Dalat nguoi xua 1a,1b

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Hoi ky, Dalat nguoi xua 1a,1b

Citation preview

  • Dalat & Ngi Xa Trang 24

    Ngnh ca x g.

    Dalat l x ngn thng, nn vic khai thc g, thng gi l cp ca ( couper = ct), bt u rt sm (1927) v c xng ch bin g (1931) cho dn chng dng g, vn lm nh. H l nhng nhm th rng h cy xong chuyn ch v bn li cho cc xng. Cn c theo phng tin vn chuyn trong bui s khai v b rng cc gian nh, ti ngh l cc cy ngo c ct thnh tng khc di 6m ri dng tru hay voi ca ngi Mi ko ra ni c ng xe hi. Ci kh l a g ln xe, c th h bt chc th p chuyn ln xe. Th p chn mt vch cao 3m ri lm mt mng tn c chuyn n vo mng tun xung y xe. Ngnh g cng lm mt bn chuyn g cao hn thng xe v ln cc khc g ngo qua xe. Sau ny khi c cc xe c trc cun cp, xe REO, h khng cn ko g v bn xa m ch cn tp trung g thnh tng ng nh v dng xe ny trc g ln xe va mau m li an ton hn.

    Khi k thut ca x pht trin v nhu cu bn gh ging t cao hn, xng ca khng bn g ba na m x nh vn ba thnh tng loi ngn di, dy mng theo nhu cu ca ngnh mp (ameublement). G Dalat ch yu l thng v du. Dn ng thm, gi ci cao hn h bn bn ca cho cc l lm bn, lm gch, nh hng v dn chng. Mt cng hai li. L bn ca l mt thng tn dy hay tn du hc ln nh ty cng dng, pha trn c 3 cng st nh bp. Trc khi b bn ca vo l h gia l mt khc g trn lng ng v mt khc ngang gn y thng. Sau khi nn tht cht tht y bn ca h rt hai khc g ra chm mi la ni l ngang. Bn ca chy ln ln theo l ng cho n khi chy ht bn ca. p Xun An l ni sn xut l bn ca v thng ti nc cho dn lm vn. Trn ng Yersin c hng Services des Dragages et des Tra-

    veaux Public l mt hng ca ca Ty hot ng cho n khong nm 1957 th ng ca hn.Ti ng nm i hc c mt tri ca, trn ng i Tri Mt c hai hng Ngc Dung v Michel, ng Cu Quo c my hng ca g bng my

    ca cc ng Ph v c bit l ng Xu Ting m ti s trnh by trong phn cc nh thu xy ct.

    ng b Tn tht Ch, ngoi nh h sinh ni ting nht Dalat trn ng Cu Quo, cn c tim g ti ng ba Cu Quo/Minh Mng. ng V cng Khoa, cng chc, a th t H Tnh vo san li trng Hng Lam lp tri lm mp: M Nga ameublement.

    Ngoi cc hng ca x g c nhng nhm th x g c nhn dng li ca c mp h ngo xung, ca thnh nhiu khc di ri dng ca x x thn cy ngo thnh vn, ct, bn cho dn chng lm nh. Ci ca x cng ging nh ci ca thng nhng rng kh v di khong hn 2m. Chng ti khng r h dng cch no gc nguyn c thn cy to ln ln mt ci gi bng cy, mt u gi vo mt t, u kia chng ln tri nh hng sng i bc. Ci gi gm c 4 cy g ct tht chc li thnh 2 ch X, u trn ngn, u di di c chn xung t cch nhau xa khong chng hn 1 mt. Mt cy ln thng c gc tht ngang qua 2 b cy ch X. Cy g cn x c a gc ln y. V cng vic nng n h thng i thnh nhm ti thiu bn ngi v chia thnh 2 cp. Khi ca ngi th chnh thng ngi di t v hng li ca n g hng v ngi ngi di t v ngi th ph ng trn thn cy. Dn ta khng mc qun lt v thng mc qun x ln. Khi ko ca ci y c lc lc theo nhp ca nn c cu lc lc nh c.. th ca. Sau khi iu chnh thn cy ngay ngn h chm cng hai bn, v bt u ly mc x. H dng giy nh di nhng vo l ngh c pha du ng k ch khng b ma gi lm phai m. Trc tin h k 2 ng ch song song vi khong cch xa nht m ng knh khc g cho php. Ti mi u khc cy h ly 2 ng ch thng ng, kim b ngang cc ng ch trn di phi bng nhau. Lt thn cy g mt trn xung di v cn c vo cc ng ch hai u ly thm hai ng ch dc. Tip l x 2 tm vn ba 2 bn. Khi c hai ng ch c x ti ngang, h phi di thn khc g u di t chng ln tri v bt u x pha bn kia. Khi x

  • Dalat & Ngi Xa Trang 25

    xong 2 tm ba h lt khc g mt g ca gc ln ngang. Nu nh x g lm ct hay ln, lc ny phi kim v chm li sao cho cy ny phi tht ngang th sau ny g x ra mi vung vn, x vn th khng cn lm vic ny. Cc ng ch c ly ty theo kch thc vn, ct hay . Cc ng ch phi ly c 2 mt c hai ngi th cn c vo m ca. Cng vic tht nhiu kh v cc kh v phi lm c ngy ngoi nng ma.

    Ngnh xy ct.

    Dalat c d tr lm th cho ton ci ng Dng nn c nhiu cng th, t dinh v bit th huy hong do cc kin trc s k s u t thit k v cc nh thu Php danh ting (S.D.EC., Eiffel, Dragage.) m trch. H phi c s chp thun ca Ton Quyn ng Dng mi c phc v ti Dalat. Ch trng ca Php l hun luyn v o to ngi Vit va kh nng phc v h thi, nn nhm nhn cng thu y chc chn c tay ngh kh cao. Ngi Vit vn cn c v nht l nhy bn v tip thu nhanh chng nn mt s thnh nhng nh thu ln nh m tich bit vi ngi.

    Nhng dy nh mi nu c dy taxi, dy gn ch Ha Bnh v ng Minh Mng l ca ng V nh Dung xy u tin,

    tim gc ng c mi nh hnh tam gic l c Xng Long (u ng Minh Mng). Dy nh lu 3 tng vi hng

    ca s, trc y l ga ra Ballansard.

    Ti c duyn may l thu thp c nhiu ngun tin kh tn l ngay t bui s khai

    (1925) cng c mt s Cn s trng Cao ng Cng Chnh H Ni u tin phc v ti Dalat nh ghi trn phn vn ti v giao thng. Mt ngi bn k s Cng Chnh cho ti bit ng Trn ng Khoa, Cn s Cng chnh (agent tech-nique des Travaux Publics) xy ct Cu ng o (1934) v sau ny l Tng Trng Cng Chnh Bc Vit.

    Ti tm hiu thm trn mng nhng khng c g. Qua cun K Yu trng Cao ng Cng Chnh k nim 100 nm thnh lp trng (1902-2002), ng Trn ng Khoa tt nghip nm 1927 v tt nghip kha k s chuyn nghip ng Dng u tin nm 1943, l Tng Trng Cng Chnh Bc Vit t 1946 v B Trng Thy Li nm 1955. Cng qua k yu ny trong thi gian u trng ch o to nhng chuyn vin k thut v h c b nhim i lm vic trn ton ci ng Dng, Mi sau 1930 chng trnh o to v k thut mi cao hn v c cn bn hn.

    Qua cun a ch Dalat hai p ngn sui Cam Ly b bo ph hy (1932), n H Ln ( Grand Lac) c u thu (1933) v xy ct (1934), v cng tc ny l trng im ca thnh ph. Tp hp cc iu trn theo thin ngh ng Trn ng Khoa c th l ngi i din chnh quyn Php phi hp vi nh thu Php v nhn cng Vit trnh s st v k thut do ngn ng bt ng, ch Php cha gim giao cho ng thit k hay m trch vic xy ct cu ny nhng ng c danh d ng gp vo cng cuc xy dng mt cng trnh p ca Dalat thi ban khai.

    ng V nh Dung nh thu xy nh ga xe la ni ting p nht Vit Nam (1932) v nay l mt di tch vn ha quc gia. ng l s hu ch khu ph xung quanh ch Ha Bnh (1937), mt khu t kh rng ng Cu Quo m ng Trn nh n mn lm khun vin trng t thc Hng Lam, my bit th cui ng L Gch trong c nh s 77 m gia nh ngi bn ti mn v ng Xu H mt thu khon nh mn mt cn khc gn . Doanh tri ca ng rt rng ti gc ng Pasteur v Hpital ( Hai B Trng

  • Dalat & Ngi Xa Trang 26

    v Hi Thng) sau ny l trng Vit Anh do ng V nh D, con trai ng, lm hiu trng. ng b c bn ngi con, ba gi mt trai. Tt c u du hc ti Php. C M Hnh, gi t kt hn vi ng Nguyn vn Thng, k s cng chnh tng lm Trng khu Cng Chnh Nam Trung Phn. H cng bn ngi con nh c ti Louisi-ana v Florida. ng v ng Nguyn vn Ting l linh hn ca ban tr s Tnh Hi Pht Hc (thuc Hi Pht Hc Vit Nam Trung Phn, Hu) lc cn ti cha Linh Quang S Bn v xy ct cha Linh Sn (1939-1942). Nm 1946 ng gii ngh v dnh th gi tp trung tu tp v nghin cu thm Pht php ti Nha Trang.

    Mun tm hiu ngnh xy ct ni ring v ngi Dalat xa ni chung cn phi bit r hn cc hot ng v nhn cch ca ng V nh Dung v ng l nh thu Vit u tin v ln nht ti Da-lat c Php knh n. Qua bao nm thng cc cng trnh ca ng vn tr gan cng tu nguyt trong khi mt s khng t cc cng trnh ca ngi Php thc hin xung cp. iu ny ni ln kh nng k thut v lnh o ca ng kh cao va v k thut va ngun vn nn mi nhn c cng tc nh ga. Khng ai bit ng lm nhng g khi ln lp nghip ti Dalat trc khi xy nh ga. Cng ng phc ng hn v nhn cch. ng c d tng nhng, nh bao ngi Dalat dm ngh dm lm mnh dn ng ln cnh tranh vi cc nh thu Php v ng gp cho Hi Pht hc Dalat. Ti c tm hiu nhng khng bit thm g v ng, nu ai bit c hai trng n tn Tri Tc v Hu a ca ng hoc bn b ca gia nh ng xin vui lng cho ti bit tm hiu v bit thm s ng gp ca ng. Nh chng ta bit Dalat c nhiu hn.

    ng Nguyn vn Ting ngi Hu em gia nh vo Dalat khong gia thp nin 20 lm gim th (surveillant) cng trng ng Blao - Dalat cho hng thu Eiffel ca Php, danh ting khp ng Dng. T ng c tn Xu Ting. Qua my nm ng ln lc vi nng ma, gi lnh, rn rt, st rt, ho lao, nh c trnh hc vn tng i cao (vi ngi Dalat ng thi), thng minh

    lanh li, tho vc, nhy bn ng rt c tn nhim. Rt ch trng v phm cht cng tc v k lut cng trng nn ng c chuyn v Dalat vi trch nhim v quyn hn cao hn. Vi ch t lc t cng ng hc hi tt c cc vic t cng trng n vn phng, ch dp thun tin s ra ring. Khng ai nh r ng bt u lnh thu xy ct bit th cho t nhn Php lc no nhng ng l nh thu c uy tn khi ng V nh Dung xy ct nh ga xe la (1932) v lc Dalat c 327 bit th (1936).

    ng tn tnh hng dn cng nhn th thuyn trc thuc trau di ngh nghip, c bit l dy cc ngi cai v th gii hc ton, iu rt cn thit trong xy ct. Vi t tm ca mt gia nh thun thnh o Pht, ng nh b t chc mt kho nh d tr mt s nhu yu phm cn bn gip nhng nhn cng th thuyn gp kh khn v khu tr vo lng, v lp mt qu x hi cho nhn vin mn tm khi b tai nn hay au yu v tr dn sau. ng c mt i ng th gii v trung thnh, v nh n ng hng dn v gip nhiu ngi v lm cho ng. ng c hai chic cam nhng nt chuyn ch vt liu cng trng nhng khi bn b cn l cho mn ngay, nn c mi ngi knh n.

