Chương 1: Triết học và vai trò của nó trong đời sống xã hội 1. Triết học là gì?

1.1. Triết học và đối tượng nghiên cứu của triết học

a. Khái niệm “Triết học”, nguồn gốc của triết học

            Triết học ra đời gần như cùng một thời gian (khoảng từ thế kỷ VIII đến thế kỷ VI TCN) tại một số trung tâm văn minh cổ đại như Trung Hoa, Ấn Độ, Hy Lạp.

            Theo người Ấn Độ, triết học đọc là darshana, có nghĩa là sự chiêm ngưỡng, là con đường suy ngẫm để dẫn dắt con ngời đến với lẽ phải. Còn ở Trung Quốc, thuật ngữ triết học có gốc ngôn ngữ là chữ "triết". Đó không phải là sự miêu tả, mà là quá trình tranh luận để tìm bản chất của đối tượng. 

           Ở phương Tây, thuật ngữ "Triết học" có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp "Philôsôphia”, nghĩa là "yêu mến sự thông thái". Triết học đợc xem là hình thái cao nhất của tri thức, có thể làm sáng tỏ bản chất của mọi vật. 

            Khái quát lại, triết học là một hình thái ý thức xã hội; là hệ thống tri thức lý luận chung nhất của con ngời về thế giới; về vị trí, vai trò của con ngời trong thế giới ấy.

Với quan niệm đó, triết học cổ đại không có đối tượng nghiên cứu riêng của mình, mà đợc xem là "khoa học của mọi khoa học".

            Từ thế kỷ XV - XVI đến thế kỷ XVIII, các bộ môn khoa học chuyên ngành, nhất là khoa học thực nghiệm phát triển mạnh mẽ, dần dần tách ra khỏi triết học, từng bước làm phá sản tham vọng muốn đóng vai trò "khoa học của mọi khoa học" của một số học thuyết triết học lúc bấy giờ, đặc biệt là triết học Hêghen.

            Đầu thế kỷ XIX, triết học Mác ra đời đã đoạn tuyệt hoàn toàn với quan niệm trên và xác định đối tợng nghiên cứu của mình là tiếp tục giải quyết mối quan hệ giữa vật chất và ý thức trên lập trường duy vật triệt để và nghiên cứu những quy luật chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy. Quan niệm macxit cho rằng:"Triết học là một trong những hình thái ý thức xã hội, là học thuyết về những nguyên tắc chung nhất của tồn tại và nhận thức, của thái độ con ngời đối với thế giới; là khoa học về những quy luật chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy".

            Khác với các khoa học cụ thể chỉ đi vào nghiên cứu từng lĩnh vực riêng biệt của thế giới, triết học xem xét thế giới nh một chỉnh thể và đem lại một hệ thống các quan niệm về chỉnh thể đó. Triết học là sự diễn tả thế giới quan bằng lý luận. Mặc dù có sự khác nhau giữa các hệ thống triết học, nhưng điểm chung của chúng là đều nghiên cứu những vấn đề chung nhất của tự nhiên, xã hội và con người, mối quan hệ của con ngời nói chung, của tư duy nói riêng với thế giới.

            Như vậy, với tư cách là hệ thống tri thức lý luận chung nhất, khái quát nhất, triết học không thể ra đời cùng với sự xuất hiện của xã hội loài nười. Triết học chỉ có thể xuất hiện trong những điều kiện nhất định sau:

            Thứ nhất, lao động đã phát triển đến mức có sự phân chia lao động xã hội thành lao động trí óc và lao động chân tay, tạo điều kiện và khả năng nghiên cứu, hệ thống hóa các quan điểm, quan niệm rời rạc lại thành học thuyết,  thành lý luận và trên cơ sở đó triết học đã ra đời. Đó là khi chế độ Công xã nguyên thuỷ đã bị thay thế bằng chế độ Chiếm hữu nô lệ - chế độ xã hội có giai cấp đầu tiên trong lịch sử nhân loại. Điều đó chứng tỏ rằng, ngay từ khi mới ra đời, triết học tự nó đã mang trong mình tính giai cấp, phục vụ cho lợi ích của những giai cấp xã hội nhất định.

            Thứ hai, con ngời đã có sự phát triển cả về thể lực và trí lực, có một vốn hiểu biết nhất định và đạt đến khả năng khái quát hóa, trừu tượng hóa để có thể rút ra đợc cái chung từ vô số các sự vật và hiện tợng riêng lẻ, xây dựng nên các học thuyết, lý luận.

            Điều đó khẳng định rằng, với t cách là một hình thái ý thức xã hội, triết học đã ra đời từ thực tiễn và do nhu cầu của thực tiễn quy định.

            1.2. Triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan

            Thế giới quan là toàn bộ những quan niệm của con người về thế giới, về bản thân con người, về cuộc sống và vị trí con người trong thế giới đó.

            Đặc tính của tư duy con ngời là muốn đạt tới sự hiểu biết hoàn toàn, đầy đủ; song tri thức mà con ngời đạt đợc luôn luôn là có hạn. Quá trình tìm hiểu về quan hệ giữa con người với thế giới đã hình thành nên những quan niệm nhất định, trong đó có sự hoà quyện thống nhất giữa cảm xúc và trí tuệ, tri thức và niềm tin. Tri thức là cơ sở trực tiếp cho sự hình thành thế giới quan, song nó chỉ gia nhập thế giới quan khi đã trở thành niềm tin định hớng cho hoạt động của con người.

            Khác với thế giới quan thần thoại và tôn giáo, thế giới quan triết học dựa vào tri thức, là sự diễn tả quan niệm của con nười dưới dạng hệ thống các quy luật, phạm trù đóng vai trò là những nấc thang trong quá trình nhận thức thế giới. Với ý nghĩa đó, triết học đợc xem là hạt nhân lý luận của thế giới quan, là hệ thống các quan điểm lý luận chung nhất về thế giới và về vị trí của con người trong thế giới đó.

2. Vấn đề cơ bản của triết học. Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm

2.1. Vấn đề cơ bản của triết học

            Ngay từ thời cổ đại đã nảy sinh vấn đề quan hệ giữa linh hồn con ngời với thế giới bên ngoài. Triết học ra đời cũng giải quyết vấn đề đó, nhng ở tầm khái quát cao hơn là mối quan hệ giữa tw duy và tồn tại. Theo Ăngghen: "Vấn đề cơ bản lớn của mọi triết học, đặc biệt là triết học hiện đại, là vấn đề quan hệ giữa t duy với tồn tại"( C. Mác và Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTQG, HN, 1995, t.21, tr.403); bởi vì việc giải quyết vấn đề này là cơ sở và xuất phát điểm để giải quyết các vấn đề khác của triết học. Đồng thời sẽ là tiêu chuẩn để xác định lập trờng thế giới quan của các triết gia và các học thuyết của họ.

            Vấn đề cơ bản của triết học có hai mặt:

            Mặt thứ nhất: Giữa vật chất và ý thức, cái nào có trớc, cái nào có sau, cái nào quyết định cái nào?

            Mặt thứ  hai: ý thức con ngời có thể phản ánh trung thực thế giới khách quan hay không? Nghĩa là con ngời có khả năng nhận thức hay không?

            Việc trả lời hai câu hỏi trên đã dẫn đến sự hình thành các trờng phái  và các học thuyết triết học khác nhau.

2.2. Các trờng phái triết học

2.2.1. Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm

            Việc giải quyết mặt thứ nhất vấn đề cơ bản của triết học gắn liền với việc phân chia các học thuyết triết học thành hai trờng phái triết học cơ bản là chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm.

            a. Chủ nghĩa duy vật khẳng định vật chất có trớc, ý thức có sau; thế giới vật chất tồn tại một cách khách quan, độc lập với ý thức con ngời và không do ai sáng tạo ra; còn ý thức là sự phản ánh thế giới khách quan vào trong bộ óc con người; không thể có tinh thần, ý thức nếu không có vật chất.

            Chủ nghĩa duy vật đã xuất hiện ngay từ thời cổ đại và cho đến nay, lịch sử phát triển của nó luôn gắn liền với sự phát triển của khoa học và thực tiễn, tồn tại dới nhiều hình thức khác nhau.

                        + Chủ nghĩa duy vật cổ đại mang tính chất phác, ngây thơ, xuất phát từ giới tự nhiên để giải thích thế giới. Hạn chế của nó là còn mang tính trực quan, trong khi thừa nhận tính thứ nhất của vật chất đã đồng nhất vật chất với một hay một số chất cụ thể. Ví dụ nh quan niệm của Talét, Hêraclit, Đêmôcrit...

                        + Chủ nghĩa duy vật siêu hình thế kỷ XVII - XVIII: Do ảnh hởng của Cơ học cổ điển nên chủ nghĩa duy vật thời kỳ này chịu sự tác động mạnh mẽ của phơng pháp t duy siêu hình, máy móc - phơng pháp nhìn nhận thế giới trong trạng thái biệt lập, tĩnh tại. Tuy không phản ánh đúng hiện thực, nhng CNDV siêu hình vẫn đóng vai trò quan trọng trong cuộc đấu tranh chống lại thế giới quan duy tâm và tôn giáo. Ví dụ nh quan niệm của Niutơn, Bêcơn và các nhà duy vật Pháp thế kỷ XVIII.

                        + Chủ nghĩa duy vật biện chứng do C. Mác và Ph. Ăngghen sáng lập vào những năm 40 của thế kỷ XIX, sau đó đợc V.I. Lênin tiếp tục phát triển. Với sự kế thừa tinh hoa của các học thuyết triết học trớc đó và vận dụng các thành tựu của khoa học đơng thời, chủ nghĩa duy vật biện chứng ngay từ khi mới ra đời đã khắc phục đợc những hạn chế của chủ nghĩa duy vật trớc đó, thể hiện là đỉnh cao trong sự phát triển của chủ nghĩa duy vật. Nó không chỉ phản ánh đúng đắn hiện thực mà còn là một công cụ hữu hiệu giúp các lực lợng tiến bộ trong xã hội cải tạo hiện thực ấy.

            b. Chủ nghĩa duy tâm cho rằng ý thức, tinh thần có trớc và quyết định giới tự nhiên. Giới tự nhiên chỉ là một dạng tồn tại khác của tinh thần, ý thức.

            Chủ nghĩa duy tâm đã xuất hiện ngay từ thời cổ đại với hai hình thức chủ yếu là:

                        + Chủ nghĩa duy tâm chủ quan thừa nhận tính thứ nhất của cảm giác, ý thức con ngời, khẳng định mọi sự vật, hiện tợng chỉ là phức hợp những cảm giác của cá nhân, của chủ thể. Ví dụ quan niệm của Beccơly.

                        + Chủ nghĩa duy tâm khách quan cũng thừa nhận tính thứ nhất của ý thức, nhng đó không phải là ý thức cá

nhân mà là tinh thần khách quan có trớc và tồn tại độc lập với con ngời, quyết định sự tồn tại  của tự  nhiên, xã hội và t duy. Nó thờng đợc mang những tên gọi khác nhau nh ý niệm, ý niệm tuyệt đối, tinh thần tuyệt đối hay lý tính thế giới.Ví dụ quan niệm của Platon, Hêghen.

            Cả chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm đều có nguồn gốc xã hội và nguồn gốc nhận thức. Nguồn gốc xã hội của chủ nghĩa duy vật là các lực lợng xã hội, các giai cấp tiến bộ, cách mạng; nguồn gốc nhận thức của nó là mối liên hệ với khoa học. Còn nguồn gốc xã hội của chủ nghĩa duy tâm là các lực lợng xã hội, các giai cấp phản tiến bộ; nguồn gốc nhận thức của nó là sự tuyệt đối hóa một mặt của quá trình nhận thức (mặt hình thức), tách nhận thức, ý thức khỏi thế giới vật chất.

            Trong lịch sử triết học luôn diễn ra cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa duy vật, tạo nên động lực bên trong cho sự phát triển của t duy triết học. Đồng thời, nó biểu hiện cuộc đấu tranh về hệ t tởng giữa các giai cấp đối lập trong xã hội.

            c. Bên cạnh các nhà triết học nhất nguyên luận(duy vật hoặc duy tâm) giải thích thế giới từ một nguyên thể hoặc vật chất hoặc tinh thần, còn có các nhà triết học nhị nguyên luận. Họ xuất phát  từ cả hai nguyên thể vật chất và tinh thần để giải thích mọi hiện tợng của thế giới. Theo họ, thế giới vật chất sinh ra từ nguyên thể vật chất, thế giới tinh thần sinh ra từ nguyên thể tinh thần. Họ muốn dung hòa giữa chủ nghĩa duy vật với chủ nghĩa duy tâm, nhng cuối cùng họ rơi vào chủ nghĩa duy tâm khi thừa nhận ý thức hình thành và phát triển tự nó, không phụ thuộc vào vật chất.

2.2.2. Thuyết không thể biết

            Khi giải quyết mặt thứ hai vấn đề cơ bản của triết học, đại đa số các nhà triết học( cả duy vật và duy tâm) đều thừa nhận khả năng nhận thức thế giới của con ngời, nhng với những cách lý giải trái ngợc nhau. Chủ nghĩa duy vật xuất phát từ chỗ coi vật chất có trớc, ý thức có sau và là sự phản ánh thế giới vật chất đã thừa nhận con ngời có thể nhận thức đợc thế giới khách quan và các quy luật của nó. Còn chủ nghĩa duy tâm cho rằng ý thức có trớc và quyết định vật chất nên nhận thức không phải là sự phản ánh thế giới, mà chỉ là sự tự nhận thức, tự ý thức về bản thân ý thức. Họ phủ nhận thế giới khách quan là nguồn gốc của nhận thức.

            Học thuyết triết học phủ nhận khả năng nhận thức của con ngời đợc gọi là thuyết không thể biết. Họ cho rằng, con ngời không thể hiểu đợc đối tợng hoặc nếu có hiểu thì chỉ là hình thức bên ngoài; bởi vì tính xác thực của các hình ảnh về đối tợng mà các giác quan của con ngời cung cấp trong quá trình nhận thức không đảm bảo tính chân thực. Tiêu biểu là quan niệm của Beccơly, Hium.

3. Phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình

Một vấn đề rất quan trọng mà triết học phải làm sáng tỏ là: các sự vật, hiện tợng của thế giới xung quanh ta tồn tại nh thế nào?

Vấn đề này có nhiều cách trả lời khác nhau, nhng suy đến cùng đều quy về hai quan điểm chính đối lập nhau là biện chứng và siêu hình.

3.1. Phương pháp siêu hình

- Nhận thức đối tợng trong trạng thái cô lập, tách rời đối tợng khỏi các chỉnh thể khác; giữa các mặt đối lập nhau có một ranh giới tuyệt đối.

- Nhận thức đối tợng trong trạng thái tĩnh tại; nếu có biến đổi thì đó chỉ là sự biến đổi về số lượng và nguyên nhân biến đổi nằm ở bên ngoài sự vật.

Như vậy, phương pháp siêu hình là phơng pháp xem xét sự vật trong trạng thái biệt lập, tĩnh tại với một t duy cứng nhắc, "chỉ nhìn thấy những sự vật riêng biệt mà không nhìn thấy mối quan hệ qua lại giữa những sự vật ấy, chỉ nhìn thấy sự tồn tại..mà không nhìn thấy sự phát sinh và tiêu vong của những sự vật ấy, chỉ nhìn thấy trạng thái tĩnh.. mà quên mất sự vận động của những sự vật ấy, chỉ thấy cây mà không thấy rừng".(Sđd, t.20, tr.37).

3.2. Phương pháp biện chứng

- Nhận thức đối tượng trong trạng thái liên hệ với nhau, ảnh hởng lẫn nhau và ràng buộc lẫn nhau.

- Nhận thức đối tượng trong trạng thái vận động, biến đổi và phát triển; đó là quá trình thay đổi về chất của các sự vật, hiện t-ợng mà nguồn gốc của sự thay đổi ấy là cuộc đấu tranh của các mặt đối lập để giải quyết mâu thuẫn bên trong của chúng.

            Như vậy, phương pháp biện chứng là phương pháp xem xét sự vật trong mối liên hệ ràng buộc lẫn nhau, trong trạng thái vận động, biến đổi không ngừng với một tư duy mềm dẻo, linh hoạt, "không chỉ nhìn thấy những sự vật cá biệt mà còn thấy cả mối liên hệ giữa chúng, không chỉ nhìn thấy sự tồn tại của sự vật mà còn thấy cả sự sinh thành và tiêu vong của sự

vật, không chỉ nhìn thấy trạng thái tĩnh..mà còn thấy cả trạng thái động của sự vật, không chỉ thấy cây mà còn thấy cả rừng".

Phương pháp biện chứng đã phát triển trải qua ba giai đoạn và đợc thể hiện qua ba hình thức lịch sử của phép biện chứng: phép biện chứng tự phát, phép biện chứng duy tâm, phép biện chứng duy vật.

            - Trong phép biện chứng tự phát thời cổ đại, các nhà biện chứng cả phơng Đông và phương Tây đã thấy các sự vật, hiện tợng trong vũ trụ sinh thành, biến hóa trong những sợi dây liên hệ vô cùng tận. Nhng đó mới chỉ là cái nhìn trực quan, cha phải là kết quả của nghiên cứu và thực nghiệm khoa học.

            - Trong phép biện chứng duy tâm, mà đỉnh cao là triết học cổ điển Đức (ngời khởi xớng là Cantơ và ngời hoàn thiện là Hêghen), lần đầu tiên trong lịch sử t duy nhân loại, các nhà triết học Đức đã trình bày một cách có hệ thống những nội dung quan trọng nhất của phơng pháp biện chứng. Nhng đó là phép biện chứng duy tâm, bởi nó bắt đầu từ tinh thần và kết thúc ở tinh thần; thế giới hiện thực chỉ là sự sao chép ý niệm tuyệt đối.

            - Trong phép biện chứng duy vật, C.Mác và Ph.Ăngghen đã gạt bỏ tính chất thần bí, kế thừa những hạt nhân hợp lý trong phép biện chứng duy tâm của Hêghen để xây dựng phép biện chứng duy vật với tính cách là học thuyết về mối liên hệ phổ biến và về sự phát triển dới hình thức hoàn bị nhất.

4. Vai trò của triết học trong đời sống xã hội

            Vai trò của triết học trong đời sống xã hội đợc thể hiện qua chức năng của triết học như chức năng nhận thức, chức năng đánh giá, chức năng giáo dục, nhưng quan trọng nhất là chức năng thế giới quan và chức năng phương pháp luận.

4.1. Chức năng thế giới quan và phơng pháp luận của triết học

            Trong cuộc sống của con ngời và xã hội loài ngời, thế giới quan đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Bằng một hệ thống quan niệm về thế giới, con ngời tìm cách khám phá những bí mật của giới tự nhiên. Có thể ví thế giới quan nh một thấu kính, qua đó con ngời nhìn nhận, xét đoán mọi sự vật, hiện tợng của thế giới xung quanh và tự xem xét chính mình. Từ đó, xác định thái độ, cách thức hoạt động, sinh sống của chính mình. Thế giới quan đúng đắn là tiền đề để xác lập nhân sinh quan tích cực.

            Triết học ra đời với t cách là hạt nhân lý luận của thế giới quan, làm cho thế giới quan phát triển nh một quá trình tự giác dựa trên sự tổng kết kinh nghiệm thực tiễn và tri thức do các khoa học đem lại. Đó là chức năng thế giới quan của triết học.

            Sự phát triển của thực tiễn và khoa học đã dẫn đến sự ra đời của một lĩnh vực đặc thù của khoa học lý thuyết và triết học - Đó là phương pháp luận. Phương pháp luận là lý luận về phương pháp; là hệ thống những quan điểm chỉ đạo việc tìm tòi, xây dựng, lựa chọn và vận dụng các phương pháp.

            Xét theo phạm vi tác dụng, phơng pháp luận  có thể chia thành ba cấp độ:

+ Phương pháp luận ngành (hay phơng pháp luận bộ môn) là phơng pháp luận của một ngành khoa học cụ thể nào đó.

            + Phương pháp luận chung là phơng pháp luận đợc sử dụng cho một số ngành khoa học.

            + Phương pháp luận chung nhất là phơng pháp luận đợc dùng làm điểm xuất phát cho việc xác định các phơng pháp luận chung, các phương pháp luận ngành và các phương pháp hoạt động khác của con người.

            Với tư cách là hệ thống tri thức chung nhất của con người về thế giới và vai trò của con ngời trong thế giới đó; với việc nghiên cứu những quy luật chung nhất của tự nhiên, xã hội và t duy, triết học thực hiện chức năng phơng pháp luận chung nhất. Mỗi quan điểm lý luận của triết học đồng thời là một nguyên tắc trong việc xác định phơng pháp, là một lý luận về phơng pháp.

4.2. Vai trò của triết học Mác - Lênin

            Triết học Mác - Lênin kế thừa và phát triển những thành tựu quan trọng nhất của tư duy nhân loại, sáng tạo ra chủ nghĩa duy vật biện chứng trong việc xem xét tự nhiên cũng nh đời sống xã hội và tư duy con ngời.

            Trong triết học Mác-Lênin, lý luận duy vật biện chứng và phơng pháp biện chứng duy vật thống nhất hữu cơ với nhau. Sự thống nhất đó làm cho chủ nghĩa duy vật trở nên

triệt để và phép biện chứng trở thành lý luận khoa học. Nhờ đó, triết học Mác - Lênin có khả năng nhận thức đúng đắn tự nhiên, xã hội và tư duy. Phép biện chứng duy vật không chỉ là lý luận về phơng pháp mà còn là lý luận về thế giới quan. Hệ thống quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng trở thành nhân tố định hớng cho hoạt động nhận thức và thực tiễn, trở thành những nguyên tắc xuất phát điểm của phơng pháp luận.            Nh vậy, trong triết học Mác - Lênin, thế giới quan và phơng pháp luận thống nhất hữu cơ với nhau, làm cho triết học Mác trở thành chủ nghĩa duy vật hoàn bị, một "công cụ nhận thức vĩ đại".            Triết học Mác ra đời đã làm thay đổi mối quan hệ giữa triết học và khoa học; sự phát triển của khoa học tạo điều kiện cho sự phát triển của triết học. Ngợc lại, triết học Mác - Lênin đem lại thế giới quan và phơng pháp luận đúng đắn cho sự phát triển khoa học.            Ngày nay, khi khoa học - công nghệ phát triển mạnh mẽ thì sự gắn bó giữa triết học Mác - Lênin và khoa học càng trở nên đặc biệt quan trọng. Lý luận triết học sẽ khô cứng và lạc hậu nếu tách rời các tri thức khoa học chuyên ngành. Ngợc lại, nếu không đứng vững trên lập trờng duy vật khoa học và thiếu tư duy biện chứng thì trớc những phát hiện mới, ngời ta dễ mất phơng hớng và đi đến những kết luận sai lầm về mặt triết học.

            Đời sống xã hội hiện đại đang có những biến đổi sâu sắc; việc nắm vững triết học Mác - Lênin giúp chúng ta tự giác trong quá trình trau dồi phẩm chất chính trị, tinh thần và năng lực tư duy sáng tạo của mình, tránh những sai lầm do chủ nghĩa chủ quan và ph-ơng pháp tư duy siêu hình gây ra.            Tuy nhiên, triết học Mác - Lênin không phải là đơn thuốc vạn năng có thể giải quyết mọi vấn đề trong cuộc sống. Bởi vậy trong hoạt động nhận thức và thực tiễn cần tránh cả hai khuynh hớng sai lầm: hoặc xem thờng triết học hoặc là tuyệt đối hóa vai trò của triết học. Nếu xem thờng triết học sẽ rơi vào tình trạng mò mẫm, dễ bằng lòng với những biện pháp cụ thể nhất thời, dễ mất phơng hớng, thiếu chủ động và sáng tạo. Còn nếu tuyệt đối hóa vai trò của triết học sẽ sa vào chủ nghĩa giáo điều, áp dụng máy móc những nguyên lý, quy luật chung mà không tính đến tình hình cụ thể trong những trờng hợp riêng, dẫn đến những vấp váp, dễ thất bại.Chương 2: Triết học Ấn Độ cổ trung đại

1. Hoàn cảnh ra đời và đặc điểm của triết học ấn độ cổ, trung đại

1.1. Hoàn cảnh ra đời của triết học ấn độ cổ, trung đại

1.1.1. Điều kiện tự nhiên

Ấn Độ là một bán đảo lớn - một "tiểu lục địa" nằm ở miền Nam châu Á; phía Tây Nam và Đông Nam giáp Ấn Độ Dương, phía Bắc là dãy Hymalaya hùng vĩ án ngữ theo một vòng cung dài 2.600km.

Điều kiện thiên nhiên và khí hậu của Ấn ộ rất phức tạp. Địa hình vừa có nhiều núi non trùng điệp, vừa có nhiều sông ngòi với những vùng đồng bằng trù phú; có vùng khí hậu nóng, ẩm, mưa nhiều, có vùng lạnh giá, quanh năm tuyết phủ, lại cũng có những vùng sa mạc khô cằn, nóng nực. Tính đa dạng, khắc nghiệt của điều kiện tự nhiên và khí hậu là những thế lực tự nhiên đè nặng lên đời sống và ghi dấu ấn đậm nét trong tâm trí người Ấn Độ cổ.

1.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội

Sự phát triển của xã hội Ấn Độ cổ, trung đại có thể được chia thành ba thời kỳ sau.

a. Thời kỳ văn minh sông ấn (Hay nền văn minh Harappa )

Xuất hiện vào khoảng giữa thiên niên kỷ III đầu thiên niên kỷ II tr. CN. Qua các di chỉ khảo cổ cho thấy đây là một nền văn minh đồ đồng mang tính chất đô thị của một xã hội đã vượt qua trình độ nguyên thủy, đang tiến vào giai đoạn đầu của xã hội chiếm hữu nô lệ. Sự phát triển của nông nghiệp, thủ công nghiệp và thương nghiệp đã đạt tới một trình độ nhất định. Thành phố được xây dựng bằng gạch nung, theo một quy hoạch thống nhất, có đường phố rộng rãi, thẳng tắp, có chợ búa, cửa hiệu, có giếng nước và hệ thống thoát nước, có những bể tắm lớn...Thành phố được chia thành hai khu, khu "dưới thấp" và "khu trên cao", cách biệt nhau về quy mô nhà cửa và số lượng của cải chứng tỏ xã hội thời kỳ này đã xuất hiện sự phân chia kẻ giàu và người nghèo rõ rệt.

Về công nghệ, có nghề dệt bông len, nghề đúc đồng, điêu khắc, nghề làm nữ trang, nghề làm gốm sứ tráng men đạt tới trình độ tinh xảo.

Thời kỳ này cũng đã có chữ viết, được thấy trên các quả ấn bằng đồng hay đất nung. Tôn giáo cũng đã xuất hiện biểu hiện qua các hình nổi điêu khắc trên các quả ấn.

b. Thời kỳ Vêđa (khoảng từ thế kỷ XV đến thế kỷ VII tr.CN)

Vào khoảng thế kỷ XV, các bộ lạc du mục của người Arya từ Trung á xâm nhập vào Ấn Độ, đem theo những phong tục, tập quán, tín ngưỡng...và bắt người bản xứ làm nô lệ. Đây là thời kỳ hình thành các quốc gia chiếm hữu nô lệ đầu tiên của người Arya trên lưu vực sông Hằng và sông ấn.

Sau một thời gian dài chung sống, người Arya và người Dravida bản xứ đã đồng hóa. Do tiếp thu được kỹ thuật và văn minh của người Dravida, do chiếm được những vùng đất đai màu mỡ và thuận lợi, người Arya bắt đầu chuyển từ chăn nuôi, du mục sang đời sống nông nghiệp định cư, phát triển thủ công nghiệp và thương nghiệp. Đặc trưng của nền kinh tế nông nghiệp thời kỳ này là kinh tế tiểu nông kết hợp chặt chẽ với thủ công nghiệp gia đình nên tính chất tự cấp tự túc là nổi bật và quan hệ trao đổi giữa các công xã rất yếu ớt. Đó cũng là nguyên nhân làm xã hội ấn độ phát triển rất chậm chạp và trì trệ.

Về mặt xã hội, thời kỳ này đã xuất hiện chế độ đẳng cấp ( varna - màu sắc, chủng tính) góp phần quy định cơ cấu xã hội và ảnh hưởng đến hình thái tư tưởng ấn độ cổ đại. Đó là chế độ xã hội dựa trên sự phân biệt về chủng tộc, màu da, dòng dõi, nghề nghiệp, tôn giáo, quan hệ giao tiếp, tục cấm kỵ hôn nhân...được hình thành trong thời kỳ người Arya chinh phục, thống trị người Dravida, cũng như trong cả quá trình phân hóa xã hội ngày càng sâu sắc giữa quý tộc và thường dân Arya. Theo thánh điển Bàlamôn và bộ luật Manu, xã hội ấn độ cổ đại chia thành bốn đẳng cấp lớn: Đứng đầu là đẳng cấp tăng lữ, lễ sư Bàlamôn (Brahmana); thứ hai là đẳng cấp vương công, vua chúa, tướng lĩnh, võ sĩ (Kshatriya); thứ ba là đẳng cấp

thương nhân, điền chủ và thường dân Arya (Vaishya); thứ tư là đẳng cấp tiện dân và nô lệ (Shudra). Ngoài bốn đẳng cấp trên còn có những người bị coi là ngoài lề đẳng cấp xã hội. Đó là tầng lớp người cùng đinh, hạ đẳng (Paria) như người Chandala.

Thời kỳ Vêđa cũng là thời kỳ hình thành các tôn giáo lớn mà tư tưởng và tín ngưỡng của nó ảnh hưởng đậm nét tới đời sống tinh thần xã hội ấn độ cổ đại, như đạo Rig - Vêđa, đạo Bàlamôn, sau đó là đạo Phật, đao Jaina...

c. Thời kỳ từ thế kỷ VI đến thế kỷ I tr. CN

Các quốc gia chiếm hữu nô lệ đã thực sự phát triển, thường xuyên thôn tính lẫn nhau dẫn đến sự hình thành các quốc gia lớn, các vương triều thống nhất ở ấn độ như Magadha , Maurya. Trong thời kỳ này nền kinh tế, xã hội và văn hóa ấn độ có những bước phát triển tiến bộ vượt bậc. Mặc dù nền kinh tế tự nhiên vẫn chiếm ưu thế, nhưng thương nghiệp, buôn bán cũng phát triển hình thành một tầng lớp mới trong cơ cấu giai cấp xã hội ấn độ - tầng lớp thương nhân và thợ thủ công. Tiền kim loại xuất hiện, nhiều thành phố trở thành trung tâm công thương nghiệp quan trọng. Nhiều con đường thương mại thủy bộ nối liền các thành thị với nhau và thông từ ấn độ qua Trung Hoa, Ai Cập và miền Trung á... dần dần xuất hiện.

Tóm lại: Xã hội ấn độ cổ, trung đại có những đặc điểm nổi bật như sau:

+ Sự tồn tại dai dẳng của chế độ công xã nông thôn.+ Chế độ đẳng cấp rất khắc nghiệt.+ Chế độ quốc hữu hóa về ruộng đất và lao động+ Tôn giáo bao trùm và chi phối toàn bộ đời sống xã hội.

1.1.3. Tiền đề khoa học và văn hóa

Ngay từ thời Vêđa, thiên văn học ấn độ đã bắt đầu xuất hiện. Người ấn độ cổ đã biết sáng tạo ra lịch pháp, phỏng đoán trái đất hình cầu và tự quay quanh trục của nó. Cuối thế kỷ V tr.CN, người ấn độ đã giải thích được hiện tượng nhật thực và nguyệt thực.

Về toán học, họ đã phát minh ra chữ số thập phân, tính được trị số pi ( ), biết được những định luật cơ bản về quan hệ giữa cạnh và đường huyền của một tam giác vuông, biết giải phương trình bậc 2, 3...

Nền y học ấn độ có từ rất sớm. Ngay trong kinh Vêđa, người ta đã tìm thấy nhiều tên cây làm thuốc và nhiều phương pháp trị bệnh đơn giản. Vào thế kỷ V tr.CN, Shursada đã viết sách trình bày thuật chữa bệnh ngoại khoa, bảo trợ thai, vệ sinh hài nhi, phương pháp dưỡng sinh, tiêu độc...

Trong nghệ thuật kiến trúc, người ấn độ đã có một phong cách kiến trúc độc đáo, tinh tế, đặc biệt là lối xây dựng chùa chiền, tháp Phật theo kiểu hình tháp vừa có ý nghĩa triết học, tôn giáo, vừa biểu hiện ý chí, vương quyền.

Tất cả những đặc điểm lịch sử, kinh tế, chính trị - xã hội cùng với sự phát triển rực

rỡ của văn hóa, khoa học ấn độ cổ đại là những tiền đề lý luận và thực tiễn phong phú làm nảy sinh và phát triển những tư tưởng triết học của ấn độ cổ đại.

