David Bierens de Haan (1822-1895), keldergraf 123, vak B

Wiskundige, bekend van de tabellen van ‘bepaalde integralen’

Personalia

Geboren: 3 mei 1822 te Amsterdam

Zoon van Abraham Pieterszoon de Haan en Catharina Jacoba Bierens

Gehuwd met Jeannette Christina Justina IJssel de Schepper op 31 maart 1852 te Deventer

Overleden: 12 augustus 1895 te Santpoort

Begraven: 15 augustus 1895

Samenvatting

Bierens de Haan wordt in 1822 geboren en opgevoed door gouverneurs. Op advies

van zijn vader gaat hij in Amsterdam rechten studeren, maar al snel wordt duidelijk dat

zijn hart ligt bij de exacte wetenschappen. In 1842 stapt hij daarom over naar de

universiteit van Leiden om daar wis- en natuurkunde te gaan studeren. In vijf jaar rondt

hij deze studie af met een promotie.

Bierens de Haan wordt in 1848 leraar in Deventer. Naast zijn leraarschap gaat hij

zich verdiepen in de zogenaamde ‘bepaalde integralen’. Hij raakt gefascineerd door

dit onderwerp en besluit zijn leraarschap op te geven - wat hij zich als bemiddeld man

kan permitteren - om zich geheel hieraan te gaan wijden. In 1858 verschijnt zijn Tables

d’intégrales définies’.

Inmiddels is Bierens de Haan in 1852 in het huwelijk getreden met Jeannette IJssel

de Schepper. Met haar krijgt hij negen kinderen, waarvan er vijf op jonge leeftijd over-

lijden.

Het wetenschappelijk werk van Bierens de Haan

blijft niet onopgemerkt en in 1863 wordt hij aan de

Leidse universiteit benoemd tot buitengewoon hoog-

leraar in de wis- en natuurkunde; drie jaar later volgt

een benoeming tot gewoon hoogleraar.

Bierens de Haan heeft grote belangstelling voor

het onderwijs, maar zelf is hij geen goed docent. Zijn

wetenschappelijk werk wordt beter gewaardeerd.

In 1872/73 is hij rector magnificus. Vanaf die tijd

krijgt Bierens de Haan meer belangstelling voor de

geschiedenis van de wis- en natuurkunde, waarover

ook een aantal publicaties van zijn hand verschijnen.

Hij ontvangt vele eerbewijzen voor zijn verdiensten

voor de wetenschap. Daarnaast is hij ook actief in

diverse maatschappelijke organisaties.

Portret David Bierens de Haan

In 1892 gaat hij op 70-jarige leeftijd met emeritaat. Hij heeft niet heel lang kunnen

genieten van zijn pensioen, want op 12 augustus 1895 komt hij te overlijden.

Volledige versie

Jeugd en opleiding

David Bierens de Haan wordt op 3 mei 1822 te Amsterdam geboren als zoon van

Abraham Pieterszoon de Haan en Catharina Jacoba Bierens. Om er voor te zorgen

dat de naam Bierens niet uitsterft, krijgt hij Bierens de Haan als achternaam, iets wat

in die tijd niet ongebruikelijk is.

David wordt opgevoed door diverse gouverneurs.

Zijn vader, een koopman die zich in 1838 na het over-

lijden van zijn vrouw terugtrekt uit zijn handelszaken,

vindt dat zijn zoon rechten moet gaan studeren. David

volgt dit advies op en gaat in 1841 rechten studeren aan

het Athenaeum Illustre te Amsterdam, de voorganger van

de Universiteit van Amsterdam.

Al spoedig blijkt Davids liefde voor de wis- en natuur-

kunde. Al op negentienjarige leeftijd wordt hij lid van het

Wiskundig Genootschap, en in 1842 stapt het over naar

de Universiteit van Leiden om daar exacte vakken te

gaan studeren. Op 15 mei 1847 promoveert Bierens de

Haan summa cum laude bij de hoogleraar Gideon Jan

Verdam (1802-1866) op de dissertatie De lemniscata

Bernoouilana.