    My nm sau ng m hng c gch v ngi xi mng khi thy ph tn chuyn ch cc loi vt liu ny t La Ba hoc c khi t Djiring v qu cao. Nm 1937 nh c hai hng ny cng uy tn v kinh nghim trong thi gian lm vi Eiffel, ng tin

  • Dalat & Ngi Xa Trang 27

    rng s lm r hn nn ng trng thu cng tc xy khu c x Saint Benoit (Chi Lng by gi) v khu Cit Decoux 51 cn (1942) dnh cho cng chc Php lng thp v ng con, v Nha a D (1944) vi tng bng ch.

    V cc kh khn v ti chnh cng tc xy trng trung hc B (1956) c nhng iu kh c bit: Tnh cp t, cha lo tin nhn cng, ng ng trc tin vt liu. Khi trng hot ng, sau khi trang tri chi ph sinh hot hng thng ca trng, ng ch c lnh li dn dn phn cn li ca hc ph v s tin ng trc. Khi va xong Nha a D, gia nh ng phi tn c v Hu m cha kp lnh tin. Nm 1947 gia nh hi c bng ghe vo n Nha Trang, tm tr ti nh ng V nh Dung thm d tnh hnh trc khi ln Dalat. May sao ng Baillon, Trng Khu cng tc Dalat cn ti chc, bit v Nha a D, cp giy chng nhn nn ng c truy lnh s tin xy cng tc ny. Nh ng c vn tip tc pht trin ngh c. Sau nm 1945 ngi Php khng xy ct thm dinh th na m ch tn trang ni tht cc cng th c. Cc nh thu Php gim nhiu nn ng Ting, nh uy tn v k lng, c Php giao cho nhiu cng tc thay th cc trang thit b mi t Php nh bp st, bn tm hay thay sn g mi, bnh phong vv.. Khi thay mi ng ly nhng vt dng c v dng trong nh, c ngi mi ta, nhng sang trng ra pht thi by gi.

    Sau khi hi c thy ngi Vit ln Dalat ngy cng ng v nh h thng lm nh bng vn ng m hng ca x g cho nhu cu ny v giao cho b trng coi vi bng hiu mi Thin Ngha, php danh ca ngi con trai trng k nim ngi con gip ng nhiu trn ng lp nghip m li mt sm. Mt thi gian sau ng, nh ngi con ang hc Php mua cho mt b dng c ngnh mc, mt s catalogue mp (ameublement), tn trang li hng ca. T tt c cc cng on ca, x, bo, mng, nh bng u bng my, nn hng ca ng va p, chc chn m li r. ng t sn xut vn ghp sn nh cung cp cho nhu cu trong cc bit th. Xng ng dng bn loi g, phn chnh l thng

    cho vn v vt dng thng thng trong nh; du cho , ct; bng lng v sao, rt him, dnh cho cc vt dng trong cc dinh th bit th.

    Cha Linh sn

    T ngy vo Dalat gia nh ng thng xuyn sinh hot v gip cha Linh Sn rt nhiu. L mt trong s sng lp vin Hi Pht Hc Dalat, gia nh ng pht ng thm cc sinh hot x hi: hng dn cc Pht t lm bnh tri bn trong cc ngy hi gy qu, ban t thin i thm ving cc bnh nhn, i tn lim cc ngi tht lc ti nh thng th, v c bit nht l lp mt kho d tr hm cho cc gia nh ngho. Nm 1945 ng l th qu ca Tun l vng Dalat. Con ci ng u thnh t. Ngi r u, k s hm m Php, chu ng V nh Dung, c c xng ln ti Php. Ngi r th, k s Cu Cng Php, l cng chc cao cp trong b Giao Thng Cng Chnh v c dc phng ti ng T do Saigon. Nhiu ngi, knh n v ngng m ng, cho bit ng ng l mt mu ngi Dalat xa: hng say lm vic, dm ngh dm lm tin thn, khai sng mt phong tro x hi gip mi ngi tht thit thc, v nht l vic cung cp hm min ph cho ngi ngho theo tinh thn ngha t l ngha tn. Ti ngng m ng phn chnh v iu sau: nhc ph ti, c bng primaire v khng chu i lm cho Php vi lng thng khong 21 ng tng ng 6-7 bao go ch xanh, v ng Xu Ting hnh nh hc lc cao hn, mua mt cn nh nh ti gc ng Minh Mng v Cu Quo cho gia nh ri i lm Blao vi phi vo hang cp mi bt c cp con. Mt tin tng mnh lit vo kh nng ca mnh mi dm c

  • Dalat & Ngi Xa Trang 28

    quyt nh to bo ny. Tic thay ng qua i khi s nghip ang bnh trng mnh v mc bnh x gan trong nhng nm gian kh ti Blao.

    Ngoi ra c ng Nguyn hu Ph xut thn lm cp ca ri ca x g trc khi lm nh thu ch yu xy ct cho ngi Vit. Ngnh xy ct l ngnh quan trng nht ca Dalat ng thi, nhng khng ai bit c cc tim bn vt liu xy ct ca Php v Vit. Ti khng th tng tng c, theo mt ti liu bng Php vn, l nhn cng ngi Mi phi khing gnh vt liu xy ct trc khi hon thnh ng xe la.??? Nu ngh rng lc cc nh thu Php t lo liu mua vt liu v chuyn ch ln Dalat th nhng nh thu Vit mua u ngoi tim Lu hi K nh xu trn ng Minh Mng???

    Ngnh nng nghip

    Vit Nam l nc nng nghip. Dalat khc vi tt c cc tnh min ng bng, khng c nng nghip trong bui s khai. Mi n nm 1928 ng Nguyn thi Hin (1898-1956), thn ph ti, mi khai sanh ra ngnh trng rau Dalat v hoa.

    Khi lm gim th sn sc cc cng vin v cc vn hoa trong cc dinh th, ng Hin thy nhu cu nhn cng nhiu nn em b con Ngh An vo lm phu lc l. Khi bit ng Hin xut thn t trng Canh Nng Tuyn Quang, ng Cng S em ht ging t Php giao cho ng trng th nghim c rau ti n. Khi u ng trng ti Khu nh Thic, c x cho cng chc thp ngi Vit. Ngnh ny cn nhiu nc v phn. ng nghin cu lm phn xanh nhng chu k sn xut qu di v tn km. ng chuyn qua phn tiu ngun phn v tn nhng b b phn i l cho chng ti n c.. Nh hi Hoan Chu i Hu, do ng thnh lp, c hi vin ri rc nhiu tnh ng bit c ngun c kh t Phan Thit nn mua v lm phn. Sn c nhiu nhn cng ng khai ph mt vun nh ti p Tn Lc (1928). ng hng dn nhm ngi Ngh An tin phong ny tt c cc cng on t chn la a im n k thut trng rau. Ngnh ny lan

    rng n Tri Mt (1934), t Lng ti Cu t (1937) v lc cung cp rau cho th trng Saigon qua ng xe la. Khi nhu cu phn gia tng, ng phi mua xc mm _ ph phm ca cc nh sn xut nc mm _ t Phan Thit, Phan R ch v Dalat bng xe la. Song song vi rau ng cng trng nhiu loi hoa, th nghim lai ging vi th hoa nh gerbrat cng yu vi marguerite cng cng hn bng khng b cp xung, r qut Ty cng ln v kh trng vi r qut mi, tht truyn, cng nh v mnh vi hy vng bng p v d trng hn nhng cha c kt qu. ng phi b ngnh ny sau khi b mt khch hng Sai-gon i bi thng v giao hng tr trong dp l ln do ng xe la b h.

    Khong thp nin 30 Dalat lnh lm, nn thnh thong c sng mui m ngi lm vn rt s _ nh b chy nh _ v bao nhiu cng ca t vo nhng lung rau c th tiu tan ch v mt m nhiu sng mui. Thi u c d bo thi tit nn vo ma ng, khong 3-4 gi sng, cc ngi ln tui thng phi dy xem chng c sng mui khng? Nu thy lp ny dy l h hon ln sng mui, sng mui. Mi ngi lt t tung mn dy v theo cng vic giao sn trc tc tc ng chin. Mt thanh nin tr vc cuc chy vo p tho nc v tip t cho nc d tr sn ti h mc nc. Ngi chy ra lo vic ti nc lm tan sng mui, k khc lo t la thm v ch vi pht sau l tp ti nc u s chy vo h tay chn b cng lnh, ngi khc lun phin thay th ra ti nc. Ti nghip nht l nhng ngi ln tui bao ngy dm sng di nng gt chn nt n gp tri lnh au nhc lm, nhng trong trng hp ny h bo phi mnh dn nho xung ngm chn vo nc cho t cng ri mi i ti c.

    ng Hong trng Phu, ng thi Tng c tnh H ng, v ng Trn vn L, Qun o Dalat thy s pht trin ngnh ny nn lp p H ng (1938). Ngi H ng ch yu trng du ty vi phn ti. Bt k m hay lnh h i ly phn cc thng nh v sinh cng cng hoc ti cc hm tiu c x khi tri cha sng v nhng

  • Dalat & Ngi Xa Trang 29

    ph phm ti ba toa (abattoir l st sinh heo b). Nhng cht ny c vo mt h cha c sn nc cho long phn ra. Sau h gnh ra khu trng du v dng go nhm ln ti thng ln nhng lung du cha c tri c ph c kh. Du ty thi tri nh mm d h nhng rt ngt v thm. Dn chng thng lm ru du dng trong ma Ging Sinh v Tt Ty.

    Mt tin nh ng Hin, vch nguyn thy bng vn bo v cha c phn xy b .

    Nh bp v mt sau. Hnh chp nm 1998

    Sau khi p H ng c thnh lp, hai ng Nguyn thi Hin v Nghim Trang, vi s h tr ca ng Phm khc He, Qun o Dalat k nhim, xin Php thnh lp p Ngh Tnh (1940) v ngnh ny vn ln. Sau khi hi c nhiu gia nh trng tay v phn tro nng c mt ht. Dn c hoc na t khi g cha gy v phi mn nng c. Ph n v tr con lang thang t ngn i ny qua i khc gn Saint Benoit lm phn b. Trn ng v phi i thng phn trn u khi li qua sui gn trng Thiu sinh qun v nc cao ti ngc. n tra xong vi v theo on i ci

    vo h su cht ci n x chiu. Thc phm thiu, thuc men khan him rng r c nm mi tm n nh li cuc sng.

    T nm 1948 ba yu t chnh lm ngnh trng rau Dalat pht trin mnh: my bm nc, thuc tr su DDT vi ng Trn nh n, phn xc mm vi b Nguyn thi Thanh, em du ng Hin, v k thut gieo trng vi b Tn gia Hung. Ti nc l cng on quan trng nht ca ngnh trng rau. ng Le Bris nguyn l ch n in c ph Trm Hnh. Nm 1945 ln m tim chuyn ht ging, thuc su, v n 1948 bn thm bn my bm nc hiu Bernard chy bng xng. Khi bit ng n bit ting Php ng Le Bris lin nh ng n gii thiu v hng dn nh vn s dng my bm nc.

    Ci ngy trnh din ti nc bng my bm ngi lm vn ton p Ngh Tnh, tp trung ng xem vui mng khn t khi thy a b 10 tui cm ci vi nc ti d dng, vi nc phun mnh ti 5-6 thc, k c khi ti m c hoang trn i cao. Nhng ri c cnh tc ci v ngc i: mang ti khi tri nng chang chang lm khng tri bng mang ti ti nc (tri = h thn) qua cu v ca dn lm vn Ngh An. Vi h thng ng nc bng st i khi ti nc phi ng di gi, tia nc nh c gi tt vo ngi lnh nn phi mang ti l ci m t xa ai ai cng thy. T cc ch vn ti p Ngh Tnh, cn c theo ranh gii vn c cp pht, t ng khai ph thm din tch vn mnh ln phn i trn cao v chnh quyn Php cng nhm mt lm ng. Tip l s thnh lp nhiu p trng rau mi nh p So Nam-Ty H (1951-52), a Thin (1953) vvvi din tch canh tc rng bi phn. ng hc hi thm vic sa cha my bm qua trung gian cc ti x chuyn ch rau. Nhng ai c trc trc v my bm u n nh ng gip . C nng khiu ging dy ng dn d o to ti mi p mt i ng ngi lm vn t sa cha ly. Cc loi my thay i lun v vn trn cao cn loi my c p sut cao, cc vn rng cn my ln vi p sut nh. V s pht trin ca my du, my in, my p hi ly nc su di t nn ng kh bn rn v b gy tay trong

  • Dalat & Ngi Xa Trang 30

    mt dp sa my. My bm cng mnh ngun nc cha cng thiu dn n vic n cp nc gia m khuya ti cc vn c mch nc mnh. Nh no cng phi canh gi h d tr nc qua m s ngi thiu nc ln n ph b h.