1.2. Đặc điểm của triết học ấn độ cổ, trung đạiThứ nhất, triết học ấn độ cổ đại phát triển rất phong phú nhưng không mang tính cách mạng; các nhà triết học thường kế tục mà không gạt bỏ hệ thống triết học có trước, không đặt cho mình nhiệm vụ phải sáng tạo ra một hệ thống triết học mới. Điều đó phản ánh sự trì trệ của xã hội ấn độ cổ đại.

Thứ hai, triết học ấn độ cổ đại gắn bó chặt chẽ với tôn giáo, trên cơ sở tín ngưỡng tôn giáo hình thành nên các hệ thống triết học - tôn giáo.

Thứ ba, các hệ thống triết học - tôn giáo ở ấn độ cổ đại đều quan tâm tới vấn đề nhân sinh quan, đặc biệt là vấn đề luân hồi, nghiệp báo.

2. Sự hình thành và phát triển của tư tưởng triết học Ấn Độ cổ, trung đại

Lịch sử phát sinh và phát triển của triết học ấn độ cổ, trung đại được chia thành hai thời kỳ: thời kỳ Véđa ( khoảng cuối thiên niên kỷ II đến thế kỷ VII tr.CN) và thời kỳ cổ điển, hay thời kỳ Phật giáo, Bàlamôn giáo ( từ thế kỷ VI đến thế kỷ I tr.CN).

2.1. Triết học thời kỳ Véđa

Kinh Véđa là những bộ kinh cổ nhất của ấn độ và của nhân loại. Đó là một bộ sách thu lượm tất cả những câu ca dao, vịnh phú, những tư tưởng, quan điểm, những tập tục, lễ nghi...của nhiều bộ lạc người Arya.

Chữ Véđa bắt nguồn từ căn tự "vid", nghĩa đen là "tri thức", "hiểu biết". Nó cũng được dùng chung với nghĩa là "thánh kinh", là "sự sáng suốt cao nhất". Có thể nói Véđa là một tác phẩm tổng hợp, có tính hỗn hợp và có nhiều cách phân chia.

2.1.1. Giai đoạn từ khoảng 2000 năm tr.CN đến thế kỷ VIII tr. CN

+ Rig - Véđa: Rig, có nghĩa là "tán ca", tán tụng Véđa. Đây là bộ kinh cổ nhất của nền văn hoá ấn độ bao gồm 1017 bài, sau được bổ sung thêm 11 bài dùng để cầu nguyện, chúc tụng công đức của các vị thánh thần.

+ Sama - Véđa: Tri thức về các giai điệu ca chầu khi hành lễ, gồm 1549 bài.

+ Yajur - Véđa: Tri thức về các lời khấn tế, những công thức, nghi lễ khấn bái trong hiến tế.

+ Atharva - Véđa: Tách riêng với bộ ba trên, gồm 731 bài văn vần là những lời khấn bái mang tính bùa chú, ma thuật, phù phép nhằm đem lại những điều tốt lành cho bản thân và người thân, gây tai họa cho kẻ thù.

Nhìn chung trong các tập Véđa thời kỳ này tập trung phản ánh ước vọng của người dân thường như mong mưa thuận gió hòa, mong có thức ăn, có gia súc...; đồng thời phản ánh một tín ngưỡng ma thuật và đa thần giáo, chưa có những khái quát

triết học. Tuy nhiên qua các tập Véđa đã thể hiện sự phát triển của tư duy trừu tượng trong đó người ta đã thừa nhận một nguyên lý vũ trụ với sức mạnh vô hạn, biểu hiện ra trong thiên nhiên, trong tinh thần và các nghi lễ.

2.1.2.Giai đoạn từ thế kỷ VIII tr. CN đến thế kỷ V tr. CN

+ Brahmana: (gọi là Phạn chí hay kinh Bàlamôn), gồm những bài cầu nguyện, giải thích các nghi lễ của Véđa.

+ Aranyaka: Nghĩa là suy tưởng trong rừng - kinh rừng, giải thích ý nghĩa huyền bí của những nghi lễ Véđa và phát hiện những ý nghĩa tượng trưng cao siêu của Véđa.

+ Kinh Upanishad: Là những kinh sách bình chú tôn giáo - triết học, gồm 200 bài kinh giải thích ý nghĩa triết lý sâu xa của những tư tưởng thần thoại, tôn giáo Véđa. Nó thể hiện một tinh thần mới là giải phóng ý thức khỏi sự ràng buộc của nghi lễ và bàn đến những vấn đề có ý nghĩa triết học thực sự.

2.1.3. Tư tưởng triết học trong kinh Upanishad

Đây là một trong những bộ kinh quan trọng nhất của kinh Véđa, được biên soạn qua nhiều thế kỷ ( khoảng từ thế kỷ X đến thế kỷ V tr.CN) bởi các tông phái, các đạo sĩ trong những hoàn cảnh và địa phương khác nhau.Khái niệm Upanishad có nghĩa là ngồi trang nghiêm cùng giảng giải lý thuyết cao siêu, huyền bí với thầy. ("shad" nghĩa là "ngồi"; "upa" nghĩa là "gần"; "ni" có nghĩa là "trang nghiêm"). Upanishad không phải là một tác phẩm trình bày có hệ thống, chặt chẽ những quan điểm của một trường phái triết học, mà được viết dưới hình thức hội thoại giữa thầy và trò. Sự xuất hiện của Upanishad được coi là "bước nhảy" hoàn toàn từ thế giới quan thần thoại, tôn giáo sang tư duy triết học. Tư tưởng triết học cơ bản của Upanishad có thể khái quát như sau:

a. Thế giới quan

Upanishad đã đưa ra cách giải thích duy tâm về nguồn gốc của thế giới, coi Brahman - "Tinh thần vũ trụ tối cao" - là thực thể duy nhất, có trước nhất, tồn tại vĩnh viễn, bất diệt, là cái từ đó tất cả thế giới này đều nảy sinh ra và nhập về với nó sau khi chết.

Atman - Linh hồn con người chỉ là sự biểu hiện, là một bộ phận của "Tinh thần vũ trụ tối cao". Cơ thể con người chỉ là vỏ bọc của linh hồn, là nơi trú ngụ của linh hồn, là hiện thân của "Tinh thần vũ trụ tối cao" tuyệt đối, bất tử Brahman. Vì toàn bộ vũ trụ là Brahman nên về bản chất linh hồn là đồng nhất với "Linh hồn tối cao".

b. Nhận thức luận

Upanishad phân sự nhận thức của con người thành hai trình độ khác nhau là hạ trí (aparâ - vidây) và thượng trí (parâ - vidây). Hạ trí là tri thức phản ánh những sự vật, hiện tượng riêng lẻ, có hình tướng, danh sắc đa dạng của hiện thực gồm các tri thức khoa học thực nghiệm, các ngành nghệ thuật. Thượng trí là trình độ vượt qua

tất cả thế giới hiện tượng hữu hình, hữu hạn, thường xuyên biến đổi để nhận thức một thực tại tuyệt đối, duy nhất, bất diệt (aksara), thường hằng, vô hình và là bản chất của tất cả những cái đang tồn tại (Brahman). Tuy nhiên, hạ trí cũng có vai trò và công dụng của nó đối với nhận thức, là phương tiện cần thiết để đưa con người tới hiểu biết thượng trí.

c. Nhân sinh quan

Upanishad bàn tới vấn đề "luân hồi", "nghiệp báo". Vì Atman "linh hồn" tồn tại trong thể xác con người trần tục nên ý thức con người lầm tưởng rằng "linh hồn" đó khác với "linh hồn vũ trụ" bất tử. Những cảm giác, ham muốn dục vọng và hành động của con người nhằm thỏa mãn những ham muốn đó trong đời sống trần tục đã gây ra những hậu quả, gieo đau khổ ở kiếp này và cả kiếp sau, gọi là "nghiệp báo" (Karma). Do vậy, linh hồn bất tử cứ bị giam hãm vào hết thể xác này đến thể xác khác, bị che lấp, ràng buộc bởi thế giới hiện tượng như ảo ảnh, gọi là sự "luân hồi" (Samsara), không nhận ra và không trở về đồng nhất với chân bản của mình là Brahman được.Muốn giải thoát linh hồn bất tử khỏi vòng vây hãm của luân hồi, nghiệp báo để đạt tới đồng nhất với "Tinh thần vũ trụ tối cao" tuyệt đối thì con người phải dốc lòng toàn tâm tu luyện hành động và tu luyện tri thức. Bằng nhận thức trực giác, thực nghiệm tâm linh, con người mới nhận ra chân bản của mình, khi đó linh hồn bất tử mới đồng nhất được với "linh hồn vũ trụ tối cao" và bắt đầu "siêu thoát" (moksa).

2.2. Triết học thời kỳ cổ điển (Hay thời kỳ Phật giáo, Bàlamôn giáo)

Đây là thời kỳ nền kinh tế, xã hội nô lệ ấn Độ đã phát triển cao, nhưng vẫn bị bóp nghẹt bởi tính chất kiên cố của tổ chức công xã nông thôn, cùng sự thống trị của nhà nước quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền và sự khắc nghiệt của chế độ đẳng cấp. Trong lĩnh vực tinh thần, thế giới quan duy tâm, tôn giáo được coi là hệ tư tưởng chính thống, thống trị trong đời sống tinh thần xã hội. Các trào lưu triết học thời kỳ này với khuynh hướng đa dạng, đại diện cho các tầng lớp xã hội khác nhau, vừa mang tính chất triết học, vừa mang đậm màu sắc tôn giáo.

Trong thời kỳ này, cuộc đấu tranh giữa các trường phái triết học, nhất là cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật, vô thần chống chủ nghĩa duy tâm, tôn giáo lên đến đỉnh cao, đặc biệt là việc phủ nhận uy thế của kinh Véđa. Từ đó đã hình thành cách phân chia có tính chất truyền thống tất cả các trường phái triết học thành hai phái chính:

+ Phái triết học chính thống (Astika) thừa nhận uy thế tối cao của kinh Véđa, đạo Bàlamôn, bao gồm 6 trường phái chính là 1)Samkhya, 2) Nyaya, 3) Vaisêsika, 4) Mimamsa, 5) Yoga và 6) Védanta.

+ Phái triết học không chính thống (Nastika) bác bỏ uy thế tối cao của kinh Véđa, đạo Bàlamôn gồm 3 trường phái chính là: 1) Các trường phái triết học vô thần, duy vật trong phong trào mới đòi tự do tư tưởng ở Đông ấn và trường phái triết học duy vật tiêu biểu Lokayata hay chủ nghĩa duy vật khoái lạc Charvaka; 2) Phật giáo và 3) Đạo Jaina.

Trừ trường phái Lokayata là trường phái triệt để duy vật, vô thần, còn tất cả các trường phái khác đều mang tính chất nhị nguyên luận hay thiếu triệt để.

2.2.1. Các trường phái triết học chính thống

2.2.1.1. Trường phái Samkhya (Số luận)

Trường phái Samkhya bắt nguồn từ tư tưởng triết học ở nhiều tác phẩm rất cổ xưa. Lý luận về bản nguyên vũ trụ là tư tưởng triết học trung tâm của trường phái này.

Những nhà tư tưởng của phái Samkhya sơ kỳ đã bộc lộ những tư tưởng có tính duy vật và ít nhiều biện chứng về bản nguyên hiện hữu. Họ đưa ra học thuyết về sự tồn tại của kết quả trong nguyên nhân trước khi nó xuất hiện và học thuyết về sự chuyển hóa thực tế của nguyên nhân trong kết quả. Họ cho rằng loại nào có nguyên nhân của loại ấy với luận điểm nổi tiếng " Trồng Sali được Sali, trồng Vrihi được Vrihi". Từ đó, trong quan niệm về sự hình thành sự vật, họ cho rằng nếu vạn vật của thế giới này là vật chất thì yếu tố tạo nên vạn vật với tính cách là nguyên nhân cũng phải là vật chất; đó là "vật chất đầu tiên"(Prakriti) - một dạng vật chất không thể dùng cảm giác mà có thể biết được. Thế giới vật chất là thể thống nhất của ba yếu tố: Sattva (nhẹ, sáng, vui tươi); Rajas (kích thích, động); Tamas (nặng, ỳ). Khi ba yếu tố trên ở trạng thái cân bằng thì Prakriti ở trạng thái chưa biểu hiện - tức là trạng thái không thể trực quan được. Nhưng khi sự cân bằng bị phá vỡ thì đó là điểm khởi đầu của sự sinh thành vạn vật của vũ trụ.Trái lại, các nhà tư tưởng của phái Samkhya hậu kỳ lại có khuynh hướng nhị nguyên luận khi thừa nhận sự tồn tại song song của hai yếu tố đầu tiên là vật chất (Prakriti) và tinh thần (Purusa). Yếu tố tinh thần (Purusa) mang tính phổ quát vĩnh hằng và bất biến, nó truyền sinh khí, năng lượng và biến hóa vào yếu tố vật chất. ở con người, khi tinh thần chiếu rọi vào Sattva thì sinh ra trí tuệ; khi tinh thần chiếu rọi vào Rajas thì sinh ra vận động; khi tinh thần chiếu rọi vào Tamas thì sinh ra hình thể.

Về bản chất con người, phái Samkhya cho rằng con người có sự ý thức về mình. Chính vì vậy mà họ nảy sinh ra những lo lắng, ham muốn và hành động để đạt đến cái "tôi". Do đó tinh thần con người không thoát ra được, luôn bị chìm đắm trong vòng luân hồi, khổ não. Muốn giải thoát, con người phải dùng phương pháp Yoga.

2.2.1.2. Trường phái Mimansa

Kinh điển của triết học Mimansa là "Mimansa - Sutra". Một đại biểu lớn của trường phái này là Sabara, người viết chú giải cho "Mimansa - Sutra".

Các nhà triết học Mimansa dựa vào tư tưởng triết học - tôn giáo của Véđa, nhưng coi Véđa như các tập công thức hay thần chú về nghi lễ. Mimansa sơ kỳ không thừa nhận sự tồn tại của thần. Theo Sabara thì chúng ta thiếu chứng cứ về sự tồn tại của thần và cảm giác không nhận thức được thần. Nhưng cảm giác lại được coi là nguồn gốc của mọi tri thức khác. Phái Mimansa không phản đối việc coi thần linh như cái tên hay âm thanh cần thiết cho các câu thần chú của nghi lễ. Nghi lễ không phải là hành động khẩn cầu, sùng bái thần linh, mà nghi lễ tự nó có sức mạnh, có thể đưa lại hiệu quả. Họ hiểu nghi lễ như một hành động ma thuật. Tuy

nhiên, tinh thần duy vật và vô thần của phái Mimansa không được tiếp tục phát triển. Những nhà triết học Mimansa hậu kỳ đã thừa nhận sự tồn tại của thần.Về nguồn gốc thế giới, phái Mimansa có quan điểm duy vật cho rằng thế giới được sinh ra từ các nguyên tử (Anu)

Phái Mimansa coi đời người là khổ và vấn đề đặt ra là phải thoát khỏi nỗi khổ ấy. Họ chủ trương thoát khổ bằng cách duy trì các nghi lễ, đặc biệt là lễ "Hiến sinh". Họ cho rằng cần phải biết kết hợp lòng tin và kiến thức để đạt đến giải thoát. Có hai con đường để tạo kiến thức là bằng giác quan và bằng suy luận.

Khi giải quyết mối quan hệ giữa tinh thần với thể xác, họ lại đứng trên lập trường duy tâm coi tinh thần tồn tại mãi mãi, còn thể xác thì mất đi.

2.2.1.3. Trường phái Vêđanta

Các nhà tư tưởng Vêđanta hệ thống các tư tưởng của Upanishad - tác phẩm được coi là kết thúc của Véđa (Vêđanta nghĩa là "kết thúc Véđa"). Tác phẩm Brahman - Sutra được coi là kinh điển của Vêđanta, nhưng nội dung không rõ ràng, khá mơ hồ nên có nhiều cách giải thích khác nhau.Cách luận giải có ảnh hưởng lớn nhất là " thuyết Vêđanta nhất nguyên". Đó là triết học nhất nguyên luận duy tâm chủ quan cho rằng chỉ có Brahman, tức ý thức thuần túy là tồn tại duy nhất, mà Brahman lại được đồng nhất với "Cái tôi" (Atman). Thế giới vật chất không tồn tại hiện thực, hình ảnh của nó chỉ là ảo ảnh do "Vô minh" sinh ra. Đại biểu cho thuyết này là Sankara, người viết chú giải cho Brahman - Sutra.

Các phái Vêđanta sau này lại giải thích Brahman - Sutra theo quan điểm hữu thần, hay duy tâm khách quan. Họ coi Brahman là linh hồn vũ trụ, vĩnh hằng; còn Atman là linh hồn cá thể, một bộ phận của linh hồn tối cao, tưc Thượng đế Brahman.

2.2.1.4. Trường phái Yoga

Yoga xuất hiện rất sớm, từ nền văn minh Indus. Cuốn Yoga - Sutra được coi là của Patanjali (Thế kỷ II tr. CN).

Tư tưởng cốt lõi của trường phái này là sự thừa nhận nguyên lý hợp nhất vũ trụ nơi mỗi cá thể. Trường phái Yoga kết hợp tư tưởng triết học của phái Samkhya với sự thừa nhận sự tồn tại của thần (Yoga = Sakhya + Thượng đế). Nhưng sự thừa nhận Thượng đế của phái Yoga không có ý nghĩa nhiều lắm về phương diện triết học. Tư tưởng về Thượng đế không ăn nhập với hệ thống Yoga. Thượng đế hay thần chỉ là một loại linh hồn không khác gì mấy với linh hồn cá thể. Vì vậy, bằng phương pháp luyện tập và tu luyện nhất định, con người có thể điều khiển và tự làm chủ được bản thân mình, tiến đến làm chủ được vạn vật và cao hơn nữa là đạt tới sự "giải thoát", "tự do tuyệt đối".

Yoga còn là phương pháp dưỡng sinh được xây dựng trên cơ sở nhận thức về thế giới và con người. Nó cho rằng cuộc đời con người chỉ là ảo ảnh, không có thực và luôn thay đổi. Hình thể con người được coi là cái vỏ và không tồn tại vĩnh hằng.

Nó sẽ bị mất đi và chỉ còn lại linh hồn (Atman) là tồn tại. Linh hồn con người là một bộ phận của Brahman nên nó phải thoát ra khỏi cái vỏ của mình (tức hình thể) để nhập với Brahman, làm cho con người siêu thoát. Yoga đưa ra 8 phương pháp để thoát ra khỏi thể xác là:

- Cấm chế (Yama): Giữ các điều răn (giới), bao gồm ngũ giới: Sát sinh, đạo, vọng ngữ tà dâm, của riêng.- Khuyến chế (Niyama): Thanh tịnh trong học tập kinh điển- Tọa pháp (Anasa): Giữ vị trí thân thể đúng đắn- Điều tức (Pranayama): Giữ hơi thở đều, sâu, nhịp nhàng.- Chế cảm (Pratyahara): Điều khiển cảm giác sao cho lúc ngồi thiền, giác quan được thoải mái.- Chấp trì (Dharana): Tập trung tư tưởng.- Thiền định (Dhyana): Giữ tâm thống nhất- Đẳng trì hay Tam muội (Samadhi): Đưa tâm đến hư không, chứng được cảnh giới sán lạn.

Phương pháp tu luyện này sẽ sản sinh ra những năng lượng lớn mà những người bình thường không đạt được. Nhiều phái cho rằng, nếu thực hiện các phương pháp Yoga thì sẽ có sức mạnh siêu nhiên.

2.2.1.5. Trường phái Nyaya - Vaisesika

Đây là hai trường phái khác nhau nhưng có những quan điểm triết học tương đồng, nhất là vào giai đoạn hậu kỳ. Đại biểu cho phái Nyaya là Gantana, tác giả của "Nyaya - Sutra". Đại biểu cho phái Vaisesika là Kananda, tác giả của "Vaisesika - Sutra". Tư tưởng triết học cơ bản của hai phái này là học thuyết nguyên tử, lý luận nhận thức và logic học.

a- Thuyết nguyên tử

Giải quyết vấn đề bản nguyên của thế giới, phương pháp luận củaBên cạnh việc thừa nhận sự tồn tại của nguyên tử, phái này còn cho rằng có sự tồn tại của những linh hồn ở những trạng thái phụ thuộc hoặc ở ngoài những nguyên tử vật chất, gọi là Ya mà đặc tính của nó được thể hiện ra như ước vọng, ý chí, vui, buồn, giận hờn...

Để thấu triệt nguyên lý thống nhất của những cái hiện hữu, hai phái này đã tìm đến lực lượng thứ ba mang tính chất siêu nhiên, giữ vai trò phối hợp, điều phối sự tác động của các linh hồn giải thoát ra khỏi các nguyên tử.

b- Nhận thức luận và lôgic học

Hai phái này đã có những tư tưởng duy vật và đã có những đóng góp vào lý luận nhận thức như : thừa nhận sự tồn tại khách quan của đối tượng nhận thức; đề cao vai trò của kinh nghiệm trong nhận thức v.v.. Theo họ nhận thức có thể tin cậy, và cũng có thể không đáng tin cậy. Nhận thức tin cậy là sự phản ánh không nghi ngờ và trung thành với hình ảnh của đối tượng. Có bốn hình thức nhận thức không đáp ứng được yêu cầu đó và được coi là không đáng tin cậy, là ký ức, nghi ngờ, sai

lầm và mới là giả thiết, chưa có chứng cứ chắc chắn. Vì vậy, cần phải kiểm tra tính đúng sai của nhận thức một cách thực tế. Nhận thức là đúng đắn khi nó phù hợp với bản chất của đối tượng và ngược lại. Họ cho rằng thực tiễn là thước đo duy nhất để kiểm tra nhận thức. Thí dụ : Nước do ảo ảnh là giả vì không giải khát được, còn nước trong hồ là thật vì có thể giải khát được.

Thuyết biện luận của phái Nyaya có đóng góp quan trọng về lôgic hình thức. Họ đưa ra hình thức biện luận gọi là "Ngũ đoạn luận" gồm năm mệnh đề:

1. Luận đề: Đồi có lửa cháy2. Nguyên nhân: Vì đồi bốc khói3. Thí dụ: Có khói thì có lửa, giống như ở trong bếp lò.4. Suy đoán: Đồi bốc khói thì không thể không có lửa cháy5. Kết luận: Do đó đồi có lửa cháy.

Các phái này ban đầu có tư tưởng vô thần và đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm triết học. Song ở giai đoạn cuối, họ lại thừa nhận có thần và cho rằng thần đã dùng nguyên tử để tạo nên thế giới. hai phái này là quy toàn bộ tính đa dạng của tồn tại vào bốn yếu tố vật chất: đất, nước, lửa, gió (hay không khí). Những yếu tố này lại được quy vào bản nguyên duy nhất, đầu tiên là những hạt nhỏ vật chất không đồng nhất, bất biến và vĩnh hằng, được phân biệt ở chất lượng, khối lượng và hình dạng, tồn tại trong một môi trường đặc biệt, trong không gian và thời gian, được gọi là nguyên tử (Anu).

2.2.2. Các trường phái triết học không chính thống

2.2.2.1. Trường phái triết học Lokayata và phong trào tư do tư tưởng ở Đông ấn

Đông ấn là vùng đồng bằng sông Hằng với điều kiện tự nhiên, khí hậu điều hòa, đất đai phì nhiêu, màu mỡ thuận lợi cho phát triển nông nghiệp, chăn nuôi, công, thương mại và kỹ nghệ tạo nên những khu đô thị, những trung tâm kinh tế, buôn bán sầm uất trong nước cũng như giao lưu với bên ngoài, hình thành những tầng lớp điền chủ, đại công thương làm chủ về kinh tế, về tư tưởng và sinh hoạt xã hội. Trên cơ sở đó đã nảy sinh những tư tưởng triết học mới với những trường phái triết học duy vật, vô thần. Họ cố gắng giải thích thế giới bằng các sự vật, hiện tượng của tự nhiên như nước, lửa, không khí, đất..., phủ nhận linh hồn bất tử và đưa ra các khái niệm, phạm trù của triết học. Đặc biệt trong các trào lưu duy vật, vô thần, hoài nghi tôn giáo và thần linh ấy là trường phái triết học duy vật Lokayata.

Trong học thuyết về tồn tại, phái Lokayata cho rằng tất cả mọi sự vật và hiện tượng trong vũ trụ đều do bốn nguyên tố đất, nước, lửa và không khí cấu thành. Chúng có khả năng tự tồn tại, tự vận động trong không gian để tạo thành vạn vật, kể cả con người. Tương ứng với bốn nguyên tố là bốn nguyên tử đất, nước, lửa và không khí tồn tại ngay từ đầu, không thay đổi và không thể tiêu diệt được. Mọi đặc tính của các vật thể đều phụ thuộc vào chỗ chúng là kết hợp của các nguyên tử nào, vào số lượng và tỷ lệ kết hợp của các nguyên tử. ý thức, lý tính và các giác quan cũng xuất hiện do sự kết hợp của các nguyên tử và sẽ mất đi khi sự kết hợp

đó bị tan rã.Về mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, họ giải thích trên quan điểm duy vật thô sơ, mộc mạc. Theo họ, ý thức là thuộc tính cố hữu của cơ thể; rời khỏi nhục thể thì người ta không thể có ý thức. Khi con người chết đi, thể xác tan ra thì ý thức về "cái tôi" cũng hết.

Về nhận thức luận và lôgic học, phái Lokayata mang tính chất duy cảm, thừa nhận cảm giác là nguồn gốc duy nhất xác thực của nhận thức. Chỉ có cái gì cảm giác biết được thì mới tồn tại. Các giác quan có thể tri giác được sự vật bởi vì bản thân các giác quan cũng gồm các nguyên tố giống như các sự vật. Theo họ, suy lý, kết luận hay những chứng minh của kinh Véđa đều là những phương pháp sai lầm của nhận thức. Từ đó, họ phủ nhận sự tồn tại của Thượng đế, linh hồn.

Về đạo đức học, họ phê phán những thuyết tuyên truyền cho sự chấm dứt khổ đau bằng cách kiềm chế mọi ham muốn, dục vọng và hy vọng cuộc sống tốt đẹp ở thế giới bên kia sau khi chết. Họ chủ trương hãy để cho mọi người sống, hoạt động, hưởng thụ tất cả mọi thứ trong cuộc đời nên đạo đức học của họ được gọi là "chủ nghĩa khoái lạc".

2.2.2.2. Triết học Phật giáo

Phật giáo là một trường phái triết học - tôn giáo xuất hiện vào khoảng cuối thế kỷ VI tr. CN ở miền Bắc ấn Độ, phía Nam dãy Hymalaya, vùng biên giới giữa ấn Độ với Nêpan hiện nay. Đạo Phật ra đời trong làn sóng phản đối sự ngự trị của đạo Bàlamôn và chế độ đẳng cấp, lý giải căn nguyên nỗi khổ và tìm con đườn giải thoát con người khỏi nỗi khổ đó.

Người sáng lập Đạo Phật là Thích Ca Mâu Ni có tên thật là Siddharha(Tất Đạt Đa) họ là Gautama (Cù Đàm), con trai đầu của vua Suddhodana (Tịnh Phạn) dòng họ Sakya, có kinh đô là thành Kapilavatthu (Ca- tỳ - la - vệ). Phật Thích Ca sinh ngày 8 tháng 4 năm 563 tr. CN và mất năm 483 tr. CN. Năm 29 tuổi, ông từ bỏ cuộc sống vương giả đi tu luyện tìm con đường diệt trừ nỗi đau khổ của chúng sinh. Sau 6 năm khổ luyện, ông đã "ngộ đạo", tìm ra chân lý "Tứ diệu đế" và "Thập nhị nhân duyên".

Tư tưởng triết lý Phật giáo ban đầu chỉ truyền miệng, sau đó viết thành văn thể hiện trong kinh "Tam tạng"(Tripitaka) gồm ba bộ phận: 1) Tạng kinh (Sutra - pitaka) ghi lời Phật dạy; 2) Tạng luật ( Vinaya - pitaka) gồm các giới luật của đạo Phật; 3) Tạng luận ( Abhidarma - pitaka) gồm các bài kinh, các tác phẩm luận giải, bình chú về giáo pháp của các cao tăng, học giả về sau.

a- Thế giới quan

Thế giới quan Phật giáo nguyên thủy chứa đựng những yếu tố duy vật và biện chứng chất phác, phủ nhận tư tưởng về đấng sáng tạo Brahman, cũng như phủ nhận"Cái tôi" (Atman) và dưa ra quan niệm "Vô ngã" (Anatman) và "Vô thường";

Phạm trù "Vô ngã" bao hàm tư tưởng cho rằng, vạn vật trong vũ trụ chỉ là sự "giả hợp" do hội đủ nhân duyên nên thành ra "có" (tồn tại). Ngay bản thân sự tồn tại

của thực thể con người cũng do nhân duyên kết hợp và được tạo thành bởi hai thành phần là thể xác (Rupa - sắc) và tinh thần (Nâma - danh), do sự hợp tan của ngũ uẩn( sắc - thụ - tưởng - hành - thức). Duyên hợp ngũ uẩn thì là ta, duyên tan ngũ uẩn ra thì không còn là ta, là diệt, nhưng không phải là mất đi mà là trở lại với ngũ uẩn. Ngay các yếu tố của ngũ uẩn cũng luôn biến hóa theo luật nhân quả không ngừng nên vạn vật, con người cứ biến hóa vụt mất, vụt còn, không có sự vật riêng biệt tồn tại mãi mãi, không có cái tôi thường định (An - Atman).

Phạm trù "Vô thường" gắn liền với phạm trù "vô ngã". "Vô thường" nghĩa là vũ trụ là vô thủy, vô chung; vạn vật trong thế giới chỉ là dòng biến hóa vô thường, vô định không do một vị thần nào tạo nên cả; tất cả đều biến đổi theo luật nhân quả, theo quá trình sinh, trụ, dị, diệt (hay thành, trụ, hoại, không) và chỉ có sự biến hóa ấy là thường hữu. Tất cả mọi sự vật, hiện tượng tồn tại trong vũ trụ đều bị chi phối bởi luật nhân duyên. Cái nhân (Hetu) nhờ có cái duyên (pratitya) mới sinh ra được mà thành quả (phla). Quả lại do cái duyên mà thành ra nhân khác, nhân khác lại nhờ có duyên mà thành quả mới...và cứ biến đổi mãi mãi.

Vì không nhận thức được sự biến ảo vô thường đó nên người ta nhầm tưởng là cái tôi tồn tại mãi, cái gì cũng là của ta nên con người cứ khát ái, tham dục, hành động chiếm đoạt nhằm thỏa mãn những ham muốn, dục vọng đó tạo ra những kết quả, gây nên nghiệp báo (karma), mắc vào bể khổ triền miên (sam - sara) tức là mắc vào kiếp luân hồi.

b- Nhân sinh quan

Thừa nhận quan niệm "Luân hồi" và "Nghiệp" trong Upanishad, Phật giáo đặc biệt chú trọng triết lý nhân sinh, đặt mục tiêu tìm kiếm sự giải thoát cho chúng sinh khỏi vòng luân hồi, nghiệp báo để đạt tới trạng thái tồn tại Niết bàn (Nirvana).

Từ sự lý giải về căn nguyên nỗi khổ của con người, Thích Ca Mâu Ni đã đưa ra thuyết "Tứ diệu đế" và " Thập nhị nhân duyên" để giải thoát chúng sinh ra khỏi mọi nỗi khổ và kiếp nghiệp báo, luân hồi. Đây là triết lý nhân sinh chủ yếu của đạo Phật.

"Tứ diệu đế" là bốn chân lý chắc chắn, hiển nhiên, hoàn toàn cao hơn hết, gồm:

+ Khổ đế: Phật giáo coi " đời là bể khổ". Có trăm ngàn nỗi khổ, nhưng có 8 nỗi khổ trầm luân, bất tận mà bất cứ ai cũng phải gánh chịu là: Sinh, lão, bệnh, tử, thụ biệt ly ( Yêu thương mà phải chia lìa), Oán tăng hội ( Oán ghét nhau mà phải sống với nhau), sở cầu bất đắc ( Cầu mong mà không được), ngũ thụ uẩn ( năm yếu tố vô thường nung nấu làm nên sự đau khổ).

+ Nhân đế (hay Tập đế): Giải thích những nguyên nhân gây nên đau khổ cho chúng sinh. Đó là 12 nguyên nhân ( Thập nhị nhân duyên): 1. Vô minh; 2. Hành; 3. Thức; 4. Danh sắc; 5. Lục nhập; 6. Xúc; 7. Thụ; 8. ái; 9. Thủ; 10. Hữu; 11. Sinh và 12. Lão, tử. Trong 12 nhân duyên ấy thì Vô minh tức là ngu tối, không sáng suốt là nguyên nhân đầu tiên.

+ Diệt đế: Là lần theo Thập nhị nhân duyên, tìm ra cội nguồn của nỗi khổ, tiêu diệt

nó và đưa chúng sinh thoát khỏi nghiệp chướng, luân hồi, đạt tới cảnh trí Niết bàn.

