de boeddha in het tuincentrum

de boeddha in het tuincentrum

En andere populaire beelden van het boeddhisme

Paul van der Velde

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk ForestStewardship Council (FSC) draagt. Bij dit papier is het zeker dat de productie niettot bosvernietiging heeft geleid. Ook is het papier 100% chloor- en zwavelvrij ge-bleekt.

www.uitgeverijmeinema.nl

Ontwerp omslag: Mulder van MeursFoto omslag: met toestemming overgenomen uit een folder van Tuincentrum Overvecht

ISBN 978 90 211 4333 0NUR 718

© 2013 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op-geslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enigevorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opna-men of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming vande uitgever.

inhoud

InleidingDe Boeddha in het tuincentrum 7

1. Een betonnen Boeddha in de buitenwijk 14

2. De schoonheid van de dharma. De schoonheid van dewoorden van Gautama 43

3. ‘Feel good Buddism’. Over boeddhisme en geluk 62

4. Leeuw van de Shakya’s. De belichaming van de verlichte 85

5. Boeddha, dharma en biografie 111

IntermezzoEen karmisch excurs 132

6. ‘Kerosine dharma’. Reizen in navolging van de Boeddha 138

7. Rituelen… 168

8. Navelstaren of sociale actie? 191

9. Dharmamanagement 212

10. My teacher! He has been there! Over charismatisch boeddhisme 231

Nawoord 248

Verklarende woordenlijst 254

Geciteerde literatuur 267

inleidingde Boeddha in het tuincentrum

Boeddhisme is in. Zo is Gordon bijvoorbeeld een boeddhist – althansdat was hij een tijdlang – en toen een van de Dolly Dots veel te vroegoverleed stond er een beeld van de Boeddha op haar kist.

Twintig jaar geleden werd ik voortdurend gevraagd om te spre-ken over hindoeïsme, de Bhagavadgita en yoga. Tegenwoordig wordthet hindoeïsme geassocieerd met allerlei gruwelijkheden: het stren-ge kastenstelsel, hindoe fundamentalisme, bruidsschatmoorden,vrouwenonderdrukking, kindermoord, abortus op vrouwelijke foe-tussen en de armoede van de dalits. Bovendien is het feit dat Indiaeen van de snelst groeiende economieën van de wereld is meteen ookenigszins verdacht: zo’n groei moet haast wel ten koste gaan van ve-le miljoenen kanslozen die vermorzeld worden in dit proces. ‘DeBoeddha was de eerste vrijheidsvechter van India’, is een veelge-hoorde uitspraak onder neoboeddhisten, zowel in Azië alsook in hetWesten. De Boeddha zou namelijk tegen het kastenstelsel zijn ge-weest. Boeddhisme zou gaan over vrijheid en vrede, boeddhistenzouden de meest vredelievende mensen in de wereld zijn en er zouuiteindelijk nog nooit een ‘boeddhistische oorlog’ zijn geweest.

Aangezien ik boeddhisme doceer, gaan velen er automatisch vanuit dat ik dan ook wel boeddhist zal zijn. Bij een collega van mij dieislam doceert, gaat men er juist van uit dat hijzelf uiteraard geenmoslim is. Boeddhist zijn of met boeddhisme bezig zijn getuigt voorvelen bijna van ‘goede smaak’, van ‘verantwoord leven’. Boeddhismezou dan ook geen religie zijn, maar een manier van leven. Het zougaan over vriendelijkheid en mededogen. Van de Boeddha zou jeniets hoeven te geloven zonder dat je er persoonlijk van overtuigdzou zijn. Uiteindelijk zou het gaan om jouw persoonlijke overtuiging.Het boeddhisme wil je niet overtuigen of bekeren en je kunt boed-dhist zijn zonder je eigen oorspronkelijke religie achter je te laten,zo is dan de gedachte. Het is niet moeilijk deze serie opvattingen om-trent het boeddhisme uit te breiden. De ideeën die zich tegenwoor-dig verbreiden over de aard van het boeddhisme in het Westen zijn