    Trc phi bt su bng tay rt tn th gi v khng dm trng la rau mi khi gn nh mnh c nhng m rau sp thu hoch v khi bm s qua trng trn m cy nh mi trng. Thuc tr su DDT tuy rt t nhng tin li, bo m v c th trng rau trn din tch rng v bt c lc no. Nh vn ch cn thuc vo mt ci lon nh, vi np c c mt s l nh ri rc thuc trn m rau l xong. Tuy phi rc thuc khi lng gi nhng thuc cng ph y ngi. C bit s c hi ca thuc u m quan tm.

    Din tch vn ngy cng rng, nhu cu phn tro cng nhiu.Trc khi hi c ng b Nguyn thi Thanh lin lc li vi cc nh hm h Phan R Ca v vic ti tc mua phn xc mm nn l ngi bun phn quy m u tin, my nm sau c thm b Cu T. Cu nhiu hn cung nn rt li v cng rt phc tp. Cha lin lc bng bu in c nn b phi xung Phan R my ngy trc mua hng. Phn xc mm khng th lu v mi hi thi, rui nhng v gim trng lng v mt nc nn ch b vo bao mt ngy trc khi c chuyn bng xe hi ln ga Sng Mao. Sau khi lm th tc vi ga xe la phn c chuyn qua xe la v giao hng ti ga Dalat, ngi lm vn t lo em phn v vn. Khi s giao thng pht trin thm mi dng xe hi ch thng n vn. Phn xc mm vn khng b ngh dng phn tiu trn vi tro tru ti Phan Rang v mua xc mm c m dinh t Long Xuyn. Mc du sau ny c thm phn di Guano, nhp t Phi Lut Tn v pht pht t Php phn xc mm vn ngun phn ch lc ca ngnh trng rau cho n khong thp nin 80.

    Ti c mt k nim nh i v phn xc mm. Mt hm b thm b m nng ti phi i giao phn cho khch hng ti goong xe la ri tip tc vo lp. Khong nm pht sau tt c cc hc

    sinh, nht l cc n sinh ngi hng gh u, quay mt li cau c nhn ti. Anh bn k bn vi hi c phi my p phi c.khng. Ti hiu, khng dm tr li lng l chun ra khi lp. Th ra mi phn c thm qua ci o len gy ra tai ha ny mc du ti c trnh khng h ng n bao phn no.

    Cc loi ging cng nhiu, k thut gieo trng, s dng thuc su thay i lun. Gieo trng vi s lng ln nh vn u dm tin li qung co ca ngi bn v phong th ni sn xut ht ging khc vi ni trng. Nu sai l mt vn nn mi ngi u ch b Hung trng th trc. S thp l dn d thi, s cao d nghing ng, k thut trng rau ngn ngy xen ln rau di ngy cng phi thay i vv nh s nhy bn thng minh ca b Hung.

    T ngy c cng voa v cc xe 10 tn ch rau, vic mua bn rau qua trung gian cng thay i. Nhng xe rau n Saigon sm thng bn c gi cao nn ny sinh ra vic mua vt v xe vi. Cc con bun mua vt _ mua trc nguyn la rau khi mi bt u cun, nh vn ch cn lo ti nc v tr su thi. Xe vi hai cu chy c trn cc ng snh ly. Nh vn khng nhn cng cht v gnh s n a im cht hng. Mi con bun trung gian t chc mt i ng ring cht, vanh s, gnh rau ln ng ri cc xe vi, ch ra ni tp trung, nn xe ch rau i Sai-gon thu ngn c thi gian.

    Ngy nay chng ta thng than van l nc h Xun Hng thng c ngu do ngnh trng rau. ng vy nhng ti phm ch l cc vn p a Thin thi. Nc nh va mi c c lp, ngn sch yu km, chnh quyn cp t vi din tch rng hn v khuyn khch dn chng pht trin ngnh trng rau tng trng kinh t. Ngnh ny bt u c gii ha mi khu, a th a Thin tng i bng phng, khng cy ci d khai ph nn bnh trng nhanh. nc ti rau chnh quyn chp thun k hoch p 3 p nc. H nc ti Thung Lng Tnh Yu l p th 3 ca vng a thin. Vo thi im ai ai

  • Dalat & Ngi Xa Trang 31

    cng bit t xi mn s lp cn h l l ng nhin nhng my ai bn tm. Cng cha ai bit hu qu tai hi ca thuc DDT v th gii cng mi bt u lu tm n mi trng t nm 1962. Tht vy thuc DDT ra i nga bnh st rt cho qun i (1939), dng trong canh nng (1948) v M hn ch dng trong nng nghip (1972). Dalat l thnh ph an bnh nht nc, dn nhp c u kim cng vic d dng nn din tch trng rau tng nhanh. Ngnh trng rau tr thnh ngun kinh t ch lc ca thnh ph, v dn lm vn hnh din vi cu nng suy bch ngh bi. Phi n gia thp nin 60 chnh quyn mi ghi nhn nc h Xun Hng, ngun cung cp nc ung cho thnh ph, b nhim bi DDT v mc bi lp h qu nhanh, nhng nh b tay.

    Bng mimosa l di vi bng mu vng ti mi thm nh rung rinh theo gi ( tuyt chng khong thp nin 1960

    Ngoi vic trng rau ngi Php em mt s cy cnh t Php qua v giao cho ng Hin trng trong vn cc cng th v ven b h Xun Hng. Lc ng Hin ang khai ph vn rau ti p Tn Lc thy cy mai c bng p nn xin c trng dc theo mt s ng. Bng mai, ch c ti Dalat, mu tm hng nht tr bng vo dp l Ging Sinh rt p, v sau ny c nhc s Hong Nguyn sng tc bi ht Ai ln x Anh o. T dn chng gi l hoa Anh o. Lc bng Mimosa l di c trc lai l trn c mi thm thoang thong khng nng nc. L di mng v tha, cm bng u ngn nhnh cng tha tha nn lung lay theo gi trng rt o l v nn

    th. Trn y l tnh trng nng nghip n nm 1975.

    Nm 2002 khi thy trong cun a ch Da-lat k nim 100 nm thnh ph Dalat (1993) ghi ngun gc ngnh trng rau ny c th t 1) ngi Php vi tri nng ngip lc u Dankia v sau c di v Dalat nm 1908 nhng khng li du vt g; v 2) ngnh ny bt u ti p H ng (1938). Ti sng trong ngnh ny t thu nh nn vit v xut bn cun sch ng Nguyn thi Hin vi ngnh trng rau Dalat t 1928 n 1958 mong vn kh Dalat c thm t liu v lm sng t ngun gc ngnh ny. Sch (500 cun) khng bn, ch biu cho cc th vin trong min Nam v cc c quan chnh quyn cc cp ti Dalat. Sch ny ghi r: cc p trng rau trc nm 1938 vi cc yu t cn bn v lp vn ca ng Hin: t mu m su cay v c nc dn v t trn cao; cc tr ngi v thnh qu; cc cng on k thut ca ngnh; a th cc khu c vn l chng tch v..v.. Do ti ng nhin ngh rng thn ph ti l ngi khai sinh ngnh ny. V ngnh trng rau Dalat rt quan trng nn chnh quyn ng thi mun tm hiu ngun gc tht s v r rng hn qua cc ti liu vit xa, iu m cc nh kho cu khng th tm thy c. Chnh quyn cng khng cp ngn khon tm hiu thm ngun gc ngnh ny v phi kim a hnh nh ghi trong cun sch trn.

    Ti vit mt cun sch khc Dalat: ngun gc ngnh trng rau, v bo tn khu vc c cng khng bn, gm hai phn:

    a) Phn u chng minh ngun gc khng th c t ngi Php m t thn ph ti v:

    1) du tch hin hu cc vn c trc 1938,

    2) nng c chuyn t i xa c xut x ti Ngh An t khi p p Lng, v b n gnh ti nc vi giy xch xe p do ng Hin ch bin,

    3) Phn xc mm t Phan Thit-Phan R l ngun phn chnh c dng cho n 1975,

  • Dalat & Ngi Xa Trang 32

    4) thnh phn ngi trng rau trc 1938 l dn Ngh An,

    5) tnh lin tc v pht trin ph hp vi lch s Vit Nam t 1945 n 1954; b) Phn sau ngh quy hoch phn t cn bo tn ca hai p Xun An v Tn Lc lu li nhng du tch lch s ban u ca Dalat.

    Ngnh thng nghip

    T nm 1920 dn chng kh ng v c nh ca ring r nhng cc thng bun cng ch bn nhng g dn chng cn thi. Mi ti u thp nin 1930 thng nghip mi pht trin. Ngi Vit v Hoa lc tp trung xung quanh khu ch Ha Bnh v mt t theo ng Cu Quo. Tin giy vi mnh gi t 1 n 500 ng. Tin nh hn l na xu n 5 cc bng ng. Chng ti thng c cho tin na xu.

    Cc tim v thc phm ln Vnh Chn, Vnh Ha bn th thng vng h cm k c ko bnh cho con nt, c Xng Long ngoi mt s hng trn cn c mn bi bn ru. ng Minh Mng c hai tim b v b Bp Ba, bn l, ng Tng Bt H c tim Qung Thun v L c Vin bn s. Tim Hai Cam, anh ca hot no vin Ngc Phu, bn xe p. Nh hng n bnh dn (Dn Sinh sau thnh M Kng) cao cp (Chic Shanghai), tim vng (Alfana Bijoux, Bi duy Chc v Bi th Hiu), chp hnh (Nam K, L Photo), may u phc nam n (Paris Mode, L thnh n), mp ( M Nga Ameublement, Thin Ngha, v Tn tht Ch), tim thuc Ty ( Homard,V nh Dn Le Barb). Vn phng bn

    bo him xe hi ca ng Hong Ct (ti xin li v khng bit tn phi dng tn dn chng gi v tay ng c khuyt tt). Xin ch k vi tim thi.

    Tim Phc thi Lai, ngi Bc, lc u bn gng lc, cho thu truyn loi T Thin i Thnh, Lc vn Tin v..v.. v v sau chuyn v hng H Ni. ng ch tim thuc Bc Th An ng, m dn Dalat gi tim Con Cua, trc khi ln Dalat lp nghip, ht tc ti m tng mt tim bn cao n hon tn Ch Ln. Thy tnh trng thuc men Dalat khan him ng v Ch Ln trnh by vi ng ch tim thuc v c ng ny gip vn m tim. Lc u ch bn ton thuc ch bin sn m ng thi gi cao n hn tn. c bit ng c mt mn thuc gia truyn Tiu Ban L chuyn tr ho v cm mo rt cng hiu, v c dn lao ng a thch v va r li mau lnh bnh. Ti thng mua Tiu Ban L v thuc x du u . Khi pht trin ng mi thm cc thy Lang, ri ng Y S bt mch, chn bnh, ra toa thuc, hoc ch dn thuc ung cho cc bnh nhn. Lng bng ca h l tin hoa hng trn thu nhp ca phn thuc Bc bn ra. Tim rt ng khch nh y cc loi thuc. Lc u tim t trng tm vo li nhun ca ngi thng gia ngha l ht 10 thang mt ln. T khi c v va l ng y s chn chnh va l c vn qun l vo lm vic, tim ch trng phng chm lng y nh t mu v thuc Bc c 3 thang l phi thay i thuc ty theo tin trin ca bnh nn uy tn tim ngy cng tng. Khi thnh cng, ng mua khu t ti giao im ng Cu Quo v dc Nh Lng xy khu sn xut thuc, kho cha v khu nh cho gia nh ng, cng cng nhn chung nhau. Sau ny, c gi ln m chi nhnh ti Di Linh, c gi th hai m tim tp ho cnh bn tim thuc, cu trng nam v c gi t ph trch bn thuc ti tim chnh. u thp nin 60 c gi t xy khch sn Cm , cnh khu nh . Sau 1975, gia nh cu trng nam, sang nh c ti Montreal, Canada. ng ch tim ng l mt mu ngi dm ngh dm lm y sng to v c t tm n tr ngha n cho b tnh.