Prof. dr. G.J. Verdam

Leraar

Bierens de Haan is van 1848 tot 1853 als leraar verbonden aan het Gymnasium te

Deventer. In deze periode publiceert hij een aantal artikelen over het lager onderwijs

en de elementaire wiskunde.

Tabellen van integralen

In 1853 geeft Bierens de Haan zijn leraarschap op om

zich geheel te wijden aan zijn meesterwerk, de Tables

d’intégrates définies. Hij is een vermogend man dank-

zij een omvangrijk familiekapitaal en kan zich dit daar-

om permitteren.

Hij verzamelt in de daarop volgend vier jaren alle

tot dan toe bepaalde integralen en ordent die naar de

methode van oplossing. In sommige gevallen voegt hij

nieuwe oplossingsmethoden toe.

Dit werk, dat gepaard gaat met grondig bronnen-

onderzoek, ontwikkelt ook zijn belangstelling voor de

geschiedenis van de wiskunde. De tabellen worden in

1858 uitgegeven door de Koninklijke Academie van

Wetenschappen, waarvan Bierens de Haan in 1856 lid

is geworden.

Later, in 1864 volgt nog een aanvulling (Nouvelles tables d’intégrales définies),

waarin nieuw werk is opgenomen.

Huwelijk

David Bierens de Haan huwt op 31 maart 1852 met de vierentwintigjarige Jeannette

Christina Justina IJssel de Schepper (1827-1906).

Huwelijksakte echtpaar Bierens de Haan - IJssel de Schepper

Het echtpaar krijgt negen kinderen, zeven dochters en twee zonen:

(1) Catharina Jakoba Abrahamina (geboren op 12 januari 1853);

(2) Wolter Jacob (geboren op 29 april 1854);

(3) Hester Antonia (geboren op 23 september 1855);

(4) Suzanna Maria Petronella Gerhardina (geboren op 6 juli 1857);

(5) Suzanna Maria Petronella (geboren op 22 juli 1858);

(6) Petronella Hermance Johanna (geboren op 21 december 1859);

(7) Else Charlotte Adolphina Jeannette (geboren op 28 maart 1862);

(8) Maria Cornelia Johanna (geboren op 6 juni 1866);

(9) Johan Catharinus Justus (geboren op 17 november 1867).

Veel verdriet heeft het echtpaar over het op jonge leeftijd overlijden van de middelste

vijf kinderen, die geen van allen ouder dan twaalf worden.

Hoogleraar

Na in 1857 schoolopziener in Overijssel te zijn geworden en daarnaast één jaar later

te zijn toegetreden tot de gemeenteraad van Deventer, verandert een benoeming aan

de Leidse Universiteit zijn leven.

Op 21 juni 1863 wordt Bierens de Haan benoemd tot buitengewoon hoogleraar in

de wis- en natuurkunde, op verzoek van zijn promotor Verdam, die problemen heeft

met zijn gezondheid. Op 25 september van dat jaar houdt hij zijn inaugurale rede met

de titel “Over de magt van zoogenaamd onbestaanbare in de wiskunde”. Als Verdam

in 1866 overlijdt, wordt Bierens de Haan zijn opvolger als gewoon hoogleraar.

Ondanks zijn grote belangstelling voor het

onderwijs is Bierens de Haan geen begaafd docent.

In de almanak van het Leidsch Studentencorps ver-

schijnen herhaaldelijk klachten over dit onderwijs. Wij

citeren: “Doch verzwijgen mogen wij toch onze mee-

ning niet, dat prof. Bierens de Haan den tact, die tot

het onderwijs geven evenzeer als geleerdheid noodig

is, niet in allen deelen bezit”. Ook zijn collega, de

hoogleraar scheikunde Van Bemmelen is niet mals

met zijn kritiek: “Hij bezat de fatale eigenaardigheid

om wiskundige afleidingen, die misschien moeilijk

begrijpelijk, maar volstrekt niet onbegrijpelijk waren,

volslagen duister te maken.”