7

eindeloos. Bovendien is het zeer opmerkelijk dat zeker in de popu-laire publicaties die de laatste jaren verschijnen boeddhisme vaak inéén adem wordt genoemd met ‘geluk’. Ben je boeddhist, dan ben jeper definitie gelukkig. Niets wat daartussen komt…

de opzet van dit boek

Dit boek draagt als titel De Boeddha in het tuincentrum want daar komtmen ze tegenwoordig tegen. De Boeddha, de ‘Edele Dharma van hetDrievoudig juweel’, de ‘Vier Edele Waarheden’ en het ‘AchtvoudigPad’ – ze zijn allemaal onderdeel geworden van een populaire cul-tuur. De beeldjes van Xenos belanden tegenwoordig zelfs op kerk-hoven en tooien de graven te midden van bloemen en knuffels. De fi-guur van de mediterende gezeten figuur is niet meer weg te denkenuit de Nederlandse cultuur. Mensen kopen een beeldje en ontwikke-len er een verstandhouding mee – er gaan zelfs de meest diepgaan-de mystieke verhalen rond over de plaats die ze innemen in de levensvan mensen.

In ieder hoofdstuk in dit boek staat een fenomeen uit het Aziati-sche boeddhisme centraal. Ik laat echter tegelijkertijd zien hoe dat-zelfde fenomeen in veranderde vormen in de westerse cultuur aan-wezig is, nu de Boeddha en zijn dharma (leer) naar het Westen zijngekomen.

Het eerste hoofdstuk beschrijft hoe het Boeddhabeeld zijn wegheeft gevonden naar het Westen en daadwerkelijk in de tuin opduikt.Er ontwikkelt zich een eenvoudig ritueel, men gaat zich afvragen watde Boeddha nu eigenlijk heeft gezegd en wat de moderne mens daar-mee kan doen. Ook in Azië blijkt de dharma al vele malen te zijn aan-gepast opdat zoveel mogelijk mensen er aansluiting bij zouden kun-nen vinden. De monniken zijn hierin uitermate pragmatisch.

Hoofdstuk 2 behandelt de woorden die Gautama zou hebben ge-sproken. De Boeddha zou zeer eloquent zijn geweest en zijn dharmain prachtige bewoordingen hebben uiteengezet. Toch was er binnenhet vroege boeddhisme ook verzet: het zou kunnen gebeuren datmensen achter de vorm van de bewoordingen aangaan in plaats vanachter de inhoud. Dat moest men zien te voorkomen. Ook onder mo-

8

derne boeddhisten wordt er in een bepaald specifiek jargon over deBoeddha en de dharma gesproken. De dharma zou ‘intuïtief’ zijn ener zou sprake zijn van een ‘innerlijk weten’. Tegelijkertijd zou dedharma ook ‘wetenschappelijk’ zijn.

Hoofdstuk 3 beschrijft hoe het boeddhisme zeer vaak wordt ver-bonden met geluk. Maar gaat het beoefenen van de dharma nu wer-kelijk met geluk gepaard? En wat betekent geluk eigenlijk in boed-dhistisch perspectief?

Hoofdstuk 4 behandelt de belichaming van het verlichte wezen.De voorstelling die men zich maakt van de lichamelijkheid van deBoeddha is sterk door culturen en visies op de Boeddha bepaald. Inhet oude India zijn de voorstellingen uitermate macho. Toch zijn erook verschuivingen. Zo ontstaat in Azië de figuur van Kwan Yin, diebijna vrouwelijk wordt. De Boeddha in het tegenwoordige tuincen-trum lijkt haast androgyn, bijna ‘voorbij aan geslachtverschillen’.

In hoofdstuk 5 komt de relatie tussen de eigen biografie en het le-ven van de Boeddha naar voren. Vrijwel iedereen die in het Westenmet het boeddhisme in aanraking komt voelt de behoefte deze con-frontatie in te passen in een persoonlijke wordingsgeschiedenis.Hier komt nog bij dat deze geschiedenis vaak wordt gerelateerd aanincidenten die zich hebben voltrokken in het leven van de Boeddhazelf.