  • Dalat & Ngi Xa Trang 33

    Tim Nouveauts Hanoi, do hai ng Nguyn thi Hin v Tn gia Hung hn vn, l tim bazar ln, bn gi nht nh, vi nhiu hng ha cao cp cho khch Php Vit v go vi bnh dn cho khch Vit. Tim ng gip ngi ngho thiu vn bng cch cho h ly vi hay go v bn xong, tr tin ri ly hng chuyn sau.

    ng Hung hc trng cole Pratique ( trng Thc Hnh) Hu, lm cng chc Phan Thit. c ngi anh lm k ton trng cng ty xut nhp cng Php hng dn v k ton, ng ph trch phn k ton nn s sch rt phn minh. S k ton ng thi c in hng ngang v hng ng vi nhiu mu sc ph hp nhng tiu chun ca ngnh v c s trang trn gc. Nh h thng ct ngang dc mi s chi thu c ghi ng v tr gip cho vic cng s d dng. Cc ngi gip vic trong tim rt thn phc ng nn pht ngn tng s tin cng ngang cng dc mi trang sai mt xu cng khng c. B kho lo du dng nn lo vic qun l tim. B c mt tr nh v ti tnh nhm phi thng. Mt hm mt b khch thuc hng qu phi H Ni thy tim c nhiu hng vi v t la Php may u phc nam n nn mua kh nhiu. Khi ngi ph bn hng va xp xong cc mn hng, b lin cho bit tng s tin khch mua. Lt sau ngi ph bn hng tnh tin cho bit ng y chang lm b khch ngc nhin. B im m cho bit trong khi o hng b tnh nhm xong mn hng . Khi xong mn th nh b cng hai mn tin li v c nh vy mi ln ch cng tng s tin vi mn mi thi. Tn c v, tim c b ch tim Saigonais, mt dn Ty gc Vit da th quen ng C chim hu, b v p Ngh Tnh lm vn v tr thnh ngi c vn rng ln nht p a Thin. Sau 75 vn a Thin b hp tc x ha, b lp tri nui heo v sng cuc i n dt sau bao cuc thng trm ca th s th ng 100 tui.

    ng Hin va iu khin hai ngi em lm vn va ph trch vic mua hng cho tim. Nh quen bit nhiu ngi trong hi Hoan Chu ri rc ti nhiu tnh nn tim ng c nhiu hng tiu th cng ngh Vit Nam m ngi Php rt thch. ng nh ngi Php mua catalogue o len v cho ph

    n trong tim an o theo kiu t hng. Trong t nh ti mt tin tim c chng bng hoa v arti-chaut mu vi gi hng ngy.

    Khng my ai thy bng artichaut( mu tm lt) ti

    trng sau nh NC nn a vo y tng nh n ba ti trong v chng Php v c gi cng ngm cho

    bit.

    Trong mt chuyn i mua hng Saigon, mt tim mua hng thng ng Catinat hi ng c th giao hng khi c nhu cu bt thng khng? ng bo c gi giy thp cho bit ngy v nhu cu ng s gi xe la xung v bo cho tim bit ra ga nhn hng: mt s cnh tranh ngang nga vi tim Poinsard et Vyret. Vn ng st trng Adran nn nhiu ph huynh qua mua arti-chaut ti vn. Artichaut l hng cao cp v ch c bng mt ln mi nm vi 3 bng chnh ln v nng (c bn theo trng lng) sau nu t tt th mi khe l ny thm mt bng nh, (bn theo ci). Mt s ngi Php vo mua ti vn th ca ng C i mua bng chnh lc cn nh theo ci. ng nht nh gi lp trng bn hai gi khc nhau v c ti s tr bng y vn phn i. Mt s Php kiu, hiu lp trng chnh ng ca ng, bo cho ta Th Chnh bit can thip. ng C cho kim sot s sch tim mong tm thy du hiu gian di nhng khng c g sai tri l dp ng nu ln s o c thng trng ca tim ng. ng thng nhng hnh ng ny b ngi Php . Bn tnh cng trc, nhy bn, trng l phi ca nho gio, thc t, ci m, a thch khoa hc ca vn ha Php, ng quan nim sng theo l phi ca lng tm, ca chnh

  • Dalat & Ngi Xa Trang 34

    i quang minh. Khi lp p Ngh Tnh c ngi ngh ng xin vi l t, ng nu nhiu l do ng khng mun v khng th hnh x nh vy c. ng l trng ban chuyn vng ca Tun l vng ra H ni. Khi tr v, Php ti chim Da-lat. ng ln t Lng hi thm tnh hnh trc khi hi c v Dalat. Nhiu ngi khuyn ng khoan v h ln thm d trc . ng bo Ty bit mnh sut i quang minh chnh i,ti sao li phi ln lt v cng v quan nim sng ny v b vo s en nn ng b Php trc xut khi Da-lat ngay v qua i trong chin dch ci cch rung t ti Ngh An.

    Ngi Vit c nhiu tim bun nhng ring r tng gia nh, ngi Hoa tuy t tim nhng h c mt h thng tri rng n nhiu p. Cc ch tim ln nh Vnh Chn, Vnh Ha v...v.. thng gip nhng nhn cng gii tin cy lp nhng tim tp ha nh ti cc p. Nhng tim ny v ly hng ti tim chnh nn tim h ngy cng pht trin.

    Nhng ngh v sinh hot tht truyn

    Thu vt liu t nn mi th u c sa cha tn dng lm ny sinh mt s ngh nghip m nay tht truyn. Ngnh git i pht trin mnh nh Dalat nhiu ma v nhiu ngi Php. o qun sau khi git sch c nhng vo nc c pha bt h mu xanh l trc khi phi. Bn i l mt cc st 10x8 cm dy khong 2cm vi mi nhn. Tay cm cng bng st. H bn nm ci bn i trn l than lun phin s dng.

    Th sa giy, cp tp hc tr, v c quai guc. Giy cuir, bng ton da, l xa x phm nn nhiu ngi mang giy crpe, mt loi nha cao su r tin hn. H c cy kim rt c bit. Mi kim ny va nhn di l, va dp ct da giy v rng v l kim phi ngay u mi kim. May giy cn hai kim vi hai si ch x sn vo l kim. Hai si ch trn v di lun lun nm trn v di. Ngi th m mi kim trn xuyn qua giy, a si ch trn xung di,

    dng kim di khi si ch trn ngay ti l kim lm thnh mt ch u nh. Sau khi xuyn si ch di qua ch u , rt kim ln v sit c hai si ch l xong mt mi kim. Ch may giy l mt cun giy gai c ko qua li nhiu ln trn mt cc sp ong cho trn v khng thm nc gi ch lu mc. Ph n Dalat mang guc g. ng nhiu bn khi tri ma guc t tr nn trn d bong quai nn phi nh ngi th giy ng li.

    Th sa nn pht (feutre) phc hi li hnh dng nn c ging nh nn nguyn thy. Nn pht l loi nn ca ngi sang trng bng n dy b bin dng sau thi gian di s dng. Sau khi hp nng ci nn c h t nn vo ci ct cng v iu chnh rng ct cng cho va vi kch thc nn. Ly bn chi lng ui nga mn chi qua li nhiu ln lm ti lng n, xt mt lp keo mng ch vi pht cho kh keo, ly nn ra, n nh nn v hai ch cm nn su xung, vut vnh nn pha trc xung thp v mp vnh nn cn li ln cao l xong. Ci ct cng l mt khc g trn 17 cm c gt trn mp pha trn. X dc khc g lm hai phn bng nhau. Mi bn c gn mt b phn c c v b loong rng ca c th di chuyn mt bn ct cng ln nh theo nhu cu.

    Th mng sa nhng u phc b dn cn lng l, b rch hay b mn mng mng qun. H c rt nhiu ch mu, c v li phn h hng tuy nhn k s thy nhng l cch r tin nht. Th mng u phc th d hiu nhng th v o qun th sao? Thi a s ph n u bit may tay nn nhng ngy ma dm l lc son o qun rch ra v hoc may li nhng ni rch hay t ch. Nhng vn c mt sp th v ti ch v h c y vi vn mi c, kiu, mu v c nhng ni ph n nh khng rnh cng v cng rch. Kh vi lc rt hp, may qun phi chp cho rng, gi l qun chn qu. Qun cho con gi nh khng phi chp nn khng thnh vn nhng vi mt la tui no chp thm mt cht va xu va tn cng nn ngi th c may i. Em nh mc thoi mi mt thi gian ri mt ngy no tai ha n vi em d khc d ci.

  • Dalat & Ngi Xa Trang 35

    Khng phi ai cng bit v loi ny nn nh phi giao cho th v.

    Th nhum do phc hi mu en nhng qun o mc lu ngy bc mu hay v nhiu ch. Th hn do gip gii quyt nhng ni ng b lng, nhng chu ra chn bng tn trng km r nc. Cc ni nhm khng th hn c th h dng ri v (rivet) nhm tn mng hy vng bt kn l lng.

    Dalat nhiu ma v gi lnh, dn th thuyn v bun bn thng dng o ti v nn l . o ti l mt tm l vi kch thc li 1 mt vung bng l cy chi t, rng bn c gn dnh li. Pha trn, lp l c xp mng hn v c gp li nh mp vi cho trn tru v c ch lun si giy c. Khi si giy ny c ko v ct vo c th tm l tm trn li. Khi s dng, gi hng no th che ma hng . o ti c hai c, di cho nam, ngn cho n. Nhng ngi thp khng mun t qun phi xn ln cao, khi ct chn bc i, mp di o ti m vo bp chn au lm. o ti phi i i vi nn l ma khng lm t u v o qun. Kh nhiu b gi gc Hoa b chn nh xu nh chn tr con i li kh khn v b gi Vit rng en cn sng v c l cng l th h cui cng ca phong tc ny.

    p Tn Lc o heo ht gi, phng tin i li kh khn, tng tc bin ny sinh nhiu cnh ng ng thng. Ngi thiu ph tr gnh rau ra ch bn hng ngy lc v i quang gnh nh ong a theo gi lm c mt hn. C cn c vt g nng nng

    thng khi ong a, nn gi hng xm ai cn mua g nh vi ba k go chng hn c mua dm, i bn u c li. Dn d ngi gi mua khc c, k chai nc mm, k tht, cc em hc sinh nh mua cun tp, cc gm v..v.. . C mt sn ph kh sanh hng xm phi lun phin khing cng chy

    n nh c xe nga, gn nh kho bc, nh a ln nh thng. Mt sn ph khc p Ngh Tnh trn ng i ra nh h sanh va n dc cha th sanh rt, ngi chng tr chy v nh ly gi cn x v nh ngi hng xm ra khing v, ly m chai ct rn ri cng xong. Tim ca ba ti c bn go, ng cho mt s ngi ly go em i bn do, tr tin sau khi bn xong, nhng go nng, phi i xa mi bn c u c bao nhiu li. ng ci v gi mn xe nga ch nguyn bao trm k n xm ri t bn l. Ngi trong xm va mua c go r va gip c ngi bn hng.