Bierens de Haan heeft een groot aantal publi-

caties op zijn naam staan. Hij schrijft menige verhan-

deling over de integraalrekening in de Verslagen en

Mededelingen van de Koninklijke Academie en in de

Portret Bierens de Haan

Archieves néerlandaises.

Ook geeft hij talrijke recensies van werken op het gebied van onderwijs, waarvoor

hij veel belangstelling heeft, ondanks zijn eigen zwaktes op dit terrein.

Van 1875 tot aan zijn overlijden in 1895 vervult Bierens de Haan in zijn eentje de rol

van redactie van het tijdschrift Nieuw Archief voor Wiskunde. In 1892 gaat hij op 70-

jarige leeftijd met emeritaat.

Twist met Pieter van Geer

In 1863, als Bierens de Haan wordt benoemd tot

buitengewoon hoogleraar, wordt het onderwijs in

de wiskunde gespitst. Met deze verdeling is veel

geld gemoeid omdat het inkomen van de

professoren voor een heel groot deel wordt

bepaald door het aantal studenten dat de

colleges volgt. Hoe de colleges worden verdeeld

is een zaak van de hoogleraren onderling.

Duidelijk is dat de minder interessante colleges in

het eerste jaar wel het meeste opleveren. De

gewoon hoogleraar Verdam en de buitengewoon

hoogleraar Bierens den Haan komen geruisloos

overeen dat de laatste de lucratieve colleges aan

de eerste jaar gaat geven; een dergelijke

verdeling is niet ongebruikelijk.

Prof. dr. P. van Geer

Als Verdam in 1866 overlijdt en Bierens de Haan zijn opvolger wordt als gewoon

hoogleraar, wordt Pieter van Geer (1841-1919) de opvolger van Bierens de Haan als

buitengewoon hoogleraar. Bierens de Haan, die jaarlijks ongeveer 3700 gulden voor

zijn onderwijs krijgt, is niet van plan deze colleges aan Van Geer af te staan, waardoor

Van Geer slechts 750 gulden per jaar toucheert. Van Geer gaat in beroep bij de

curatoren van de universiteit en krijgt gedeeltelijk zijn gelijk. Het zal duidelijk zijn dat

de verhouding tussen beide mannen hierdoor ernstig verstoord wordt.

De nagalm van deze twist komt terug bij de aanvraag voor een eredoctoraat voor

Thomas Stieltjes. In de Handelingen van de Faculteit Wis- en Natuurkunde van 24 mei

1884 staat het volgende:

De Heer Bierens de Haan licht het voorstel toe om aan den Heer Stieljes het Doctoraat

honoris causa aan te bieden. Deelt een lijst van zijn werken uit en vestigt de aandacht

op de geniale wijze van behandeling. […]

Hij [Bierens de Haan] meent dat wij voor geniale lui het

pad een weinig moeten effenen [Stieltjes had zijn studie

niet afgemaakt]. De Heer Van Geer verzoekt de opinie

van den faculteit in te winnen, daar hij in dit opzicht zeker

aarzelt. Hier te lande is het doctoraat niet alleen een

eretitel maar geeft ook bevoegdheden. Hij [Stieltjes]

heeft getracht bevoegdheid te krijgen maar is daarin niet

geslaagd. De Heer Bierens de Haan meent dat dit

gevaar door de titel honoris causa wordt weg genomen.

[…] De Heer Van Geer heeft gemeend dit bezwaar ter

sprake te moeten brengen, doch laat het ten opzichte

van den Heer Stieltjes gaarne vallen.

Thomas Stieltjes

Geschiedenis van de wis- en natuurkunde

In het academische jaar 1872/1873 is Bierens de Haan rector magnificus. Na dit jaar

richt hij zijn belangstelling vooral op de geschiedenis van de wis- en natuurkunde, met

name op Nederlands gebied. Dit leidt tot de publicatie Bouwstoffen voor de

geschiedenis der wis- en natuurkundige wetenschappen in Nederland.