+ Đạo đế: Chỉ ra con đường diệt khổ đạt tới giải thoát. Đó là con đường "tu đạo", hoàn thiện đạo đức cá nhân gồm 8 nguyên tắc ( bát chính đạo):

1. Chính kiến: Hiểu biết đúng đắn2. Chính tư duy: Suy nghĩ đúng đắn3. Chính ngữ: Giữ lời nói phải4. Chính nghiệp: Giữ đúng trung nghiệp5. Chính mệnh: Giữ ngăn dục vọng6. Chính tinh tiến: Rèn luyện không mệt mỏi7. Chính niệm: Có niềm tin vững chắc vào sự giải thoát8. Chính định: An định, không bị ngoại cảnh chi phối.

Tám nguyên tắc này có thể thâu tóm vào 3 điều phải học tập, rèn luyện là: Giới - Định - Tuệ ( tức là: giữ giới luật, thực hành thiền định và khai thông trí tuệ bát nhã).

Kết luận: Trong giai đoạn đầu, thế giới quan nhân duyên của Phật giáo đã có những yếu tố duy vật và biện chứng tự phát. Về lĩnh vực chính trị - xã hội, đạo Phật là tiếng nói phản kháng chế độ đẳng cấp khắc nghiệt, tố cáo chế độ xã hội bất công, đòi tự do tư tưởng và bình đẳng xã hội, nêu lên ước nguyện giải thoát con người khỏi nỗi bi kịch cuộc đời, khuyên người ta sống đạo đức, từ bi bác ái. Đó là những ưu điểm của triết lý Phật giáo. Tuy nhiên trong luận thuyết về nhân sinh và con đường giải thoát, tư tưởng Phật giáo vẫn còn hạn chế, mang nặng tính bi quan, yếm thế về cuộc sống, chủ trương "xuất thế", "siêu thoát" có tính duy tâm, không tưởng về những vấn đề xã hội.

2.2.2.3. Trường phái triết học Jaina

Jaina là một tôn giáo xuất hiện gần đồng thời với Phật giáo. Người sáng lập ra trường phái này là là Maharvira, có hiệu là Jaina ( nghĩa là Chiến thắng).Triết học cơ bản của Jaina là học thuyết và "cái tương đối". Theo thuyết nay, tồn tại đầu tiên là bất biến, vô thủy, vô chung, sự biến đổi của vạn vật là không cùng; thế giới vạn vật là sự thống nhất của cái biến đổi và cái bất biến. Cái vĩnh hằng là vật chất; cái không vĩnh hằng là các dạng của vật chất ( Thí dụ: Đất sét thì không thay đổi, nhưng cái bình bằng đất sét thì có thể thay đổi). Điều đó được thể hiện qua các khái niệm: 1. Tồn tại; 2. Không tồn tại; 3. Vừa tồn tại vừa không tồn tại; 4. Không thể miêu tả; 5. Tồn tại và không thể miêu tả; 6. Không tồn tại và không thể miêu tả; 7. Tồn tại và không tồn tại và không miêu tả được.

3. Một số nhận định về triết học ấn Độ cổ, trung đại

Triết học Ấn Độ cổ, trung đại đã đặt ra và bước đầu giải quyết nhiều vấn đề của triết học. Trong khi giải quyết những vấn đề thuộc về bản thể luận, nhận thức luận và nhân sinh quan, triết học ấn Độ đã thể hiện tính biện chứng và tầm khái quát khá sâu sắc, dã đưa lại nhiều đóng góp quý báu vào kho tàng di sản của triết học nhân loại.

Một xu hướng cơ bản trong triết học ấn Độ cổ, trung đại là quan tâm giải quyết những vấn đề nhân sinh dưới góc độ tâm linh tôn giáo với xu hướng "hướng nội", đi tìm cái "Đại ngã" trong cái "Tiểu ngã" của một thực thể cá nhân. Có thể nói, sự phản tỉnh nhân sinh là một nét trội và có ưu thế của nhiều học thuyết triết học ấn Độ cổ, trung đại ( trừ phái Lokayata), và hầu hết các học thuyết đều biến đổi theo xu hướng từ vô thần đến hữu thần, từ ít nhiều duy vật đến duy tâm hay nhị nguyên. Có thể điều đó là sự phản ánh trạng thái trì trệ của "phương thức sản xuất châu á" ở ấn Độ vào tư duy triết học; đến lượt mình, triết học lại trở thành một trong những nguyên nhân của tình trạng trì trệ đó.

2. Chương 3: Triết học Trung Hoa cổ, trung đại 3. 1. Hoàn cảnh ra đời và đặc điểm của triết học Trung Hoa cổ, trung đại.

1.1. Hoàn cảnh ra đời của triết học Trung Hoa cổ, trung đại            Trung Hoa cổ đại là một quốc gia rộng lớn, có lịch sử lâu đời từ cuối thiên niên kỷ III tr. CN kéo dài tới tận thế kỷ III tr. CN với sự kiện Tần Thủy Hoàng thống nhất Trung Hoa mở đầu cho thời kỳ phong kiến. Trong hơn 2000 năm lịch sử ấy, lịch sử Trung Hoa được phân chia làm 2 thời kỳ lớn: Thời kỳ từ thế kỷ IX tr. CN trở về trước và thời kỳ từ thế kỷ VIII tr. CN đến cuối thế kỷ III tr. CN.1.1.1. Thời kỳ thứ nhất: Có các triều đại nhà Hạ, nhà Thương và nhà Tây Chu. Theo các văn bản cổ, nhà Hạ ra đời vào khoảng thế kỷ XXI tr. CN, đánh dấu sự mở dầu cho chế độ chiếm hữu nô lệ ở Trung Hoa. Khoảng nửa đầu thế kỷ XVII tr. CN, người đứng đầu bộ tộc Thương là Thành Thang đã lật đổ nhà Hạ, lập ra nhà Thương, đóng đô ở đất Bạc( Hà Nam hiện nay). Đến thế kỷ XVI tr. CN, Bàn Canh rời đô về đất Ân nên nhà Thương còn gọi là nhà Ân. Vào khoảng thế kỷ XI tr. CN, Chu Vũ Vương đã giết vua Trụ nhà Ân  lập ra nhà Chu ( giai đoạn đầu là Tây Chu), đưa chế độ nô lệ ở Trung Hoa lên đỉnh cao. Nhà Chu đã thực hiện quốc hữu hóa về tư liệu sản xuất (gồm ruộng đất và sức lao động) rất nghiêm ngặt, tất cả đều thuộc quyền quản lý của vua nhà Chu . Đồng thời, thành lập những đô thị lớn tạo nên sự đối lập rất lớn giữa thành thị và nông thôn.            Trong thời kỳ này, thế giới quan thần thoại, tôn giáo và chủ nghĩa duy tâm thần bí thống trị trong đời sống tinh thần. Những tư tưởng triết học đã xuất hiện, nhưng chưa đạt tới mức là một hệ thống. Nó đã gắn chặt thần quyền với thế quyền, lý giải sự liên hệ mật thiết giữa đời sống chính trị - xã hội với lĩnh vực đạo đức luân lý. Lúc này cũng đã xuất hiện những quan niệm có tính chất duy vật mộc mạc, những tư tưởng vô thần tiến bộ.             Về khoa học, họ đã phát minh ra chữ viết và dựa vào sự quan sát vận hành của mặt trăng, các vì sao, tính chất chu kỳ của nước sông và quy luật sinh trưởng của cây trồng mà họ đã biết làm ra lịch (Âm lịch)            1.1.2. Thời kỳ thứ hai: là thời kỳ Đông Chu (còn gọi là thời kỳ Xuân Thu - Chiến quốc), thời kỳ chuyển biến từ chế độ chiếm hữu nô lệ sang chế độ phong kiến. Sự phát triển của sức sản xuất đã tác động mạnh mẽ đến hình thức sở hữu ruộng đất và kết cấu giai tầng của xã hội. Nếu dưới thời Tây Chu, đất đai thuộc sở hữu của nhà vua thì nay thuộc về tầng lớp địa chủ mới lên và chế độ sở hữu tư nhân về ruộng đất hình thành.Từ đó, sự phân hóa sang hèn dựa trên cơ sở tài sản xuất hiện. Xã hội lâm vào cảnh loạn lạc, rối ren và chiến tranh xảy ra liên miên. Đây chính là điều kiện lịch sử đòi hỏi giải thể chế độ nô lệ thị tộc nhà Chu, hình thành chế độ phong kiến; đòi hỏi giải thể nhà nước của chế độ gia trưởng, xây dựng nhà nước phong kiến nhằm giải phóng lực lượng sản xuất, mở đường cho xã hội phát triển.            Sự phát triển sôi động của xã hội đã đặt ra và làm xuất hiện những tụ điểm, những trung tâm của những "kẻ sĩ" luôn tranh luận về trật tự xã hội cũ và đề ra những mẫu hình của một xã hội trong tương lai. Lịch sử gọi đây là thời kỳ "Bách

gia chư tử" (trăm nhà trăm thầy), "Bách gia tranh minh" (trăm nhà đua tiếng). Chính trong quá trình ấy đã sản sinh ra những nhà tư tưởng lớn và hình thành nên các trường phái triết học khá hoàn chỉnh. Đặc điểm của các trường phái này là lấy con người và xã hội làm trung tâm của sự nghiên cứu, có xu hướng chung là giải quyết những vấn đề thực tiễn chính trị - đạo đức của xã hội. Theo Lưu Hâm (đời Tây Hán), Trung Hoa thời kỳ này có chín trường phái triết học chính (gọi là Cửu lưu hay Cửu gia) là: Nho gia, Mặc gia, Đạo gia, Âm dương gia, Danh gia, Pháp gia, Nông gia, Tung hoành gia, Tạp gia. Trừ Phật giáo được du nhập từ ấn Độ sau này, các trường phái triết học được hình thành vào thời kỳ này được bổ sung và hoàn thiện qua nhiều giai đoạn lịch sử và tồn tại cho tới thời kỳ cận đại.            1.2. Đặc điểm của triết học Trung Hoa cổ, trung đại            Thứ nhất, triết học Trung Hoa cổ, trung đại luôn nhấn mạnh tinh thần nhân văn, chú trong đến các tư tưởng triết học liên quan đến con người, còn triết học tự nhiên có phần mờ nhạt.            Thứ hai, triết học Trung Hoa cổ, trung đại chú trọng đến lĩnh vực chính trị -đạo đức của xã hội, coi việc thực hành đạo đức là hoạt động thực tiễn căn bản nhất của một đời người. Có thể nói, đây cũng chính là nguyên nhân dẫn đến sự kém phát triển về nhận thức luận và sự lạc hậu về khoa học thực chứng của Trung Hoa.            Thứ ba, triết học Trung Hoa cổ, trung đại nhấn mạnh sự thống nhất hài hòa giữa tự nhiên và xã hội, phản đối sự "thái quá" hay"bất cập".            Thứ tư, đặc điểm nổi bật của phương thức tư duy của triết học Trung Hoa cổ, trung đại là nhận thức trực giác, coi trọng tác dụng của cái "Tâm", coi đó là gốc rễ của nhận thức.            2. Một số học thuyết tiêu biểu của triết học Trung Hoa cổ, trung đại            2.1. Thuyết Âm - Dương, Ngũ hành            ở Trung Hoa, những quan niệm triết lý về "âm - dương", "ngũ hành" đã được lưu truyền từ rất sớm. Tới thời Xuân thu - Chiến quốc, những tư tưởng về Âm dương - Ngũ hành đã đạt tới mức là một hệ thống các quan niệm về bản nguyên và tính biến dịch của thế giới.            a. Tư tưởng triết học về Âm- Dương            Triết học Âm - Dương có thiên hướng suy tư về nguyên lý vận hành đầu tiên và phổ biến của vạn vật; đó là sự tương tác của hai thế lực đối lập nhau là Âm và Dương.            "Âm" là một phạm trù rất rộng, phản ánh khái quát những thuộc tính phổ biến của vạn vật như: nhu, thuận, tối, ẩm, phía dưới, phía phải, số chẵn (2,4,6...). "Dương" là phạm trù đối lập với "Âm", phản ánh khái quát những tính chất phổ biến của vạn vật như: cương, cường, sáng, khô, phía trên, phía trái, số lẻ (1,3,5...). Nhưng hai thế lực Âm - Dương không tồn tại biệt lập mà là thống nhất với nhau, chế ước lẫn nhau theo ba nguyên lý căn bản.            + Âm - Dương thống nhất trong Thái cực (Thái cực được coi là nguyên lý của sự thống nhất của hai mặt đối lập là âm và dương). Nguyên lý này nói lên tính toàn vẹn, chỉnh thể, cân bằng của cái đa và cái duy nhất. Chính nó bao hàm tư tưởng về sự thống nhất giữa cái bất biến và cái biến đổi.            + Trong Âm có Dương, trong Dương có Âm. Nguyên lý này nói lên khả năng biến đổi Âm - Dương đã bao hàm trong mỗi mặt đối lập của Thái cực.            Hai nguyên lý này thường được các học giả phái Âm - Dương khái quát bằng vòng tròn khép kín (tượng trưng cho Thái cực, trong đó được chia thành hai nửa (đen trắng) và trong nửa này đã bao hàm nhân tố của nửa kia (trong phần đen có nhân tố của phần trắng và ngược lại), biểu hiện cho nguyên lý trong Dương có Âm và trong Âm có Dương.

            + Sự khái quát đồ hình Thái cực Âm - Dương còn bao hàm nguyên lý: Dương tiến đến đâu thì Âm lùi đến đó và ngược lại; đồng thời "Âm thịnh thì Dương khởi", "Dương cực thì Âm sinh".            Để giải thích sự biến dịch từ cái duy nhất thành cái nhiều, đa dạng, phong phú của vạn vật, phái Âm - Dương đã đưa ra lôgíc tất định: Thái cực sinh Lưỡng nghi (Âm - Dương); Lưỡng nghi sinh Tứ tượng (Thái Dương - Thiếu Âm - Thiếu Dương - Thái Âm) và Tứ tượng sinh Bát quái ( Càn - Khảm - Cấn - Chấn - Tốn - Ly - Khôn - Đoài); Bát quái sinh vạn vật (vô cùng vô tận).            Tư tưởng triết học về Âm - Dương đạt tới mức là một hệ thống hoàn chỉnh trong tác phẩm Kinh Dịch, trong đó gồm 64 quẻ kép. Mỗi quẻ kép là một động thái, một thời của vạn vật và nhân sinh, xã hội như: Kiền, Khôn, Bĩ, Thái, Truân...; Sự chú giải Kinh Dịch là của nhiều bậc trí thức ở nhiều thời đại khác nhau với những xu hướng khác nhau. Điều đó tạo ra một "tập đại thành" của sự chú giải, bao hàm những tư tưởng triết học hết sức phong phú và sâu sắc.            b. Tư tưởng triết học về Ngũ hành            Tư tưởng triết học về Ngũ hành có xu hướng đi vào phân tích cấu trúc của vạn vật và quy nó về những yếu tố khởi nguyên với những tính chất khác nhau, những tương tác     (tương sinh, tương khắc) với nhau. Đó là năm yếu tố: Kim - Mộc - Thủy - Hỏa - Thổ. Kim tượng trưng cho tính chất trắng, khô, cay, phía Tây, v.v.; Thủy tượng trưng cho tính chất đen, mặn, phía Bắc, v.v.; Mộc tượng trưng cho tính chất xanh, chua, phía Đông, .v.v.; Hỏa tượng trưng cho tính chất đỏ, đắng, phía Nam,.v.v.; Thổ tượng trưng cho tính chất vàng, ngọt, ở giữa,.v.v.            Năm yếu tố này không tồn tại biệt lập tuyệt đối mà trong một hệ thống ảnh hưởng sinh - khắc với nhau theo hai nguyên tắc:            + Tương sinh (sinh hóa cho nhau): Thổ sinh Kim; Kim sinh Thủy; Thủy sinh Mộc; Mộc sinh Hỏa; Hỏa sinh Thổ.v.v.            + Tương khắc (chế ước lẫn nhau): Thổ khắc Thủy; Thủy khắc Hỏa; Hỏa khắc Kim; Kim khắc Mộc và Mộc khắc Thổ.v.v.            Sự hợp nhất giữa tư tưởng triết học Âm - Dương và Ngũ hành đã làm cho mỗi thuyết có sự bổ túc, hoàn thiện hơn, thể hiện điển hình ở chỗ: các quẻ đơn (Càn - Khảm - Cấn - Chấn - Tốn - Ly - Khôn - Đoài) đều được quy về Ngũ hành để biện giải và ngược lại, Ngũ hành cũng mang tính cách Âm - Dương. Chẳng hạn: Kiền - Đoài thuộc hành Kim; chấn - Tốn thuộc hành Mộc v.v. và Kim cũng có Kim Âm và Kim Dương; Mộc cũng có Mộc Âm và Mộc Dương.            2.2. Nho gia (thường gọi là Nho giáo)            Nho gia xuất hiện vào khoảng thế kỷ VI tr. CN dưới thời Xuân Thu, người sáng lập là Khổng Tử (551 - 479 tr. CN). Đến thời Chiến Quốc, Nho gia đã được Mạnh Tử và Tuân Tử hoàn thiện và phát triển theo hai xu hướng khác nhau: duy vật và duy tâm, trong đó dòng Nho gia Khổng - Mạnh có ảnh hưởng rộng và lâu dài nhất trong lịch sử Trung Hoa và một số nước lân cận.            Kinh điển chủ yếu của Nho gia gồm Tứ Thư (Luận ngữ, Đại học, Trung Dung, Mạnh Tử) và Ngũ Kinh (Thi, Thư, Lễ, Dịch và Xuân Thu). Các kinh sách này hầu hết đều viết về xã hội, về kinh nghiệm lịch sử Trung Hoa. Điều này cho thấy rõ xu hướng biện luận về xã hội, về chính trị - đạo đức là những tư tưởng cốt lõi của Nho gia. Những quan niệm đó được thể hiện ở những tư tưởng chủ yếu sau:            Thứ nhất, Nho gia coi những quan hệ chính trị - đạo đức là những quan hệ nền tảng của xã hội, trong đó quan trọng nhất là quan hệ vua - tôi, cha - con, chồng - vợ (gọi là Tam cương). Nếu xếp theo tôn ty trật tự, trên dưới thì vua ở vị trí cao

nhất, còn nếu xếp theo chiều ngang của quan hệ thì vua - cha - chồng xếp ở hàng làm chủ. Điều này phản ánh tư tưởng chính trị quân quyền và phụ quyền của Nho gia.            Thứ hai, xuất hiện trong bối cảnh lịch sử quá độ sang xã hội phong kiến, một xã hội đầy những biến động loạn lạc và chiến tranh nên lý tưởng của Nho gia là xây dựng một "xã hội đại đồng". Đó là một xã hội có trật tự trên - dưới, có vua sáng - tôi hiền, cha từ - con thảo, trong ấm - ngoài êm trên cơ sở địa vị và thân phận của mỗi thành viên từ vua chúa, quan lại đến thứ dân. Có thể nói đó là lý tưởng của tầng lớp quý tộc cũ cũng như của giai cấp địa chủ phong kiến đang lên.            Thứ ba, Nho gia lấy giáo dục làm phương thức chủ yếu để đạt tới xã hội lý tưởng "đại đồng". Do không coi trọng cơ sở kinh tế và kỹ thuật của xã hội nên nền giáo dục của Nho gia chủ yếu hướng vào việc rèn luyện đạo đức con người. Trong bảng giá trị đạo đức của Nho gia thì chuẩn mực gốc là "Nhân". Những chuẩn mực khác như Lễ, Nghĩa, Trí, Tín, Trung, Hiếu.v .v. đều là những biểu hiện cụ thể của Nhân.            Thứ tư, Nho gia quan tâm đến vấn đề bản tính con người. Việc giải quyết những vấn đề chính trị -xã hội đòi hỏi Nho gia cũng như nhiều học thuyết khác của Trung Hoa thời cổ phải đặt ra và giải quyết vấn đề bản tính con người. Trong học thuyết Nho gia không có sự thống nhất quan điểm về vấn đề này, nhưng nổi bật là quan điểm của Mạnh Tử. Theo ông, "bản tính con người vốn là thiện" (Nhân chi sơ, tính bản thiện). Thiện là tổng hợp những đức tính vốn có của con người từ khi mới sinh ra như: Nhân, Nghĩa, Lễ .v.v.            Mạnh Tử đã thần bí hóa những giá trị chính trị - đạo đức đến mức coi chúng là tiên thiên, bẩm sinh. Do quan niệm tính thiện nên Nho gia (dòng Khổng - Mạnh) đề cao sự giáo dục con người để con người trở về đường thiện với những chuẩn mực đạo đức có sẵn.            Đối lập với Mạnh Tử coi tính người là Thiện, Tuân Tử lại coi bản tính con người vốn là ác (Nhân chi sơ, tính bản ác). Mặc dù vậy, nhưng có thể giáo hóa trở thành thiện (Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí....). Xuất phát từ quan niệm đó về tính người, Tuân Tử chủ trương đường lối trị nước kết hợp giữa Nho gia và Pháp gia.            Người sáng lập ra Nho gia là Khổng Tử (551 - 479 tr.CN)            Trong quan niệm về thế giới, tư tưởng của Khổng Tử luôn có những mâu thuẫn. Một mặt, khi chống lại chủ nghĩa thần bí, tôn giáo đương thời, ông thừa nhận sự vật, hiện tượng trong tự nhiên luôn luôn tự vận động,biến hóa không phụ thuộc vào mệnh lệnh của Trời. “ Trời có nói gì đâu mà bốn mùa vận hành, vạn vật sinh hóa mãi mãi” (Luận ngữ, Dương Hóa, 18); hay “ cũng như dòng nước chảy, mọi vật đều trôi đi, ngày đêm không ngừng, không nghỉ” (Luận ngữ, Tử Hãn, 16). Đó là yếu tố duy vật chất phác và tư tưởng biện chứng tự phát của ông. Mặt khác, ông lại cho rằng Trời có ý chí và có thể chi phối vận mệnh của con người (Thiên mệnh). Đó là yếu tố duy tâm khách qua trong quan điểm của ông. Ông nói: “Đạo của ta thi hành ra được cũng do mệnh Trời, mà bị bỏ phế cũng là do mệnh Trời” (Luận ngữ, Hiến vấn, 38); “làm sao có thể cải được mệnh Trời”. Hiểu biết mệnh Trời là một điều kiện tất yếu để trở thành con người hoàn thiện là người quân tử. Cũng như thế, một mặt Khổng Tử tuyên truyền sức mạnh của quỷ thần; nhưng mặt khác ông lại nhấn mạnh vai trò quan trọng của hoạt động con người trong đời sống.            Quan niệm về nhận thức trong học thuyết của Khổng Tử không phát triển, không đặt ra vấn đề chân lý mà chỉ dừng lại ở vấn đề “tri thức luận” (tri thức do đâu mà có). Theo ông, tri thức có hai loại là “thượng trí” (không học cũng biết) và

“hạ ngu”(học cũng không biết). Nghĩa là ông đã thừa nhận có tri thức tiên thiên, có trước sự nhận thức của con người. Đối tượng để dạy dỗ, giáo hóa nằm giữa “trí” và “ngu”, nếu chịu khó học tập có thể vươn tới thượng trí. Còn không học thì rơi xuống hạ ngu. Ưu điểm của ông là chủ trương “hữu giáo vô loại” (học thì không phân loại). Khổng Tử cũng nêu ra một số phương pháp học tập có ý nghĩa như: học phải đi đôi với luyện tập; học phải kết hợp với suy nghĩ; phải ôn cũ để biết mới; học phải nắm được cái cốt yếu”Tuy nhiên, hạn chế của Khổng Tử là ở quan niệm  học theo lối “hoài cổ”, coi thường tri thức về sản xuất, lao động chân tay.            Tư tưởng về luân lý, đạo đức, chính trị - xã hội là một trong những vấn đề cốt lõi trong học thuyết Khổng Tử. Những nguyên lý đạo đức cơ bản nhất trong học thuyết đạo đức của Khổng Tử là : Nhân, lễ, trí, dũng...cùng với một hệ thống quan niệm về chính trị - xã hội như “nhân trị”, “chính danh”, “thượng hiền”, “quân tử”, “tiểu nhân”...            Khổng Tử lấy chữ “Nhân” làm nguyên lý đạo đức cơ bản trong triết học của mình. Nhân có ý nghĩa rất rộng, bao hàm nhiều mặt trong đời sống con người, có lúc trừu tượng, có lúc cụ thể, tuỳ theo trình độ, hoàn cảnh mà ông giảng giải về nhân với nội dung khác nhau. “Sửa mình theo lẽ là nhân”, “ Điều gì mình không muốn, đừng đem nó làm cho người khác là nhân”, “yêu thương người là nhân”...Tư tưởng bao trùm của Nhân là yêu thương con người, là đạo làm người.            Để điều nhân có thể thực hiện được thì phải bằng “lễ”. Lễ ở Khổng Tử là những phong tục, tập quán, những quy tắc, quy định trật tự xã hội và cả thể chế pháp luật Nhà nước như: sinh, tử, tang, hôn tế lễ, triều sính, luật lệ, hình pháp...Lễ được coi là hình thức biểu hiện của nhân. Mặc dù kiên trì bảo vệ lễ của nhà Chu , nhưng Khổng Tử cũng đưa thêm những nội dung mới và phát triển nó lên, biến lễ thành một phạm trù có ý nghĩa xã hội và nhân văn sâu sắc.            Mục đích của Khổng Tử là xây dựng một xã hội có tôn ty trật tự, kỷ cương. Để làm đươc điều đó cần phải có “lễ” và “chính danh”. “Chính danh là làm mọi việc cho ngay thẳng”(Luận ngữ, Nhan Uyên,1); “Chính danh thì người nào có địa vị, bổn phận chính đángcủa người ấy, trên dưới, vua tôi, cha con trật tự phân minh, vua lấy lễ mà khiến tôi, tôi lấy trung mà thờ vua”(Luận ngữ, Bát Dật, 19)...Theo Khổng Tử, muốn trị nước trước tiên phải sửa mình cho chính danh, vì “danh không chính thì lời nói không thuận; lời nói không thuận thì sự việc không thành công; sự việc không thành công thì lễ nhạc không hưng thịnh; lễ nhạc không hưng thịnh thì hình phạt không đúng; hình phạt không đúng thì dân không biết theo ai?” (Luận ngữ, Tử Lộ, 3). Xuất phát từ tình hình loạn lạc của xã hội Trung Quốc thời Xuân Thu, Khổng Tử đã nêu lên thuyết “chính danh”, nhưng trên thực tế, học thuyết này mang tính bảo thủ, bảo vệ cho lợi ích của quý tộc nhà Chu.            Để thực hiện mục đích của mình, Khổng Tử chống việc duy trì ngôi vua theo huyết thống và chủ trương “thượng hiền”, dùng người không phân biệt đẳng cấp xuất thân của họ. Trong việc chính trị, vua phải biết “trọng dụng người hiền đức, tài cán và rộng lượng với những kẻ cộng sự” (Luận ngữ, Tử Lộ, 2). Việc ông mở trường dạy học chính là nhằm mục đích đào tạo ra những người có tài, đức tham gia vào công cuộc cai trị.            Toàn bộ học thuyết về nhân, lễ, chính danh... của Khổng Tử là nhằm phục vụ mục đích chính trị là “Đức trị”. Ông phản đối việc dùng hình phạt để trị dân vì làm như vậy, dân sợ mà phải theo chứ không phục. Theo ông, làm chính trị mà dùng đức cảm hóa người thì giống như sao Bắc Đẩu ở một nơi mà các sao khác đều chầu đến.            Tóm lại: So với các học thuyết khác, Nho gia có nội dung phong phú và

mang tính hệ thống hơn cả; hơn thế nữa, nó còn là hệ tư tưởng chính thống của giai cấp thống trị Trung Hoa suốt hơn hai ngàn năm của xã hội phong kiến. Để trở thành hệ tư tưởng chính thống, Nho gia đã được bổ sung và hoàn thiện qua nhiều giai đoạn lịch sử trung đại: Hán, Đường, Tống, Minh, Thanh, nhưng tiêu biểu hơn cả là dưới triều đại nhà Hán và nhà Tống, gắn liền với tên tuổi của các bậc danh Nho như Đổng Trọng Thư (thời Hán), Chu Đôn Di, Trương Tải, Trình Hạo, Trình Di, Chu Hy (thời Tống). Quá trình bổ sung và hoàn thiện Nho gia thời trung đại được tiến hành theo hai xu hướng cơ bản:            Một là, hệ thống hóa kinh điển và chuẩn mực hóa các quan điểm triết học của Nho gia theo mục đích ứng dụng vào đời sống xã hội, phục vụ lợi ích thống trị của giai cấp phong kiến; vì thế Đổng Trọng Thư đã làm nghèo nàn đi nhiều giá trị nhân bản và biện chứng của Nho gia cổ đại. Tính duy tâm thần bí của Nho gia trong các quan điểm về xã hội cũng được đề cao. Tính khắc nghiệt một chiều trong các quan hệ Tam cương, Ngũ thường thường được nhấn mạnh.            Hai là, hoàn thiện các quan điểm triết học về xã hội của Nho gia trên cơ sở bổ sung bằng các quan điểm triết học của thuyết Âm Dương - Ngũ hành, những quan niệm về bản thể của Đạo gia, tư tưởng về pháp trị của Pháp gia v.v. Vì vậy, có thể nói: Nho gia thời trung đại là tập đại thành của tư tưởng Trung Hoa. Nho gia còn có sự kết hợp với cả tư tưởng triết học ngoại lai là Phật giáo. Sự kết hợp các tư tưởng triết học của Nho gia với những tư tưởng triết học ngoài Nho gia đã có ngay từ thời Hán và ít nhiều có cội nguồn từ Mạnh Tử. Tuy nhiên, sự kết hợp đạt tới mức nhuần nhuyễn và sâu sắc chỉ có dưới thời nhà Tống (960 - 1279).            2.3. Đạo gia (hay học thuyết về Đạo)            Người sáng lập ra Đạo gia là Lão Tử (khoảng thế kỷ VI tr. CN). Học thuyết của ông được Dương Chu và Trang Chu thời Chiến quốc hoàn thiện và phát triển theo hai hướng ít nhiều khác nhau. Những tư tưởng triết học của Đạo gia được khảo cứu chủ yếu qua Đạo đức kinh và Nam hoa kinh.             Tư tưởng cốt lõi của Đạo gia là học thuyết về "Đạo" với những tư tưởng biện chứng, cùng với học thuyết "Vô vi" về lĩnh vực chính trị - xã hội.            Về bản thể luận, tư tưởng về Đạo là nội dung cốt lõi trong bản thể luận của Đạo gia. Phạm trù Đạo bao gồm những nội dung cơ bản sau:            - "Đạo" là bản nguyên của vạn vật. Tất cả từ Đạo mà sinh ra và trở về với cội nguồn của Đạo.            - "Đạo" là cái vô hình, hiện hữu là cái "có"; song Đạo và hiện hữu không thể tách rời nhau. Trái lại, Đạo là cái bản chất, hiện hữu là cái biểu hiện của Đạo. Bởi vậy, có thể nói: Đạo là nguyên lý thống nhất của mọi tồn tại.            - "Đạo" là nguyên lý vận hành của mọi hiện hữu. Nguyên lý ấy là "đạo pháp tự nhiên".             Chính trong quan niệm về "Đạo" đã thể hiện một trình độ tư duy khái quát cao về những vấn đề bản nguyên thế giới, nhìn nhận thế giới trong tính chỉnh thể thống nhất của nó.            Quan niệm về tính biện chứng của thế giới không tách rời những quan niệm về "Đạo", trong đó bao hàm những tư tưởng chủ yếu sau:            Mọi hiện hữu đều biến dịch theo nguyên tắc "bình quân" và "phản phục" (cân bằng và quay trở lại cái ban đầu).            - Các mặt đối lập trong thể thống nhất, quy định lẫn nhau, là điều kiện tồn tại của nhau, trong cái này đã có cái kia.            Do nhấn mạnh nguyên tắc "bình quân" và "phản phục" trong biến dịch nên Đạo gia không nhấn mạnh tư tưởng đấu tranh với tư cách là phương thức giải

quyết mâu thuẫn nhằm thực hiện sự phát triển; trái lại, đã đề cao tư tưởng điều hòa mâu thuẫn, coi đó là trạng thái lý tưởng. Bởi vậy triết học Đạo gia không bao hàm tư tưởng về sự phát triển.            Học thuyết chính trị - xã hội với cốt lõi là luận điểm "Vô vi". Vô vi không phải là cái thụ động, bất động hay không hành động mà có nghĩa là hành động theo bản tính tự nhiên của "Đạo".            2.4. Mặc gia            Phái Mặc gia do Mặc Tử, tức Mặc Địch (khoảng từ 479 -381 tr.CN) sáng lập thời Xuân Thu. Sang thời Chiến Quốc dã phát triển thành phái Hậu Mặc. Đây là một trong ba học thuyết lớn nhất đương thời (Nho - Đạo - Mặc).            Tư tưởng triết học trung tâm của Mặc gia thể hiện ở quan niệm về "Phi thiên mệnh". Theo quan niệm này thì sự giàu, nghèo, thọ, yểu...không phải là do định mệnh của Trời mà là do người. Nếu người ta nỗ lực làm việc, tiết kiệm tiền của thì ắt giàu có, tránh được nghèo đói. Đây là quan niệm khác với quan niệm Thiên mệnh có tính chất thần bí của Nho giáo dòng Khổng - Mạnh.            Học thuyết "Tam biểu" của Mặc gia mang tính cách là một học thuyết về nhận thức, có xu hướng duy vật và cảm giác luận, đề cao vai trò của kinh nghiệm, coi đó là bằng chứng xác thực của nhận thức.            Thuyết "Kiêm ái" là một chủ thuyết chính trị - xã hội mang đậm tư tưởng tiểu nông. Mặc Địch phản đối quan điểm của Khổng Tử về sự phân biệt thứ bậc, thân sơ...trong học thuyết "Nhân". Ông chủ trương mọi người yêu thương nhau, không phân biệt thân sơ, đẳng cấp...            Phái Hậu Mặc đã phát triển tư tưởng của Mặc gia sơ kỳ chủ yếu trên phương diện nhận thức luận.2.5. Pháp gia             Là một trường phái triết học lớn của Trung Hoa cổ đại, chủ trương dùng những luật lệ, hình pháp của nhà nước là tiêu chuẩn để điều chỉnh hành vi đạo đức của con người và củng cố chế độ chuyên chế thời Chiến quốc.             Là tiếng nói đại diện cho tầng lớp quý tộc mới, đấu tranh kiên quyết chống lại tàn dư của chế độ công xã gia trưởng truyền thống và tư tưởng bảo thủ, mê tín tôn giáo đương thời.             Đại diện của phái Pháp gia là Hàn Phi Tử (280 - 233 tr. CN). Tư tưởng Pháp trị của Hàn Phi Tử dựa trên những luận cứ triết học cơ bản sau:            Về tự nhiên:             Ông giải thích sự phát sinh, phát triển của vạn vật theo tính quy luật khách quan mà ông gọi là Đạo. Đạo là quy luật phổ biến của giới tự nhiên vĩnh viễn tồn tại và không thay đổi. Còn mỗi sự vật đều có "Lý" của nó. "Lý" là sự biểu hiện khác nhau của Đạo trong mỗi sự vật cụ thể và là cái luôn luôn biến hóa và phát triển. Từ đó, ông yêu cầu mọi hành động của con người không chỉ dựa trên quy luật khách quan, mà còn phải thay đổi theo sự biến hóa của "Lý", chống thái độ cố chấp và bảo thủ.            Về lịch sử:             Ông thừa nhận sự biến đổi của đời sống xã hội, khẳng định rằng không thể có chế độ xã hội nào là không thay đổi. Do đó không thể có khuôn mẫu chung cho mọi xã hội. Ông đã phân chia sự tiến triển của xã hội làm 3 giai đoạn chính, mỗi giai đoạn đó xã hội có những đặc điểm và tập quán riêng ứng với trình độ nhất định của sản xuất và văn minh. Đó là:            + Thời Thượng cổ: Con người biết lấy cây làm nhà và phát minh ra lửa để nấu chín thức ăn.

