid Ada~ı'nda Osn:ianlı Türk idaresine karşı ayaklanmış, Türk askerlerini ve halklarını öldürmeye girişmiş bulunan Yp.nanlılar ile savaşmak .üzere Osmanlı ordusuna katıln~ayı akıllarına koydula r. Yaz tatili esnasında Odesa'dan İstanbul'a gidecçk bl:r Rus vapuruna pasaport­suz gizlice gir.ip gitmeye teşebbüs ettiler. Fakat Rus polisi 'tarafından kolayca yakalandılar ve Bahçesaray'a geri yolladılar. · •

348 (92~

SAYI 337-338 M. ÜLKÜSAL YIL xxrx

İsmail bir daha okula gitmedi ve tahsili bıraktı. Bahçesaray'daki Zincirli Medreseye Rusca öğr~tmeni olarak t~yin edildi. Medrese ancak birbuçuk sene ça lışabilidi: :Bu· zaman içinde medresenin idaresinde ve

· eğitim programında gördüğü eksiklik ye aksaklıkları düzeltip tamamlama tavsiye ve girişiminde bulundu. Okuttuğu Rusca derslerine girme ve bun­lardan çıkmayı çan çalarak yapmayı denedi. Bu hareketi yetkili idareciler ve öğrenciler arasında şiddetli muhalefet doğurdu. Taraftarları pek az kaldı. Aleyhinde olanlar ölümle tehdi~ettiler. İsm.ail Bey bu durum karşı-sında medresedeki vazifesinden ayrıldı: · ·

İsm.Ül Bey, bu olaylardan edindiği tecrübe ve bilgilerden şu neticeye v~rdı: . . ·

"Bizdeki mekteb ve medreselerde ilk tedris· ve terbiyenin olmadığını, mekteplerimizin ve medreselerimizin korkunç, geriliğini daha sonra Zinçirli Medresede tamamiyle öğrendim. Bu kanaa~e gelerek daha bu devirde her şeyden önce bu esasların ıslahı hususuna inandım"(!). ·

Gaspıralı İsmail Bey, İ8.72 yılında c~binde 200 ruble ile Viyana ve Münih üzerinden Paris'e gitti. Orada iki sene kaldı. Orada yaşayan Rus edip ve YfiZarı Türgrnief'in güven ve teveccühünü kazandı ve yazılarını temiz~ çekti. Fransızcayı epeyce öğrendikten sonra bir ilancılık şirketinde tercümanlık yaptı. Bu arada· Batı'daki medeniyetin ve .sosyal hayatın ne olduğunu derinlemesine öğrenmeye çalıştı..· Zenginlik içersincle yaşayan

· insanlar ile. fakirlik içinde kıv.ranan insanlar arasındaki boşluk ve uçurum dikkatini çekti:

qaspıralı İsmail Bey 18.74 senesind~ İstanbul'a döndü. Burada "Avrupa Medeniyetine bir Nazar-i Muvazene" başlığıyle 29 sa~alık bir broşür yayınladı. Bu dikkat çekici eserinde: "Avrupa Medeı:Uyetinin dışına

bakarak maişetiı:Un içyüzüne dikkat etmezken· birşey anlayamayız. Anc.ak kudretlerine, akıllarına şaşıp kalırız" dedikten sonra: "Muazzam bir binada yaşayan zengin bir aile ile ri.ıt.ubetli, kara~lık, havasız bodrumlarda oturaJ?. _kalabalık ~üfuslu ailelerin günlük masraflarını karşılaştırıyor. Zenginin bir gün~e yaptığı . yemek, yemiş v~ içki masrafı ile 10 (on) fakir aileni'n geçineceğini . belirtiyor." İsmail Bey bu suretle Batı Medeniyetinin kuvveti kadar zaif tarafını da· anlamış olduğunu gösteriyor.

(1) Cafer Seyitahmet Kmmer, Gaspıral.ı İsmail Bey kitabı'. İstanbul 1934 Sayfa 19.