Hij beschrijft in zijn boekwerk Bibliographie Néerlandaise historico-scientifique des

ouvrages importants dont les auteurs sont nés aux 16e, 17e et 18e siècle, sur les

sciences mathematiques et physiques avec leurs applications meer dan 5000 boek-

werken, waarvan vele in zijn bezit zijn. Bij zijn overlijden zal hij onder andere 220

logaritmetafels en 3500 werken van Nederlandse wiskundigen nalaten aan de Leidse

universiteitsbibliotheken.

Bierens de Haan verzorgt de heruitgave van een aantal

handschriften van De Witt (1874), Spinoza en Girard (1884) en

Stevin (1884).

Vanaf 1882 is hij de stuwende kracht achter de door de

Hollandse Maatschappij van Wetenschappen uitgegeven

volledige werken van Christiaan Huygens (Oeuvres complètes

de Christiaan Huygens). Tot aan zijn dood wijdt Bierens de

Haan zich bijna volledig aan het redigeren van de eerste delen

van deze monumentale uitgave.

Maatschappelijke activiteiten

Bierens de Haan bekleedt naast zijn hoogleraarschap talrijke

plaatselijke maatschappelijke functies, zoals: lid van de

schoolcommissie, bestuurslid van het genootschap Mathesis

Scientiarum Genetrix, diaken van de doopsgezinde gemeente

(Lokhorstkerk), secretaris van de commissie van toezicht op de

bewaarscholen, en bestuurslid van de Leidse Bankvereniging.

Familiewapen

Bierens de Haan

Eerbewijzen

De eerbewijzen die David Bierens de Haan heeft ontvangen zijn talrijk, wat uitzonderlijk

is voor een wiskundige. Hieronder een, zeker niet complete, lijst.

- Lid van de Koninklijke Academie van Wetenschappen

- Lid Hollandse Maatschappij van Wetenschappen

- Lid Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen

- Lid Zeeuws Genootschap der Wetenschappen

- Lid Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte

- Lid Maatschappij der Nederlandse Letterkunde

- Lid van verdienste van het Wiskundig Genootschap

- Buitenlands lid Keizerlijke Academie van Wetenschappen te Kazan

- Buitenlands lid British Association for the Advancement of Science

- Lid Académie Impériale des Sciences, Inscriptions et Belles Lettres de Toulouse

- Lid Koninklijk Instituut der Wetenschappen te Venetië

- Lid Academie der Wetenschappen van Denemarken

- Eredoctoraat in de rechtsgeleerdheid van de Universiteit van Edinburgh

- Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw

Overlijden

Op 12 augustus 1895 overlijdt te Santpoort op drieënzeventigjarige leeftijd David

Bierens de Haan.

Overlijdensadvertentie (Leidsch Dagblad)

Drie dagen later wordt hij ter aarde besteld op de begraafplaats Groenesteeg, in het

graf van de familie Bierens de Haan (keldergraf 123).

Dit graf is al in 1833 door Pieter

de Haan jr. gekocht en in 1876 over-

gedragen aan David Bierens de

Haan. In dit graf zijn onder andere

vier van zijn dochters begraven; drie

van hen (Suzanne, Hester en Else)

overleden in 1865, resp. zes, negen

en drie jaar oud); de andere dochter

die er begraven ligt (Petronella)

werd twaalf jaar.

Als laatste wordt in dit graf op 29

januari 1906 zijn vrouw Jeannette

Christina Justina IJssel de Schepper

begraven; zij is achtenzeventig jaar

geworden.

Keldergraf 123

Overlijdensakte

Bronnen

Gerrit van Dijk: Leidse hoogleraren Wiskunde 1575-1975, Universiteit Leiden, 2011.

De Waard: David Bierens de Haan, Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek,

deel 7, 1927, 512-513.

Archieven:

Erfgoed Leiden en Omstreken

Historisch Centrum Overijssel

Stadsarchief Amsterdam

Websites:

- www.erfgoedleiden.nl

- www.wiewaswie.nl

Auteur

Lodewijk Kallenberg (oktober 2020)