            + Thời Trung cổ: Con người đã biết trị thủy, khắc phục thiên tai.            + Thời Cận cổ: Bắt đầu xuất hiện giai cấp và xảy ra các cuộc chinh phạt lẫn nhau.            Động lực căn bản của sự thay đổi xã hội được ông quy về sự thay đổi của dân số và của cải xã hội.            Về thuyết "Tính người":             ông theo quan niệm của Tuân Tử coi tính người là ác, đưa ra học thuyết luân lý cá nhân vị lợi, luôn có xu hướng lợi mình hại người, tránh hại cầu lợi...Kẻ thống trị phải nương theo tâm lý vị lợi của con người để đặt ra pháp luật, trọng thưởng, nghiêm phạt để duy trì trật tự xã hội.            Tư tưởng về pháp trị.            Trên cơ sở những luận điểm triết học cơ bản ấy, Hàn Phi Tử đã đề ra học thuyết Pháp trị, nhấn mạnh sự cần thiết phải cai trị xã hội bằng luật pháp. Ông cũng phản đối thuyết nhân trị, đức trị của Nho giáo, phép "vô vi trị" của Đạo gia. Phép trị quốc của Hàn Phi Tử bao gồm 3 yếu tố tổng hợp là pháp, thế và thuật, trong đó pháp là nội dung của chính sách cai trị, thế và thuật là phương tiện để thực hiện chính sách đó.            + "Pháp" là một phạm trù của triết học Trung Hoa cổ đại. Theo nghĩa hẹp, là quy định, luật lệ có tính chất khuôn mẫu mà mọi người trong xã hội phải tuân thủ; theo nghĩa rộng, pháp được coi là một thể chế, chế độ chính trị và xã hội. Vì vậy, pháp được coi là tiêu chuẩn, căn cứ khách quan để định rõ danh phận, giúp cho mọi người thấy rõ được bổn phận, trách nhiệm của mình.            + "Thế" là địa vị, thế lực, quyền uy của người cầm đầu chính thể.            + "Thuật" cũng là chính danh, là phương sách trong thuật lãnh đạo của nhà vua nhằm lấy danh mà tránh thực.            3. Một số nhận định về triết học Trung Hoa cổ, trung đại            Nền triết học Trung Hoa cổ đại ra đời vào thời kỳ quá độ từ chế độ chiếm hữu nô lệ lên chế độ phong kiến. Trong bối cảnh lịch sử ấy, mối quan tâm hàng đầu của các nhà tư tưởng Trung hoa cổ đại là những vấn đề thuộc đời sống thực tiễn chính trị - đạo đức của xã hội. Tuy họ vẫn đứng trên quan điểm duy tâm để giải thích và đưa ra những biện pháp giải quyết các vấn đề xã hội, nhưng những tư tưởng của họ đã có tác dụng rất lớn trong việc xác lập một trật tự xã hội theo mô hình chế độ quân chủ phong kiến trung ương tập quyền theo những giá trị chuẩn mực chính trị - đạo đức phong kiến phương Đông.            Bên cạnh những suy tư sâu sắc về các vấn đề xã hội, nền triết học Trung Hoa thời cổ còn cống hiến cho lịch sử triết học thế giới những tư tưởng sâu sắc về sự biến dịch của vũ trụ. Những tư tưởng về Âm dương - Ngũ hành tuy còn có những hạn chế nhất định, nhưng đó là những triết lý đặc sắc mang tính chất duy vật và biện chứng của người Trung Hoa thời cổ, có ảnh hưởng lớn đến thế giới quan triết học sau này ở Trung Hoa và một số nước khác trong khu vực.

Chương 4: Triết học Hy Lạp cổ đại 1. Hoàn cảnh lịch sử xã hội Hy Lạp cổ đại

1.1. Trong những nền văn minh cổ đại rực rỡ mà ngày nay người ta biết được thì nền văn minh Hy Lạp

- La Mã xuất hiện muộn hơn cả, nhưng nó lại rất phong phú, đặc biệt là về triết học. Điều đó có thể giải

thích bằng tính chất điển hình của chế độ chiếm hữu nô lệ ở đây. Hy Lạp và La Mã đã có một chế độ

chiếm hữu nô lệ phát triển tới hình thức cao, mang tính chất điển hình, biểu hiện ở các điểm sau đây:

- Sự  phân hoá giai cấp trong xã hội hết sức rõ rệt thành hai giai cấp chủ yếu là giai cấp chủ nô và giai

cấp nô lệ. Nô lệ có số lượng đông đảo trong xã hội và sống tập trung (có tài liệu cho biết: vào thế kỷ IV.

tr.CN, A - ten có số dân là 34 vạn, thì 25 vạn là nô lệ).

- Nô lệ là lực lượng sản xuất chủ yếu trong xã hội (trong sản xuất nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương

nghiệp và mậu dịch hàng hải).

- Mâu thuẫn giữa chủ nô và nô lệ ngày càng gay gắt đã làm cho mức độ ác liệt của cuộc đấu tranh giữa

nô lệ với chủ nô ngày càng tăng (tiêu biểu là cuộc nổi dậy của Xpác-ta-cu-xơ vào năm 70 tr.CN). Giai

cấp chủ nô cũng phân hoá thành chủ nô quý tộc và chủ nô dân chủ. Chủ nô quý tộc gắn liền với sản xuất

nông nghiệp, bảo thủ và chuyên chế. Chủ nô dân chủ gắn liền với công thương nghiệp, tiến bộ hơn,

thường đề xuất những chủ trương dân chủ chống lại chủ nô quý tộc. Cuộc đấu tranh giữa các trường

phái triết học duy vật và duy tâm thời cổ đại Hy Lạp - La Mã chủ yếu là cuộc đấu tranh giữa chủ nô dân

chủ và chủ nô quý tộc.

- Tính chất chuyên chế của bộ máy nhà nước chủ nô thường xuất hiện dưới hình thức các thành bang

(quốc gia thành thị). Nhà nước được tổ chức theo kiểu cộng hoà hay dân chủ; các kiểu nhà nước này

đều là công cụ chuyên chính của giai cấp chủ nô.

1.2. Chế độ chiếm hữu nô lệ Hy Lạp ra đời từ  thế kỷ VI tr.CN và suy tàn vào thế kỷ V. Sự phát triển

của nó đã mở rộng sự phân công xã hội, tách lao động trí óc khỏi lao động chân tay, tạo điều kiện cho

tầng lớp trí thức chủ nô nghiên cứu triết học, khoa học và sáng tạo văn học nghệ thuật. Hơn nữa, qua

cuộc chiến tranh Hy Lạp - Ba Tư, nền văn hoá Hy Lạp - La Mã đã kế thừa được nhiều thành tựu văn

hoá của phương Đông.

Về văn học, sớm nhất là Ome (Homère). Về sử học, nổi tiếng nhất là nhà chép sử Hêrôđốt (Hérodote).

Về toán học và thiên văn học, có Talét (Thalès), Pitago (Pythagore), Ơclít (Euclide). Về vật lý học, có

Acsimét (Archimède). Về y - sinh học, có Híppôcrát (Hippocrate). Về điêu khắc, có đền Páctênôn

(Parthénon) của nhà điêu khắc Phiđiát (Phiđias). Về kiến trúc, có tượng thần Vệ nữ (Venus) của

Praxiten. Về hội hoạ, có bức Maratông trong chiến tranh Hy Lạp - Ba Tư v.v.

Tất cả những tiền đề kinh tế, xã hội, khoa học, văn học, nghệ thuật nói trên là những điều kiện cho sự

phát triển rực rỡ của triết học cổ Hy Lạp. Như Ăng-ghen nói, nếu không có chế độ nô lệ, thì cũng không

có nhà nước Hy Lạp, không có khoa học và nghệ thuật Hy Lạp.

2. Sự hình thành, phát triển và suy tàn của triết học Hy Lạp cổ đại

Lịch sử triết học Hy Lạp - La Mã cổ đại có thể chia làm ba thời kỳ. Xuyên suốt ba thời kỳ ấy là cuộc

đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm mà đỉnh cao là cuộc đấu tranh giữa đường lối

duy vật của Đê-mô-crít và đường lối duy tâm của Pla-tôn.

2.1. Thời kỳ thứ nhất (thế kỷ VI tr.CN): Đây là thời kỳ chế độ chiếm hữu nô lệ mới hình thành.

Do sự phát triển của sản xuất, thế giới quan cũ có tính chất tôn giáo, thần thoại dần dần nhường

chỗ cho những hiểu biết khoa học về con người, về vũ trụ. Trên cơ sở đó, triết học với tư cách là

một khoa học bao quát mọi tri thức (khoa học của khoa học) ra đời.

a. Ba nhà triết học duy vật thuộc trường phái Mi-lê (tên một đô thị cổ Hy Lạp) là Talét, Anaximăngđrơ

và Anaximen cho rằng có những thực thể vật chất đầu tiên, vĩnh viễn vận động tạo ra mọi vật trên thế

giới. Theo Talét đó là nước, theo Anaximăngđrơ đó là một thực thể vô định và vô hạn, theo Anaximen

đó là không khí.

Hêraclít không thuộc trường phái nói trên, ông cũng cho rằng bản nguyên của vũ trụ là lửa, lửa thông

qua sự đấu tranh giữa các mặt đối lập mà sinh ra vạn vật.

b. Ngược lại, một số nhà triết học thuộc trường phái Êlê (tên một đô thị cổ ở miền nam nước Ý) như

Xênôphan, Pácmênít, Dênông và trường phái Pitago lại có những quan điểm duy tâm, siêu hình về

nguồn gốc vũ trụ. Họ cho rằng, thế giới là một tồn tại bất động và bất biến (trường phái Êlê), con số là

bản nguyên của vũ trụ (trường phái Pitago).

2.2. Thời kỳ thứ  hai (bắt đầu từ thế kỷ V. tr.CN): Đây là thời kỳ chế độ chiếm hữu nô lệ phát

triển đến hình thức cao và cũng là thời kỳ phồn vinh của triết học cổ đại Hy Lạp. Thời kỳ này,

đối tượng nghiên cứu của triết học được mở rộng sang các vấn đề về kết cấu của vật chất, nhận

thức luận và đời sống chính trị. Trong đó, kết cấu của vật chất là vấn đề trung tâm của nhiều

trường phái triết học.

a. Theo khuynh hướng duy vật. Ămpeđôclơ cho rằng, bản nguyên của vũ trụ không phải chỉ là một thực

thể riêng biệt (như  trường phái Milê) mà là gồm 4 thực thể: đất, nước, lửa, không khí. Anaxago lại cho

rằng, mọi vật đều được cấu tạo từ hạt cực nhỏ nhờ quá trình phân giải và đồng nhất của chúng.

Đạt tới đỉnh cao nhất của chủ nghĩa duy vật thời kì này là học thuyết về nguyên tử của Đêmôcrít. Theo

ông, tất cả mọi vật đều được cấu thành từ những nguyên tử. Nguyên tử là những phần tử  vật chất nhỏ

nhất, không thể phân chia được, chúng vĩnh viễn vận động, không có điểm kết thúc.

b. Đối lập lại chủ nghĩa duy vật trên đây là chủ nghĩa duy tâm khách quan của Platôn. Ông là đại biểu

lớn nhất của chủ nghĩa duy tâm thời cổ đại Hy Lạp. Ông đã xây dựng học thuyết về ý niệm để chống lại

chủ nghĩa duy vật. Theo ông, giới tự  nhiên bắt nguồn từ ý niệm.

c. Dao động giữa đường lối duy vật của Đêmôcrít và đường lối duy tâm của Platôn là Arixtốt. Ông là

một nhà triết học lớn, bộ óc bách khoa thời cổ đại Hy Lạp - La Mã, nhưng là một nhà triết học không

triệt để. Một mặt, ông bác bỏ thuyết ý niệm của Platôn; mặt khác ông lại chủ trương hình thức là bản

chất của mọi sự vật, mà hình thức của mọi hình thức là tư duy (hình thức thuần tuý).

2.3. Thời kỳ thứ ba (từ thế kỷ thứ III TCN): Đây là thời kỳ khủng hoảng và suy vong của chế độ

chiếm hữu nô lệ ở Hy Lạp - La Mã. Cùng với sự suy tàn đó, nền văn hoá mà nó sản sinh ra cũng

suy tàn theo. Vào cuối thế kỷ này, chỉ còn Êpiquya và học trò của ông là Lucơrexơ là tiếp tục

đường lối duy vật của Đê-mô-crít.

Triết học Hy Lạp - La Mã cổ đại đã đặt ra hầu hết các vấn đề triết học mà người ta thường thấy mối

quan hệ của nó với các khuynh hướng, các trào lưu triết học sau này.

Trong những thành tựu triết học Hy Lạp-La Mã cổ đại, học thuyết về nguyên tử của Đêmôcrít, tư tưởng

biện chứng của Hêraclít và lôgích học của Arixtốt là những cống hiến xuất sắc đối với sự phát triển của

tư tưởng triết học nhân loại.

Cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm trong lịch sử triết học Hy Lạp-La Mã cổ

đại chứng tỏ rằng, ngay từ đầu, lịch sử triết học là lịch sử đấu tranh giữa hai thế giới quan, hai phương

pháp luận đối lập nhau. Cuộc đấu tranh ấy phản ánh lợi ích của những tầng lớp, những giai cấp khác

nhau trong xã hội có giai cấp đối kháng.

3. Một số nhà triết học Hy Lạp cổ đại

3.1. Đêmôcrít (460-370 tr.CN) sinh trưởng trong một gia đình chủ nô dân chủ ở Ápđerơ (Hy Lạp). Ông đã đến Ai Cập, Ba Tư, Ấn Độ, nên đã có dịp tiếp xúc với nền văn hoá phương Đông cổ đại. Ông am hiểu toán học, vật lý học, sinh vật học cũng như mỹ học, ngôn ngữ học và âm nhạc v.v. Ông có đến 70 tác phẩm nghiên cứu về các lĩnh vực khoa học nói trên. Ông được Mác và Ăng -ghen coi là bộ óc bách khoa đầu tiên của người Hy Lạp.Đê-mô-crít là đại biểu xuất sắc của chủ nghĩa duy vật cổ đại Hy Lạp. Thuyết nguyên tử là cống hiến nổi bật của ông đối với chủ nghĩa duy vật. Ngoài ra, ông còn có nhiều đóng góp quý giá về lý luận nhận thức.a. Thuyết nguyên tửThuyết nguyên tử đã được Lơxíp (Leucippe) nêu lên từ trước. Nhưng phải đến Đêmôcrít học thuyết đó mới trở lên chặt chẽ. Theo ông, vũ trụ được cấu thành từ hai thực thể đầu tiên: nguyên tử và chân không.Nguyên tử là những hạt vật chất cực nhỏ, không nhìn thấy được, không thể phân chia nhỏ hơn được nữa. Nguyên tử không biến đổi, tồn tại vĩnh viễn và vận động không ngừng. Nguyên tử không khác

nhau về chất, chúng có mùi vị, âm thanh và mầu sắc. Nguyên tử chỉ khác nhau về hình thức, kích thước, vị trí và trình tự kết hợp của chúng. Có những nguyên tử hình cầu, hình tam giác, hình móc câu, hình lõm v.v., nhờ đó chúng mới có thể bám dính được với nhau. Mọi vật thể đều do sự kết hợp giữa các nguyên tử nên nếu tách rời chúng ra thì vật thể bị tiêu diệt.Linh hồn của con người cũng do những nguyên tử hình cầu, nhẹ, và nóng tạo nên. Khi người ta chết, linh hồn sẽ không còn; chúng rời thể xác và tồn tại như  những nguyên tử khác. Chân không là khoảng không gian trống rỗng. Với Đêmôcrít, chân không cũng cần thiết như nguyên tử, nhờ nó nguyên tử mới vận động được. Nếu tất cả là đặc sệt các nguyên tử thì sẽ không có điều kiện cho vận động. Khác với nguyên tử có kích thước, hình dáng, chân không thì vô hạn và không có hình dáng. Trong vũ trụ có hằng hà sa số những nguyên tử  vận động theo nhiều hướng, khi thì tản ra, khi tụ lại. Khi tụ vào một điểm nào đó, chúng va chạm vào nhau tạo thành một cơn xoáy tròn (cơn lốc nguyên tử). Cơn lốc này đẩy những nguyên tử nhỏ, nhẹ ra ngoài chu vi, còn những nguyên tử to, nặng quy vào tâm, nhờ đó các hành tinh, kể cả trái đất được hình thành. Những hành tinh xuất hiện và mất đi một cách tự nhiên, không do thần thánh hoặc một ai tạo ra.Những phán đoán trên đây về nguyên tử tuy còn nhiều điểm hạn chế (hạt vật chất nhỏ nhất, không thể phân chia được), nhưng nó đã khẳng định bản chất của thế giới là vật chất, vũ trụ là vô cùng, vô tận. Hơn nữa, mặc dù Đêmôcrít chưa giải thích được nguyên nhân của vận động, nhưng ông đã gắn liền vận động với nguyên tử, và nó cũng vô cùng, vô tận như nguyên tử. Đó là một đóng góp hết sức quan trọng đối với sự phát triển của khoa học tự nhiên và triết học duy vật. Chính vì quan niệm duy vật và vô thần ấy, ông đã bị tầng lớp thống trị coi là phủ nhận thần linh và trục xuất ông khỏi quê hương.b. Lý luận về nhận thứcĐêmôcrít đã có công đưa lý luận nhận thức lên một bước mới. Ông và tiếp theo ông là Arixtốt, kể cả Platôn đã rất chú ý đến nhận thức lý tính, đến lôgíc học.Theo ông, nhận thức của người ta bắt nguồn từ cảm giác. Nhờ sự vật tác động vào các giác quan mà ta có cảm giác về chúng. Những cảm giác này có nội dung chân thật, nhưng không đầy đủ, không sâu sắc, nó chỉ là sự phản ánh cái vỏ bên ngoài của sự vật, chưa phản ảnh được bản chất của sự vật. Bởi vì, nó chỉ phản ánh được mùi vị, âm thanh, mầu sắc, hình dáng của sự vật, mà không phản ánh được nguyên tử và chân không. Hơn nữa, mọi nguyên tử đều giống nhau về chất, bản thân chúng không có mùi vị, mầu sắc, âm thanh và không trông thấy được. Bởi vậy, những cảm giác này chỉ là chủ quan của con người. Theo ông, muốn nhận thức được nguyên tử và chân không, tức là muốn nhận thức bản chất của sự vật, con người ta không được dừng lại ở cảm giác, mà phải biết quy nạp, so sánh, phán đoán, tức là phải đẩy tới nhận thức lý tính. Do đó, ông chia nhận thức làm hai dạng: dạng nhận thức "mờ tối"(nhận thức cảm tính) và dạng nhận thức “trí tuệ”. Theo ông, dạng nhận thức thứ hai là chủ yếu, đáng tin cậy hơn.Mặt tích cực trong quan điểm trên đây là ở chỗ, ông coi đối tượng của nhận thức là thế giới khách quan do nguyên tử và chân không tạo ra. Tuy chưa nhận thức được sự chuyển hoá giữa nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính, nhưng ông đã thấy được vị trí của từng dạng nhận thức, đặc biệt là nhận thức lý tính. Song mặt hạn chế trong quan niệm này là ở chỗ, ông coi các thuộc tính khách quan của sự vật như âm thanh, mùi vị, mầu sắc chỉ là những quy ước chủ quan của con người. Hạn chế này đã mở đường cho những quan niệm duy tâm cho rằng chất tách rời sự vật, chất có trước và chất có sau của sự vật v.v.Từ chỗ coi trọng vai trò của nhận thức lý tính, Đêmôcrít đã có một công lao to lớn nữa đối với triết học, đó là lôgíc học (Tác phẩm "Bàn về lôgíc học" (Canon); tác phẩm này đã bị thất lạc, người ta chỉ biết về nó một cách gián tiếp qua lời của Arixtốt, Platôn). Theo đó thì ông đã nêu ra nhiều vấn đề về lôgíc học như định nghĩa khái niệm, phương pháp so sánh, quy nạp, giả thiết.v.v, trong đó phương pháp quy nạp có vị trí nổi bật. Arixtốt đã coi Đêmôcrít là tiền bối của mình về lôgíc học, là người đầu tiên nghiên cứu lôgíc của khái niệm, lôgíc quy nạp.c. Quan niệm về con ngườiTheo ông, linh hồn không phải là cái siêu vật chất, mà là cái bản nguyên bằng lửa trong cơ thể; nó cũng được cấu tạo từ các nguyên tử hình cầu giống như lửa và có tốc độ vận động lớn hơn các nguyên tử khác. Sự sống và con người không phải do thần thánh tạo ra mà là kết quả của quá trình biến đổi của chính tự nhiên, được phát sinh từ những vật thể ẩm ướt dưới tác động của nhiệt độ. Theo ông, con người là một loại động vật, nhưng về khả năng có thể học được bất kỳ cái gì nhờ có tay chân, cảm giác và năng lực trí tuệ trợ giúp.

Đêmôcrit đứng trên lập trường vô thần phủ nhận thượng đế và thần linh; thần chỉ là sự nhân cách hóa hiện tượng tự nhiên hay thuộc tính của con người.d. Quan điểm chính trị - xã hộiĐêmôcrit đứng trên lập trường của chủ nô dân chủ, bảo vệ nền dân chủ Aten chống lại chế độ chuyên chính. Ông cho rằng “cái nghèo trong chế độ dân chủ cũng quý hơn cái hạnh phúc của công dân dưới thời quân chủ y như là tự do quý hơn nô lệ”. Nhưng do xuất thân từ tầng lớp chủ nô nên ông chỉ đề cập đến dân chủ của chủ nô và công dân tự do; còn nô lệ phải biết tuân theo người chủ.Ông coi nhà nước là trụ cột của xã hội, cần phải xử lý nghiêm khắc những kẻ vi phạm pháp luật hay các chuẩn mực đạo đức.Tóm lại, triết học Đêmôcrít là sự kế thừa và phát triển lên một trình độ cao các quan điểm duy vật (của trường phái Milê) và tư tưởng biện chứng (của Hêraclít) trước đó, đưa triết học của ông trở thành đỉnh cao của chủ nghĩa duy vật thời cổ đại. Sau này, Êpiquya và Lucơrexơ đã khắc phục những hạn chế của ông và phát triển học thuyết nguyên tử hơn nữa. Lơxíp, Đêmôcrít, Êpiquya trở thành những tên tuổi đại biểu cho phái nguyên tử luận thời cổ đại Hy Lạp - La Mã.3.2. Pla-tôn (427 - 347 TCN)Pla-tôn xuất thân trong một gia đình chủ nô quý tộc ở A-ten. Tên thật của ông là Aristôclơ. Theo Arixtốt, lúc đầu Platôn là học trò của Cratin (người theo thuyết tương đối), sau đó là học trò của Xôcrát (nhà triết học duy lý, duy tâm chủ nghĩa). Khi Xôcrát bị kết án tử hình vì tội hoạt động chống lại chế độ dân chủ chủ nô, Platôn rời Aten đến sống ở miền nam nước Italia. Trong thời gian này ông có liên hệ với phái Pitago và Ơclít. Sau này ông trở lại Hy Lạp, lập trường dạy học ở Aten, gọi là Viện hàn lâm (Académie). Đây là trường Đại học tổng hợp đầu tiên ở châu Âu, học trò rất đông, trong đó có nhà triết học nổi tiếng Arixtốt. Ngót 40 năm giảng dạy và trước tác, ông đã để lại 34 thiên đối thoại và nhiều bức thư triết học. Tác phẩm "Nước cộng hoà" (République) có vị trí đặc biệt trong triết học của ông.Platôn là nhà triết học duy tâm khách quan, đấu tranh chống lại chủ nghĩa duy vật đương thời. Khi nói về hai đường lối, hai trường phái trong triết học, Lênin đã chỉ ra sự đối lập giữa đường lối duy vật của Đêmôcrít và đường lối duy tâm của Platôn. Tư tưởng triết học của Platôn chịu ảnh hưởng sâu sắc các yếu tố duy tâm trong triết học của Pitago và Xôcrát.Ngoài những cống hiến của ông về phép biện chứng của ý niệm, vai trò của ý thức xã hội trong việc hình thành nhân cách và ý thức cá nhân, triết học của ông tiêu biểu cho chủ nghĩa duy tâm thời cổ đại.a. Học thuyết về ý niệm Như đã nói ở trên, Pla-tôn chịu ảnh hưởng sâu sắc khuynh hướng duy lý trong triết học Hy Lạp cổ đại (lý luận về cái duy nhất của trường phái Êlê, lý luận về con số của trường phái Pitago, lý luận về cái phổ biến của Xôcrát). Vì vậy ông xem nhẹ vai trò của nhận thức cảm tính, tuyệt đối hoá vai trò của nhận thức lý tính, của khái niệm. Từ đó ông chia thế giới thành hai loại: thế giới của những ý niệm (khái niệm) và thế giới của những sự vật cảm tính.Theo ông, thế giới của những ý niệm là tồn tại chân thực, vĩnh viễn, tuyệt đối, bất biến, nó là cơ sở tồn tại của thế giới các sự vật cảm tính. Còn thế giới các sự vật cảm tính là tồn tại không chân thực, phụ thuộc vào thế giới của các ý niệm, nó là cái bóng của ý niệm.Để minh hoạ cho quan niệm thế giới các sự vật cảm tính được sinh ra từ thế giới các ý niệm như thế nào, Platôn đã đưa ra ví dụ "Hang động" như sau: Ở ngoài cửa của một cái hang tối có một đoàn người đi qua; ánh sáng mặt trời chiếu vào cửa hang làm cho bóng của đoàn người được in lên vách đá. Nếu nhìn lên vách hang bên trong, người ta sẽ thấy những bóng người đi qua. Những bóng này chỉ là hình ảnh của đoàn người, chứ không phải bản thân đoàn người. Thế giới các sự vật cảm tính cũng vậy, nó chỉ là cái bóng của ý niệm đã có từ  trước mà thôi.Như vậy, khi giải quyết mặt thứ nhất vấn đề cơ bản của triết học, Platôn cho rằng ý niệm là cái có trước, là nguyên nhân, là bản chất của sự vật. Còn sự vật chỉ là cái có sau, là cái bắt chước, cái mô phỏng, là bản sao của ý niệm.Từ thế giới quan trên đây, Platôn đã quan niệm một cách duy tâm, thần bí về linh hồn. Theo ông, thể xác của con người được cấu tạo từ đất, nước, lửa và không khí, nó chỉ là nơi trú ngụ tạm thời của linh hồn. Linh hồn của con người là sản phẩm của linh hồn vũ trụ được Thượng đế tạo ra từ lâu. Sau khi được tạo ra, mỗi linh hồn trú ngụ ở một vì sao trên trời, sau đó dùng cánh bay xuống trần gian và nhập vào thể xác con người. Khi nhập vào thể xác con người thì nó quên hết mọi quá khứ, do đó nhận thức của con người chỉ là sự hồi tưởng lại những gì mà linh hồn đã có nhưng bị lãng quên.

b. Lý luận về nhận thứcTừ cách giải quyết duy tâm khách quan như trên về mặt thứ nhất vấn đề cơ bản của triết học, khi giải quyết mặt thứ hai vấn đề cơ bản của triết học, Platôn cũng rơi vào quan niệm duy tâm, thần bí.Theo ông, đối tượng của nhận thức không phải là các sự vật cảm tính khách quan bên ngoài, mà là thế giới ý niệm. Nhận thức cảm tính không phải là nguồn gốc của tri thức; tri thức chân thực chỉ có thể đạt được bằng nhận thức lý tính, được thể hiện ở các khái niệm. Bởi vì, mỗi sự vật đều có một ý niệm về nó; sự vật có thể mất đi, nhưng ý niệm về sự vật không bao giờ mất. Ví dụ cái nhà có thể sụp đổ, hư nát, không còn là cái nhà, nhưng ý niệm về cái nhà (khái niệm nhà) thì không mất.Bằng cách nào để có được nhận thức chân thực, đạt được chân lý? Bằng cách hồi tưởng lại những gì linh hồn đã trải qua, nhưng khi nhập vào thể xác con người nó đã bị lãng quên. Tóm lại, Platôn đã quy toàn bộ quá trình nhận thức thành quá trình hồi tưởng của linh hồn bất tử, rất thần bí.c. Học thuyết về chính trị - xã hộiTrong tác phẩm Nước cộng hoà (Chính thể cộng hoà), Pla-tôn chia linh hồn làm ba bộ phận: lý tính hay trí tuệ, xúc cảm và cảm tính. Tương ứng với ba bộ phận ấy là ba hạng trong xã hội. Hạng thứ nhất, là các nhà triết học, nhà thông thái. Hạng này lý tính giữa vai trò chủ đạo, thích hợp với việc lãnh đạo nhà nước. Hạng thứ hai, là những người lính, võ sĩ mà linh hồn của họ tràn đầy xúc cảm gan dạ, biết phục tùng lý trí và nghĩa vụ, thích hợp với việc bảo vệ an ninh của nhà nước cộng hoà. Hạng thứ ba, là đại chúng, gồm những người nông dân, thợ thủ công và thương nhân. Hạng này linh hồn của họ không đi xa hơn những khát vọng cảm tính thích nghi với lao động chân tay, làm ra của cải vật chất phục vụ cuộc sống của nước cộng hoà. Vì vậy, công lý là ở chỗ mọi người phải sống đúng vị trí của mình.Để duy trì trật tự xã hội, Platôn cho rằng sự tồn tại của nhà nước là cần thiết, nhưng ba hình thức nhà nước hiện nay đều xấu. Một là nhà nước của bọn vua chúa xây dựng trên khát vọng làm giầu, ham danh vọng, đưa đến chiến tranh. Hai là, nhà nước quân phiệt của một số ít người giầu có, áp bức số đông, đưa đến tội ác. Ba là, nhà nước dân chủ đem lại quyền lực cho số đông; đó là một nhà nước tồi tệ.Platôn nêu lên mô hình một nhà nước mà ông cho là lý tưởng, đó là nhà nước cộng hoà. Trong nhà nước ấy, quan hệ bất bình đẳng giữa các hạng người phải được duy trì, bởi vì nó hợp với tự nhiên, hợp với sự phân công trong xã hội. Sự tồn tại của nhà nước lý tưởng phải dựa trên sự phát triển của sản xuất vật chất và sự phân công hài hoà giữa các nghề trong xã hội. Để khắc phục sự phân chia giàu nghèo, cần xoá bỏ gia đình và tư hữu. Trẻ con sinh ra được đưa vào các cơ quan giáo dục riêng, lựa chọn những đứa trẻ khỏe mạnh, nuôi dưỡng chúng để trở thành vệ binh. Các nhà thông thái, triết học sẽ được lựa chọn trong số vệ binh này.Quan niệm về một nhà nước lý tưởng trên đây của Platôn chứa đựng nhiều mâu thuẫn. Một mặt, ông muốn xoá bỏ tư hữu, mặt khác, ông lại chủ trương duy trì sự bất bình đẳng giữa các hạng người. Một mặt, ông đề cao hình thức cộng hoà, mặt khác ông lại ra sức bảo vệ lợi ích của giai cấp chủ nô quý tộc, chống lại nhà nước dân chủ Aten. Nhà nước mà ông coi là lý tưởng, thực chất chỉ là sự biện hộ cho giai cấp chủ nô quý tộc. Đúng như nhận xét của Mác, nó chỉ là lý tưởng hoá chế độ đẳng cấp của Aicập vào Aten mà thôi.3.3. Arixtốt (384 - 322 TCN)Arixtốt là con một thầy thuốc, thuộc xứ Maxêđoan, bắc Hy Lạp. Năm 17 tuổi ông đến Aten học ở Việt hàn lâm của Platôn và trở thành giáo viên của Viện. Khi Platôn qua đời, ông rời Aten đi chu du nhiều nơi thuộc vùng Tiểu Á. Trong thời gian này ông được mời dạy học cho hoàng tử Alếchxăngđrơ (Alexandre) con vua Philíp (Philippe) xứ Maxêđoan (Macédoine). Năm 336 tr.CN, ông trở về Aten lập ra trường phái triết học riêng của mình. Học thức của ông hết sức uyên bác, được Mác coi là nhà tư tưởng vĩ đại nhất của thời cổ đại. Ông đã để lại cho nhân loại nhiều công trình khoa học thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau. Về triết học, có tác phẩm “Siêu hình học”. Về lôgíc học, có tác phẩm “Oóc ga-nôn”. Về khoa học tự nhiên, có tác phẩm “Vật lý học”. Về khoa học xã hội, có tác phẩm “Đạo đức học”, “Chính trị học”, “Thi ca học” v. v.Cống hiến nổi bật của Arixtốt là ông đã phê phán một cách cặn kẽ học thuyết về ý niệm của Platôn, đã đặt nền móng cho khoa học lôgíc thời cổ đại. Nhưng vì dao động giữa hai đường lối duy vật và duy tâm, nên triết học của ông mang tính chất chiết trung, không triệt để.a. Thế giới quan triết học của A-ri-xtốtArixtốt là học trò xuất sắc của Platôn, nhưng chính ông lại nhận ra sai lầm của thầy học mình về học thuyết ý niệm. Sai lầm của Platôn là ở chỗ, ông đã tách rời bản chất khỏi cái có bản chất đó, và biến ngay cái chung (khái niệm) thành cái riêng bên cạnh thế giới cảm tính, quyết định thế giới cảm tính.