(93) 349

SAYI 337-338 TÜR.K KÜLT(İRÜ YIL XXD<

İsmail Bey İstanbul' da kaldığı sırada Osmanlı bevleti'nin . iktisadi, tic·ari ve sınai durumlarını_ inceliyor. Araştırmalarının sonunda bu işl~rin tamamiyle Türk ve Müslüman olmayan Osı:nanli .vatandaşların eller.inde bulundüğunu, N~üs.lüman ve Türk.leı:in ancak memurluk ışlennde çalışıp geçindiklerini anlayıp çok üzülüyor.

İsmail Bey Türkiye'de kalıp Osmanlı ordusunda subay olmayı düşü­nüyor ve bunun _için yetkili ma.kama başvurqyor. O ~~man Sa<l:r-ı Azam olan Mahmut Nedim Paşa bu müracaat hak.kında fikrini almak üzere Rusya Büyükdçisl. İgnatiyef ile danıŞıyor. O da kabul edilmesinin iyi olmayacağını ve alınmamasını tavsiye ediyor. Bunun üzerine İsmail Bey 1975 kışında Kırım'a dönüyor.

Gas.pıralı 1878 de. nüfusunun % 82'şi Müslün:ı.an Türk olan Bahçesaray Belediye Başkanlığı'na seçiliyor. Bir taraftan yardımcıları ile birlikte Bele­diye işleriyle meşgul olurken qiğer taraftan temel g~ayesi olan Türkçe bir gazete çıkarmak içiri 1879 da yetkili resmi makamlara başvuruyor. Fakat reddediliyor. 1881 de "GeRç Molla" takma adile (Rusya Müs­lümanl~rı başlığı altında Rusça yaz&ğı bir seri makalesini _Akmescit (Simferopol) şehrinde yayınlanan (Tayrida) Rus gazetesinde neşrediyor. . . .

. . Cafer Seyitahmet I<:ırımer Bey, "Görünüşte yumuşak bfr üslupla kaleme alınan bu makalelerden meydana gel~n ayn·ı isimli broşürde Rus Sivil İdaresinin sert .anlamda tenkid. edildiği gözden kaçmamaktadır." demekte ve eserin· 9. sayfasinde İsmail Bey: "Elim değil midir ki R us.haki­miyeti Müslümanları teıakkiye, mcdeniyyete götüımüyor. Hatta ben büyük esefle kayt ve ·tasdik ediyorum ki Rus hakimiyeti }4üslümanların fikren sukutuna sebebiyet veriyor."· devamla: "Eserin . ı 3. sayfasında: "Rus vatandaşlar. Bize ilim ve medeniyet. lazımdır. Bunlari bize veriniz. Ak.si takdirde sizin hakimiyetiniz Çinlilerin hakimiyetinden daha aşağı düşe-cektir demektef!ir diyor(2). · · ·

Gaspıralı İsnı'ail Bey Rus İdaresinin Niüslüman Türklerin birleşme­siiıi ve kuvvetli bir varlık oluşturmasını önlemek ve ruslaştırilmasıriı s'ağ­lamak için bunların kabile lehçelerini ayı·ı diller haline getirmek istediğini se~iyor. Meşhur Rus nüsyoneri İlminsky'nin bu hususta açık ve gizli çalış­malan üzerinde dikkatle duruyor ve. tehlikenin kaynağını keşfediyor . Bu :

. sebeple Türkler ar~sında dil birliğinin korunmaSıfl;l hassasiyet ve heyecanla

(2) Cafer Seyitahmet Kırımer, İsmail Gaspirinsb.1-. Emel Mecmuası 1930 Eylül 15 s. 18 Romanya

350 (94)

SAYI 337-338 M. ÜLKÜSAL YIL XXlX

savunuyor. Bu temel düşünce ve idealini hayatının sonuna kadar koruyor. Bu inancını 1881 de yayınladığı (To~guç) dergisinin ilk sayısın~a yine yazıyor."(3) ·

Gaspıralı İsmail Bey 8 Mayıs 1881 den itibaren., her ay değişik isim altında y'eni bir dergi veya broşür· yayınlıyor. Bunlara (Şafak), (Kamer), · (Yıldız), (qüneş), (Miratı Cedid-Yeni Ayna) adlarını veriyor.