    Ci chn tnh ca ngi ngho gip nhau khng phi ni ng tin m l s an i, li khuyn can, c khi ch mt nh mt nhn nhau v hiu nhau. n s vy thi nhng rt bn vng. Mt nm khi i bng gi khi no. Trn y ch l vi th d v cc sinh hot y tnh ngi nay cng tht truyn.

    n ung

    Tim Dn Sinh l mt tim n bnh dn rt ng khch nhng ti ch c thng thc mn xu mi thi, tim ny v Nouveauts Hanoi ca ba ti, nay l ca hng sch. Vin xu mi nho nh thm mi hnh trong ci chn nh thp rng vnh vi nc tht xp x ming. Mt khc bnh m di 5cm dn chm nc tht, ly ci mung c ph t to bng nhm mng dnh xn ming xu mi b vo ming l c mt hnh phc lu lu mi c hng. R nhau vo tim bnh dn ngi n l i ko gh. Cm tim Tu trong th snh mt loi chn dy trn to di nh _ c hp bng mt ca rt r v tin li. Mt thng tn trng km ln c np y trn l mt ca, pha di l nc, lng chng l mt bng tre. Trn h sp tng tng th ng go v nc khi chn thnh cm. Khi cn c vic ly tun t t trn xung em ra cho thc khch. L bn ca l mt thng tn cao 40cm c khot mt l nh ngang hng, ni mt nhnh cy n gia thng. Mt cy khc ng. H bn ca hi m vo thng nn tht cht, rt hai khc g ra v t l t l ngang. L chy t t n khi chn cm. Ti mt

  • Dalat & Ngi Xa Trang 36

    gc trc ca tim, ch cht, trn ch mc qun x ln, vai qun mt ci khn lng c ngi trn mt ci n g nh rang c ph. Thng ny bng tn c hai chn chng hai u. Pha trn c mt l hnh ch nht, c mt np c ko ti ko lui ng m l ny. Di thng l mt l than thp di bng t nung nng hc. ng nm ci tay cm ca thng rang c ph chm chm quay. Khi c ph gn chn, ng y b vo mt cc b nh xu v tip tc quay thm chc vng. C ph chn c ra mt ci bao b rng, ng phun vi ngm ru lm mi c ph bc ln thm qu l thm, ri lt t ly bao b qun kn li.

    ng ln ch Ha Bnh vi hai hng mai do ng Nguyn thi Hin trng khong sau 1930 l cnh m nhc s Hong

    Nguyn din t trong bi Ai ln x hoa o

    Tim Tu thng bn h tiu nhng trong ch ngi Vit thng ngi n bn b Hu hay m Qung va r va nh hng v qu hng. Bn, m, h tiu lc u c l b c Xun An cung cp. Cc t m bn h tiu ph u l t chit yu, t nh lng chng na chiu cao th ming loe rng ra. Pha gn hng tht c mt xe h tiu trang hong c bit vi hnh nhng b tin, ng tin mu sc rc r trn khung king v c gh ngi bng st xp. Di ng Cu Quo c mt hng ph gnh bn do ban m kh c bit. Hai u l hai thng g cao, n gnh gn cht vo trn u thng. Trong thng g v t trn l than l thng ph. Thng c chia lm hai, mt bn l nc nng trng ph, mt bn l nc dng. u kia l chu nc ra t, tht, bn v..v..

    Dalat hc.

    Nh ghi trn, Dalat c nhiu c bit m cc tnh khc khng c, do ta cng nn c mn _ nh H Ni hc, hoc Vit Nam hc ti i Hc Houston ca Tin S L s Vit Long _ nghin cu nhng u khuyt im v tn dng nhng tim nng trong tng lai v su tm nhng np sinh hot ca thu Dalat cn s khai. i vi Vit Nam, by tm chc nm trc chng phi l xa nhng vi Dalat l c xa ri v l ngun gc ca thnh ph. Dalat ang c nhiu quc gia tin tin tham gia u t pht trin thnh mt thnh ph xanh v hnh nh s nh Php lp bn quy hoch pht trin, mn Dalat hc li cng quan trng hn v cc KTS Php c th khng hiu ht phong tc, vn ha ca Vit Nam.

    Ngn ng c cu anh hng to thi th v thi th to anh hng. Vit Nam ta c nhng ngi to c nhiu thnh tch qua du hc Php th Dalat vi mi trng c bit v xy ct dinh th m ti gi l trung tm du hc ni a cng o to mt s nhn ti. Nhng ngi tin phng t hc khng chuyn mn l ngun nhn lc duy nht ng thi nn cc nh thu Php bt buc phi hun luyn k cng t l thuyt n thc hnh tt c mi cng on. H c rn luyn trong nhng cng tc quan trng qua hn hai chc nm chn hn tay ngh ca h khng th thua km nhng th thuyn t hc ti cc th ln ca Vit Nam. Tic thay, qua v tn c nm 1945, lc lng ny c phn tn mng trong nhng tnh min Trung ngho i nn mt ht tim nng. Nu lc lng ny c dp thi th kh nng mt cch tp trung ti Saigon trong thi k Nht Nh Cng Ha chng ta

    a) bt trng bng cp cao m bit trng vng gii th chuyn mn trung cp nh cc quc gia ln cn

    b) pht huy c mt nn tiu th cng nghip nh ngi Hoa Ch Ln do thnh phn th thuyn thnh ch nhn c xng nh. Phong cnh Dalat xa.

  • Dalat & Ngi Xa Trang 37

    Dalat, x ca ngn thng, vi mt khng gian thong rng y nhng i thp nhp nh trn tra tht quyn r v duyn dng, vi nhng ng s un ln vng vo theo dc ri bt thnh lnh sau khc quanh mt cnh tr khc rt bt mt khng th qun thp thong qua i thng. Thu Dalat cn lnh nhiu, hi m cao nn mi c bit danh x ca sng m. Nhng gio vin c nh c x gio vin gn rp Eden c ci th ngi trong nh nhn sng m lung linh t t bc ln t mt h Xun Hng hoc phng pht bay theo gi che ph i sn C, hoc c khi ch thy thp trng Yersin ni bt trong m m trng dy c.

    Ti khng c dp thng thc nhng nghe c mt nhm hc sinh k, ti sn trng Yersin, l i do di rng thng gp ngy lng gi nghe ting thng reo ro rt rt vui i, nhng gp lc tri ma l thng t ting reo chuyn thnh rn r bun thm.

    Cc i Dalat tr tri vi c thp mu xam xm quanh nm hay vi c tranh mu xanh m non cao c thc, un mnh nh sng ln tht tha ng nh tuyt p trong nhng ngy nng ro lng gi ngm hoi khng thy chn. Nn c ngi khen Dalat nh ngi con gi p th ngy, hn nhin, mc mc khng son phn nhng y quyn r. Nhng cn gi nh mn trn ln da ca khch nhn du nh nhng vut ve m p ca ngi con gi Dalat thy m d thng hoc nh nhng v v m du ca ngi m ru con ng lm

    tng s quyn luyn Dalat. Ngoi nhng con ng y bng mai hng tm nht, qua bi Ai ln x Anh o ca nhc s Hong Nguyn, khng bao lu na hy vng ta s c ma l bng mai anh o v chnh quyn Dalat ang phc hi loi bng bn a ny.

    Trn y l ci nhn phong cnh Dalat ca nhng ngi khng phi l dn Dalat. Dn Dalat xa khng c tin, khng c th gi, khng c iu kin thng thc nhng th mng , m nhn chng mt cch hng thin hn. Sng trong thnh ph c nhiu trng tt ai ai cng mong con ci c hc hnh tt. Mt ngi phu qut ch tm s vi ti c nhn thp trng Yersin thm c mong v phn u thng T. thi u vo v c hc min ph v c tng lai nh anh. Nhiu cha m khc cng ngh nh vy l ni duy nht c hy vng tin thn. Nhiu ph huynh khc khuyn con chu l khi nhn xuyn

    qua nhng dy thng tha hay rng thng dy u thy c nhng nh cch c cy s dy cho chng bit phi lm iu tt trnh iu xu v ai ai cng s thy nhng g ta lm. C ngi cho bit thy dy ch nho trng nh nc, trc kia l Bang t, dng cy thng n c sng sng ni bt gia i l kim ch nam cho ngi Dalat phn u. Lc l bui giao thi gia u sng trong thnh ph vi vn ha Php, c th nhiu ph huynh gc Hu c nho hc, bo th, trng ngi qun t, v chu nh hng ca tranh Tu nhn cy thng Dalat theo hng . Ngc li ba ti cc lc chng cc tr chi leo ct m v lim cho v mun hng dn b con nu cao tinh thn dn tc, nhng ti ch thng nghe ng khuyn v hc bt tri l hay u bt hc lo hn vi.Phi chng do tnh ng thc t qu nn khng chp nhn ci tinh thn tru tng ny. Nh li ln u tin v Vit Nam, chng ti mn mt taxi i thm b con v ngi trn xe nhc li cnh v chuyn Dalat xa. Khi bo cho xe i vo Tn Lc, ngi ti x but hi;

    Phi anh l anh Bc khng? Sao ch bit?

  • Dalat & Ngi Xa Trang 38

    Tri i thn tng ca chng em m. Nm chc nm khng gp, nghe anh ch ni chuyn em on l anh ch nn khi anh bo v Tn Lc em bit ngay m. C Xun An v Tn Lc ai m khng bit anh. Ti vn bit l nhiu ngi thng qu ti nhng u c ng c nh vy v ci thm nh li bn thn mnh dng ci hnh nh i mt nga lm kim ch nam rng m i hc. V t an tm xem cy thng gi hay cm thng bt k non gi l mt biu tng ca quyt tm hng thng mt cch trong sng ca kh nhiu ngi Dalat. Dalat lc cn t ngi lm, bit nhau kh nhiu nn nhng biu tng trn lan truyn d dng.

    NGI DALAT XA Ngi bn a

    Php gi l Mi trc 1945 hoc l Montagnard (ngi Thng) sau 1945. H l ngi Lch nn nhiu a danh c ngun gc Lch nh Cam Ly

    t K Mly,

    Ankroet

    t RHang Kroet,

    Prenn,

    nhng vo thi dn Dalat khng bit r ngun gc phong

    tc ca h m thng gi h l Mi c rng cng tai qua s mua bn trao i hng ha thi. H dng c bng ht c hai hm rng v dng cc khoanh tre ln nh nong l tai cho ln dn ra. H chn tht v cha bit gi tr tin, c tr tin mi tinh th rt thch v mn g cng bn tng b

    vi cng mt gi. H ng nhng vt phm ca ni rng nh heo g, cy lan rng, mt gu, cung tn v..v.. trong ci gi i mui vi ngi Vit. Gi l mt ci gi bng my, hnh trn di nh trn to, cao chng nm su tc c quai mang vo vai. H lun vc trn vai ci x gc _ mt vt dng va dng cht cy va l v kh phng thn

    _ gm mt thn tre rng nh nhng rt chc

    di khong 1m vi gc un gn 90 . Ni c gn mt li thp dy. Nhng khi phi mang gi nng v mun dng chn ngh m khng mun t gi xung t, h dng x gc chng gi v ng ngh. n ng thng trn, qun kh, i chn t. n b cng trn qun mt ming vi lm vy, mang con nh sau lng hoc gi cha y vt dng. H theo ch mu h, nn bt chng qua m ci. Snh l l my con heo hay tru b. n ng ln n b u ht thuc bng ng tre c hnh dng ging nh iu pipe ca ngi Php. t ngi bit ting Vit v thng b la nn h thng ra ch theo tng on di s hng dn ca ngi Ph l ni ting Vit kh rnh ri. u thp nin 50, ngnh trng rau pht trin mnh h cng bit t chc thnh nhm i lnh khon cng tc lm t vn mi cho ngi Vit. H cng c trng hc ring (1947) v c mt s t cng c hc ti Grand Lyce. iu m nhiu ngi Dalat, k c ti, khng bit l s ng gp cng sc v xng mu ca h trong vic thit lp tuyn ng xe la Thp Chm Dalat. Ta thy cng sc qua cc tm hnh nhng v xng mu th v h cht v st rt ng nc qu nhiu n ni c nhiu nhm dn Php yu cu ngng cng tc ny. Nhng ng xe la l cng trnh then cht nn vn c tin hnh.

  • Dalat & Ngi Xa Trang 39

    Ngi Vit Dalat xa.