Nghĩa là, Platôn đã biến những khái niệm được hình thành trong quá trình nhận thức thành một thế giới riêng biệt, siêu cảm giác, tồn tại một cách độc lập đối với những sự vật được phản ánh.Như vậy thì, một là, thế giới của các ý niệm (khái niệm) là tồn tại tối cao, còn thế giới các sự vật cảm tính chỉ là một tồn tại cấp thấp. Hai là, nếu thế giới các ý niệm độc lập và tách rời thế giới các sự vật cảm tính, thì các khái niệm, phạm trù chẳng có vai trò gì đối với nhận thức cả. Ba là, nếu cho rằng thế giới của các ý niệm là độc lập đối với các sự vật, nhưng các sự vật lại là cái bóng, là bản sao của ý niệm, thì rõ ràng là tự mâu thuẫn với mình, vì như thế là chúng có chỗ tương đồng. Sự phê phán trên đây của Arixtốt đối với thuyết ý niệm của Platôn đã vạch ra một cách tài tình căn nguyên nhận thức luận của chủ nghĩa duy tâm nói chung.Theo Arixtốt, bản chất tồn tại (chứa đựng) ngay trong bản thân sự vật. Những bản chất này được nhận thức của con người khái quát thành những cái chung, cái phổ biến dưới dạng, các khái niệm, các phạm trù, các quy luật. Vì vậy, không phải khái niệm phạm trù, quy luật là cái có trước, sinh ra sự tồn tại của sự vật, mà ngược lại. Trong tác phẩm "Các phạm trù", Arixtốt khẳng định: "Khái niệm không bao giờ lại là nguyên nhân của sự tồn tại của sự vật, mà sự vật, có thể gọi là nguyên nhân chân chính của khái niệm". Quan niệm đó được Lênin đánh giá là đã tiến sát đến chủ nghĩa duy vật.Trên cơ sở phê phán học thuyết ý niệm của Platôn, Arixtốt đã xây dựng hệ thống triết học riêng của mình, ông thừa nhận giới tự nhiên tồn tại một cách khách quan với những sự vật hết sức đa dạng. Vật lý học nghiên cứu các dạng tồn tại cụ thể của nó; ông coi đây cũng là triết học, nhưng là "triết học thứ hai".Siêu hình học nghiên cứu bản chất của tồn tại nói chung và được ông coi là "triết học thứ nhất".Khi giải thích về bản chất của tồn tại, của sự vật, ông thường đặt các câu hỏi (vì sao, vì cái gì) để giải thích nguyên nhân tồn tại của chúng. Từ đó ông đưa ra 4 nguyên nhân của tồn tại nói chung: Nguyên nhân vật chất, nguyên nhân hình dạng, nguyên nhân vận động, nguyên nhân mục đích. Ví dụ, cái nhà mà có được, là nhờ vật liệu (vật chất), hình thức của nó (hình dạng), hoạt động của thợ (vận động), nhà để ở (mục đích). Trong những nguyên nhân ấy, nguyên nhân thứ nhất và thứ hai là cơ bản, trong đó, nguyên nhân hình dạng là cái quyết định, là cái bản chất của sự vật. Thí dụ, bức tượng bằng đồng, cái chén bằng bạc. Đồng và bạc chỉ là vật liệu tham gia vào sự vật, còn cái quyết định là hình dạng. Sở dĩ nó là bức tượng, cái chén, vì nó có hình dáng bức tượng, hình dáng cái chén. Nếu ta đem đồng và bạc làm cái khác thì nó không còn là bức tượng, cái chén nữa. Và theo ông, hình thức của mọi hình thức là tư duy, là lý tính, sự suy nghĩ, là thượng đế. Quan niệm trên đây của Arixtốt cho thấy ông đã dao động, do dự giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm, hoà nhập vào thần học, trở lại gần gũi với Platôn, thầy học của ông.Về vấn đề linh hồn, Arixtốt cho rằng con người có phần linh hồn và phần thể xác, tựa như mỗi sự vật đều được hình thành từ vật chất và hình thức. Ông phê phán Platôn xem “thể xác chỉ là nơi trú ngụ tạm thời của linh hồn bất tử ". Theo ông, linh hồn không có trong cơ thể chết; không thể có linh hồn nếu không có vật chất. Nhưng ông lại chia linh hồn làm 3 loại: linh hồn thực vật có hoạt động nuôi dưỡng và sinh sản; linh hồn động vật có khả năng cảm ứng với môi trường xung quanh; linh hồn con người có hoạt động lý tính, đây là loại linh hồn cao nhất. Trong con người có cả ba loại linh hồn nói trên. Khi người ta chết, riêng linh hồn lý tính còn tồn tại bất diệt. Quan niệm về linh hồn như trên chứng tỏ rằng Arixtốt là nhà triết học không triệt để, vừa phê phán Platôn, vừa kế thừa quan điểm duy tâm của Platôn.b. Lý luận nhận thức của ArixtốtLý luận về nhận thức của Arixtốt là đỉnh cao của sự phát triển các tư tưởng về nhận thức luận thời cổ đại Hy Lạp. Ông đã đặt ra những vấn đề hệ trọng về nhận thức luận, như các vấn đề: đối tượng của nhận thức, khả năng nhận thức của con người, vấn đề chân lý và khoa học về tư duy. Điểm đặc sắc trong lý luận nhận thức của ông là phương pháp suy luận ba bước (tam đoạn luận) của lôgíc hình thức.Khác với Platôn coi ý niệm là đối tượng của nhận thức, ông khẳng định rằng thế giới khách quan là đối tượng của nhận thức, là nguồn gốc của kinh nghiệm; tự nhiên là tính thứ nhất, tri thức là tính thứ hai. Theo ông, mọi tri thức đều bắt nguồn từ cảm giác về những sự vật đơn nhất được khái quát lại mà có. Ông kịch liệt phê phán quan niệm của Platôn coi nhận thức chỉ là sự hồi tưởng của linh hồn. Ông khẳng định rằng, nhận thức của con người không có tính chất bẩm sinh, linh hồn con người khi mới sinh ra hoàn toàn không có tri thức, nó tựa như một tấm bảng sạch chưa có vết phấn (nguyên lý Tabula rasa).Ông là người có quan niệm rành mạch về quá trình nhận thức đi từ cảm tính đến lý tính. Tuy hết sức coi trọng nhận thức cảm tính, nhưng theo ông nhận thức cảm tính không có khả năng đi sâu vào bản chất của sự vật. Nếu chỉ bằng cảm giác, con người ta không thể nắm được định lý về tổng các góc

của một tam giác bằng hai góc vuông và không giải thích được các hiện tượng nhật thực, nguyệt thực. Vì vậy, để đạt đến chân lý, nhận thức phải đi từ cảm tính đến lý tính. Đó là quá trình đi từ những cảm giác đơn lẻ, ngẫu nhiên đến cái chung, cái phổ biến, cái bản chất dưới dạng khái niệm, phạm trù, quy luật. Nhưng như đã nói ở trên, ông đã tuyệt đối hoá vai trò của nhận thức lý tính, coi lý tính là hình thức của mọi hình thức, quyết định bản chất của sự vật.Trên con đường tư duy lý tính, Arixtốt rất quan tâm đến phương pháp tư duy: theo ông, cái được coi là chân lý phải là cái phù hợp giữa tư tưởng và thực tế. Muốn vậy, mọi tư duy đáng tin cậy phải được diễn đạt chính xác, có nội dung đáng tin cậy và vững chắc. Từ đó, ông đã nêu lên những nguyên tắc rất cơ bản để xây dựng khái niệm, phạm trù. Ông cũng đã nêu lên những quy luật cơ bản của tư duy logíc (quy luật đồng nhất, quy luật cấm mâu thuẫn trong tư duy, quy luật loại trừ cái thứ ba). Ông đã nêu lên phương pháp suy luận ba bước (tam đoạn luận). Trong đó, kết luận được rút ra từ hai tiền đề đã có (Nếu A thuộc B, B thuộc C, thì A thuộc C. Ví dụ: Đồng là kim loại, mọi kim loại đều dẫn điện, vậy đồng cũng dẫn điện).Tuy mới đề cập được một số nguyên tắc của tư duy lôgíc, nhưng ông được coi là người sáng tạo ra lôgíc hình thức cổ điển. Những nguyên tắc lôgíc học của ông, sau này được Bêcơn, Đềcác và các nhà triết học cổ điển Đức kế thừa và phát triển lên một trình độ cao hơn.            Tóm lại: Arixtốt là nhà triết học vĩ đại nhất của Hy Lạp cổ đại. Ph. Ăngghen đã  gọi ông là con người có “ khối óc toàn diện nhất”. Còn C. Mác đã đánh giá: “ tư tưởng thâm thúy của Arixtốt vạch ra những vấn đề trừu tượng nhất một cách thật đáng kinh ngạc...” Tư tưởng của ông coa ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển của triết học và khoa học tự nhiện sau này.

Chương 5: Triết học các nước Tây Âu thời trung cổ 1. Điều kiện kinh tế - xã hội và đặc điểm của triết học  Tây Âu thời Trung cổ

1.1. Điều kiện kinh tế - xã hộiTriết học thời kỳ Trung cổ ở Tây Âu xuất hiện và phát triển bắt đầu từ khoảng thế kỷ thứ V đến thế kỷ XV - tức là trong khoảng một ngàn năm lịch sử với những đặc điểm kinh tế - xã hội nổi bật.Vào thế kỷ V, những cuộc nổi dậy của nô lệ và những cuộc đấu tranh giai cấp bên trong cùng với sự tiến công của những man tộc bên ngoài đã đưa tới sự sụp đổ của đế quốc La Mã phương Tây. Chính những sự kiện đó đã dẫn đến kết quả chấm dứt hình thái kinh tế - xã hội nô lệ cổ đại, và chế độ phong kiến Tây Âu ra đời.Nền kinh tế trong xã hội phong kiến mang tính chất tự nhiên, tự cấp, tự túc. Bởi vì, sản phẩm làm ra chỉ nhằm giải quyết các nhu cầu của các công xã và thái ấp. Các thái ấp là một thế giới đóng kín; quyền chiếm hữu ruộng đất và tư liệu sản xuất cũng như sản phẩm làm ra không hoàn toàn thuộc về người lao động (nông dân hay nông nô) mà thuộc về giai cấp địa chủ phong kiến. Vì vậy, phong trào đấu tranh của nông dân lao động, thợ thủ công, dân nghèo thành thị chống bọn phong kiến và tầng lớp bóc lột khác là một nội dung chủ yếu của lịch sử xã hội phong kiến.Trong thời đại phong kiến, tôn giáo và thần học là hệ tư tưởng thống trị trong đời sống tinh thần của xã hội. Tôn giáo đã bắt những hình thái khác của của ý thức xã hội phải phụ thuộc vào nó. Ăng-ghen viết: "Nhà thờ với việc chiếm hữu ruộng đất theo lối phong kiến của nó là mối liên hệ thực tế giữa các nước khác nhau; tổ chức nhà thờ theo lối phong kiến đã dùng tôn giáo để bảo vệ nhà nước phong kiến quý tộc. Thêm vào đó, giáo sỹ là giai cấp độc nhất có học thức. Do đó mà tín điều của nhà thờ tất nhiên là yếu tố xuất phát và là cơ sở của mọi sự suy nghĩ. Pháp luật, khoa học tự nhiên, triết học - tất cả nội dung của các khoa học đó đều được trình bày sao cho phù hợp với học thuyết của nhà thờ. Vai trò của tôn giáo biểu hiện đặc biệt ở chỗ nó làm chủ ý thức của quần chúng nhân dân và dùng sự áp bức về tinh thần của nó để ủng hộ sự bóc lột tàn tệ của bọn phong kiến. Điều đó giải thích vì sao giai cấp nông dân hết sức đông đảo nhưng "tối tăm về trí tuệ" và bị tước hết mọi quyền hành”.

Về trình độ văn hoá, khoa học và kỹ thuật trong thời kỳ này bước đầu đã có sự phát triển, tuy còn chậm chạp. Những cuộc tấn công của thập tự quân đã giúp cho phương Tây hiểu biết văn hoá phương Đông. Thiên văn học và toán học phát triển khá mạnh vào thế kỷ XIII; cơ học, vật lý học, hoá học hình thành mà tiêu biểu là Lêônarơ Phibômátchi, Anbécphôn Bônstết, Rôgie Bêcơn. Như vậy, sự thay thế chế độ chiếm hữu nô lệ bằng chế độ phong kiến, ở thời kỳ đầu xét về mặt phát triển triết học và văn hoá có sự thụt lùi so với thời kỳ cổ đại, song xét trên bình diện toàn thể thì đã có những tiến bộ lịch sử nhất định. Đó là thời kỳ chuẩn bị cho một nền văn minh mới, chuẩn bị cho lịch sử tương lai của châu Âu về khoa học và văn hoá, tạo cơ sở cho sự ra đời những "bộ tộc hiện đại".1.2. Những đặc điểm triết học Tây Âu thời Trung cổThứ nhất, sự phát triển của những tư tưởng triết học các nước Tây Âu thời Trung cổ bị chi phối rất mạnh bởi tư tưởng tôn giáo và thần học của thiên chúa giáo.Theo Ăngghen, trong thời kỳ Trung cổ ở Tây Âu, triết học chỉ là "đầy tớ", "con sen" cho thần học. Bởi vì, nhiệm vụ của triết học là giải thích đúng đắn và chứng minh về mặt hình thức cho những tín điều tôn giáo do nhà thờ thiên chúa giáo thống trị, đứng đầu là Giáo hoàng La Mã đặt ra.Đây là thời kỳ lịch sử mà tiếng nói "trí tuệ và lương tri nhân loại" bị áp đảo bởi sự tuyên truyền của giáo hội về đức tin nơi Thiên chúa. Đây cũng là thời kỳ các nhà thần học được phép tuyên bố rằng mọi tri thức của nhân loại đều có thể rút ra từ Kinh thánh (Cựu ước và Tân ước); rằng tất cả những gì trái với kinh thánh đều đáng nguyền rủa và xử tội.Thứ hai, sự tồn tại và phát triển mạnh mẽ của tư tưởng triết học kinh viện (chủ nghĩa kinh viện) cũng là một nét nổi bật của thời kỳ Trung cổ ở Tây Âu; chủ nghĩa kinh viện với tư cách là một trường phái triết học - một thứ triết học "nhà trường", "sách vở". Nghĩa là, một thứ triết học đặt ra và giải quyết các vấn đề xa rời thực tế cuộc sống.Những căn cứ để triết học kinh viện "luận chứng" chính là những tín điều trong các cuốn kinh thánh của đạo Thiên chúa, chứ không phải là những kiến thức khoa học, không phải là thực tiễn quan sát và thí nghiệm của khoa học như giai đoạn sau này, cũng không phải là thực tiễn kinh tế xã hội hiện thực. Bởi vậy, những luận chứng của nó mang tính "sáo rỗng" hình thức mà thiếu đi nội dung hiện thực của cuộc sống sinh động. Triết học kinh viện là triết học chính thức của giai cấp phong kiến, đã kìm hãm sự phát triển của khoa học và triết học duy vật.Thứ ba, cuộc đấu tranh giữa hai phái Duy thực và Duy danh cũng là đặc trưng của tư tưởng triết học Trung cổ Tây Âu. Xét đến cùng, cuộc đấu tranh này phản ánh ít nhiều hai xu hướng triết học đối lập nhau: chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm.Phái Duy thực luận chứng về mặt triết học sự tồn tại có thật, duy nhất của cái chung; còn phái Duy danh thì ngược lại, chứng minh cho sự tồn tại duy nhất, có thật của cái riêng. Phái Duy danh có khuynh hướng duy vật, phái Duy thực lại có xu hướng duy tâm về triết học.2. Một số học thuyết triết học của các triết gia tiêu biểu thời Trung cổ2.1. Ôguýtxtanh (354-430)Ông sinh ở Taglít (Bắc Phi), nay thuộc Angiêri; là giáo chủ, nhà văn, nhà triết học. Ông viết một loạt tác phẩm: "Sự thú tội", "Về thành đô của Thượng đế", "Về những tà đạo", "Về sự bất tử của linh hồn", "Chống các nhà hàn lâm viện "v.v.Tư tưởng cơ bản trong học thuyết triết học của ông là: Toàn bộ thế giới là do Thượng đế sáng tạo ra và được nhận thức bởi thượng đế. Thượng đế có sức mạnh vạn năng, có quyền lực tuyệt đối; thượng đế là "Bác sĩ của trái tim mình". ý chí của con người là tự do, song nằm trong giới hạn tiền định của Thượng đế; quá trình nhận thức của con người là quá trình nhận thức của Thượng đế. Thượng đế là

chân lý tối cao.Theo Ôguýtxtanh, chỉ có ơn huệ tối cao của "Thượng đế, mà đại biểu trên trái đất là giáo hội mới cứu vớt được đời sống tương lai. Bởi vì, toàn bộ lịch sử là cuộc đấu tranh giữa những người theo thần linh để củng cố "Thành phố thần thánh" và những người theo quỷ dữ để tổ chức ra "thành phố trần gian". Vì vậy phải có uy thế của quyền lực tinh thần đối với quyền lực thế tục, cần có uy quyền thế giới của giáo hội.Ôguýtxtanh cho rằng: Đời sống trần gian là "tội lỗi" và tạm thời; còn đời sống hạnh phúc "vĩnh hằng" là thế giới bên kia mỗi; con người là kẻ bộ hành tạm thời trên trái đất. Giới tự nhiên, vật chất là đáng khinh bỉ; người ta càng chóng thoát khỏi xiềng xích của nó thì càng chóng đạt tới hạnh phúc.Tuy nhiên, trong quan điểm triết học của Ôguýtxtanh cũng bộc lộ những mâu thuẫn không thể giải quyết được. Một mặt, ông thừa nhận Thượng đế sáng tạo ra tất cả; nhưng mặt khác ông lại cho rằng "không có Thượng đế trong các sự vật cảm biết".  Thí dụ, khi quan sát giới tự nhiên thấy vẻ đẹp của thân thể, sự rực rỡ của ánh sáng, sự dịu dàng của âm điệu, mùi thơm của hoa lá v.v. ông cho rằng nó không được đánh giá bởi Thượng đế. Ôguýtxtanh cũng gặp phải mâu thuẫn không giải quyết được từ lập trường tôn giáo về vấn đề tự do ý chí của con người. Nếu thừa nhận con người không có tự do ý chí thì có nghĩa là con người vô tội và trong sạch. Vì vậy, ông đi đến khẳng định: ý chí của con người là tự do, nhưng chỉ trong giới hạn tiền định của Thượng đế.Về lý luận nhận thức, Ôguýtxtanh gắn liền với thần học. Ông cho rằng quá trình nhận thức của con người là quá trình nhận thức Thượng đế. Và nhận thức Thượng đế chỉ đạt được bởi lòng tin tôn giáo. Cho nên cần phải tin để mà hiểu và cần phải hiểu để mà tin. Khi giải quyết vấn đề chân lý, ông cho rằng con người không cần đi khỏi tâm hồn mình; trong tâm hồn con người đã chỉ ra chân lý tối cao và từ chân lý tối cao mà nảy sinh ra mọi chân lý. Thượng đế là chân lý tối cao.Tóm lại, Ôguýtxtanh là nhà triết học ra sức bảo vệ tôn giáo, chống khoa học và triết học duy vật.2.2. Giăngxicốt Ơrigiennơ (810 - 877)Là người Ai Len, là một trong những nhà tư tưởng nổi tiếng thời Trung cổ, là người theo chủ nghĩa duy thực triệt để. Ông viết một loạt tác phẩm nổi tiếng như: "Về sự tiền định của Thượng đế", "Về sự phân chia giới tự nhiên" v.v.Trong triết học của Ơrigiennơ nổi lên một số vấn đề sau: Triết học của ông là một hệ thống duy tâm tìm cách kết hợp chủ nghĩa Pla-tôn với Thiên chúa giáo. Ông nói; "Triết học chân chính và tôn giáo chân chính là một". Trung tâm trong học thuyết của ông là chứng minh cho sự tồn tại và vai trò tối cao của Thượng đế đối với đời sống con người và giới tự nhiên.Theo ông, bản thân quá trình thế giới là sự giáng thế liên tục của Thượng đế. Như vậy đó đã bao hàm những nhân tố phiếm thần luận. Trong tác phẩm "Về sự phân chia giới tự nhiên", ông đã chia sự phát triển của giới tự nhiên qua 4 giai đoạn: Giai đoạn một, giới tự nhiên biểu hiện như là vật vừa được sáng tạo - đó là "con" của Thượng đế - là kẻ trung gian giữa Thượng đế và thế giới; giai đoạn hai, giới tự nhiên biểu hiện như là vật vừa sáng tạo, vừa được sáng tạo. Giai đoạn ba, giới tự nhiên biểu hiện như là vật được sáng tạo - đó là thế giới các sự vật cụ thể, thế giới muôn loài trong đó có con người; giai đoạn bốn, giới tự nhiên biểu hiện là vật không phải sáng tạo, cũng không được sáng tạo - đó là Thượng đế, nhưng ở đây Thượng đế được xem như mục đích của quá trình thế giới.Triết học của G. Ơrigiennơ đã trình bày mối quan hệ giữa lòng tin và lý trí - một

vấn đề trung tâm của triết học Trung cổ. Theo ông, giữa lòng tin và lý trí là hoàn toàn có thể dung hợp được; nếu phủ nhận lý trí đề cao tôn giáo hoặc đề cao lý trí phủ nhận tôn giáo đều là nguy hiểm cho nhà thờ.Về nhận thức luận, ông cho rằng cái chung có trước cái riêng và cơ sở của cái riêng; cái chung là cái bản chất của sự vật; bởi vì các sự vật đều bắt nguồn từ cái chung và cái chung chứa đựng các sự vật bên trong.Như vậy, toàn bộ học thuyết của G. Ơrigiennơ là sự tiếp tục của quan điểm Platôn dưới hình thức mới. Tuy nhiên, tất cả những điều đó đã làm cho phái tôn giáo chính thống nghi ngờ những tác phẩm của ông và cuối cùng những tác phẩm của ông bị chính thức kết án là "những tà thuyết nguy hiểm" cổ vũ "Phái dị giáo" nên đã bị đốt2.3. Pie Abơla (1079 -1142)Là người Pháp, giảng viên nổi tiếng ở các trường đại học Pa-ri. Ông là người theo chủ nghĩa duy danh.Trong việc giải quyết mối quan hệ giữa lòng tin và lý trí, ông đề cao vai trò của lý trí: Lòng tin phải lấy lý trí làm cơ sở. Bởi vì, theo ông, nguyên lý xuất phát là "hiểu để mà tin", và lý trí cho ta những phương tiện chính xác để vạch ra toàn bộ nội dung của chân lý tôn giáo và câu trả lời đúng đắn về một tín điều tôn giáo nào đó là xác đáng hay không xác đáng. Nhiệm vụ của sự tìm kiếm triết học là vạch ra và lập luận chân lý, bởi lẽ "sự linh cảm" không thể là tiêu chuẩn cho tính chân lý của các thành quả của lý trí, trái lại lý trí mới bảo đảm cho những điều linh cảm.Pie Abơla cho rằng: Khái niệm chung không tồn tại bên ngoài sự vật cụ thể, không có đời sống độc lập, nhưng nó không tồn tại trong bản thân các sự vật; khái niệm chung cũng không nằm trong bản thân từ ngữ, mà nằm trong ý nghĩa của từ ngữ.Như vậy, triết học của Pie Abơla ở mức độ nhất định đã báo hiệu sự xuất hiện một khoa học thực nghiệm của giai đoạn mới, phần nào xa lìa tín điều chính thống của nhà thờ. Nhà thờ gọi ông là kẻ "chống chúa trời", là kẻ tà đạo.2.4. Tômát Đacanh (1225 - 1274)Sinh ở Italia, là nhà thần học, nhà triết học kinh viện nổi tiếng; Ngoài ra ông còn nghiên cứu những vấn đề pháp quyền đạo đức, chế độ nhà nước và kinh tế. Triết học của ông được đạo Thiên chúa coi là triết học duy nhất đúng đắn và lấy làm hệ tư tưởng của mình.Tômát Đacanh coi đối tượng của triết học là nghiên cứu "chân lý của lý trí", còn đối tượng của thần học là nghiên cứu "chân lý của lòng tin tôn giáo”. Giữa triết học và thần học không có mâu thuẫn, vì Thượng đế là khách thể cuối cùng của triết học và thần học, nhưng triết học thấp hơn thần học, giống như lý trí con người thấp hơn "lý trí của thần"Trong những tác của mình, Tômát Đacanh đã nêu lên học thuyết về bản chất và tồn tại. Sự tồn tại của Thượng đế đã được chứng minh trên cơ sở tồn tại của thế giới vật chất do Thượng đế sáng tạo ra. Theo ông, giới tự nhiên và trật tự của nó, sự phong phú và hoàn thiện của nó đều do trời tạo ra "từ hư vô", đều được quyết định bởi sự thông minh của trời. Mọi cái trên thế giới đều sắp xếp theo các bậc thang tôn ty trật tự, bắt đầu các sự vật không có linh hồn, tiến qua con người tới các thiên thần, các thánh, và sau cùng đến bản thân chúa trời. Mỗi bậc ở dưới đều cố gắng đạt tới bậc trên; còn toàn bộ hệ thống thì mong muốn tiến tới chúa trời. Do đó chúa trời, Thượng đế là mục đích tối cao, là "quy luật” vĩnh cửu đứng trên mọi cái, thống trị mọi cái, là hình thức thuần tuý tước bỏ vật chất, là nguyên nhân tác động cuối cùng của thế giới. Con người cũng do Chúa trời tạo ra "theo hình dáng của mình", sống trên trái đất - trung tâm của vũ trụ. Mọi cái trong tự nhiên

đều thích ứng với con người như thế nào là do chúa trời quy định. Tômát Đacanh còn khẳng định rằng: Đẳng cấp của mỗi người trong xã hội là do trời sắp đặt, nếu người nào vươn lên cao hơn đẳng cấp của mình là có tội. Chính quyền, nhà vua là do "ý trời", thân xác con người phải phục tùng chính quyền nhà vua còn quyền lực tối cao bao trùm hết thảy thuộc về giáo hội.Tômát Đacanh đứng trên lập trường duy thực ôn hoà để giải quyết vấn đề bản chất của cái chung. Ông cho rằng, cái chung tồn tại trên ba phương diện; Thứ nhất, cái chung tồn tại trước sự vật, trong trí tuệ chúa trời như là mẫu mực lý tưởng của các sự vật riêng lẻ. Thứ hai, cái chung được tìm thấy trong các sự vật, nó chỉ tồn tại khách quan khi nó chứa đựng các sự vật riêng lẻ. Thứ ba, cái chung được tạo ra bằng con đường trừu tượng hoá của trí tuệ con người từ các sự vật riêng lẻ.Về lý luận nhận thức, Tômát Đacanh cho rằng nhận thức diễn ra trong chủ thể nhờ tiếp thu ở khách thể những gì giống với chủ thể, chứ không phải mọi tồn tại của khách thể đều được tiếp thu; đó là hình ảnh của sự vật, chứ không phải bản thân sự vật. Ông đã chia "hình dạng" thành hình dạng cảm tính và hình dạng lý tính, trong đó hình dạng lý tính cao hơn hình dạng cảm tính. Bởi vì, nhờ nó ta mới biết được cái chung chứa đựng nhiều thực thể riêng biệt, còn hình dạng cảm tính cũng có vai trò quan trọng, bởi vì, nhờ nó cảm giác trở nên cảm thụ tích cực.Như vậy, lý luận nhận thức của Tômát Đacanh áp dụng học thuyết về "hình dạng" của Arixtốt; là một bước tiến trong triết học kinh viện Trung cổ. Tuy nhiên, nó chỉ khôi phục về hình thức học thuyết của Arixtốt, chứ nó không lấy cái sinh khí, cái sống động, sự tìm tòi chân lý trong học thuyết của Arixtốt.Về quan điểm chính trị - xã hội, ông tuyên truyền cho sự thống trị của nhà thờ đối với xã hội và coi cuộc sống trần gian là sự chuẩn bị cho cuộc sống tương lai ở thế giới bên kia.2.5. Rôgiê Bêcơn (khoảng 1214 - 1294)Là người Anh, một tu sĩ đã phải sống 14 năm trong các nhà giam của Giáo hội. Ông đóng một vai trò là người đi tiên phong trong khoa học thực nghiệm của thời đại mới. Triết học của Rôgiê Bêcơn cũng đóng một vai trò quan trọng trong cuộc đấu tranh chống triết học kinh viện; chống giáo hội, lên án bọn giáo sỹ và sự áp bức của giai cấp phong kiến, bênh vực quyền lợi của nhân dân; song không chống tôn giáo nói chung. Ông cho rằng: "Những sự đồi trụy nhất đã thống trị, ở mọi nơi “, ngôi thiêng đã trở thành chiến lợi phẩm của sự lừa dối"; "bọn công tước, nam tước ... là những kẻ cướp bóc lẫn nhau, huỷ hoại thần dân, thuế khoá nặng nề" ...Rôgiê Bêcơn đã đưa ra quan niệm mới về đối tượng của triết học. Theo ông, triết học là khoa học lý luận chung giải thích mối quan hệ giữa các khoa học bộ phận và đem lại cho các khoa học đó những quan điểm cơ bản; còn bản thân triết học được xây dựng trên thành quả của các khoa học đó. Sức mạnh và bản chất của học thuyết R. Bêcơn chủ yếu là sự phê phán phương pháp kinh viện chủ nghĩa. Ông cho rằng: phải dựa vào kinh nghiệm để "đạt tới chỗ nhận thức nguyên nhân của hiện tượng" để thay thế cho cái lõi rỗng tuếch, hình thức chủ nghĩa của phương pháp kinh viện.R. Bêcơn nêu ra những nguyên nhân cản trở chân lý là : do sự sùng bái trước các uy tín không có căn cứ và không xứng đáng ; do thói quen lâu đời đối với những quan niệm đã có; do tính vô căn cứ của những phán đoán về số đông sự che dấu những điều ngu dốt của các nhà bác học dưới cái mặt nạ của sự thông thái hư ảo.Theo R.Bêcơn, nguồn gốc của nhận thức là uy tín, lý trí và kinh nghiệm, nhưng uy tín phải được chứng minh bằng kinh nghiệm và thực nghiệm. Ông coi kinh nghiệm là tiêu chuẩn của chân lý, thước đo của lý luận: đồng thời ông rất coi trọng tri thức

khoa học bởi lẽ "không có sự nguy hiểm nào lớn hơn sự ngu dốt". Chính đây là sự tiến bộ của thời ông và có tác dụng chống chủ nghĩa kinh viện.Khác với chủ nghĩa kinh viện chính thống chuyên nghiên cứu thần học, R.Bêcơn chủ yếu hướng sự nghiên cứu của mình vào khoa học tự nhiên. Do đó ông coi khoa học thực nghiệm là chúa tể của khoa học và ông đã có nhiều đóng góp cho các ngành khoa học này. Thí dụ: khi nghiên cứu về thiên văn học, ông đã vạch ra việc sửa đổi lịch, mà mãi đến thế kỷ XVI mới thực hiện. Ông có nhiều quan sát có giá trị về vật lý học và hoá học, viết về thuốc súng và sự áp dụng nó trong quân đội; vạch ra cấu tạo của kính viễn, kính hiển vi; những chiếc máy bay có cánh giống cánh chim v.vTriết học của R. Bêcơn bộc lộ những xu hướng duy vật, ông nắm bắt được những biến đổi xã hội chỉ vừa mới bắt đầu xảy ra và đi trước thời đại ông trong những ước mơ và ý tưởng về sự tiến bộ của khoa học. Vì vậy, ông luôn bị nhà nước phong kiến và giáo hội truy nã, cầm tù.Triết học R. Bêcơn có nhiều tư tưởng tiến bộ, nhưng không thoát ra khỏi hạn chế của thời đại mình - thời đại thống trị của tôn giáo và nhà thờ; ông đã tuyên bố sự phụ thuộc của triết học vào lòng tin; ông nghiên cứu về "tính chất rõ ràng của tư tưởng" xuất phát từ mẫu mực đầu tiên của Thượng đế, và về "lý trí hoạt động tiên nghiệm".Kết luận: Chủ nghĩa kinh viện là triết học chính thống của xã hội phong kiến Tây Âu thời Trung cổ. Đặc điểm chủ yếu nhất của khuynh hướng này là: phục tùng thần học, theo chủ nghĩa duy tâm, phương pháp suy luận hình thức chết cứng, chủ nghĩa tín ngưỡng đối lập với tư tưởng khoa học... Mục đích cao nhất của chủ nghĩa kinh viện là phục vụ tôn giáo và nhà thờ, do đó đã xuyên tạc học thuyết của các nhà triết học tiến bộ thời cổ đại, đặc biệt là triết học của Arixtốt.Trong sự thống trị khắc nghiệt của tôn giáo và thần học, thời kỳ này cũng xuất hiện cuộc đấu tranh của các xu hướng duy vật trong triết học và trong các phong trào "tà giáo" chống chủ nghĩa ngu dân của nhà thờ. Các trào lưu tự nhiên bằng thực nghiệm xuất hiện, sự giải phóng khoa học tự nhiên thoát khỏi ách thống trị của thần học bắt đầu. Tất cả những cái đó đã chuẩn bị cho sự sụp đổ của chủ nghĩa kinh viện và cho sự phát triển mới của khoa học tự nhiên và triết học trong thời đại Phục hưng.