Na hoofdstuk 5 volgt een kort intermezzo met een gedachte overkarma. Hoofdstuk 6 legt de connectie tussen het vinden van de dhar-ma en de tegenwoordige reiscultuur. Vele westerlingen komen hetboeddhisme tegen als ze in Azië op reis zijn. Als de dharma aanslaat,dan volgen er vaak andere reizen: men gaat op retraite of gaat medi-tatiecursussen volgen in Azië of elders in de wereld. Leraren vliegende hele wereld over: westerse leraren onderrichten in Azië en Azia-ten vliegen naar het Westen. Daarnaast is er ook nog eens de be-langrijke traditie van het treden in de voetsporen van de Boeddha inde vorm van pelgrimage.

Rituelen staan centraal in hoofdstuk 7. Veel boeddhisten in hetWesten stellen dat het boeddhisme geen rituelen kent. Rituelen zou-den van de dharma een ‘religie’ hebben gemaakt en dat was niet watde Boeddha gewild zou hebben. Toch zit de dharmabeoefening inAzië vol rituelen, ceremonieën en specifieke handelingen. Ook in het

9

Westen komen we deze tegen, maar vaak zijn ze geadapteerd tot oe-feningen in ‘aandacht’. Technieken en methoden uit het boeddhis-me worden tegenwoordig in veel facetten in de samenleving ingezet.

Hoofdstuk 8 besteedt aandacht aan de kwestie of het boeddhismenu alleen maar bestaat uit mediteren, zoals men in het Westen vaakdenkt, of dat er ook andere vormen van praktijk bestaan, zoals bij-voorbeeld sociale activiteiten.

Hoofdstuk 9 behandelt de oude Indiase ideeën rond geperfectio-neerd leiderschap en de transformatie daarvan naar het moderne ma-nagement. Er zijn heel wat technieken in het boeddhisme te vindendie in aangepaste vorm kunnen worden ingezet in allerlei processenin bedrijven, instellingen en persoonlijke levenssituaties.

Hoofdstuk 10 behandelt het charisma van de Boeddha en zijn na-volgers: de leraren die de dharma brengen in oost en west. De bren-gers van de dharma belichamen vaak zelf hun eigen heilsweg, al-thans, zo zou het horen.

wat is een (moderne) boeddhist?

Het is goed om eerst toe te lichten wat ik in dit boek bedoel met determ ‘boeddhist’ en zeker met termen als ‘moderne boeddhist’ of ‘mo-derne westerse volgelingen van de dharma’. In Azië is het vrij dui-delijk wat er wordt bedoeld met ‘boeddhisten’: het zijn de volgelin-gen van de Boeddha. Zijn navolging kent vele vormen: doneren aankloosters of monniken, pelgrimage, mediteren et cetera. In Thailandis vrijwel iedereen boeddhist en ook Birmees zijn impliceert bijnazondermeer dat men boeddhist is. In Sri Lanka zijn de Singalezenboeddhist en de Tamils hindoe, hoewel zich binnen beide groepe-ringen ook christenen of moslims bevinden.

In het Westen ligt het wat gecompliceerder. Hier zijn mensen diezich echt ‘boeddhist’ noemen, er zijn mensen die mediteren zonderzich boeddhist te noemen, en er zijn mensen die de religie waarin zezijn groot geworden vasthouden en deze combineren met boeddhis-tische meditatie. In het Westen is het dus beduidend gecompliceer-der om aan te duiden wie precies boeddhist is, wie het ‘een beetje’ isen wie niet. Ook in het hedendaagse Azië, bijvoorbeeld in moderne