    Dn chng Dalat lc c 3 thnh phn. Ngi Php c quan nim ch khai sng dn ta ti mc s dng thi. Ngi Vit thng lu gm gia nh cc cng chc v thng nhn c hc vn c bng tiu hc nhng kh am tng ting Php thy y l ni t lnh chim u. Cui cng l thnh phn quan trng v l a s gm cc t nhn v ngi tha phng cu thc. H phn nhiu m ch hoc bit cht t Vit ng, c a ln hoc t tm ng ln khai sn ph thch xy dng Dalat. H knh n cc cng chc ni ting Ty nh gi v gi gii ny l quan hay thy. Ngi Dalat c mt sc thi ring bit v h l mt tp hp nhng ngi ngho n t nhiu tnh v iu kin lp nghip thu ban u c nhiu gian trun khc kh khc hn cc ni khc. Nhng ngi tha phng cu thc cc ni khc c th tm vic d dng v c sng chung ng vi nhng ngi an c lc nghip ti nhng min vi kh hu m p.

    a s dn Dalat gc: ngi Nam-Ngi Bnh-Ph cn c chu kh, (cng vi ngi Mi bn a) lm tt c nhng cng vic nng nhc trong cng tc thit lp cc Quc L v ng xe la. Ngi c tay ngh s s ri thnh ngi lm la tch ( la tche). Mt du hiu cho bit l th thuyn c c nh gch, ngi mi n l nh g; ngi Hu c trnh hc vn hn, chu nh hng l nghi cung nh t trang phc n cch x th; ngi Ngh An vo lm phu lc l v trng rau Dalat; ngi H Tnh lm bi bp cho

    cc nh hng, khch sn v t gia Php trc khi chuyn qua ngnh trng rau Dalat; ngi Hoa chuyn v thng mi v ngi min Nam rt t.

    Ngi ln Dalat trc nm 1920 sng ra sao gia mt vng rng ni xa l o heo ht gi, vi kh hu lnh but, y th d, thiu thn mi th, bnh tt nan y, tht bng da ch vi bao ni lo s chc chn by gi khng ai c th tng tng c. T nm 1932 nh ng xe la s i li d dng hn dn s tng nhanh. Tuy ln Dalat l t nhng ngi mi a phng c sng m bc nhau, tng tr nhau trn vng t mi v c gi ly cc tp tc ca qu nh. Kh hu trong lnh mt m, t rng ngi tha, v cng vic nhiu to ra con ngi thanh thn, khng ganh ua kn ca m cng nhau tm mi cch tin thn. Do bn tnh h ci m, st sng, mn khch, trang nh v hin ha trong mt x hi an lnh nn dn chng c th bng i li sui i t p ny qua p khc an ton ngy cng nh m. Thng xuyn tip xc vi ngi Php, _ c vn ha lch s khng nh cc lnh trng v phu _ vi nn vn minh mi v mt h thng trng hc tt, h hc c nhiu k thut mi, cch x th mi, nn s ln ln cc t Php Vit trong ngn t l iu khng th trnh c.

    Nhn thong qua qu ng nh vy, nhng trong thc t h phi tri qua trm ng nghn cay mi to c s nghip hin hu. C ngi cho rng qua nh hng cuc sng y l nghi ca triu nh Hu, cc ph n ra khi nh, d l i bn hng rong gia nng ma hay ra ngi bn hng trong lng ch, u i nn l v mc o di d bc mu hay v chng cht. Tht s Dalat lnh h cn mc m vi chic o len bn ngoi m a s u bit an. Ngi ph n thi cha bit gi tr ca my vng tiu biu. C bit chng l ci tht y lng ong, nhng vi chic o len dy cm, thnh th kch nh thng t n (toneau ng ru cht) hay bao go ch xanh. Do nt quyn r ca h ch cn nh ni mi tc en, thm mi chanh hay b kt _ di qu vai ta rng

  • Dalat & Ngi Xa Trang 40

    trn chic o len mu xanh dng m (n sinh), kp gn sau lng (cha chng), bi vi cm tc thp th lng trn lng ( c chng) bi gn vi khn len trm u (ngi ln tui) - ln da mn, i m khng son phn nhng lun ng hng, nht l nhng ngy sng gi lnh lnh ma Ging Sinh. Nhng my ai bit c ci p d thng, ci e thn ca duyn ngm tim tng trong ngn t thy m, trong trang phc thanh nh, trong i x du dng ca ci nt nh cht ci p ca h c mt ngun gc kh au thng. Da-lat tuy khng c nhiu sinh hot vn ngh nhng cha m no cng lu tm cht ch v khuyn con gi ngho cho sch rch cho thm, hoc giy rch cng gi ly l 3 gi thanh danh cho gia nh v lo s con gi thnh h mm thi trong nh. Gia nh no cng ng con, may th khng c v khng c my may v khng bit ngh, nhng an o len, lm bnh tri cho em t l ngh ca cc nng va tit kim va to nim vui cho em t v cha m. Ti khng dm ni h y cng dung ngn hnh ca cc tiu th i cc m u l ngi ph n m ang. Nhng gia nh ngho hoc trung lu gp lc kh khn, vi truyn thng trng nam khinh n, con gi nh gi em, ph gip vic nh hay i l iu ti thn nht i vi h: sng trong thnh ph c nn hc vn ch thua Saigon v Hanoi m li tht hc. Con gi mun tip tc ln trung hc phi vo Couvent des Oiseaux hoc ra Hu, no l ng phc ni n chn , u my ai i c. Mi n u thp nin 50 mi c trng trung hc v t h mi tranh ua ngang nga cng cc ni khc c. Mi th mt cht to nn phm cch ring ca con gi Dalat.

    Nh c a ln Domaine de Marie hc thu t thu nh nn h c nhng qu c bit tng ngi yu: o len t mnh an hoc chic khn tay thu vi 4 ng rt rua, mt kiu trang tr khn ca Php p, l, thanh nh. Rt rua l rt bt hai hng ch cch mp khn vi cm ti mi

    3 Thu phng tin truyn thng v bo ch him dn chng t hc nn phng tin gio dc dn chng ph thng nht l truyn b cc cu chm ngn m ti dng hi nhiu mun ni ln mt sinh hot ng thi.

    cnh khn trc khi gp mp. Khi bit anh y sp b i lnh, b k: ra ch mua ci khn m soa cha may v thu tng anh y lm k nim. Mua v ri mi nh lm sao m thu, my a em hay b gi m thy c th nguy. Phi trn nh hoc ni di qua bn ri ln i trng Domaine ngi thu, khi th bui tra khi sng khi chiu. Trc khi i phi ra tay tht sch v lun lun c ci khn c lau m hi tay. Chic khn c bn ng rua, thu xung quanh ban u cn p nhng lu qu nn phi thu u xu qu nhng nh chu. Ni gc, tn hai a qun vo nhau. Thu gn xong mi ngh lm sao a. Hai a quen nhau nhng mi ln gp nhau ton ni chuyn trn tri di t ch c dm ni chuyn thng yu g u. Bit ni g y, ngng cht m, gp nhau u? Ngh mi m chng dm hi ai. Sau cng chn ca nh th Tin Lnh. Theo k hoch mnh ti trc ch. Khi thy nh ln, mnh cm gi khn, lm du tng nh, b xung t ri b chy v. Kim tra a im ng hong. n ngy hn mnh i sm hn gi hn. nh cng i sm nn va n ni thy nh cng ang ln dc Mt mnh nng rn rn, tim p thnh thch, ming th hng hc ngi run, rng mnh lin hi, mt n m m, nn nh, chy n lc no chng bit, chp nh hai cm tay mnh. Hong qu mnh git mnh tay, gi khn rt xung t, ri quay u chy khng dm ngonh c li. H va. Nt mt ti ci b lo bo tht khng c ci di no ging nhau, nhng d sao l k nim p nht i con gi.

    ng Annam (Hm Nghi) chp t nh th Tin Lnh, ni ng cua tri c th thy u dc xung ng Cu Quo

  • Dalat & Ngi Xa Trang 41

    Sau ny nh k li, nht qu u dm m ming ni g. Khi b ku i lnh s i xa, nh c y u c bit mnh thng thm, thng ngi khc th sao, nn tnh tm cch t tnh th c c ta hn gp. Mng qu nht nh k ny phi nm tay ri hai a cng th thng nhau. Va mi nm c tay th nng b chy, chy theo th s ai ly mt ci gi. M ra thy chic mi soa vi tn hai a tro nhau mng qu. Th ra c ta cng thng mnh. Ci khn mm mi mu xanh l p i l p. p khn ln mt, mi tay con gi thm mun ht hoi, khn mm mi vut mi sng tay qu. Qu ny cn hn li th, ri tung tng v nh. Sc nh phi du kn, my a em m bit c, m bit th nguy. chic khn trong ti qun tay mn m chic khn mm mi m tng tng l da c tay ca ngi tnh. Ci mi soa c bit ny c cc ng i loan i lm nh phng mi bo y l kiu mi soa ca Php ch c con gi hc trng m Dalat mi bit lm cc ng rua ny. Anh lnh no c nhng qu ny m khng khoe ng i, nh m nhng ngi cha n Dalat cng nghe ting thm. Hu x t nhin hng m.

    Khng th bit ht cc gian trun ca h nn sau y ti xin ghi s lc nhng g ti bit v mi trng hp. Mt thanh nin Ngh An hiu hc thng ko tro bp ra tp vit, bn b tru chc c hc i khi thi c phong l Trng Bp. Anh vn kin tr hc v t c c m: vit th v thm cha m. Ti p Xun An mt ga ph ngi Hu, chng lm ch s bu in, hin lnh n ci lun n trn mi n ni du dng nn dn chng thn thng gi l C Ch, bn qun tp ha nui su con thnh ti vi mt ngi l bc s. ng Lai lm ph th in cho rp Eden, ri qua bao ngh khc trc khi thnh mt trong nhng ch xe vn ti u tin v cui cng l ch tim Hng Ngc ng Minh Mng. Ti tht s khm phc v khng th qun c hnh nh mt ngi n b _ c hiu bit v b tng ct st vo thi im ng trn sn thng cheo leo cao gn 50 mt i vi ng Cu Quo _ theo di v kim sot cc th thuyn c sn lu cho nh b. ng (ti khng bit tn) xut thn lm cng,

    v tr thnh ch tim sn Hip Hng y uy tn, ng Phan nh Phng. C Sen, tn c gi khi i chch do ngy no, sang li tim vng Alfa-na Bijoux, ln nht Dalat thi 1945.

    a s ngi Hu vo, chng lm thy gio, cng chc vv.. v bun bn ngoi ch. n tr th loi choi ca trng nh nc ngy no by gi cn nh c c tnh ring ca mi thy, mi c bun bn g ti u trong lng ch. Vi gng mt y np nhn nhng vui ti b k khng th no qun c nhng thy Trnh, Trc, Ph, cc c L, Lc vv. kh knh y t tm khai phng h c v tr ln c. ng Sch, khng r chc v nhng dn chng gi ch kho bc v thng nhn tin t ng y. ng Nguyn tng Din, i din hng my bay Cosara, mua li hng bn c kh Poinsard et Vyret ca Php v c con lm cho Lin Hip Quc vo nm 1975.