Chương 6: Triết học Tây Âu thời phục hưng và cận đại 1. Điều kiện kinh tế - xã hội và đặc điểm của triết học Tây Âu thời Phục hưng và cận đại

            Thời kì Phục hưng của các nước Tây Âu là giai đoạn lịch sử quá độ từ xã hội phong

kiến sang xã hội tư bản (thế kỷ XV - XVI). Tính chất quá độ đó biểu hiện trên tất cả các mặt

của đời sống kinh tế, chính trị - xã hội, văn hoá tư tưởng thời kì này.

            Về kinh tế: Bắt đầu từ thế kỉ XV, ở Tây Âu, chế độ phong kiến với nền sản xuất nhỏ và

các đạo luật hà khắc Trung cổ đã bước vào thời kì tan rã. Nhiều công trường thủ công xuất

hiện, ban đầu ở Italia, sau đó lan sang Anh, Pháp và các nước khác, thay thế cho nền kinh tế

tự nhiên kém phát triển.

            Sự phát triển của kinh tế tư bản chủ nghĩa thúc đẩy sự phát triển của khoa học, kĩ

thuật. Nhiều công cụ lao động được cải tiến và hoàn thiện. Với việc sáng chế ra máy kéo sợi

và máy in đã làm cho công nghiệp dệt, công nghệ ấn loát đặc biệt phát triển, nhất là ở Anh.

Sự khám phá và chế tạo hàng loạt đồng hồ cơ học đã giúp cho con người có thể sản xuất có

kế hoạch, tiết kiệm thời gian và tăng năng suất lao động.

            Những phát kiến về đường biển, tìm ra những miền đất mới, phát hiện ra châu Mỹ...

càng tạo điều kiện phát triển cho nền sản xuất theo hướng tư bản chủ nghĩa. Thương mại, thị

trường trao đổi hàng hoá giữa các nước được mở rộng; giao lưu quốc tế được tăng cường,

nhờ đó mà các nước phát triển sớm như Anh, Pháp, Tây Ban Nha... thi nhau xâm chiếm thuộc

địa để mở rộng việc khai thác thiên nhiên và thị trường tiêu thụ hàng hoá.

            Về xã hội: Đồng thời với sự phát triển của sản xuất và thương nghiệp, trong xã hội

Tây Âu thời kì này, sự phân hoá giai cấp ngày càng rõ rệt. Tầng lớp tư sản xuất hiện gồm các

chủ xưởng công trường thủ công, xưởng thợ, thuyền buôn... Vai trò và vị trí của họ trong kinh

tế và xã hội ngày càng lớn. Hàng loạt nông dân từ nông thôn di cư ra thành thị, trở thành

người làm thuê cho các công trường, xưởng thợ. Họ tham gia vào lực lượng lao động xã hội

mới, làm hình thành giai cấp công nhân. Các tầng lớp xã hội trên đại diện cho một nền sản

xuất mới, cùng với nông dân đấu tranh chống chế độ phong kiến đang suy tàn.

            Về văn hoá, tư tưởng: Cùng với sự phát triển về kinh tế và xã hội, khoa học kĩ thuật và

tư tưởng thời kì Phục hưng cũng đạt được sự phát triển mạnh mẽ. Các nhà tư tưởng thời

Phục hưng đã phê phán mạnh mẽ các giáo lý Trung cổ. Mở đầu là nhà triết học người phía

Nam nước Đức, Nicôlai Kuzan (1401-1464). Tiếp đó là các nhà khoa học - triết học như

Nicôlai Côpecnich (1475-1543) người Ba Lan; Lêôna đơ Vanhxi (1452-1519) - nhà danh hoạ,

nhà toán học, cơ học, kĩ sư người Italia; Gioocđanô Brunô (1548-1600) người Italia; Galilêô

Galilê (1564-1642) người Italia. Trong số những thành tựu khoa học tự nhiên có ảnh hưởng to

lớn đến nhận thức duy vật về thế giới, nổi trội hơn cả là thuyết nhật tâm của Nicôlai

Côpecnich (1475-1543), nhà bác học vĩ đại người Ba Lan. Nicôlai Côpecnich đã đứng trên lập

trường của triết học duy vật để bác bỏ thuyết địa tâm do Ptôlêmê (người Hy Lạp) đề xuất từ

thế kỷ thứ II, một giả thuyết sai lầm coi quả đất là trung tâm của hệ mặt trời và vũ trụ. Thuyết

nhật tâm của Nicôlai Côpecnich đã giáng một đòn nặng nề vào thế giới quan tôn giáo, thần học.

Giả thuyết của ông là một cuộc cách mạng trên trời, báo trước một cuộc cách mạng trong lĩnh

vực các quan hệ xã hội sắp xảy ra.

            Trong thời đại Phục hưng, các nhà tư tưởng tư sản đã bênh vực triết học duy vật, vận

dụng nó để chống lại chủ nghĩa kinh viện và thần học Trung cổ. Cuộc đấu tranh của chủ

nghĩa duy vật chống chủ nghĩa duy tâm thường được biểu hiện dưới hình thức đặc thù là

khoa học chống tôn giáo, tri thức thực nghiệm đối lập với những lập luận kinh viện. Cuối cùng,

sự chuyên chính của giáo hội và sự thống trị của chủ nghĩa kinh viện Trung cổ đã không ngăn

được sự phát triển bước đầu của khoa học thực nghiệm và triết học duy vật - tiền đề cho

những thành tựu mới và những đặc điểm mới của triết học trong các thế kỷ tiếp theo.

            Thời kì cận đại là thời kì phát triển rực rỡ của Tây Âu trên tất cả các mặt của đời sống

xã hội. Đó là sự phát triển tiếp tục của chủ nghĩa tư bản, của khoa học và tư tưởng, trong đó

có chủ nghĩa duy vật triết học, nhưng với những đặc điểm mới.

Khác với thời kì Phục hưng, thời cận đại (thế kỷ XVII-XVIII) ở các nước Tây Âu là thời kì giai

cấp tư sản đã giành được thắng lợi về chính trị trước giai cấp phong kiến. Ba cuộc cách mạng

tư sản lớn đã nổ ra và thành công: Cách mạng tư sản Hà Lan cuối thế kỷ XVI ; Cách mạng tư

sản Anh (1642-1648); Cách mạng tư sản Pháp (1789-1794). Đây cũng là thời kì phương thức

sản xuất tư bản chủ nghĩa được xác lập và trở thành phương thức sản xuất thống trị Tây Âu.

Nó tạo đã tạo ra những vận hội mới cho khoa học, kĩ thuật phát triển mà trước hết là khoa học

tự nhiên, trong đó cơ học đã đạt tới trình độ là cơ sở cổ điển. Đặc điểm của khoa học tự nhiên

thời kì này là khoa học tự nhiên - thực nghiệm. Đặc trưng ấy tất yếu dẫn đến thói quen nhìn

nhận đối tượng nhận thức trong sự trừu tượng tách rời, cô lập, không vận động, không phát

triển, nếu có nói đến vận động thì chủ yếu là vận động cơ giới, máy móc. Đó là nguyên nhân

chủ yếu làm cho triết học duy vật thời kỳ này mang nặng tính máy móc siêu hình.

Chính những điều kiện kinh tế - chính trị và khoa học tự nhiên thời cận đại đã quy định những

đặc trưng về mặt triết học thời kì này:

Thứ nhất, đây là thời kì thắng lợi của chủ nghĩa duy vật đối với chủ nghĩa duy tâm, của những

tư tưởng vô thần đối với hữu thần luận.

Thứ hai, chủ nghĩa duy vật thời kì này mang hình thức của chủ nghĩa duy vật siêu hình, máy

móc. Phương pháp siêu hình thống trị, phổ biến trong lĩnh vực tư duy triết học và khoa học.

Thứ ba, đây là thời kì xuất hiện những quan điểm triết học tiến bộ về lĩnh vực xã hội, nhưng

nhìn chung vẫn chưa thoát khỏi quan điểm duy tâm trong việc giải thích xã hội và lịch sử.

Những đặc điểm ấy thể hiện rõ nét trong quan niệm của một số triết gia, điển hình như

B.Xpinôda, Ph.Bêcơn. T.Hôpxơ, R.Đêcactơ, G.Lamettri, Đ.Điđơrô, P.Hônbách, G.G.Rutxô.

Thứ tư, trước sự phát triển mạnh mẽ của tư tưởng duy vật vô thần của thời cận đại, chủ

nghĩa duy tâm và thần học buộc phải có những cải cách nhất định. Nhu cầu ấy được phản

ánh đặc biệt trong triết học duy tâm chủ quan của nhà triết học thần học người Anh G.Beccơli.

2. Một số triết gia tiêu biểu

2.1. Phranxis Bêcơn (1561-1621)

Phranxis Bêcơn (Francis Bacon) là nhà triết học vĩ đại thời cận đại. C.Mác coi Ph.Bêcơn là

ông tổ của chủ nghĩa duy vật Anh và khoa học thực nghiệm. Bắt đầu từ Ph.Bêcơn, lịch sử triết

học Tây Âu bước sang một giai đoạn phát triển mới với những màu sắc riêng.

Ph.Bêcơn sinh trong một gia đình quý tộc Anh. Sau khi tốt nghiệp Trường Đại học Kembritgiơ,

ông công tác nhiều năm trong ngành ngoại giao cho vương triều Xtiua. Mặc dù sống ở nước

Anh trước thời kì cách mạng tư sản, nhưng Ph.Bêcơn là người nhiệt liệt ủng hộ những cải

cách tư sản nhằm phát triển đất nước, ủng hộ sự phát triển của khoa học và triết học. Những

tác phẩm lớn của ông là Đại phục hồi các khoa học (1605), Công cụ mới (1620)...

a. Quan niệm của Ph.Bêcơn về bản chất, nhiệm vụ của khoa học và triết học

Sống trong thời kỳ đêm trước của cuộc cách mạng tư sản Anh, Ph.Bêcơn đã nhận thấy vai trò

đặc biệt quan trọng của khoa học và triết học và sự cần thiết phải đẩy mạnh sự phát triển của

chúng như một nền tảng lý luận của công cuộc phát triển kinh tế của đất nước. Ông coi đó là

một phương tiện cơ bản nhằm xoá bỏ những bất công xã hội, xây dựng cuộc sống phồn vinh.

Khác với những nhà nhân đạo cộng sản không tưởng, Ph.Bêcơn khẳng định phải cải tạo

chính xã hội hiện thực đương thời trên cơ sở phát triển khoa học và triết học chứ không phải

bằng cách tạo ra mô hình lý tưởng. Ông cho rằng, mục đích của xã hội là nhận thức các

nguyên nhân và mọi sức mạnh bí ẩn của các sự vật và mở rộng sự thống trị của con người

đối với giới tự nhiên trong chừng mực con người có thể làm được.

Chịu ảnh hưởng của quan niệm trước đây coi triết học là khoa học của các khoa học,

Ph.Bêcơn hiểu triết học theo hai nghĩa. Triết học theo nghĩa rộng là tổng thể các tri thức lý

luận của con người về Thượng đế (học thuyết về Thượng đế), về giới tự nhiên (học thuyết về

giới tự nhiên) và về bản thân con người (học thuyết về con người); học thuyết về Thượng đế

là thần học, chỉ có bộ phận thần học tự nhiên (tức học thuyết lý giải Thượng đế dưới góc độ

nghiên cứu khoa học, vạch ra những khía cạnh hợp lý của nó) mới thuộc về triết học, còn bộ

phận thần học Thượng đế (tức xem xét Thượng đế dưới góc độ tôn giáo) thì thuộc về lĩnh

vực tôn giáo, tín ngưỡng...Học thuyết về tự nhiên trong triết học được Ph.Bêcơn gần như

đồng nhất với khoa học tự nhiên, còn học thuyết về con người thì được coi là nhân bản học.

Theo Ph.Bêcơn, khác với bộ môn lịch sử và các dạng nhận thức nghệ thuật chỉ đơn thuần

dựa vào khả năng trí nhớ hay biểu tượng của con người, triết học và khoa học mang tính lý

luận và khái quát cao. Tư duy triết học là tư duy lý tính, mang tính trí tuệ cao nhất.

            Theo nghĩa rộng, triết học hầu như đồng nhất với tất cả các khoa học, bao chứa mọi

khoa học khác. Theo nghĩa hẹp, triết học là bộ phận cơ bản nhất trong tổng thể các khoa học.

Đó là nền tảng và cơ sở của mọi khoa học khác, đồng thời nó đã bao chứa toàn bộ các lĩnh

vực khoa học tự nhiên.

            Ph.Bêcơn cho rằng nhiệm vụ của triết học là đại phục hồi các khoa học, nghĩa là phải

cải tạo toàn bộ các tri thức mà con người đạt được thời đó. Ph.Bêcơn chỉ ra rằng khoa học

mang lại lợi ích cho toàn thể nhân loại chứ không riêng cho ai. Những quan niệm giản đơn,

hẹp hòi, coi khoa học như là một nghề thủ công có lãi chỉ làm cho khoa học bị què quặt đi mà

thôi. Bằng khoa học, con người tiếp cận với thế giới.

            Đánh giá cao vai trò của tri thức lý luận trong việc cải tạo xã hội, Ph.Bêcơn khẳng định

"tri thức là sức mạnh". Từ đó ông đi đến một một kết luận mang tính cách mạng đối với người

đương thời, coi "hiệu quả và sự sáng chế thực tiễn là người bảo lãnh và ghi nhận tính chân lý

của các triết học". Muốn chinh phục tự nhiên thì con người cần phải nhận thức các quy luật

của nó, vận dụng và tuân theo chúng.

b. Quan niệm về thế giới

            Phát triển các quan niệm duy vật thời cổ đại, Ph.Bêcơn cho rằng để lý giải được tính

muôn màu muôn vẻ của thế giới, chỉ cần mỗi vật chất là đủ. Để giải thích thế giới, ông đã cải

biến thuyết bốn nguyên nhân của Arixtốt theo hướng duy vật. Ông xoá bỏ nguyên nhân mục

đích của các sự vật và cho rằng, mọi cái trên thế gian chỉ tồn tại từ ba nguyên  nhân: hình

dạng, vật chất và vận động. Khác với Arixtốt, ông coi hình dạng của sự vật là cái nằm chính

trong bản thân sự vật, là bản chất hoàn toàn khách quan của nó; không thể có cái gọi là "hình

dạng của hình dạng" phi vật chất, cũng như "vật chất đầu tiên" phi hình dạng là không có

thực; mọi "hình dạng" đều chỉ là "hình dạng" của vật chất. Cả ba nguyên nhân "hình dạng",

"vật chất" và "vận động", thực chất đều là bản tính của vật chất. Vì thế vật chất có bản tính là

tích cực, có sinh khí chứ không phải thụ động.

            Ph.Bêcơn đã có bước tiến rất xa so với các nhà triết học trước đó và đương thời khi

quan niệm rằng có sự thống nhất giữa vật chất và vận động, giữa bản chất của sự vật và vận

động của nó. Khẳng định vận động là đặc tính của sự vật, Ph.Bêcơn cho rằng nhận thức sự

vật là nhận thức vận động của chúng. C.Mác và Ph.Ăngghen đã nhận xét, Ph.Bêcơn đã hiểu

"rằng trong những đặc tính vốn có của vật chất, vận động là đặc tính thứ nhất và quan trọng

nhất, không phải chỉ với tính cách là máy móc và toán học mà hơn nữa còn với tính cách là

xu hướng, sức sống của vật chất".

            Ph.Bêcơn đã tìm cách phân loại các dạng vận động. Theo ông có 19 dạng vận động:

1) vận động xung đối; 2) vận động móc nối; 3) vận động giải phóng mà thông qua đó sự vật

hướng tới thoát khỏi áp lực; 4) vận động, trong đó sự vật hướng tới khối lượng và kích thước

mới; 5) vận động liên tục; 6) vận động có lợi; 7) vận động tự hợp lại với quy mô lớn; 8) vận

động tự hợp lại với quy mô nhỏ; 9) vận động từ tính; 10) vận động sản sinh ra; 11) vận động

chạy trốn; 12) vận động thức tỉnh; 13) vận động mô tả, ghi nhận; 14) vận động ngoại tuyến;

15) vận động theo xu hướng; 16) vận động hùng tráng; 17) vận động tự quay; 18) vận động

rung động; 19) đứng yên.

Từ đây, có thể thấy rằng, về cơ bản Ph.Bêcơn đã phân loại vận động theo cảm tính, mô tả,

chưa biết phân loại theo cấp độ khác nhau về cấu trúc của vật chất, mà hầu như quy toàn bộ

các dạng vận động thành các hình thức vận động cơ học; không thấy được sự phát triển của

thế giới vật chất đã dẫn đến xuất hiện những hình thức vận động khác nhau về chất, phù hợp

với trình độ cấu trúc của vật chất. Tuy nhiên việc coi đứng yên là một dạng vận động ở

Ph.Bêcơn là một quan niệm duy vật và cách mạng trong bối cảnh lịch sử hồi đó. Ông cũng là

người đầu tiên nhận thấy tính bảo toàn vật chất của thế giới.

c. Nhận thức luận và phương pháp luận

            Bêcơn là người ủng hộ nhiệt thành sự phát triển của khoa học. Ông nói: "Mục đích

của tôi là ở chỗ chỉ ra uy thế thực sự của khoa học mà không cần phải tô vẽ và cường điệu,

và làm rõ ý nghĩa và giá trị chân chính của nó."

            Với hoài bão xây dựng một cách nhìn mới về thế giới thật sự khách quan, Bêcơn đồng

thời chỉ ra những hạn chế trong khả năng nhận thức của con người, những hạn chế không

phải chỉ dẫn đến những sai lầm vụn vặt và nhất thời, mà là những sai lầm nghiêm trọng không

thể tránh khỏi của con người trong nhận thức. Ông gọi chúng là các “ngẫu tượng” (Idola theo

tiếng cổ Hi Lạp nghĩa là hình ảnh bị xuyên tạc). Để nhận thức chân lí và khắc phục được các

ngẫu tượng, thì phải vạch ra cơ chế và bản chất của chúng. Do vậy, Bêcơn coi học thuyết về

các ngẫu tượng tựa như phần mở đầu trong nhận thức và phương pháp luận của mình.

            Các ngẫu tượng có nguồn gốc hoàn toàn khách quan, bởi vì chúng một phần có trong

bản chất của trí tuệ con người, một phần xuất hiện trong quá trình lịch sử nhận thức của nhân

loại, một phần nảy sinh trong sinh lí và nhân cách của mỗi người. Theo Bêcơn, "trí tuệ con

người tự đặt ra chướng ngại vật và cạm bẫy cho mình”. Vì các ngẫu tượng thường xuyên ám

ảnh con người, tạo nên cho nó những tư tưởng và ảo ảnh giả dối, xuyên tạc bộ mặt thật của

thế giới, nói tóm lại, cản trở con người xâm nhập vào thế giới cả về chiều rộng lẫn chiều sâu".

Vì vậy, quá trình con người đấu tranh khắc phục những hạn chế khách quan đó cũng là quá

trình con người đấu tranh vì sự hoàn thiện bản thân mình.

            Bêcơn phân loại các dạng ngẫu tượng như sau:

            Dạng ngẫu tượng loài: nó sinh ra do việc loài người thường xuyên nhầm lẫn bản chất

trí tuệ của mình với bản chất khách quan của sự vật. Ai cũng dễ dàng gán cho sự vật những

đặc tính của riêng con người. Bêcơn nói: "Các ngẫu tượng loài có cơ sở trong chính bản thân

loài người, bởi vì thật là sai lầm khi khẳng định cảm giác cảm tính của chúng ta là thước đo

sự vật. Ngược lại, tất cả các giác quan cũng như trí tuệ đều được dựa trên sự tương đồng

của con người, chứ không phải dựa trên sự tương đồng của thế giới. Trí tuệ con người cũng

tương tự như chiếc gương méo, khi nó pha trộn bản chất của mình với bản chất của sự vật

thì nó phản ánh các sự vật dưới dạng bị xuyên tạc, bóp méo".

            Sở dĩ có loại ngẫu tượng này, theo Bêcơn, là do các giác quan cũng như trí tuệ của

con người còn chưa được hoàn thiện. Một trong những biểu hiện của ngẫu tượng này là ở

chỗ, người ta thường hay bảo thủ, coi ý kiến và suy nghĩ chủ quan của mình là thước đo tất

thảy mọi vật. Ngẫu tượng loài do vậy rất bền vững. Chúng ta chỉ có thể hạn chế ảnh hưởng

của ngẫu tượng này bằng cách hoàn thiện các nhận thức của con người như thực nghiệm

v.v..

            Việc Ph.Bêcơn đòi hỏi nhận thức sự vật phải hoàn toàn khách quan là hợp lý. Ông

nhận xét đúng rằng, con người thường hay chủ quan, duy ý chí trong hoạt động của mình.

Nhưng ông lại sai lầm khi phủ nhận hoàn toàn cái chủ quan trong nhận thức. Việc đòi hỏi

nhận thức phải "khách quan thuần tuý" của ông là một điều không tưởng, tuy nhiên nó có ý

nghĩa tích cực trong việc phê phán các quan niệm thần học chủ quan kinh viện thời đó, vì sự

tiến bộ của khoa học.

            Dạng ngẫu tượng hang động: Ngoài những ngẫu tượng đối với cả loài người, thì mỗi

người còn có các đặc tính chủ quan, tâm lí, tính cách đặc thù của mình làm xuyên tạc bản

chất khách quan của sự vật. Chúng còn xuất hiện do hoàn cảnh giáo dục của mỗi người cũng

khác nhau. Thực chất ngẫu tượng hang động chính là ngẫu tượng loài, nhưng biểu hiện ở

mỗi người cụ thể ở mức độ và hình thức khác nhau. Sở dĩ gọi là ngẫu tượng hang động vì

mượn câu chuyện của Platôn về hang động, Ph.Bêcơn ví trí tuệ của con người như hang

động méo mó của Platôn, mà trong đó thể hiện cái bóng của các sự kiện diễn ra bên ngoài.

            Để hạn chế dạng ngẫu tượng này, mỗi người cần phải hoàn thiện nhân cách của

mình, thận trọng trong quá trình nhận thức, dựa vào kinh nghiệm tập thể v.v..

            Ngẫu tượng thị trường: Nó xuất hiện do mọi người thường hay sùng bái, chạy theo

các quan điểm của ai đó có uy tín, hoặc ủng hộ những quan điểm phổ biến giáo điều, các tập

quán truyền thống, trong đó bên cạnh nhiều yếu tố tích cực, cũng chứa đựng không ít những

điều lạc hậu. Các ngẫu tượng này còn xuất hiện do ngôn ngữ khoa học của chúng ta đôi chỗ

còn chưa thật chuẩn xác. Quan niệm trên của Ph.Bêcơn có nhiều điểm hợp lý và tiến bộ.

            Ngẫu tượng nhà hát: Đó là những ảnh hưởng có hại của nhiều học thuyết, quan niệm

thống trị làm cản trở quá trình nhận thức chân lý. Phê phán tệ sùng bái cá nhân của nhiều nhà

khoa học thời đó, Ph.Bêcơn khẳng định "chân lý là con gái của thời gian chứ không phải của

uy tín". Để tìm ra chân lý chúng ta không nên rơi vào chủ nghĩa hoài nghi luận, nhưng cũng

không nên giáo điều trong nhận thức.

            Nhìn chung, việc xác định bản chất và nguyên nhân của các ngẫu tượng của

Ph.Bêcơn còn mang nặng tính trực quan, chủ yếu xét ở khía cạnh nhận thức luận, vì vậy

chưa đưa ra được các giải pháp khắc phục ngẫu tượng một cách hợp lý. Công lao của ông

trong học tuyết về ngẫu tượng là ở chỗ ông đã đặt ra vấn đề cơ sở xã hội của quá trình nhận

thức; ở chỗ khẳng định quá trình nhận thức sự vật phải hoàn toàn khách quan, xem xét với

tinh thần phê phán, cách mạng chứ không giáo điều. Những tư tưởng đó có ý nghĩa to lớn

không chỉ đối với thời đại của ông mà còn đối với cả hiện nay.

            Ph.Bêcơn là một trong những người đầu tiên nhận thức được hạn chế của tam đoạn

luận và của lôgic hình thức - cái mà từ trước đến bấy giờ vẫn được coi là phương pháp nhận

thức vạn năng, đồng thời ông là một trong những người khởi xướng ra tư tưởng lôgic mới.

            Ph.Bêcơn liệt kê, phân tích những phương pháp nhận thức cơ bản đang được sử

dụng phổ biến để từ đó đưa ra một phương pháp nhận thức mới cao hơn.

            Theo Ph.Bêcơn, từ trước đến bấy giờ người ta chủ yếu dùng hai phương pháp nhận

thức là "phương pháp con nhện" và "phương pháp con kiến". Phương pháp con nhện là

phương pháp xuất phát từ vài bằng chứng và cứ liệu vụn vặt người ta đã vội vã đưa ra các

tiền đề và khẳng định một cách vô căn cứ về bản chất của sự vật. Phương pháp đó chẳng

khác gì con nhện chăng tơ, chỉ trong khoảnh khắc đã xong nhưng không chắc chắn. Phương

pháp con kiến là sự miêu tả, lượm lặt, sưu  tầm từng ít dữ kiện về sự vật, nhưng rốt cuộc

chẳng biết khái quát, rút ra những kết luận đúng đắn trên cơ sở những dữ kiện đó. Phương

pháp này chỉ cho ta hiểu những nét bề ngoài vụn vặt chứ không thể khám phá được bản chất

đích thực của sự vật.

            Để khắc phục những hạn chế nói trên, Ph.Bêcơn đưa ra "phương pháp con ong". Bản

chất của "phương pháp con ong" là từ những tri thức do cảm tính đem lại chế biến chúng,

như con ong biến mật hoa thành mật ong, rút ra những tri thức mới bằng tư duy lý tính.

Phương pháp nhận thức tối ưu, theo Ph.Bêcơn, là phương pháp quy nạp. Ông coi phương

pháp quy nạp là chiếc la bàn của khoa học. Nhưng ông không thoả mãn với những phương

pháp quy nạp đã có (quy nạp đầy đủ, quy nạp không đầy đủ). Ông là người đầu tiên khám

phá ra phương pháp quy nạp loại trừ, tức phương pháp quy nạp mà trong đó có phân tích,

loại bỏ những dữ kiện phụ, đi đến khẳng định bản chất của sự vật.

            Nhìn chung, trong vấn đề phương pháp luận, Ph.Bêcơn là nhà duy cảm (mặc dù

không cực đoan), thiên về sự phát triển khoa học tự nhiên thực nghiệm; là người có công

khởi xướng ra tư tưởng cần thiết phải xây dựng một hệ thống phương pháp luận mới, phù

hợp với sự phát triển của khoa học thời cận đại.

            d. Nhân bản học và quan niệm về tôn giáo

            Ph.Bêcơn coi con người là sản phẩm cuả tạo hoá, do vậy khoa học về con người

cũng là khoa học về tự nhiên. Tiếp thu quan niệm của Arixtốt về con người, Ph.Bêcơn chia

linh hồn thành các dạng "linh hồn thực vật", "linh hồn động vật", "linh hồn lý tính". Hai phần

đầu thuộc về linh hồn cảm tính, có cả ở thực vật và động vật. Trong con người, linh hồn cảm

tính là một dạng chất lỏng, pha loãng trong cơ thể. Chúng vận động theo các dây thần kinh,

tựa như các đường ống, tác động lên các giác quan, điều khiển chức năng sống của cơ thể.

Bộ phận linh hồn này có thể bị huỷ hoại cùng cơ thể  khi con người chết đi. Linh hồn lý tính có

nguồn gốc từ Thượng đế. Đó là một khả năng kì diệu mà chúa đã ban cho con người, mang

tính thần thánh. Vì con người có cả hai dạng linh hồn nên con người vừa rất gần với động vật

lại vừa có cái gì đó siêu phàm, và do đó, bản chất con người không cho phép con người theo

lập trường hoàn toàn vô thần. Con người cần có tôn giáo để vượt qua những lúc con người

mềm yếu, bất lực. Tôn giáo mang lại cho con người niềm tin nhưng nhà thờ không được phép

dùng các biện pháp chống lại các nhà vô thần, không được cản trở các hoạt động khoa học,

nghệ thuật của con người.

            Nhìn chung, quan niệm trên của Ph.Bêcơn thể hiện sự thoả hiệp giai cấp tư sản Anh

thời đó với các vấn đề tôn giáo.

2.2. Tômát Hôpxơ (1588-1679)

Tômát Hôpxơ (Thomas Hobbs) là nhà triết học nổi tiếng, đại biểu của chủ nghĩa duy vật Anh

thế kỷ XVII, người có công cụ thể hoá và phát triển nhiều quan niệm duy vật của Ph.Bêcơn.

Ông sinh trong một gia đình linh mục ở nông thôn nước Anh. Ngay từ nhỏ ông đã học và

thông thạo tiếng Latinh và tiếng Hy Lạp cổ. Khi còn là sinh viên Trường đại học Tổng hợp

Ôxpho, ông tích cực nghiên cứu các vấn đề vật lý và lôgic. Trong thời gian nổ ra cách mạng

tư sản Anh (1642-1648), ông cùng nhiều bạn bè lưu vong sang Pháp và nhiều nước khác.