İsmail Bey dört ).rıl uğraşarak ve bu süre içinde. iki vali ve üç nazıra .(bakana) başvurarak, birkaç kez merkez Petersburg'a giderek ve nihayet 1~83 de Türkçe kısmını Rusçaya aynen çevirmek şartile (TERCÜMAN) gazetesini çıkarma izni almayı başarqı( 4).

TERCÜ!vIAı~'ın, 1. sayısı 10 Nisan 1883 günü Çıkarıldı. Gazetenin bu tarihte yayına başlaması · tarihi bir mana ve ehemmiyet taşıyordu. Çünkü, Rus Çeriçası .İkinCi Katerin~'nm Kırım'ı Rusya'ya ilhakı Karar­namesi General Potemkin tarafından o tarihte okunurak ilan edilmişti.

TERCÜ1v1AN'ın ilk sayısından 320 tane satıldı. Zaman ilerledikçe satışı arttı. Gazete yalnız. KırıJ!l'da değil Kazan'da, Türkistan'da, Azerbaycan'­da, Kafkasya'da Türkiye'de, Dobruca'da ve Bulgaristan'da da okunmaya başlamıştı. Satışı 2 sene içinde bini, 9-1 O sene sonra 15. 000 i aştı.

Gaspıralı İsmail Bey'in düşünce ve gayesi · yalnız Kırım Türklerini değil, bütün Türk dünyasını ve hatta bütün İslam alemini uyandırmak, terakki ve medeniyyete yöneltmekti. -Bunun için TERCÜMAN'ın sade ve kolay anlaşılır bir Türkçe ile yazılmasına çok dikkat eder ve ehemmiyet verirdi. ·

Düşünce ve emelini kısaca şöyle ifade ediyordu:

"Sönmüş kalpleri neyle uyandırmalı? ~asireti kesmiş perdeleri- neyle kötermeli? (Kaldırmalı)? GaOet sahnı.sında serilip kalmış Koca bir milleti neyle ayağa turguzınalı? (Kaldırmalı ?) Gaspıralı İsmail Bey, bu sorularla işe başlamış, bütün ömrü boyunca bunların cevaplarını vermek ve uygu- · lamak. için çalışmıştır. B~ı kutsal gayesini şu dört veciz kelimede toplamış .

ve gazetesinin başına koymuştur:

"Dilde, Fikirde, İşde Birlik."

Büyük bir faktik kabiliyeti ve uygulama ustalığı olan İsmail Bey Rus idaresini fazla kuşkulandırmamak ve aleyhinde daha şiddetli tedbirler

(3,4) Cafer Seyitalımet Kıi·ımer, .Caspıralı İsmail Bey, 1934 İstanbul s. 60.

(95) ' 351

TÜRK KÜLTÜRÜ YIL xxrx

aldırtmam ak için hiç bii· zaman· şıarının . temeli olan bu· sözlerini- açıklama. cihetine gitmemiştir. Bu dört kelimeden ibaret cümlenin mana ve maksa.:. dmi düşünüp anlamayı. okuyucufarmın zeka ve idrakine bırakJl1ıştır.

_ 1.905- senesinde Japonya karşısında deniz ve kara savaşlarını kaybtden Rusya'nın geçirdiği siyasi' ve askeri sarsıntıdan ve sosyal kıpırdanmadan cesaret · alarak seslerini yü_k_seltmeye ve harekete geçmeye . başlayan Rus işçi, sosyalist ve nihilistlerinin · etkjleri altındal? Kırıı:n ve Kazan'ın sol eğilimli gençleri Gaspıralı İsmail Beyi tı:nkide giriştiler.

Kırımlı sosyalist eğilimli "Genç Tatai'lar"ın önderi olan ~eşit Mehdi­yev, 1906 yılında Bahçesaray'da çıka~·dıkları (Uçkun-Kıvılcım) gazete­~inde, daha soni·a yayınladı~ları (Vatan Hfldiıni) ·gazet.esi~de şunları yaz-mışdır: .

"Gaspıralı İsmail Bey'in Eğitim ve kültffr hususlarındaki düşünce ve teklif~'nin · taraftarıyım; ama sosyal ve siyasal fikir ve .tutumlarının karşı­sındayım."