    Trng Yersin, vi khu ni tr cho hc sinh ton ci ng Dng, nhn xung H Xun Hng vi nc

    trong xanh, nay l di tch lch s quc gia v l trng p nht ng Nam

    Ni v cng chc Dalat khng th khng nhc ng Nguyn c Thn, ngi H Tnh, mt cy i th v ng phc v thnh ph Dalat t thi Dalat mi c khai sanh, c Php chuyn qua lm vic Nouvelle Caldonie, thuc a th hai ca Php gn c Chu, tr v Dalat, khong cui thp nin 40, vi chc v Chnh Vn Phng qua cc triu i ca chnh ph VNCH. ng ngh hu nm 1972 v sau 1975 vn c chnh quyn Dalat tham kho kin nhng khi cn thit. Ti

  • Dalat & Ngi Xa Trang 42

    ch bit ghi ng l mt cng chc danh cao c trng c mi ngi knh n v ngng m qua nhng giai on thng trm ca Dalat m chc chn l vn kh Dalat khng thiu chi tit v ng.

    ng T th Lc, c u hc, i bun bn nhiu ni, nghe ting Dalat nn tm ng ln lp nghip. Thy S Tr Cu t ang pht trin v kh hu mt m ng nh c ti . Va c vn li bit ting Php nn ng c nhiu ngi n nang nht l t khi ng Trng tin c, ngi Qung Bnh, lm k ton S Tr thnh r ng. Hai cha con cng 10 ngi khc ng ra xin thnh lp lng Trng Xun (1929). Chng bao lu ng c tr thnh K ton Trng S tr Cu t v l ngi Vit duy nht c trong khu c x ca Php. Trong phng khch ca ng c mt bc honh phi vi bn ch Hn bng g sn son thp vng m ng rt qu. Trong cc giy t ngi Php thng ghi Mr. Truong tien Duc dit Trap. Tuy c u hc nhng trong cc ngy l lt ng thng mc o di khn ng vi bi ng nn dn chng xng l c Ngh Trp. Nh uy tn ng v qu dn mt s b con c hc vo lm k ton, cai cng trng cai th my vvng m bc gia nh h t vt cht n hng dn con ci h vo Yersin trong tnh thng ca ngi anh rut. ng l ngi ng gp nhiu cng c cho s thnh lp v pht trin Pht gio ti Cu t. ng thng mi cc on ht bi, ci lng v trnh din ti Cu t v cm phch khen thng. Nm 1945 gia nh tn c v Phan Thit v bao s nghip tan tnh n ni con t ng c tn Hun _ cn nh qu khng bit nguyn nhn _ ph tri qua bao sng gi y a nh cm lc bnh tri sng mi tip tc hc thnh k s cng ngh nh trong on di y. Trong ba nin kha t 1959 n 1961, Dalat c nm sinh vin gc Da-lat Hai, Ngc, Hun, Minh, v Sn l nhng sinh vin u tin gc Dalat vo Trung Tm K Thut Ph Th mi ngi mt cnh khc nhau. Ngc con mt mt ga ph, ng kha vi ti, phi va lm gia s va dy ton nht cp trng t thc. Minh, anh c mt gia nh 6 ngi em, cha l nhn vin Ha xa, m bun bn trong ch, va lm th k Kho Bc va hc hm th sau khi c

    BEPC. Anh cng mt n nhn vin, ngi Nha Trang, c s cp cho mt gian vi 2 phng nh v mt phng khch trong khun vin s. Thng minh lanh li ngoi s gp go nu cm chung v nh gia nh Pht t ch gp anh Hun, t Nha Trang ln, mi u vo lp Second trng Yer-sin. Ch thuyt phc anh Hun v tr chung, c n min ph gip anh Minh hc. Anh Hun ng v dng phng khch lm ni c tr. Mt nm sau nh hiu r quy ch d thnh vin (auditeur libre) ca trng Yersin, Hun ngh Minh xin s cho i hc d thnh cc mn quan trng. Hiu hon cnh v tinh thn phn u ca ba ngi, v nh Trng kho bc, ngi Php, can thip anh c trng Yersin chp thun. Sau my nm c gng Minh u vo Ph Th. Ra trng anh xin v phc v ngnh ha xa ti Nha Trang qu v v nh cha anh mi nui ni n con hiu hc. Sau ny anh l Trng Khu Ha Xa vi nhiu ng gp cho ngnh ny. Ngi n th k nm xa, ch mt trng mu gio ni ting Nha Trang, thy cha chng vn hng ngy qut sn trng thng nhc nh ng lm vy mt th din ca con ci nhng ng vn lm. Sn em rut Minh u sau anh mt kha. Hun sau khi u t ti II v hon cnh kh khn ca gia nh, anh nh v dy Ton L Ha cho trng B theo s nn n ca ng Tnh Trng Bnh Thun ng thi. ng Tnh Trng mun tm mt thy c uy tn thu ht hc sinh cnh tranh vi trng Cng gio. Mt nm sau, khi vo Saigon mua vt dng cho trng, tnh c anh thy bng nim yt tuyn sinh trng K s Cng Ngh. Vo hi th tc anh c mt ngi Php phng vn v bit l hc sinh c Yersin nn nhn anh ngay khi thi. Bn nm sau anh ra trng k s Cng Ngh kha 2 nm 1961. ng Trn vn Diu, ph t trng phng phn phi in nh n Saigon, c chuyn ln Dalat, t hc v lm thm v sa in xe hi. Trong khi ph trch bo tr v in v my lnh cho cc cng s (vin Pasteur, nh thng, Lyce Yersin) v nh hng n ca Php ng cm nhn thy s thch th v my lnh nn tm hiu thm. ng ngh in th nng sao li lm lnh c, v Dalat lnh khng my ai lm ngnh ny nu mnh hc c th nht ngh tinh nht thn

  • Dalat & Ngi Xa Trang 43

    vinh. Khi ngi con trai vo c Yersin ng khuyn khch con tm hiu thm. Ngi con, Trn vn Gio, c gng hc hm th ngnh in lnh vi mt trng bn Php v ng mn nguyn khi con c mt tim v my lnh ng Tng bt H, Dalat.

    Chu Trn vn Sang v MC Nguyn cao K Duyn trong mt show trin lm sn phm ca Gulfstream ti Las Vgas

    Gia nh anh Gio nh c ti Canada lm ngh, c mt ngi lm cho hng sn xut bn tm bng fiberglass. Ngi em, c v lm nail, mi gi vi anh lm bn ra chn ngnh nail bng fiberglass. l bn ra chn u tin ca hng Gulfstream, do

    mt ngi Canada gc Vit, sng ch vo gia nm 1998. Tic rng gia nh khng bit quyn li ca sng ch ny nn khng xin bng sng ch nn cc hng khc bt chc lm. Hin nay hng Gulfstream vi doanh thu trung bnh khong $US10 triu/nm v s dng khong 45 ngi t k s n nhn cng. Cc mt hng ca Gulfstream nay dng loi acrylic bng lng hn, khng phai mu vi cc ha cht, trn ngp cc tim nail trn nhiu quc gia. Chu Trn vn Sang, ch hng Gulfstream thuc th h th ba, thnh cng ni t khch nh noi gng cn c, tm ti, hc hi v dm ngh dm lm ca ng ni: ngi cng nhn nh n Dalat xa. Gn y ti cng bit mt s chu nh _ thuc th h th ba ca nhm phu lc l Ngh An _ thnh kin trc s, k s t i Hc Saigon. Chc hn cn nhiu ngi khc na c trng hp tng t m ti khng bit.

    Tng cng cn k mt s thuc thnh phn khng chin chng Php _ lc cha phn bit trng en mi ngi u n thun cho rng vo chin khu l chng Php. B, lm vn ti t

    Lng Cu t, sinh hot kn o khng l din nm 1945, mi v sau mi bit b thuc thnh phn S Vit Ngh Tnh 30, mi mt nm 2005. Mt ch, cng trang la vi ch ti, bn hng cho tim ba ti v bn nam trng nin tnh tnh vui v, sing nng, cn mn lm cng cho vi ch vn ti p Ngh Tnh trong 3-4 nm, ti 1945 mi bit c 6 ngi trong c ng Nguyn th Tnh u l Vit Minh. Nm 1949 mt s thanh nin nam n Dalat mi thnh phn: th thuyn, lm vn, bun bn k c hc sinh Yersin xp bt nghin ln ng tranh u, ra Bc v mt s v li Dalat sau 75. Cng nm , ti cng ln ng nhng khng thnh v ng l c 3 ba ngi m ch c mt mnh ti n im hn.

    Trn bnh din pht trin v xy dng quc gia, ta cng khng th qun c nh hng to ln ca nhm hc sinh t cc tnh ln Dalat hc. a s l con nh giu, c hc vn cao, l rng ct ca chnh quyn min Nam. Ti nu trng hp ca anh nh l i din cho nhm ny. Anh ra trng Yersin khi nc nh va c lp, u vo Trung Tm K Thut Ph Th _ trng i hc kh thi vo nht v hc bng cao v sau hai nm va hc va c hng lng Cn S nn s cnh tranh tht ro rit. nh c ti M sau my nm lm vic, anh c c i lm C Vn cho cc nc bn Phi Chu v Trung ng. Anh bit dung ha k thut tn tin ca M vi nhng kh khn ca cc quc gia nhc tiu nn c c M ln cc quc gia ny knh n. Vi hoi bo v kinh nghim thu thp c sau bao nm chuyn lm c vn, anh xin c v lm C Vn qu nh. Thnh cng x ngi nhng li tht bi ti y.

    ng Nm Nin, ngi Qung Bnh, ng ti Tn Lc, l ngi ph c gii nht trong m phu lc l nh c k thut cao. C trong vn cc cng th c ngi ph c ct xn thng xuyn vi ci ph (faux). C ng ct khng vng lung tung m lun lun gom li thnh tng ng nh ht cho nn bi c lun xanh mt nh tm thm. ngh ca ng gm c cn ph bng g, li ph bng thp, ba, e ph, ming mi nh v mt ci n nh. e ph l mt cc st di

  • Dalat & Ngi Xa Trang 44

    30cm, u di nhn ng xung t, lng chng e phnh ra gi cho e khng ln su thm, phn trn e dp rng 1/2cm. Mi ngy ng phi gh ph 2-3 ln. ng e xung t, ngi trn n nh hai chn chui thng hai bn e li ph. Tay tri gi mp ph trn e ng dng ba g nh ln mp ph va ko ba v pha bng mnh lm li ph mng thm. C t t g ht chiu di li ph. Sau dng cc mi di lic mp ph l xong. Gh ph khng u tay lm mp ph dn khng u d b nt lm m li ph. Sing nng hai v chng gi khng con ci sng trong mt nh nh an nhn hnh phc. Nh kho tay cng vic ca ng nh nhng nn ng vui v lc quan hn ngi bn p cng tui vi ng di y

    ng lm ngh p . Th p gm thnh phn gi tr c nam ln n. H lm vic theo tng nhm vi bn b hoc theo gia nh. Lc cha c thuc n hoc c m hn ch. H la nhng ni c nhiu ln nt ngang dc, c khi ln ln vi t ct, dng x beng cy ra tng mng ln, gom li thnh ng ri dng ba p nh bng c nm tay dng lm ng s. Nhn h p thy kh d dng nh c k thut ring. Nu khng bit cch p th cc thanh nin d mnh khe cng rt vt v v c th gy tai nn v cc mnh c th vng t tung. Ngh ny va nng nhc va dm ma gii nng quanh nm. Mi ngi c mt tm lip ch yu che nng v vng. H lun ngi theo cng mt hng, ngi trc ngi sau ch vng vo tm lip. ng cha y 50 nhng tng chng 60, vi mi tc mui sng lun lun ri nhi, ln da en sm kh cn nhn nhiu, hai lng bn tay chai cng, cc t ngn tay g gh bin dng, hai bn chn chai dy, gt nt n qua bao nm thng lm ngh p . Mi lm nm trc khi bit l Dalat ang pht trin mnh, hai v chng ng a nhau vo th thi vn. c ngi i trc gip , tuy phi lm ct lc nhng c cuc sng hnh phc v kh hn lc Qung Ngi: ng c a con trai, mt cn chi tranh nh, mt s tin chn du di gm ging. ng lt mt lp tranh dy trn nan ging v dng 4 ci bao go kt li lm ra ph

    ci ging cho m. Sau khi sanh thng Sng __ vi hy vng ti sng hn __ ng lm thm mt vch tranh ngn cn chi trng tri thnh mt bung nh cho bt gi. ng ni nh tranh m hn nh vch vn nhng tht s l ng c mt c m m ti s trnh by sau. ng tri n nhng ngi n trc gip v cu mang v ng khi sanh thng Sng.

    C H. ngi Ngh An, c thn v gi lm, nn mi ngi u gi ng l c. Sau bao nm cht chiu khuya sm C c mt mnh vn v cn nh nh ti p So Nam. Trong mt ln mua phn C dn c gi bn phn vo bp, ko ci ni t nh ra, trt ra sn bp m tin du trong ni ri bo l tin ng c, chu m v ly s tin ng mua. C gi sng s nhn nhng ng tin giy cun trn c ct thnh tng cun to nh ty theo s tin mi ln bn rau m khng bit tng s. C li ct s cn d vo ni, t ni vo ch c v dn thm ng tin l chu s khng cho ai bit ni ng du tin. S vic bt ng qu. C gi c s l ai tnh c bit nh cp th mnh c th b nghi oan Mi nm sau c gi bn phn phi lng trnh khi thy ng i n xin trong khu ch mi.