Đây là thời kì ông viết nhiều tác phẩm triết học.

a. Quan niệm của T.Hôpxơ về bản chất và đối tượng của triết học

Cũng như Ph.Bêcơn, T.Hôpxơ cho rằng tri thức là sức mạnh, do vậy phải tăng cường phát

triển các khoa học, nhất là triết học. Lý luận triết học phải phục vụ thực tiễn của con người vì

nó giúp cho con người hiểu biết về các sự vật. T.Hôpxơ là người cụ thể hoá và phát triển các

quan niệm duy vật của Ph.Bêcơn trong việc giải quyết các vấn đề xã hội. Ông loại bỏ nhiều

yếu tố thần học và tiếp tục cuộc đấu tranh cho thế giới quan khoa học duy vật. Các vấn đề

chính trị xã hội được ông đặt lên hàng đầu.

Khác với Ph.Bêcơn, T.Hôpxơ khẳng định thần học là lĩnh vực hoàn toàn thuộc về tôn giáo; sự

ngu dốt, sợ hãi sinh ra tôn giáo. Còn triết học là hoạt động trí tuệ của con người nhằm khám

phá ra bản chất của sự vật. Tất cả những lĩnh vực khoa học như hình học, vật lý học, đạo

đức... đều chỉ là những lĩnh vực khác nhau của triết học. Trong một mức độ nhất định,

T.Hôpxơ đã đồng nhất đối tượng của triết học với đối tượng của các khoa học cụ thể. Tuy

nhiên cách đặt vấn đề của ông mang tính tiến bộ, với mong muốn loại bỏ hoàn toàn thần học

và chống lại thuyết về chân lý hai mặt của Ph.Bêcơn.

Theo T.Hôpxơ, vấn đề trung tâm của triết học là vấn đề con người. Các tác phẩm Về con

người (1658), Về người công dân (1642)...của ông đều bàn về vấn đề này. Từ việc coi con

người vừa là một thực thể tự nhiên, vừa là một thực thể đạo đức và tinh thần, ông chia triết

học thành triết học tự nhiên và triết học đạo đức, hay còn gọi là triết học xã hội.

b. Quan niệm về thế giới

T.Hôpxơ thừa nhận sự tồn tại khách quan của thế giới. Đó là sự tồn tại có trước con người,

không phải do chúa trời sinh ra. Theo quan điểm duy danh, ông khẳng định thế giới chỉ tồn tại

những sự vật riêng lẻ. Mọi khái niệm như "thực thể", "vật chất"... đều chỉ là những tên gọi.

Ông nói, "trong thế giới chẳng có gì chung cả, ngoài các tên gọi". Tuy nhiên ông không phủ

nhận cái chung trong trí tuệ con người, mặc dù quy nó thành các ngôn từ, tên gọi. Từ đây,

ông phủ nhận nội dung bản thể luận của tất cả các phạm trù mang tính khái quát của khoa

học. Thậm chí ông coi "chân lý không phải là tính chất của các sự vật mà là tính chất của các

suy diễn của chúng ta về các sự vật". "Giữa các tên gọi và các sự vật chẳng có sự giống nhau

nào cả, và không thể có một sự so sánh nào cả".

Nói chung, trong quan niệm của T.Hôpxơ về thế giới, ông là nhà duy vật nhưng lập trường

duy danh đã làm giảm giá trị các quan niệm duy vật của ông. Ông triệt để hơn so với

Ph.Bêcơn trong quan niệm về giới tự nhiên, về quan hệ giữa triết học và thần học, v.v.. nhưng

chủ nghĩa duy danh đã dẫn ông đến xa rời lập trường đó.

c. Lý luận nhận thức và phương pháp luận

T.Hôpxơ đã phát triển tư tưởng đúng đắn cho rằng, cơ sở của nhận thức là tri giác cảm tính.

Nhận thức có hai cấp độ: cảm tính và lý tính. Nhưng do hạn chế lịch sử, T.Hôpxơ vẫn chưa

hiểu được mối liên hệ biện chứng giữa nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính.

T.Hôpxơ là nhà duy vật cơ học điển hình. Ông coi cơ học và toán học là mẫu mực của bất kì

tư duy khoa học nào. Ông quan niệm vận động chỉ là sự thay đổi vị trí của các vật thể; nguồn

gốc vận động là do va chạm bên ngoài đầu tiên giữa các vật thể chứ không phải do nguyên

nhân bên trong, là cái vốn có của vật chất. T.Hôpxơ không thấy đặc điểm riêng của giới hữu

cơ. Ông cho rằng trái tim là gì nếu không phải là cái lò xo; dây thần kinh là gì nếu không phải

những sợi chỉ; còn khớp xương là gì, nếu không phải là những bánh xe làm cho cơ thể vận

động.

d. Quan niệm về con người

Con người, theo T.Hôpxơ là một thực thể thống nhất giữa tính tự nhiên và tính xã hội. Về bản

tính tự nhiên, mọi người khi sinh ra đều như nhau, sự khác nhau nhất định giữa họ không lớn.

Nhưng con người ai cũng có khát vọng và nhu cầu riêng của mình. Đây là tiền đề để con

người làm điều ác. Mỗi người đều ích kỉ, vì lợi ích riêng của mình mà có thể chà đạp tất cả.

"Con người là một động vật độc ác và ranh ma hơn cả chó sói, gấu và rắn". Mỗi người hành

động trước tiên là "vì tính ích kỉ yêu bản thân mình chứ không phải vì xã hội, không phải vì lợi

ích của người khác". Vì thế mà đẩy loài người đến chiến tranh liên miên, gây ra bao nhiêu

đau khổ và chết chóc. Công lý và khoa học về pháp quyền, bởi vậy, luôn luôn bị bác bỏ bởi

những ngòi bút và thanh kiếm. Theo T.Hôpxơ, bản tính tự nhiên của con người đó là tính ích

kỉ; trạng thái xã hội mà con người sống là "một cuộc chiến tranh của tất cả chống lại tất cả".

Tuy nhiên, theo T.Hôpxơ, "trạng thái tự nhiên" trên đây của con người ngày nay không còn

nữa; nó tồn tại một cách trọn vẹn ở thời nguyên thuỷ xa xưa. Tư tưởng của T.Hôpxơ được

Đácuyn áp dụng vào thế giới động vật và phát hiện ra quy luật đấu tranh sinh tồn và chọn lọc

tự nhiên của các loài sinh vật. Sau đó những người theo chủ nghĩa Đácuyn xã hội truyền bá,

áp dụng trở lại xã hội.

Quam niệm của T.Hôpxơ mặc dù chưa đánh giá đúng mức đặc trưng riêng của loài người so

với loài vật, chưa thấy được bản tính xã hội, tính nhân loại của con người, nhưng nó mang

những yếu tố hợp lý nhất định: Một mặt, nó cho thấy sự tương đồng nào đó giữa loài người

và loài vật, mặt khác, nó chỉ ra rằng, chính lợi ích của các cá nhân là một trong những động

lực trực tiếp của hoạt động của con người và phát triển của xã hội.

e. Quan niệm về xã hội và tôn giáo

Xuất phát từ quan niệm trên đây về trạng thái tự nhiên của con người, T.Hôpxơ khẳng định

khả năng bẩm sinh của con người càng bình đẳng bao nhiêu thì nó càng bất hạnh bấy nhiêu,

vì cuộc đấu tranh sinh tồn của mỗi người càng khó khăn và phức tạp. Ai cũng phải lo sợ cho

tính mạng và cuộc sống của mình. Và chính điều đó đã thúc đẩy mọi người đi đến kí kết khế

ước xã hội, thiết lập nên nhà nước. Do vậy, mỗi dân tộc đều phải trải qua hai giai đoạn phát

triển: giai đoạn tự nhiên và giai đoạn xã hội công dân (giai đoạn có nhà nước).

Nhà nước là sự sáng tạo cao nhất mà con người có thể làm được. Sau khi nhân dân lập ra

nhà nước, nhà nước đóng vai trò điều hành sự phát triển của xã hội, xử phạt những ai vi

phạm lợi ích chung của mọi người. Nhà nước "tựa như một con người nhân tạo" mà chính

phủ là linh hồn của con người đó. Tuy nhiên sự xuất hiện của nhà nước cũng có mặt hạn chế,

ở chỗ nó làm giảm các khát vọng tự nhiên của con người, do đó tự do của con người bị thu

hẹp. Nhưng con người cần phải có nhà nước để được sống yên ổn. Đạo luật của nhà nước là

tất yếu. Nhiệm vụ của nhà nước là phải trừng phạt, nhưng công minh; mỗi cá nhân có nghĩa

vụ phải tuân theo.

Mặc dù cho rằng, sự ngu dốt, sự sợ hãi sinh ra tôn giáo nhưng T.Hôpxơ lại khẳng định bản

thân tôn giáo là cần thiết để khuyên răn mọi người làm theo các chuẩn mực của nhà nước,

tức làm theo luật pháp. Đó là công cụ để nhà nước dễ dàng chỉ đạo xã hội hơn, nhưng nhà

nước không phải tuân theo nhà thờ mà nhà thờ phải phục tùng nhà nước. Các nhà vô thần

tuy không có tội nhưng là những người suy nghĩ nông cạn.

Nhìn chung, triết học xã hội của T.Hôpxơ có nhiều mặt hạn chế trong quan niệm về bản chất,

nguồn gốc của nhà nước, cũng như về bản chất con người. Ông còn chịu nhiều ảnh hưởng

của chủ nghĩa duy vật tự nhiên trong việc xem xét các hiện tượng xã hội. Tuy nhiên, việc ông

coi nhà nước là do con người lập ra để phục vụ con người là một đòn giáng mạnh vào các

quan niệm duy tâm, thần thánh hoá chế độ phong kiến đang thối nát, suy tàn. Việc khẳng định

cần thiết phải xoá bỏ trạng thái tự nhiên của con người là thể hiện xu hướng tư sản tiến bộ

đòi đấu tranh xoá bỏ thần quyền và đẳng cấp của chế độ phong kiến, mở rộng dân chủ và xã

hội.

2.3. Rơnê Đêcáctơ (1596-1654)

Rơnê Đêcáctơ (Rene Descartes) là nhà triết học, nhà bách khoa toàn thư vĩ đại người Pháp.

Có thể nói, cùng với Ph.Bêcơn, "Đêcáctơ đã tạo ra một cuộc cách mạng trong lịch sử tư

tưởng triết học" Tây Âu cận đại.

Rơnê Đêcáctơ sinh trong một gia đình quý tộc miền Nam nước Pháp. Mồ côi mẹ từ nhỏ, ông

được bố cho học ở một trường phổ thông nổi tiếng ở Liaflet. Bất mãn với chương trình học

thời đó, ông tuyên bố rằng, kết quả duy nhất trong thời gian học phổ thông là làm cho ông dốt

thêm! Ông đặc biệt say mê nghiên cứu về triết học và khoa học tự nhiên. Ông để lại nhiều tác

phẩm nổi tiếng như Các quy tắc chỉ đạo lý tính (1630), Thế giới (1633), Các nguyên lý của

triết học (1644), Suy diễn về phương pháp (1637-1638).

R.Đêcactơ là nhà triết học nhị nguyên, chủ yếu bàn về nhận thức luận và phương pháp luận

và là người sáng lập chủ nghĩa duy lý.

a. Quan niệm của R.Đêcactơ về bản chất và vai trò của triết học       

Cũng như Ph.Bêcơn, R.Đêcactơ đặc biệt đề cao vai trò của triết học đối với đời sống của con

người. Theo ông, trình độ phát triển của tư duy triết học là tiêu chuẩn quan trọng nhất để đánh

giá mức độ văn minh của con người và sự ưu việt của dân tộc này so với dân tộc khác. Bởi

vì, "chỉ có triết học là phân biệt chúng ta khác với bọn thổ dân và bọn mọi rợ, và dân tộc nào

văn minh hơn, có học thức hơn thì dân tộc đó có triết lí tốt hơn". "Triết học là sự thể hiện cơ

bản nhất sự thông thái của con người không chỉ trong lĩnh vực nhận thức mà cả trong các

công việc khác."

Trong quan niệm của R.Đêcactơ, triết học theo nghĩa rộng là tổng thể tri thức của con người

về nhiều lĩnh vực; theo nghĩa hẹp là siêu hình học, được coi như nền tảng của hệ thống thế

giới quan. R.Đêcactơ cho rằng có sự thống nhất hữu cơ giữa các khoa học vì đối tượng

chung của chúng là Thượng đế, giới hiện thực và con người như một chỉnh thể thống nhất.

Mục đích chung của chúng là khám phá ra chân lý. Toàn bộ thế giới quan khoa học của con

người "tương tự như một cái cây, mà bộ rễ của nó là siêu hình học, thân cây là vật lý học, còn

toàn bộ các khoa học khác có thể quy thành y học, cơ học và đạo đức học thì như những

chiếc cành mọc ra từ thân cây đó".

Nhiệm vụ của triết học là: thứ nhất, xây dựng nguyên lý, phương pháp luận cơ bản làm cơ sở

cho các khoa học khám phá chân lý, đồng thời hoàn thiện và phát triển chúng; thứ hai, giúp

con người thống trị và làm chủ được giới tự nhiên trên cơ sở nhận thức các quy luật của nó.

Muốn vậy, "cần phải thay thế thứ triết học tư biện bằng một thứ triết học thực tiễn, theo đó

nhận biết được sức mạnh... tất cả các sự vật xung quanh chúng ta cũng rõ ràng như chúng ta

biết các nghề thủ công khác nhau của những người thợ lành nghề. Từ đó chúng ta có thể

ngang tầm với họ, sử dụng những lực lượng đó trong tất cả mọi lĩnh vực, và như vậy trở

thành chủ nhân và chúa tể giới tự nhiên". Quan niệm trên là quan niệm mang tính cách mạng.

Nó khẳng định vai trò đặc biệt quan trọng của sự phát triển của khoa học  đối với đời sống xã

hội, đồng thời là bước tiếp cận ban đầu cho một quan niệm duy vật về bản chất và nhiệm vụ

của triết học.

Để xây dựng một thứ triết học mới, ông bắt đầu từ việc phê phán mạnh mẽ các tư tưởng của

giáo hội và kinh viện. Gạt bỏ những đạo lý kinh viện của tôn giáo, R.Đêcactơ đưa lý trí lên

hàng đầu trong lý luận nhận thức. R.Đêcactơ cho rằng phải coi lý tính, trí tuệ con người là toà

án thẩm định và đánh giá mọi tri thức, quan niệm mà nhân loại đã đạt được, nghi ngờ mọi cái

mà thường ngày vẫn cho là đúng. Nghi ngờ là điểm xuất phát của phương pháp khoa học;

nghi ngờ là để tìm ra chân lý, đó chỉ là tiền đề chứ không phải kết luận. Sở dĩ R.Đêcactơ coi

nghi ngờ là điểm xuất phát là vì, theo ông, không thể nghi ngờ được là chính bản thân chủ thể

đang nghi ngờ. Ông viết: Tôi đang hoài nghi sự tồn tại của tất cả, nhưng tôi không thể hoài

nghi sự tồn tại của chính mình, vì tôi đang nghi ngờ. Nếu tôi không tồn tại thì làm sao tôi lại có

thể đnag nghi ngờ được. Nhưng mặt khác, chính vì tôi đang nghi ngờ thì tôi mới biết rằng

mình đang tồn tại. Bởi vậy, tôi đang tồn tại là nhờ việc tôi đang nghi ngờ. Mà nghi ngờ thì

cũng là suy nghĩ, là tư duy. Do đó, ông đưa ra nguyên lí: "Tôi tư duy, vậy tôi tồn tại" (Cogito,

ergo sum).

Ở đây, R.Đêcactơ đã lầm khi chứng minh sự tồn tại của con người thông qua tư duy. Đáng

chú ý là từ tiền đề trên, R.Đêcactơ đi đến xây dựng toàn bộ thế giới quan của mình, chứng

minh sự tồn tại của các sự vật thông qua ý niệm về chúng trong ý thức của con người. Ví dụ,

theo ông, lửa là vật có thật, nếu không có thật thì tại sao ai cũng có một ý tưởng nhất định về

nó. Tuy nhiên, R.Đêcactơ không coi toàn bộ thế giới chỉ là sản phẩm của tư duy, không có ý

định chứng minh tính ý niệm của toàn bộ thế giới hiện thực; ngược lại, ông vẫn khẳng định sự

tồn tại khách quan của chúng. Điều đó cũng có nghĩa là R.Đêcactơ không phải nhà  duy tâm

chủ quan như G.Béccơli.

Bên cạnh những hạn chế nói trên, luận điểm "Cogito, ergo sum" của R.Đêcactơ, xét trong bối

cảnh bấy giờ, có ý nghĩa tích cực: nó chống lại quan niệm giáo điều, giáo lý nhà thờ, đồng

thời nó đề cao vai trò đặc biệt của lý tính, của trí tuệ con người, coi đó là chuẩn mực đánh giá

suy nghĩ và hành động của con người; nó có tác dụng cổ vũ mạnh mẽ sự phát triển của khoa

học lý thuyết hồi đó.

b. Quan niệm về thế giới

Trong nghiên cứu về tự nhiên, R.Đêcactơ là một người duy vật. Thừa nhận tính khách quan

của thế giới vật chất, R.Đêcactơ cho rằng tất cả các sự vật trong thế giới, kể cả các hành tinh,

đều được cấu trúc từ vật chất. Tiếp thu những phát kiến của G.Galilê về mặt trăng và một số

hành tinh khác, ông chứng minh mọi hành tinh đều được cấu tạo từ vật chất như trái đất.

Ông chịu ảnh hưởng của các quan niệm cơ học, máy móc về về thế giới, coi vận động không

phải cái gì khác ngoài sự hoạt động, mà qua đó một vật được chuyển vị trí từ chỗ này sang

chỗ khác. Ông quy toàn bộ các dạng vận động thành vận động cơ học đơn thuần; không coi

vận động là thuộc tính cố hữu của vật chất mà chỉ xem là biểu hiện cá biệt của các sự vật một

cách bề ngoài. Giữa vận động và đứng yên chẳng có mối quan hệ gì với nhau. Ông thừa

nhận "cái hích đầu tiên của Thượng đế". Tuy nhiên ông là người đầu tiên đưa ra ý tưởng về

sự bao hàm của vận động, tạo tiền đề cho việc phát minh ra định luật bảo toàn và chuyển hoá

năng lượng của các nhà khoa học sau này.

R.Đêcactơ đã chứng minh tính vô cùng vô tận của thế giới vật chất. Ông đồng nhất vật chất

với quảng tính (sai lầm này dẫn đến lập trường nhị nguyên), chống lại quan niệm "không gian

tuyệt đối" và "thời gian tuyệt đối". R.Đêcactơ là người đầu tiên khám phá ra tính chất sóng

của ánh sáng, là tác giả của giả thuyết gió xoáy, một trong những giả thuyết đầu tiên về sự

hình thành của vũ trụ và thế giới của chúng ta.

 Nhưng khi bàn về bản nguyên của thế giới, về nguồn gốc của các sự vật, ông lại cho rằng, có

hai loại sự vật thuộc hai thực thể khác nhau: Thực thể thứ nhất là thực thể tư duy, bao gồm

các ý niệm, tư tưởng, tổng số các ý thức cá nhân của con người, sự tương đồng giữa chúng.

Thực thể thứ hai là thực thể quảng tính hay vật chất, bao gồm những vật thể mang tính chất

không gian và thời gian, những vật thể mà các giác quan của chúng ta có thể cảm nhận

được. Thực thể là một thế giới hoàn toàn độc lập, không cần và không liên quan  đến cái

khác, tự nó có thể tồn tại và phát triển được. Tuy nhiên, cả hai thực thể này lại phụ thuộc vào

Thượng đế, do Thượng đế sinh ra. Ngoài Thượng đế duy nhất ra, tất cả các sự vật đều thuộc

về một trong hai thực thể trên. Con người là vật thể đặc biệt, thuộc về cả hai thực thể. Con

người là sự liên kết nhờ Thượng đế, linh hồn và thể xác là hai mảnh hoàn toàn độc lập với

nhau.

Tóm lại, có thể hiểu bức tranh khái quát về thế giới trong siêu hình học của R.Đêcactơ như

sau:

Thượng đế

Thực thể tinh thần

(Tư duy)

Thực thể quảng tính

(Vật chất)

Linh hồn con  ngườiThể xác con người

c. Lý luận nhận thức và phương pháp luậnR.Đêcactơ cho rằng, bên cạnh việc xây dựng bức tranh khái quát về thế giới, siêu hình học tức triết học còn có nhiệm vụ đề ra những nguyên lý cơ bản của phương pháp luận, một vấn đề vô cùng cần thiết đối với nhận thức. Ông mong muốn xây dựng một lôgic học "dạy cách vận dụng lý lính một cách tốt nhất, nhằm nhận thức những chân lý mà ta chưa biết".R.Đêcactơ đặc biệt đề cao vai trò của lý tính, hướng tới hoàn thiện và phát triển khả năng trí tuệ của con người. Ông đưa ra một số quy tắc cơ bản của phương pháp luận như sau:Quy tắc thứ nhất: Chỉ coi là chân lý đúng đắn những gì được cảm nhận rất rõ ràng và rành mạch, không gợi lên một chút nghi ngờ gì cả, tức những điều hiển nhiên.Quy tắc thứ hai: Chia các sự vật phức tạp, trong chừng mực có thể làm được, thành các bộ phận cấu thành nó để tiện lợi nhất trong việc nghiên cứu chúng. Thực chất, R.Đêcactơ đề cao phương pháp phân tích trong nhận thức.Quy tắc thứ ba: Trong quá trình nhận thức chúng ta cần phải xuất phát từ những điều đơn giản và sơ đẳng nhất, dần dần đi đến những điều phức tạp hơn.Quy tắc thứ tư: Phải xem xét đầy đủ mọi dữ kiện, không được bỏ sót một tư liệu nào trong quá trình nhận thức sự vật.Trên lập trường duy lý, R.Đêcactơ đặc biệt đề cao vai trò của phương pháp diễn dịch, mặc dù không hoàn toàn phủ nhận vị trí của phương pháp quy nạp, cũng như nhận thức cảm tính.Nhìn chung, phương pháp luận của R.Đêcactơ mặc dù có nhiều hạn chế nhưng cũng có nhiều yếu tố tích cực và cách mạng. Ông đã nhận thức được những hạn chế của phương pháp kinh viện truyền thống và tìm cách xây dựng một phương pháp luận mới đáp ứng với sự phát triển như vũ bão của khoa học sau thời trung cổ. Phương pháp luận của ông ảnh hưởng mạnh mẽ đến sự phát triển khoa học, kĩ thuật sau đó.d. Quan niệm về con ngườiÔng khẳng định, con người được cấu thành từ linh hồn và thể xác. Theo quan điểm nhị nguyên luận, ông hoàn toàn tách biệt thể xác và linh hồn, coi chúng có nguồn gốc từ hai thực thể tư duy và quảng tính hoàn toàn tách biệt. Ông coi linh hồn con người là một thực thể mà bản chất của

nó là tư duy, tồn tại không cần đến và không phụ thuộc vào bất kì một sự vật vật chất nào. Linh hồn là bất diệt, nó không bị phân huỷ khi con người chết. Con người có được là do Thượng đế ghép linh hồn vào thể xác. Cơ thể con người là chỗ trú chân tạm thời của linh hồn khi anh ta sống.Tóm lại, quan niệm triết học của R.Đêcactơ là hệ thống có nhiều yếu tố hợp lý nhưng cũng có nhiều mâu thuẫn. Điều đó thể hiện sự bế tắc của lập trường nhị nguyên trong việc giải quyết hàng loạt vấn đề của triết học và khoa học. Nó thể hiện sự trăn trở của ông khi muốn xây dựng một hệ thống triết học và khoa học thực sự trong bối cảnh ảnh hưởng của các thế lực tôn giáo trong xã hội còn đang rất mạnh. Công lao vĩ đại của R.Đêcactơ là ở chỗ ông đã đặt ra hàng loạt lý luận mới đối với sự phát triển của triết học và khoa học sau này. Học thuyết của ông có ảnh hưởng to lớn đối với nhiều nhà khoa học và triết học. Một trong những người chịu ảnh hưởng lớn của ông là nhà triết học duy vật vô thần người Hà Lan, Bêkênit Xpinôda (1632-1677).

3.2.3. Giooc Beccơli (1685-1753)Giooc Beccơli (George berkeley) là nhà triết học nổi tiếng người Anh, đại biểu điển hình của chủ nghĩa duy tâm chủ quan. Ông sinh trong một gia đình quý tộc miền Nam Ailen. Năm 15 tuổi ông đã học tại Đại học Tổng hợp Đublin. Ông say mê nghiên cứu thần học, toán học, triết học cho đến cuối đời. Ông có nhiều tác phẩm như Kinh nghiệm của thuyết thị giác mới (1709), Khái niệm về các nguyên lý của nhận thức con người (1710)...a. Quan niệm về thế giớiG.Beccơli chịu nhiều ảnh hưởng của các xu hướng phê phán các quan niệm triết học cũ. Ông sử dụng ngay lập trường duy cảm của các nhà duy vật Anh để chống lại họ và các hệ thống siêu hình học lúc bấy giờ. Đặc biệt ông chống lại các quan niệm duy vật về vật chất,  cho rằng chỉ có sự vật riêng lẻ tồn tại (với tính cách là tổ hợp các cảm giác của con người), còn tất cả những gì phổ biến, trước hết là thực thể vật chất, đều bị xem là trừu tượng trống rỗng.G.Beccơli khẳng định nguồn gốc hoàn toàn chủ quan của các sự vật trong thế giới, coi chúng chỉ là hiện thân của cảm giác con người. Ông viết: "Tôi hiểu ý niệm là bất kì sự vật nào được cảm giác hay tưởng tượng... Sự tồn tại của các sự vật không khác gì với sự tưởng tượng cảm tính hay tri giác". Điều đó có nghĩa là tất cả các đặc tính của sự vật không tồn tại khách quan mà chỉ tồn tại trong ý thức của con người. Sự vật không phải là sự phản ánh khách thể mà nó chính là sự vật thực tế. Từ quan niệm trên, G.Beccơli đi đến một công thức chung: Tồn tại tức là được tri giác (esse est percipi). "Khi tôi nói rằng, cái bàn mà tôi đang viết trên nó tồn tại thì điều đó có nghĩa rằng tôi đang nhìn và tôi đang cảm giác được nó; và nếu tôi đi ra khỏi căn phòng của mình, nếu tôi nói là cái bàn đang tồn tại, thì tôi có hàm ý rằng, nếu tôi ở trong phòng của mình, thì tôi có thể cảm nhận nó,... Ở đây có mùi có nghĩa là tôi đang ngửi thấy, ở đây có âm thanh có nghĩa là tôi đang nghe thấy". Mọi quan niệm duy vật về tồn tại đều bị G.Beccơli phê phán.Quan niệm trên đưa G.Beccơli đến chủ nghĩa duy ngã: ngoài cái tôi ra thì không có gì hết. Không có chủ thể thì không có khách thể. Ông nói: "Một điều kì lạ là trong nhiều người có ý kiến cho rằng, các ngôi nhà, sông núi, tóm lại các sự vật cảm tính lại có được sự tồn tại hiện thực mang tính tự nhiên khác với sự tồn tại mà lý tính đang cảm nhận chúng, tôi cho rằng tất cả sự vật cấu thành vũ trụ không có sự tồn tại bên ngoài tinh thần".Tính chất phi lý hiển nhiên của chủ nghĩa duy ngã được G.Beccơli giải quyết bằng cách cho rằng, mọi sự vật trong vũ trụ, sở dĩ tồn tại vì chúng được Thượng đế tri giác. Thực chất, do sự bất lực của lập trường duy tâm chủ quan, G.Beccơli đã phải ngả sang lập trường  duy tâm khách quan. Tuy nhiên, về cơ bản ông vẫn là đại biểu điển hình của chủ nghĩa duy tâm chủ quan thời cận đại.

b. Quan niệm về con người Cũng như các nhà  duy tâm khác, G.Beccơli quan niệm con người bao gồm linh hồn và thể xác; linh hồn là cái quyết định. Thể xác thuộc về các vật thể tự nhiên, tức các cảm giác. Do vậy, thể xác tồn tại được là nhờ linh hồn cảm nhận nó. Thể xác phải tuân theo cái gậy chỉ huy của linh hồn.

Đối với linh hồn con người, G.Beccơli cho rằng, "tồn tại nghĩa là cảm nhận". Có nghĩa là linh hồn chỉ tồn tại khi nó cảm nhận các sự vật khác mà trước hết là cảm nhận thể xác của con người.c. Về nhận thức luậnTừ chỗ khẳng định nguồn gốc hoàn toàn chủ quan của mọi sự vật trong thế giới, coi toàn bộ thế giới chỉ là chỉ là tổ hợp các cảm giác của con người, G.Beccơli cho rằng linh hồn là cái quyết định quá trình nhận thức. Linh hồn chỉ tồn tại khi nó cảm nhận các sự vật khác, và cũng chỉ khi nó bắt đầu cảm nhận thì chúng ta mới có được tri giác về sự vật.G.Beccơli đề cao cảm giác, đồng nhất toàn bộ các ý niệm của con người với các cảm giác. Các khái niệm trừu tượng chỉ là kết quả so sánh và phân tích các cảm giác. Mặc dù các ý niệm, tức các cảm giác, tồn tại trong linh hồn nhưng chúng khác với linh hồn, bởi vì linh hồn là cơ chất và nền tảng "nuôi dưỡng" các ý niệm, cảm giác.Theo G.Beccơli, chân lý là sự phù hợp giữa sự suy diễn của con người về sự vật với chính bản thân sự vật đó tồn tại trên thực tế. Tuy nhiên, ông phủ nhận sự tồn tại khách quan của chân lý. Tri thức được coi là đúng khi nó thoả mãn một trong những tiêu chuẩn sau:1) Tính rõ ràng cả các tri giác cảm tính;2) Tính đồng thời của các tri giác gần như là giống nhau ở một vài người;3) Sự tương đồng của nhiều cảm giác với nhau;4) Tính đơn giản và dễ hiểu;5) Sự phù hợp với ý chúa và tuân theo ý chúa.Trong tất cả các tiêu chuẩn trên thì tiêu chuẩn phù hợp với ý chúa là quan trọng nhất và đáng tin cậy nhất. 3.2.4. Điđơrô và các nhà triết học Khai sáng Pháp thế kỉ XVIIITriết học Khai sáng Pháp thế kỷ XVIII là một giai đoạn phát triển quan trọng trong tiến trình phát triển tư tưởng triết học Tây Âu và thế giới. Triết học Khai sáng Pháp thế kỷ XVIII là sự kế tục và phát triển mới về chất các khuynh hướng tư tưởng bài trừ siêu hình học thế kỉ XVII, cũng như đánh giá lại các giá trị tuyền thống. Nó bắt đầu từ việc phê phán không thương tiếc các quan niệm cũ về thế giới và con người.Là vũ khí lí luận của giai cấp tư sản Pháp trong thời kì chuẩn bị cho cộc đại cách mạng tư sản Pháp 1789, được hình thành bởi các nhà Khai sáng Pháp, triết học Khai sáng Pháp có nhiệm vụ thu hút, giác ngộ, tập hợp đông đảo mọi tầng lớp tiến bộ trong xã hội, hướng họ tới cuộc đấu tranh cách mạng lật đổ chế độ phong kiến, xây dựng chế độ tư sản. Chính vì vậy mà triết học Khai sáng Pháp có nội dung cơ bản là duy vật, tiến bộ, nó đề cập nhiều đến tiến bộ xã hội, tự do của con người... Cùng với sự hưng thịnh của văn hoá Pháp thời kì này, trên lĩnh vực tư tưởng có nhiều nhà khai sáng, họ vừa là các nhà triết học, vừa là những người uyên bác về nhiều lĩnh vực văn hoá, nghệ thuật, khoa học. Tiêu biểu là Sáclơ Đờ Môngtexkiơ (1689-1775), Phrăngxoa Mari Vônte (1694-1778), Giăng Giắc Rutxô (1712-1778), Đeni Điđrô (1713-1784), Giulen Ôphrơ Lamettri (1709-1751), Hônbách (1729-1789), Henvêtiúyt (1715-1771)... Ở đây chỉ đề cập đến tư tưởng triết học của các nhà duy vật vô thần Pháp mà người giữ vai trò lãnh đạo là Đ.Điđrô.Các nhà triết học duy vật vô thần Pháp thế kỷ XVIII mà các đại biểu xuất sắc là Lamettri, Hônbách, Điđrô, Henvêtiúyt (nhóm Bách khoa toàn thư Pháp) đã góp phần quan trọng vào sự phát triển triết học duy vật vô thần. Họ đấu tranh kiên quyết chống lại tôn giáo, kêu gọi đẩy mạnh nghiên cứu giới tự nhiên. Họ cho rằng, không nắm được các quy luật của tự nhiên thì con người không thể có hạnh phúc. Mục đích của khoa học và triết học là phải nhận thức và chinh phục giới tự nhiên.Tư tưởng triết học của Đ.ĐiđrôĐ.Điđrô sinh tại một thành phố ở Đông Bắc nước Pháp, trong một gia đình thợ thủ công. Sau nhiều năm học ở Pari, do chịu ảnh hưởng tư tưởng của các nhà khai sáng, ông từ bỏ ý định thành nhà hoạt động tôn giáo, như mong muốn của người cha. Ông là người khởi xướng và chủ biên bộ Bách khoa toàn thư của khoa học, nghệ thuật và thủ công nghiệp (1751-1780).  Đây là một trong những bộ bách khoa toàn thư đầu tiên của thế giới - một trong những di sản văn hoá vĩ đại không chỉ của nước Pháp mà cả Tây Âu thế kỉ XVIII nói chung. Nó có vai trò rất to lớn