"Gençler İsmail Bey'i fazla muhafazakarlık, aşırı ılımlılık 2'e çekingen­lik ile tenlcid ediyorlardı.

İsmail Bey, ihtiyat ve. temkin duygusu kuvvetli, ·tedbirli, uzak · görüşlü bir düşünür ve önderdi. His ve heyecanına kapılıp söylenmesinde zarar getiren . düşüncelerini sır olarak sa.t-lar, zaman_ı gelmedikçe açıkla"'. . mazdı . . Bu tabiatı ve karakteı:i sayesindedir ~ki TERCÜMAN gazet~sini aralıksız şekilde Sansürün kapatma kaı arından koruyabilmiştir . . Meşhur Misyoner İlınisky, İsmail Beyin bu ferasetini itiraf etmek ve zekasına · hayran olduğ~nu söylemek ıne.cbi.ıriyetini duymüştur.

Şair, Prof. Dı. Bekir Sıtk.ı Çobanzade "O'nu . ve TERCÜMAı'\1'ı Petersburg ve İstanbul'un tutumlarına uygun olarak hareket etmiş olmak, ihtilal karşışında pasif kalmak, Müslümanları · Sosyaliz.me ve Çar Rusyası ile bağları koparmaya iten cereyanı _kö_steklemekle" eleştirıniştir(5) . ·

Dr. Ahmet Özenbaşlı ela şunları söylemiştir:

"Gaspirinsky'nin sade bir şiir şekli olan" Dilde, Fikirde, İşde Birlik dışında h'!-yatiyeti olan bir teşkilat kuramamış olmasına görmek elem veri-

. . . .

(5) :La Presse- et le Mouvement .National clıez !es lVIusulınans de R ussie avat 1920. Aİexandre Bennigsen et Clı. Semercns Ouelquejay. Paris 1964, ·s. 140-141.

35,2 (96)

SAYI 337'-338 . M. ÜLKÖSAL YIL XXIX

. ' cidir. Otuzuç yıl çok-yükseklerde kalan sözleri hiç bir zaman yere inip

· hayatın bizzat ortaya koyduğu meselelere cevap vermemiştir(6) . . -

Gaspıralı İsJnail Bey, kendisini" fazla ılımlı, ihtiyatlı ve aşırı temkinli · bulup tenkideden ge:ıçlere şu anlamlı sözleriyle cevap vereli:

Okum nışan ursa edi, Atım koşu ozsa edi, Çabar ec:li Çor.a Batır, . Okum nişan . urmagan~a, . Atım ~oşu ozmaganda, Ayt! Nişlesin Çora Batır?

Türkiye Türkçesiyle:

Okum nişan vursayc:li, Atım koŞuda geç~eyc:li, Yarışırdı .Çora Batır. Okum nişan vurmazsa, Atım yarışta g~mezse, Söyle! Ne . yapsın Çora Batır?

!~mail Bey, medeniyette geri kalmış halk ve hıilletlerin ilimde, fende, sa­nafide ticarette çok ~yi yetişmiş kültürlü kişilere büyük ihtiyacları olduğuna, bunları mutlaka--hazırlamaları gerektiğine inanırdı. Bu- sebeple Rusya Müslümanlarının okuma, yazma işlerinde değişiklikler (refo.rnılar) yapmak zorunda bulundu_klarına kanaat geti~rruşti. · Bu inanç ve maksatla "''Usulu Cedit". (Yeni Usul) metod ve sistemini oi·taya kôydu. Bunların yapılması zaru;·eti üzerinde ısrarla duı:du . Bunları bizzat öğretme yolunda bl.lfil çalıŞtı; kurslar -açtı, öğretmenler yetiştirc:li . Kısa d,enilecek bir zaman içinde yetişen öğretmenlerin ve · açılrruş okullarin sayıları ? . 000 i buldu.