    Trong mt ln v Vit Nam, n thm my gia nh trng rau xa, mt ch thanh nin hi ti

    - Anh l con bc Xu? Mi ngi ci vang. Trn tnh vi giy

    ri ch y ci mt ging rung rung cm ng tip tc. Lc sinh thi cha ti bo Tao c cha sinh m nhng c bc y nui, khng phi ch mnh tao m c bao ngi Ngh, gip cng n vic lm, ch dn trng rau. Lc u phi c vn, na t, trng, ti nc l xong u. Khng c phn l cng toi. Bc y mua c goong phn t Phan R v chia cho bn choa (chng ti), tr tin sau nn mi c n, ch c ai bn phn u? Gip t u ch cui.. Ni dung cu chuyn khng c g l nhng lng ti chn ng bi ci m thanh ca ch Bc Xu m ti khng th din t c ch nh l Bc thp v Xu cao. a s ngi Ngh xem ng nh anh c nn gi l bc th cho con. Mt s knh n tru mn pht ra t y lng ca ch y.

  • Dalat & Ngi Xa Trang 45

    ng, bn ca nhc ph ti, tm s ti khng c hc hnh nhiu nn khng bit ht nhng kh khn ca s hc. Ti cho my a nh hc Adran, ti v c gia s km thm nhng vn i s. Nhc ph ti an i Ngi ta bo s nng cng thng, nay ta b kt ng phi quay tr li thnh thng cng nng s c sao u Cui cng mt s con ng c c BEPC ri thnh thng gia v cng chc Dalat.

    Anh, con nh th may u phc L thnh n c gng hc lm gng cho n em nhng vn ln n trn ng khoa bng. Nm 1999 ti gp li anh trong mt gian chung c xung cp ti c x Thanh a. Bao tm s vui bun tun ra. Khi chng ti ra v, anh nh ti nu c gp v anh B. xin ti chuyn li cm n ch y dm. Hi ra mi bit ti (anh y) b rt vn p Bac. I my phen, ch y biu ti tin l ph thi v bo y l tin may mn xin anh nhn cho. Nh ti u, nhng t n nay khng bit ch y u bo tin vui. Tuy vy phn ti vn lao ao phi trn bn b chui vo y.

    Anh, con trai mt, con mt ga ph vi mi ngi con, sng nh mt tim chp kh ti Tri Mt. M anh sut i dnh mi u tin cho anh. Anh c gng ht mnh nhng hc ti thi phn. Ngy ti ri Dalat vo Saigon hc, anh bo Bao nm qua gn anh, noi gng anh hc nhng cha n u, nay anh i xa ti cm thy b v lc lng . Ti xe bn tay ri bo Bn tay c ngn ngn ngn di, ngn mp ngn m, nhng mi ngn c cng dng ring, trong x hi mi ngnh ngh u cn thit, u phi ch c hc thc mi sng c. Hy lm ht sc mnh trn lnh vc mnh thch. Tim chp kh Qung Thun nh b Tri Mt ngy no ln lt thnh QT bn s ng Tng bt H, ri cng thm QT bn l di ch mi. Gn y ti gp v chng anh: ch mt tim kim hon ln ti ng Duy Tn i din tim Con Cua.

    Ti thnh tht xin li cc gia nh c nu trn. Ghi li hon cnh ca h nh l nhng chng tch v quyt tm, gian trun v kh tm

    ca h cho th h sau noi gng. Ngy nay gii tr hi ngoi chng minh l bng cp cao hay thp khng hon ton gip cho s thnh cng trn ng i. Nm 1956 ti ra trng, trong c ba ngnh Ton, Sinh v Trit ch c 4-5 anh ch u thi, k c cc hc sinh khng phi gc Dalat nhng l con cng chc hc tiu hc ti y. Nhn s th sinh u T Ti ti Dalat, ngi ta khng hiu ci s phn hm hiu ca hc sinh Vit gc Dalat. Mun ln trung hc, h phi ra Hu hoc Qui Nhn hc tip v mi n u thp nin 1950 Dalat mi bt u c trng trung hc Vit. Do a s thanh nin Dalat khng c t ti, tht ti nghip cho la thanh nin bt hnh ny. H, a s l th trong ngnh xy ct, th my, ch tim sn, tim my lnh, tim vng vv nu trn, t vn ln trong hun ngh ca trng i. Tuy t hc nhng h l rng ct ca Dalat ng thi v thnh phn c t ti thng tip tc hc v lm vic Saigon. C mt thnh phn m ti khng nu ln c l gii thng lu v khng th tip cn nhng mun ghi trng hp mt n lu c bit. Tuy hc cng lp vi con gi b nhng n nay mi bit b __ tt nghip trng Lut H Ni, phu nhn bc s Nguyn vn Lng __ l Nguyn th Hu, Th Trng Dalat (1966-68), ngi n Th Trng c nht ca Vit Nam.

    Ai ai cng bit ci ta l ci ng ght, v c Pht bo tht bi ln nht l t i, nhng v mun c nhng dn chng c th v cc gian trun nn buc lng ti phi dng mt vi trng hp ca ti. Ti xin php nhng tin nhn xy dng Dalat __ mt thi ct lc lm n m thn xc c chn vi trn ngha a __ cho ti dng ch mnh nh l i din cho h. Mnh cng a thn ph mnh vo cu chuyn v mi l phn chnh din t phong cch ngi Dalat xa v xin c gi hoan h thng cm cho.

    Mnh, con mt thng gia ln ti ch Ha Bnh, vnh vin xa cha m v ch em trong tn c lc 14 tui, sng vi ngi ch b sa st sau khi hi c, v quyt tm mun tip tc i hc li vi bao tr ngi. Nm 1948 mt c gio tn tnh xin cho mnh c vo hc lp 6 me ti trng

  • Dalat & Ngi Xa Trang 46

    Adran vi mt hc b gi, mt giy khai sinh trt tui v khng c cch no hn. Nhiu khi nghe chung in trng reo mi lt t thay o qun chy qua trng, bn kia i, l va kp ln chung vo lp. Hng ngy qung sch ra l cm cuc na ngay. Mi tun hai ln i ch v ri mi i hc. Thi gian u gnh nc ti rau cng lng tm nhng quen dn vi th thch nn nhng ngy cui tun na t sut ngy vn tnh b, nhng s lo u c th b ngh hc bt ng lun m nh. May m nm sau mt s huynh bit hon cnh ca ti xin trng cho ti ch ng na hc ph. Nghe hc sinh Adran ni chuyn v Bois dAmour ( rng i n) st ngay cui p v thc Cam Ly nhng ti cha h t chn ti trong i hc sinh. V mt ngon ai ch tra nn phi i hi v khi u Brevet lmentaire lm tng ni lo u. Nhiu ngi quen, nht l C Ch, ch qun bn p Xun An c con trai hc Yersin cng thi, an i hoc khuyn khch ng b cuc nghe. Ni vui ca ci Bac.I (t ti Php I ) b lu m ngay bi s hi thc phi ci v v s nm sau l nm tui. Bn ngy sau hn l c th ca thn ph, t Ngh An chuyn qua Php, xin tin v mt xe p lm phng tin sinh sng. C du mi em bn ht tt c n trang qu ci gi v gip cha m chng. Nm tun trc ngy thi Bac. II mnh phi di tn ra nh ngi bn hc thi, nhng ti nghip cho ngi v tr, mi lm du c bn thng, au bun v chng rt. Nm sau mi u: nim vui ln lao ca gia nh i bn v ton th cng ng ngi Ngh v cng l nim an i ca ring ti, l t c tm nguyn ca thn ph nhng cng rt au bun v ngi

    va qua i trong chin dch ci cch rung t mi c 3 thng. Xung Saigon vi bao kh khn, va mi n nh cuc sng th v mang bu. Nhng cui cng, kt qu ca s phn u ca ti v s to tn ca nng: ci bng k s v hai a con.

    Hai cu th vain-cre sans peine on triomphe

    sans gloire ca Corneille (chin thng no khng gian nguy s thnh cng khng v vang) v Gmir, pleurer, prier cest galement lche ca Alfred de Vigny (than, khc, cu xin l hn nht) gip mnh phn u v vui vi hon cnh. Dalat giy cng nga ko xe c hai ming da che hai bn mt nga nn nga ch thy ng trc m tin ti. Nhiu ngi dn Dalat xa, k c ti, t xem nh con nga ni trn c cn rng ct lc lm vic bng mi cch vn ln.

    Mnh tht s khng hiu cc sinh hot ca thn ph v bn b ng thi ra sao m mnh c tha hng nhng bo n qu to ln. B Ma-rie M, ngi cng gio, thm nho, (sau ny mi bit l ng vin cng sn) gip mnh c i hc li. B, con ng Nguyn hu S, mt i doanh gia Phan Rang, mang n ba mnh ra sao m tnh nguyn t lo cho mnh nh vy. B va mi v nc Cha nm 2010, th 96 tui.

    Nm 1963 mnh b mt hm oan vi mt phc trnh dy 20 trang ca tnh Phan Rang t co c nhiu hnh ng chng i ng li ca C Vn Ng nh Nhu do Thiu tng Tn tht nh k ti Phan Rang, ni mnh ang cng tc. Bn phc trnh ny lm cc thng cp t Trng khu, Gim c v B trng hoang mang nh ngi trn ng la. May m v cu tinh ca mnh ch my ch xin Thiu tng ti tr ci n ba n ca thi ch i bn go ong thi bay bn phc trnh dy. Ci n ba mnh gip b nui ng ( Thiu Tng) qua bao nm kh khn m 20 nm sau khi ngi ch du va nhc n th thi ca mt ng tng oai phong lng ly nng nh la tc th thay i.

    Nm 1979, khi gia nh mnh, mi ngi, sau bao ln vt bin tht bi, lm vo cnh khng h khu, khng giy t h thn, khng mt xu dnh ti, b y a v du trong nh, tm mi, ng tin gip i n ni th tr sau ngha l khng cu bo n tr ci n ba mnh 50 nm trc. Trong ci khn kh ca t nc vo nm lm sao gii thch c ci tm lng vng ny.

  • Dalat & Ngi Xa Trang 47

    Ti bit l ba ti gip nhiu ngi khng c g to ln ngoi ci tm a v tha lun rng m. Chng ta cng thng bo nhau rng cha m lm phc c li cho con. c l mt vic thin khng cn ngi bit, mt tt khng cu bo p hay mt thi n khng mong n b. c c tch gp t nhiu i v chng bao gi mt. c Khng T vit trong sch Lun ng c bt c, tt hu ln m ng on trung Cn gii thch nh sau ngi c c chng l loi, t c nhng k ng tm, ng ch gn gi v ng h mnh Theo cu trn Dalat xa c nhiu ngi thi n v ngi ngho nh n cng khng phi nh.

    S ngng m ca dn lm vn gc Ngh Tnh i vi ba ti, nhng li an i y chn

    tnh ca ngi quen khuyn khch ti, nhng trng hp thnh cng, nhng gian trun, nhng thi n v th n ghi trn lm ti suy ngh th c tm xem ti sao nhng ngi tin phng ny u c nhng iu tt nh vy. Phi chng nhng phong cch tt ca ngi Dalat xa xut pht t nhm ngi dn Dalat thi mi thnh lp? Ti nhiu ln t hi mnh c in khi mun tm hiu iu ny qua nhiu m thc trng. Nhng Nguyn b Hc ni:

    ng i khng kh v ngn sng cch ni, M kh v lng ngi ngi ni e sng.

    Ngn ngi, thi thc, cui cng mnh lc: th n b tnh tr li cho b tnh thc y ti tip tc.

    (Xin xem tip phn sau)

    H Xun Hng hin nay (hnh chp vo 8/2010 - Ahswara)