10

steden als Tokyo, Hongkong of Beijing, begint deze discussie zich teontwikkelen, vaak als reactie op moderniseringsgolven die voor eendeel beslist uit het Westen afkomstig zijn. Wat voor traditioneleboeddhisten in Azië nooit een probleem was, begint dat nu voor mo-derne Aziaten wel te worden. Als ik in dit boek spreek over ‘moder-ne boeddhisten’ of over ‘westerse boeddhisten’, dan bedoel ik dezemoderne groeperingen die zich al dan niet als bekeerd beschouwen,maar die zich in ieder geval verbonden voelen met de dharma van deBoeddha en die ook vaak aangeven deze te praktiseren. Dit praktise-ren betekent dan meestal dat men een vorm van meditatie beoefent.Wanneer in dit boek dus termen als ‘moderne boeddhisten’ of ‘wes-terse boeddhisten’ vallen, moet men deze overwegingen in het ach-terhoofd houden. De groep waarover we het nu hebben is nu eenmaalmoeilijk eenduidig te definiëren en al helemaal niet op een manierdat deze ‘modernen’ zich er allemaal in kunnen herkennen.

Uiteindelijk heeft iedere boeddhist gelijk als het gaat om de vorm diede dharma krijgt. De dharma wordt vormgegeven door de traditiedie bestaat uit de mensen die zich met de dharma bezighouden. Demensen maken het boeddhisme op het snijvlak van geschiedenis enmoderniteit. Of deze vorm overeenkomt met wat de Boeddha zouhebben gezegd is een tweede, maar als deze mensen erin geloven danis dat zo, althans voor hen. Allen vinden ze dat wat zij doen over-eenstemt met wat de Boeddha wilde. Anders zouden ze niet doen watze doen. Onder elkaar kunnen de boeddhisten heel wat conflicten uit-vechten over wat de essentie van de dharma is of over wat het echteBoeddhawoord is. Of er ooit een oorspronkelijk boeddhisme heeftbestaan is bepaald niet zeker. Dit soort dharmaconflicten kennen aleen lange traditie. Daarin verschilt het boeddhisme niet van anderereligies, hoe graag men in het Westen ook voortdurend vasthoudtaan het beeld van de vreedzame dharmabeoefenaars. De geschiede-nis van Azië leert dat hiervan geen sprake is, althans niet meer ofminder dan in andere religies.

Het positieve beeld dat zich tegenwoordig met name in het Wes-ten ontwikkelt over de dharma hoort echter wel degelijk bij het wes-terse boeddhisme zoals dat zich nu heeft ontwikkeld. Dat dit histo-risch lang niet altijd klopt is een tweede. Geloof, heilsgeschiedenis

11

en heilsverwachting trekken zich zeer geregeld maar weinig aan vanhistorische feiten. Gaat het om vrouwvijandige standpunten binnenhet boeddhisme dan zeggen we maar al te snel, dat dat de latere tra-ditie is. Vinden we mooie uitspraken van de Boeddha dan zijn we dieponder de indruk van wat de grote meester ons heeft geleerd. Dit vol-trekt zich terwijl we absoluut niet zeker weten welke woorden daad-werkelijk op de Boeddha teruggaan en welke niet. De mooie woor-den kunnen uit de latere traditie stammen en de vrouwvijandigepassages kunnen uit zijn edele mond stammen. We kunnen er een-voudigweg niet bij. Bij het christendom kijken we naar strenge ver-oordelende dogma’s en tegenwoordig vaak ook naar de recent opge-doken gegevens betreffende seksueel misbruik binnen kerken. Ditalles veroordelen we. We kennen onze eigen tradities maar al te goed.Van het boeddhisme kennen we deze praktijken niet omdat we er nietin zijn opgegroeid. Er ontwikkelt zich een rooskleurig beeld, terwijler in Tibet of Thailand echt zeer strenge regels kunnen gelden voorboeddhisten en seksueel misbruik dat daar binnen de boeddhistischekloosters net zo goed voorkomt.