Gaspıralı İsmail Bey, Açılan · okı:ıllaı'a ve bunlarda okuyan zeki, çalışkan fakir çocuklara m~ddt yardımda bulunulması' için (Ceİniyeti Hayriye) ler · m~ydana getirdi. Bu hayırlı yardıJn dernekleri. -sayesinde yalnız Türk okullarında okuyan çocuklara değil, Rus orta, lise ve yükse~ okullarına ve üniversiteler.ine . devam eden Türk gençlere de yardımlarda "bulunuİdu. Bu suretle 10-J 2 sene içiride okuyan ve yetişen gençlerin sayısı ç9ğaldi. ·

(6) :Pr. Ahmet Ôzenbaşlı. Geçen Devrimize Tcııkidli Bir Baklş TercüJ:>esi. Okuv İşleri Dergisi Al-mescit, K.ınm 1925 Hazira\'I . .'. ·

(97) 353

SAYI 337-338 T Ü.R J.( KÜLT ÜRÜ YIL XXIX

. ·. Şair, Prof. Dr .. · Bekir $ıtkı Çoba.nzade, Gaspıralı İsmail Bey.in .:·P~l Birliği idealini gerçekleştirmek hususunda kesiti bir kaide (kural). teklif"

. etn:ı.ediğini yazmış ve ancak düşünce ve tavsiyelerinden aşağıdaki somiç-ları çıkarmanın ·isabetli olacağını : belirtmiştir: ·

1- Yab~ncı sözleri ve · gramer · kuraÜarını mümkün oldU:ğu . kadar Türkçeden atmak,

2- Halkin anlamadığı Arap ve fars tabir ve terk.iplerini kullai1mamak,

3- T~rk lehcelerinde pek kaba' olmayan · ınaJıalli sö;deri Osmanlı Türk tasrifine uydurarak kullanmak(7) .

1917 senesinin 1-11 Mayıs arasındaki günlerde Moskova'da toplan­İnış olan "Rusya Müslümanları . Büyük Koı:ıgresi"nde Gaspıralı İsmail Bey'in "Dilde Birlik" idealine uyularak bütün · Türk. ilkokullarında eği­timin mahalli lehce ile yapılmasına; aricak ortaokuldan· itibaren "müşterek bir edebi Türk lehcesi" ile devam edilmesine karar verilmiştir. Lakin, kisa bir süre sorira bütün Rusya'da Bolşevik rejimi kabul ve tatbik ediln:ıiş olduğundan Kongre'nin bu çok fa yel.alı ve id·eal · kararı tatbik sahasına konulamamıştır. ·

ldil-Ural müftüsü Rizaeddin · bini Fahıeddin, Kazan şehrinde yayın­~anmış olan "ŞVRA" dergisinin 23. sayısının 708. sayfasinde Gaspıralı Ismail beyin şu sözlerini ·nakletmiştir: . . . . . . . . . . .

-''35 yıl önce düşündüğüm fikirlerden birçoğunun gerçekleşmiş olma­sından bahtiyar oldum. Bir emelim daha yar .ki onu da görseydim. Bu da Bahçesaray şehrinde ana dilinde'. biı: idadf (li~e) yani darülmuaUi.ınin (öğretmeı;ıokulu) açılmasıdır. İnşallah btinu da görürüm. Eğer g·örem.eden ölürsem gözlerim açık kalataktır(8).

. Kırım- Milli Kurultay Hükumeti 1917 de Bahçesaray' da . İsınaÜ Gaspıralı adiyle. bir Öğretmen Okulu ile. bir I<.ız .Şanatokulu açmış, İsmail Bey'in bu arzuslınu da gerçekleştirerek ruhunu şadetmiştir: ·

Gaspıralı .İsmail Bey İl Eylül . 1914 tarihinde Bahçesaray'da kendi evinde ölmüştür. ·

o'aspıralı İsm;:ı.Ü Bey'in bugt?-nkü ve gelec.ek nesille;:e milli hizmetlerd.e . fedakarlık örneği olmaya devam edeceği muhakkaktır.

. .. Unutulmaz büyük, hizınetl~ri .ile miJl~tinin hat~ralarında ve tarihinde

ebediyete kadar yaşama bahtiyarlığına erişenlere ne . mutlu!. . ·

(7) Prof . . Dr. B.S. Çobanzade: Türk-Tatar Lisaniyatına Medbal, s. 191.' (8) .Cafer S. Kırı~er, İs~aÜ G~~piriıisky. E~cl. M~~muası. 1930 .Eylül 15 s. 1.8. ~omanya.

354 (98)