het gebruik van vertalingen

Wat betreft de teksten die ik citeer in dit boek heb ik zoveel moge-lijk gekozen voor vertalingen in het Nederlands zoals die er inmid-dels zijn. Ik heb waar mogelijk geen gebruikgemaakt van de bron-teksten in de oorspronkelijke talen. Dit mag in eerste instantiegemakzuchtig lijken, maar het gaat in dit geval om een bewuste keu-ze. Er bestaat binnen de dharma een lange traditie van vertalen enbewerken van teksten. De Boeddha koos ervoor zijn onderwijs tebrengen in een taal die iedereen in zijn tijd kon begrijpen – tenmin-ste, dat zegt de traditie. Vandaar dat hij het gecultiveerde Sanskrietafwees en koos voor de Prakrits, die men wel begreep. Ook keizer Aso-ka koos voor de volkstalen en om die reden zijn zijn edicten en in-scripties in diverse talen in India gevonden al naar gelang de regio.De teksten zijn zelfs in het Grieks en het Aramees aangetroffen om-dat die talen in India werden gebruikt. Chinese boeddhisten hebbende Indiase originelen in het Chinees vertaald, Tibetanen in het Tibe-

12

taans. Uiteraard zijn er vertaalfouten gemaakt, maar die gaan eeneigen leven leiden en worden onderdeel van de lokale traditie. Dat ismet de Nederlandse vertalingen niet anders. Ook zij gaan een eigenleven leiden en worden net zo gezaghebbend als het originele Boed-dhawoord: ze worden bronteksten op zich. Vandaar deze keuze. Dedharma transformeert naar het Westen en daarbij hoort deze ver-taalslag van teksten. Ik heb uiteraard wel geregeld gekeken of ik hetmet de vertalingen eens was op grond van mijn kennis van de bron-talen die ik zelf beheers.

zoveel beeldjes, zoveel dharma’s

De dharma krijgt vele vormen. In Azië zelf wordt geregeld gestelddat de Boeddha 84.000 dharma’s onderrichtte omdat er zoveel situa-ties waren waarin gepredikt moest worden. Dit verklaart tegenstrij-digheden of vreemde uitspraken. Die waren toen en toen, in die spe-cifieke context waar. Vandaar dat ook in de moderniteit de dharmaveel vormen krijgt en de eenheid zoek lijkt. Er zijn zeker evenveeldharmaonderrichtingen als er beeldjes zijn…

13

1. een betonnen Boeddha in de1. buitenwijk

Overweldigend is de verschijning van de Boeddha Svayambhu. Uvertoont de wereld uw vorm van hemels geluk. Wij krijgen nooitgenoeg van uw gestalte. Vereer deze gestalte, leerling!Uw ogen lijken als twee lotussen, als u toeziet met uw half gelo-ken ogen. Deze ogen zijn bijzonder mooi, wanneer u zit in de me-ditatiehouding. Vereer deze ogen, leerling!Uw oren zijn getooid met vele juwelen en hebben een luister twee-maal zo helder als de zon. Uw oren schijnen op deze aarde. Vereerdeze oren, leerling!Uw haar kan vergeleken worden met de kleur van de koekoek. Uwhaar is dicht vervlochten als de kronkelingen van een vis, uw haaris als een sharikavogel van saffier. Vereer dit haar, leerling!Uw tanden zijn helder als de herfstmaan, hebben de juiste afme-tingen en gelukbrengende tekenen. Uw tanden zijn van kleur alsrijstgruwel en de sterren. Vereer deze tanden, leerling!Uw tong is als aan het begin van het onderricht. Uw tong is reinzoals iemands tong moet zijn op de plek waar prijsliederen wor-den gezongen. Wat voor kwalificaties kan ik verder benoemen?Uw tong heeft ongekende kwalificaties. Vereer deze tong, leer-ling!Uit uw navel groeit een lotus.1 Hemelse kennis manifesteert zichuit uw navel. De schepping en tijd zijn er door uw navel. Vereerdeze navel, leerling!Uw handen omarmen de uiteinden van het universum, uw hand-palmen hebben de kleur van vermiljoen. Uw beschermende han-den hebben de lengte van een che [bepaalde eenheid van lengte].Vereer deze handen, leerling!

14

1. Dit lijkt eerder bij de hindoegod Vishnu thuis te horen. Uit de navel vanVishnu groeit een lotus waarop de god Brahma verschijnt die de wereldschept. De navel van de Boeddha wordt echter soms omschreven als eenlotusknop.