trong việc xây dựng và truyền bá thế giới quan khai sáng. Ông có nhiều tác phẩm như Tư tưởng triết học (1746), Cuộc dạo chơi của nhà hoài nghi luận hay là Alleax (1747), là tác giả nhiều tác phẩm văn học mang đầy tính triết lý như Nữ tu sĩ, Người cháu của ông Ramô...a. Quan niệm về thế giớiĐ.Điđrô khẳng định tính vật chất của thế giới đồng thời phê phán mạnh mẽ những điểm không triệt để của chủ nghĩa duy vật Anh, mỉa mai quan niệm duy tâm chủ quan của G.Beccơli vì ông này đã quy toàn bộ thế giới thành các cảm giác của một chủ thể. Đ.Điđrô ví chủ thể của G.Beccơli như một chiếc đàn pianô ngộ nhận rằng nó là nhạc cụ duy nhất trên thế gian, và mọi sự hài hoà của vũ trụ đều diễn ra trong đó. Theo ông, trong vũ trụ chỉ có một thực thể, cả trong con người lẫn động vật và các sự vật khác, đó là vật chất.Đ.Điđrô đã có bước tiến mới trong quan niệm về vận động, thừa nhận sự phát triển của thế giới. Ông cho rằng, bản tính cố hữu của vật chất là vận động. Chính vận động là năng lực sống động của vật chất. Ông quan niệm sự dịch chuyển của vật thể từ vị trí này sang vị trí khác không phải là vận động mà chỉ là sự di động, còn vận động thì có cả ở vật đang vận động lẫn vật đứng yên. Ông khẳng định, trong quá trình vận động và phát triển, giới tự nhiên sẽ chọn lọc mhững gì giúp cho nó ngày càng hoàn thiện, đồng thời đào thải những vật nào không thích nghi hoặc không tuân theo quy luật của nó. Cấu trúc và trạng thái của các sinh vật là kết quả của quá trình tiến hoá lâu dài của giới tự nhiên. Với quan niệm này, ông là bậc tiền bối của thuyết tiến hoá của Đácuyn.b. Quan niệm về con người Đ.Điđrô cho rằng con người được cấu thành từ thể xác và linh hồn. Thể xác và linh hồn thống nhất hữu cơ với nhau. Linh hồn không có nguồn gốc từ chúa mà là một tổng thể các hiện tượng tâm lý. Bản thân nó cũng là đặc tính của vật chất. Ông viết: "Không có cơ thể con người thì nó (tức linh hồn) không là cái gì cả. Tôi khẳng định rằng, không có cơ thể con người thì không thể giải thích được cái gì cả". Ông nhấn mạnh, cơ thể con người là khí quan vật chất của tư duy, ý thức cũng như mọi quá trình tâm lý của anh ta. Ông đã nhận thấy, nhân cách con người là sản phẩm của hoàn cảnh môi trường xung quanh nhưng chưa hiểu được rằng, bản thân môi trường và hoàn cảnh đó cũng là sản phẩm của hoạt động con người, và vì vậy, cả con người lẫn hoàn cảnh sống của nó đều mang tính lịch sử. Đây cũng là hạn chế chung của các triết học trước Mác.c. Về lý luận nhận thứcCũng như các nhà duy vật khác, Đ.Điđrô thừa nhận tính thứ nhất của vật chất, tính thứ hai của ý thức. Ông cho rằng quá trình chuyển biến từ vô tri vô giác tới khả năng cảm giác, tư duy gắn liền với quá trình phát triển của cấu trúc vật chất từ vô cơ, hữu cơ đến sự sống và cơ thể con người. Tuy nhiên, cũng như các nhà duy vật trước Mác, ông chưa thấy được rằng, ý thức không chỉ là sản phẩm của vật chất có tổ chức cao là bộ óc người, mà còn là sản phẩm của sự phát triển xã hội.Đề cao vai trò đặc biệt của quá trình nhận thức đối với sự phát triển của xã hội, Đ.Điđrô đưa ra tư tưởng biện chứng khẳng định tính vô cùng tận trong sự phát triển của giơí tự nhiên, cũng như quá trình nhận thức của con người. Tuy khả năng nhận thức của mỗi cá nhân là hữu hạn, nhưng đối với nhân loại về nguyên tắc có thể nhận thức được toàn bộ thế giới, mặc dù quá trình đó cũng là vô tận.d. Quan niệm về xã hội - tôn giáoLà nhà triết học duy vật triệt để và vô thần nhất của triết học Khai sáng Pháp thế kỷ XVIII, Đ.Điđrô phủ nhận sự tồn tại của Thượng đế, coi Thượng đế chỉ là sự thần thánh hoá các điều kiện sống hiện thực của con người. Không phải tôn giáo sáng tạo ra con người mà là con người sáng tạo ra tôn giáo.Ông viết: "Nếu như lý tính là của trời cho và tín ngưỡng cũng tương tự như vậy, nghĩa là trời cho chúng ta hai vật không thể dung hợp được với nhau… Để loại trừ bế tắc đó, cần phải thừa nhận rằng tín ngưỡng là một nguyên lý huyền thoại, không tưởng". Ông chỉ ra sự khác biệt giữa khoa học và tôn giáo: Khoa học thì hướng tới vũ trang cho chúng ta quan niệm đúng về thế giới, làm cho con người lớn mạnh thêm lên, còn tôn giáo thì chỉ đem lại những điều ảo tưởng, làm cho con người mềm yếu đi. "Thượng đế của những người Cơ đốc giáo - đó là người bố chỉ coi trọng những đám mây, chứ chẳng để tâm gì đến những đứa con của mình" trên trần gian cả.

Đ.Điđrô kịch liệt phê phán những quan niệm đạo đức của tôn giáo, coi đó chỉ là trò giáo dục con người tới chỗ cả tin vào số mệnh. Thực chất, tôn giáo chỉ là sợi dây cương yếu ớt ngăn chặn các hành vi phạm tội của con người. Khẳng định chính môi  trường và hoàn cảnh tạo nên bộ mặt trí tuệ và đạo đức của con người, Đ.Điđrô kêu gọi xoá bỏ các quan hệ phong kiến của nước Pháp, cái đã thông qua tôn giáo làm hư hỏng con người, đồng thời kêu gọi xây dựng một cuộc sống hiện thực chứ đừng tin vào tôn giáo.Tuy nhiên Đ.Điđrô chưa nhận thấy cơ sở kinh tế - xã hội của sự tồn tại tôn giáo. Ông mới chỉ thấy được nguồn gốc nhận thức của nó là từ sự kém hiểu biết và từ tâm lý sợ chết của con người. Vì vậy, ông đã sai lầm khi cho rằng, để xoá bỏ tôn giáo chỉ cần xoá bỏ nỗi lo sợ của con người, chỉ cần mở rộng hệ thống giáo dục trong nhân dân, đồng thời tiêu diệt giới tu hành.Tuy còn hạn chế như trên nhưng sự phê phán tôn giáo của Đ.Điđrô đã mang nhiều yếu tố tích cực trong bối cảnh lịch sử lúc đó của nước Pháp và Tây Âu.

Chương 7: Triết học Cổ điển Đức Khái niệm “Triết học cổ điển Đức” dùng để chỉ sự phát triển triết học của nước Đức ở nửa cuối thế kỷ

XVIII và nửa đầu thế kỷ XIX, được mở đầu từ hệ thống triết học của Cantơ trải qua Phíchtơ, Sêlinh đến

triết học duy tâm của Hêghen và triết học duy vật của Phoiơbắc.

1.Điều kiện kinh tế - xã hội, khoa học và đặc điểm của triết học cổ điển Đức

1.1. Điều kiện kinh tế - xã hội, khoa học

Triết học cổ điển Đức ra đời trong điều kiện lịch sử hết sức đặc biệt. Nước Đức vào cuối thế kỷ XVIII

đến đầu thế kỷ XIX vẫn còn là một quốc gia phong kiến điển hình, với 360 tiểu vương quốc tự lập trong

một liên bang Đức chỉ còn là hình thức, lạc hậu về kinh tế và chính trị. Thủ công nghiệp, công nghiệp,

nông nghiệp bị đình đốn. Triều đình vua Phổ Phriđrich Vin Hem vẫn tăng cường quyền lực duy trì chế

độ quân chủ, cản trở đất nước phát triển theo con đường tư bản chủ nghĩa. Cả đất nước bao trùm bầu

không khí bất bình của đông đảo quần chúng.

Trong khi đó ở nước Pháp đã tiến hành cuộc cách mạng tư sản, ở nước Anh thực hiện cuộc cách mạng

công nghiệp làm rung chuyển châu Âu, đưa châu Âu bước vào nền văn minh công nghiệp. Tấm gương

của các nước Tây Âu đã thức tỉnh tinh thần cách mạng của giai cấp tư sản Đức và những bộ phận tiến

bộ khác của xã hội Đức. Nhưng vì giai cấp tư sản Đức và những lực lượng tiến bộ khác nằm rải rác ở

những vương quốc nhỏ tách rời nhau, nhỏ bé về số lượng, yếu kém về kinh tế và chính trị nên không thể

tiến hành cách mạng tư sản trong thực tiễn, mà chỉ tiến hành cách mạng về phương diện tư tưởng. Họ

muốn thỏa hiệp với tầng lớp phong kiến quý tộc Phổ, giữ lập trường cải lương trong việc giải quyết

những vấn đề phát triển đất nước.

Trước đòi hỏi của quá trình phát triển phương thức sản xuất tư bản ở các nước Tây Âu, khoa học tự

nhiên đã đạt nhiều thành tựu lớn: phát hiện ra điện, phát hiện ra ôxy và bản chất sự cháy của Lavoadie;

việc phát hiện ra tế bào của Lơvenhuc; học thuyết về dưỡng khí của Pritski và Sielo... Những thành tựu

đó chứng tỏ sự hạn chế của phương pháp tư duy siêu hình trong việc lý giải bản chất của các hiện tượng

tự nhiên và thực tiễn xã hội đang diễn ra. Nó đòi hỏi cần có  cách nhìn mới, phương pháp mới, quan

niệm mới về vai trò và khả năng của con người. Triết học cổ điển Đức ra đời nhằm đáp ứng nhu cầu đó.

1.2. Đặc điểm của triết học cổ điển Đức

- Triết học cổ điển Đức chứa đựng một nội dung cách mạng nhưng hình thức của nó cực kỳ “rối rắm”,

bảo thủ. Đặc điểm này thể hiện rõ nét nhất trong triết học của Cantơ và Hêghen.

- Đề cao vai trò tích cực của hoạt động con người, coi con người là một thực thể hoạt động, là nền tảng

và điểm xuất phát của mọi vấn đề triết học. Con người là chủ thể đồng thời là kết quả của quá trình hoạt

động của chính mình; tư duy và ý thức của của con người chỉ có thể phát triển trong quá trình con người

nhận thức và cải tạo thế giới.

- Tiếp thu tư tưởng biện chứng trong triết học cổ đại, triết học Đức xây dựng phép biện chứng trở thành

phương pháp luận triết học độc lập với phương pháp tư duy siêu hình trong lĩnh vực nghiên cứu các

hiện tượng tự nhiên và xã hội. Giả thuyết hình thành vũ trụ của Cantơ; việc phát hiện ra những quy luật

và phạm trù của Hêghen đã làm cho phép biện chứng trở thành một khoa học thực sự mang ý nghĩa

cách mạng trong triết học. Đây là một đặc điểm nổi bật của triết  học cổ điển Đức.

- Với cách nhìn bao quát, biện chứng, nhiều nhà triết học Đức có tham vọng xây dựng một hệ thống

triết học vạn năng không những làm nền tảng cho thế giới quan của con người mà còn trở thành một thứ

khoa học của các khoa học. Do vậy, trong học thuyết triết học của Cantơ, Duyrinh, Hêghen thường bàn

đến nhiều vấn đề như: khoa học tự nhiên, pháp quyền, lịch sử, luân lý, mỹ học.

2. Một số học thuyết triết học tiêu biểu

2.1. Cantơ (1724-1804)

            Cantơ sinh năm 1724 trong một gia đình quý tộc Phổ. Thời trẻ từng theo học trường đại học

Tổng hợp Kenixbéc. Sau khi tốt nghiệp ông được giữ lại và giảng dạy ở đây. Ông quan tâm chủ yếu đến

những vấn đề triết học và bỏ nhiều công sức để viết các tác phẩm triết học; trong đó có những tác phẩm

chủ yếu như: “Lịch sử tự nhiên đại cương và thuyết bầu trời” (1755), “Phê phán lý tính thuần túy”

(1781), “Phê phán lý tính thực tiễn” (1788), “Phê phán khả năng suy diễn” (1790).

            Triết học của Cantơ phát triển qua hai thời kỳ chính; thời kỳ từ năm 1746 đến 1770, gọi là “thời

kỳ tiền phê phán” bộc lộ quan điểm duy vật gắn với khoa học tự nhiên. Từ năm 1770 trở đi gọi là “thời

kỳ phê phán” bộc lộ nhiều quan điểm triết học khó hiểu. Vì vậy để nắm được nội dung triết học của

ông, chúng ta nghiên cứu một số vấn đề chủ yếu sau:

2.1.1. Quan niệm về đối tượng  và nhiệm vụ của triết học

Cantơ coi đối tượng của triết học là phải xác định bản chất của con người; ông cho rằng cho đến nay các

khoa học vẫn chưa có được một nền tảng vững chắc bởi vì khoa học về con người vẫn chưa được chú

trọng và phát triển đúng mức. Do đó, triết học phải hướng vào việc giải quyết những vấn đề cuộc sống

và hoạt động thực tiễn của con người. Triết học cần đem lại cho con người một cơ sở và nền tảng thế

giới quan mới, vạch ra những nguyên tắc cơ bản của cuộc sống. Để làm được điều đó. triết học phải giải

quyết các vấn đề sau:

“Tôi có thể biết được cái gì?

Tôi cần phải làm gì?

Tôi có thể hy vọng cái gì ”

Ba vấn đề trên phản ánh ba khía cạnh cơ bản nhất, trong mối quan hệ giữa con người với thế

giới, đó là: Nhận thức - Thực tiễn. Vấn đề thứ nhất mang tính thế giới quan và nhận thức luận

được nghiên cứu trong triết học lý luận. Vấn đề thứ hai mang tính thực tiễn được nghiên cứu

trong triết học thực tiễn. Vấn đề thứ ba mang cả tính thực tiễn, cả tính lý luận được nghiên cứu

trong thẩm mỹ học. Vì vậy, triết học của Cantơ chứa đựng đầy tính nhân đạo, đem lại cho con

người một cách nhìn mới về thế giới và chính bản thân mình, đưa con người tới tự do và hạnh

phúc.

2.1.2. Quan niệm về thế giới

Quan niệm về thế giới của Cantơ được biểu hiện chủ yếu qua tác phẩm: “Lịch sử tự nhiên đại cương và

thuyết bầu trời”, “Phê phán lý tính thuần tuý”.

Xuất phát từ luận điểm:  “Hãy cho tôi vật chất, tôi sẽ chỉ cho các anh thấy thế giới ra đời từ vật chất

nhưng thế nào” . Ông khái quát định luật vạn vật hấp dẫn của Niutơn và nghiên cứu bầu trời, trái đất,

đại dương; từ đó đưa ra quan niệm sau:

            Tất cả các hành tinh, vũ trụ không phải ngay từ đầu đã có được trạng thái tồn tại như

hiện nay. Từ thời xa xưa nhất, cả thế giới đều nằm trong trạng thái hỗn độn. Nhờ lực hấp dẫn

mà các hạt vật chất khuếch tán khắp không gian đã dần dần tụ lại thành đám mây lớn. Thông

qua lực hút và lực đẩy, trong lòng đám mây xuất hiện những luồng gió xoáy làm cho các hạt vật

chất kết lại theo hình cầu. Do ma sát khi va chạm nên chúng ở nhiệt độ cao. Vì lực hút chiếm ưu

thế nên các hạt vật chất liên kết với nhau tạo thành mặt trời và các hành tinh có độ nóng khác

nhau tuỳ theo mức độ ma sát. Nhưng vì khoảng không vũ trụ quá lớn và do có lực đẩy nên lực

hấp dẫn không đủ sức hút tất cả lượng vật chất của vũ trụ thành một khối, mà tạo thành nhiều

hành tinh độc lập với nhau. Do lực hấp dẫn tỉ lệ thuận với khối lượng, nên những hành tinh ở

gẫn mặt trời thì nặng hơn so với các hành tinh ở xa. Trái đất cũng hình thành như vậy. Lúc đầu

nhiệt độ rất cao, sau do có sự tỏa nhiệt nên nhiệt độ bề mặt hạ thấp dần, đông cứng lại tạo thành

lớp bên ngoài. Nhiệt độ tiếp tục hạ thấp đến mức độ phù hợp thì các loại sinh vật hình thành.

Còn lớp ruột bên trong vẫn ở dạng nóng chảy. Như vậy, không chỉ mọi sự vật mà cả toàn bộ vũ

trụ nói chung đều nằm trong quá trình phát sinh, phát triển và diệt vong như một quy luật “sắt

đá của tự nhiên”.

            Quan điểm duy vật trên được ông phát triển thêm trong khi bàn đến “vật tự nó”. Ông cho rằng

trong thế giới luôn tồn tại “vật tự nó” một cách khách quan độc lập bên ngoài con người, chính nó tác

động tới con người tạo ra kinh nghiệm cảm tính.

            Quan niệm về thế giới của Cantơ chứa đựng nhiều tư tưởng duy vật và hoàn chỉnh hơn so với

các giả thuyết về vũ trụ trước đó, nó đem lại cho con người một cách nhìn  mới – cách nhìn phát triển về

thế giới; bước đầu xây dựng nền tảng cho quan niệm phát triển biện chứng về tự nhiên.

2.1.3. Quan niệm về nhận thức

Quan niệm nhận thức của Cantơ được trình bày chủ yếu trong tác phẩm  “phê phán lý tính thuần túy”,

nhằm trả lời câu hỏi “Tôi có thể biết được cái gì”.

Theo Cantơ trước khi nhận thức phải xác định rõ đối tượng và nghiên cứu giới hạn của tri thức con

người. Ông khẳng định đối tượng nhận thức là các sự vật trong thế giới và nó tồn tại khách quan.

Nhưng do còn bị ảnh hưởng của quan niệm siêu hình nên ông chia đối tượng nhận thức thành hai phần:

Hiện tượng (phênomen) và “Vật tự nó” (numen). Ở đây hiện tượng bao gồm hình vẻ bề ngoài, các thuộc

tính bề ngoài của đối tượng. Còn “Vật tự nó” bao gồm các mặt cơ bản, bản chất bên trong và các quy

luật vận động nội tại của đối tượng. Hiện tượng và “Vật tự nó” phân định tuyệt đối không có mối liên

hệ.

Về tri thức của loài người ông chia thành hai loại: “Tri thức kinh nghiệm cảm tính” và “ Tri thức tiên

nghiệm” . “Tri thức kinh nghiệm cảm tính” chỉ nắm bắt được những hiện tượng riêng biệt hỗn độn. “Tri

thức tiên nghiệm” có sẵn trong ý thức của mỗi người có khả năng sắp đặt lại tri thức kinh nghiệm theo

một trình tự liên kết chặt chẽ với nhau thành mối liên hệ có tính tất yếu, phổ quát. Như vậy, một mặt

Cantơ thừa nhận đối tượng nhận thức (các sự vật) tồn tại khách quan, mặt khác lại cho rằng quy luật của

thế giới là sản phẩm của ý thức con người. Đây là một biểu hiện của quan điểm nhị nguyên luận.

Ông cho rằng mục đích của con người là nhận thức “vật tự nó”, muốn thế phải trải qua quá trình phát

triển lần lượt qua ba giai đoạn sau:

Giai đoạn trực quan cảm tính. Sự vật bên ngoài tác động vào giác quan của con người một

cách đơn lẻ, riêng biệt cho nên con người chỉ thu nhận được một mớ cảm giác hỗn độn, kết quả

đó chưa phản ánh đúng sự vật. Sau đó, nhờ có hai hình thức tiên nghiệm là không gian và thời

gian (là hai hình thức có sẵn từ trước trong ý thức) mà mớ cảm giác được xếp đặt lại theo một

trình tự trở thành tri giác. Những tri giác này còn mang tính chủ quan và đơn lẻ chưa phổ quát

vì nó phụ thuộc vào độ nhạy cảm của cơ quan cảm giác ở mỗi con người. Trực quan cảm  tính

mới giúp con người hiểu những gì sự vật biểu hiện ra bên ngoài, tức hiện tượng; chưa nhận biết

được  “vật tự nó”.

Giai đoạn giác tính. Để khách quan hóa, phổ quát hóa kết quả trực quan cảm tính thì phải

chuyển lên giai đoạn giác tính. Giác tính là hoạt động của tư duy quy tụ sự đa dạng của các tri

giác cảm tính thông qua các khái niệm và phạm trù. Giác tính biến các tri giác cá nhân thành

các tri thức khách quan được mọi người công nhận. Trong giai đoạn này con người thường phải

sử dụng 12 phạm trù được chia thành bốn nhóm: phạm trù lượng (thống nhất, nhiều vẻ, chỉnh

thể); phạm trù chất (hiện thực, phủ định, hạn chế); phạm trù quan hệ (phụ thuộc, độc lập, nhân,

quả, tác động); phạm trù trạng thái (khả năng, tồn tại, tất nhiên, ngẫu nhiên). Theo Cantơ nguồn

gốc của phạm trù là tiên nghiệm. Các phạm trù lúc đầu mới chỉ là các hình thức tư tưởng chưa

có nội dung. Vì thế các phạm trù phải được vận dụng vào kinh nghiệm cảm tính nhờ phép suy

diễn thông qua thời gian hình thành các lược đồ. Đây là những quy tắc hình thành trong tư duy.

Nhờ các lược đồ mà các lý luận khoa học được hình thành; từ đây mới có cơ sở để sáng tạo ra

các quy luật của tự nhiên. Ông kết luận: “Quy luật tự nhiên cần được tìm trong chính chúng ta,

nghĩa là trong giác tính của chúng ta”.

Như vậy, nguồn gốc của mọi tri thức con người xuất phát từ giác tính; chúng là kết quả của phép suy

diễn tiên nghiệm các phạm trù của giác tính vào kinh nghiệm cảm tính. Kết quả của giác tính đã tạo ra

cơ sở để nhận thức “vật tự nó”.

Giai đoạn lý tính. Theo Cantơ, lý tính là giai đoạn cao nhất trong quá trình nhận thức. Nó

không nghiên cứu các quan niệm cụ thể như giác tính mà chuyên nghiên cứu các quy tắc,

nguyên tắc liên kết giác tính thành các nguyên lý chung để nhận thức “vật tự nó”. Thế nhưng

lúc này tư duy con người gặp phải những mâu thuẫn (antinomic) không thể vượt qua được:

- Chỉnh đề: Thế giới có một điểm đầu trong thời gian, có một giới hạn trong không gian; phản đề: thế

giới không có điểm đầu trong thời gian và không có giới hạn trong không gian.

- Chỉnh đề: Bất cứ sự vật phức tạp nào cũng đều do vật đơn giản, bộ phận đơn giản hợp thành; phản đề:

Trên thế giới không có cái gì đơn giản cả, mọi cái đều phức tạp.

- Chỉnh đề: Trên thế giới ngoài tính nhân quả và tính tất nhiên ra, còn có tự do; phản đề: Trên thế giới

không có cái gì tự do cả.

- Chỉnh đề: Trên thế giới có một thực thể tuyệt đối; phản đề: Trên thế giới không có một thực thể tuyệt

đối nào cả.

Trong quá trình giải quyết “Tôi có thể biết được cái gì?” Cantơ vừa bộc lộ quan điểm nhị nguyên luận,

vừa biểu hiện quan điểm của thuyết không thể biết. Một mặt thừa nhận các sự vật tồn tại khách quan,

mặt khác lại khẳng định các quy luật của thế giới là sản phẩm của tư duy. Một mặt thừa nhận khả năng

nhận thức của con người không ngừng vươn lên, mặt khác lại khẳng định con người không thể nhận biết

được “vật tự nó” tức bản chất, quy luật vận động bên trong của các sự vật.

2.1.4. Quan niệm về con người

            Khác hẳn với các nhà triết học Anh, Pháp, Cantơ không chỉ bàn đến lĩnh vực bản thể

luận, nhận thức luận mà còn bàn đến con người với tính cách là một chủ thể hoạt động. Trong

tác phẩm “Phê phán lý tính thực tiễn” Cantơ đã đưa ra quan điểm như sau: Con người là chủ thể

hoạt động là nền tảng và là điểm xuất phát của mọi vấn đề triết học. Con người vừa là chủ thể,

đồng thời là kết quả quá trình hoạt động của chính mình. Bản thân lịch sử là phương thức tồn tại

của con người. Mỗi cá nhân hoàn toàn làm chủ vận mệnh của mình và tự ý thức về mình. Bên

cạnh quan điểm tiến bộ đó, Cantơ cùng bộc lộ hạn chế ở chỗ, đề cao sự mạnh trí tuệ của con

người tới mức cực đoan: sáng tạo ra các quy luật của thế giới. Thần thánh hóa con người tới

mức coi bản thân thế giới tự nhiên phải hoạt động theo ý chí con người.

2.1.5. Quan niệm về chính trị xã hội

Quan niệm về đạo đức: Để trả lời câu hỏi “Tôi cần phải làm gì?” Cantơ đã xây dựng một số

quan niệm về đạo đức, những quan niệm đó chứa đựng trong tác phẩm “Phê phán lý tính thực

tiễn”. Ông cho rằng, trong xã hội cần phải có các quy tắc đạo đức. Các quy tắc đó không thể

xuất phát từ yếu tố cảm tính nhất thời mà phải xuất phát từ lý tính. “Lý tính là nguồn gốc duy

nhất sinh ra các nguyên lý và chuẩn mực đạo đức”  bởi vì các khát vọng cảm tính chỉ đưa con

người tới ích kỷ, phi đạo đức.

Cantơ đưa ra nguyên lý cơ bản của đạo đức, gọi là mệnh lệnh tuyệt đối. Mệnh lệnh đòi hỏi mọi người

sống phù hợp với tự nhiên, tôn trọng mình, tôn trọng người khác, sống theo lẽ phải, tôn trọng sự thật,

sống bình đẳng trong cộng đồng. Người này có quyền nào đó, thì mọi người khác phải có quyền như

thế, tạo điều kiện để họ thực hiện được quyền đó. Mọi người cần phải ngăn chặn những hành động trái

với mệnh lệnh tuyệt đối.

Ông còn cho rằng: Tự do là phạm trù trung tâm của đạo đức, là lý tưởng cao cả nhất của nhân loại, là

cái cao quý nhất trên trần gian.

Quan điểm đạo đức tuy có nhiều điểm không tưởng phi lịch sử, phi giai cấp, thiếu cơ sở hiện thực

nhưng chứa đựng nhiều tư tưởng nhân đạo sâu sắc vì nó góp phần xóa bỏ quan niệm ích kỷ hẹp hòi, giải

phóng tư tưởng con người khỏi gông cùm của ý thức hệ phong kiến.

Quan niệm về lịch sử: Ông cho rằng lịch sử là phương thức tồn tại của con người như một chủ

thể, trong đó bằng hoạt động của mình con người ngày càng phát triển những khả năng và bản

chất của mình. Bản thân lịch sử là một quá trình thống nhất, phát triển theo quy luật nội tại của

nó, chứ không phải do chúa trời hay lực lượng siêu nhiên nào tạo. Vì thế, các cuộc xung đột

giữa các giai cấp khác nhau là một điều hoàn toàn phù hợp với quy luật khách quan của lịch sử.

Quan điểm về lịch sử trên biểu hiện Cantơ đang tiếp cận dần với tư tưởng biện chứng.

Quan niệm về nhà nước: Thừa nhận và phát triển tư tưởng về khế ước xã hội, Cantơ cho rằng:

Nhà nước là sự liên kết của mọi người trong khuôn khổ pháp luật nhằm giám sát và bảo đảm

bình đẳng cho mọi công dân. Nhà nước ra đời không phải là ngẫu nhiên, mà do mâu thuẫn của

xã hội nhằm giải quyết những đối kháng xã hội, điều hoà sự phát triển của xã hội theo hướng

ngày càng hoàn thiện. Cantơ mong muốn giải quyết mâu thuẫn đó bằng hòa bình, ông muốn xóa

bỏ chiến tranh vì theo ông, chiến tranh phá hoại các chuẩn mực đạo đức của con người.

Mặc dù quan niệm về chính trị xã hội của Cantơ còn hạn chế ở chỗ chưa nhận thấy nền tảng kinh tế làm

nảy sinh các mặt khác nhau của xã hội, nhưng nó đã bao hàm nhiều giá trị tư tưởng quý báu. Nó đặt nền

móng cho quan điểm duy vật lịch sử sau này.

2.1.6. Quan niệm về thẩm mỹ

Để trả lời câu hỏi “Tôi có thể hy vọng cái gì?” Cantơ xây dựng một số quan niệm về thẩm mỹ.

Những quan niệm đó được biểu hiện qua nội dung của tác phẩm “Phê phán năng lực phán

đoán”.

Ông quan niệm: Vươn lên cái đẹp là khát vọng của con người, chỉ có trong con người mới có lý

tưởng của cái đẹp. Con người tự tạo cho mình khả năng đánh giá và thưởng thức cái đẹp. Cái

đẹp là phạm trù trung tâm của thẩm mỹ học. Nhưng ông lại cho rằng, quan niệm về cái đẹp

cũng có mâu thuẫn. Một mặt cái đẹp mang tính phổ quát tất yếu; mặt khác cái đẹp mang tính cá

biệt bởi vì nó là kết quả thưởng thức của từng cá nhân.

I.Cantơ là một trong những nhà triết học của nước Đức thời kỳ thế kỷ XVIII-XIX, những quan điểm

triết học của ông cả thời kỳ “tiền phê phán” và “thời kỳ phê phán”” đã đặt nền móng cho quan niệm

biện chứng tự nhiên, lịch sử; đồng thời đặt ra nhiều vấn đề sâu sắc cho sự phát triển của triết học

phương Tây hiện đại.

2.2. Hêghen (1770 -1831)

            Heghen sinh năm 1770 ở Stuttgart là con một công chức cao cấp. Hồi còn trẻ theo học trường

đại học Tubingue. Sau khi tốt nghiệp ông làm giáo sư dạy tư trong các gia đình, làm hiệu trưởng trường

trung học Nuremberg, rồi làm giáo sư trường đại học Heldeberg. Trong quá trình giảng dạy ông để

nhiều thời gian nghiên cứu và viết các tác phẩm triết học như: “Hiện tượng học tinh thần” (1807),

“Khoa học logic” (1812-1814), “Bách khoa toàn thư các khoa học triết học” (1817), ... Hêghen là một

nhà biện chứng lỗi lạc, nội dung triết học bao quát nhiều lĩnh vực. Do vậy chúng ta không thể có điều

kiện nghiên cứu tất cả mà chỉ nghiên cứu một số vấn đề chủ yếu sau:

2.2.1. Kết cấu của hệ thống triết học Hêghen

Hệ thống triết học của ông gồm ba phần:

- Lôgic học, đây là học thuyết về các quy luật phổ biến của vận động và phát triển, về các nguyên tắc lý

tính dùng làm cơ sở cho mọi dạng tồn tại. Lôgic học bao gồm ba bộ phận: Tồn tại, bản chất, khái niệm.

- Triết học về tự nhiên, đây là học thuyết về sự phát triển của giới tự nhiên dưới hình thức duy tâm.

Triết học tự nhiên bao gồm cả ba bộ phận: Thuyết máy móc, thuyết hóa học, thuyết hữu cơ.

- Triết học về tinh thần, đây là học thuyết về lịch sử của con người và sự nhận thức của con người,

nguồn gốc tạo thành mọi dạng tồn tại. Phần này được chia thành ba bộ phận: Tinh thần chủ quan, tinh

thần khách quan, tinh thần tuyệt đối.

2.2.2. Quan niệm về thế giới

            Quan niệm về thế giới của ông được thể hiện trong tác phẩm “Hiện tượng học tinh thần” và

“Lôgic học”.

            Theo Hêghen thì đầu tiên có tinh thần tuyệt đối tồn tại, bên trong chứa đựng các mặt đối lập; hai

mặt đối lập vừa thống nhất, vừa đấu tranh với nhau làm cho nó luôn vận động phát triển khi đạt tới dạng

hoàn thiện thì “Tha hóa” (biến thành cái khác nó, nhưng chính là nó ở trạng thái khác và hình thức

khác) biểu hiện thành giới tự nhiên. Trong giới tự nhiên cũng chứa đựng các mặt đối lập chúng vừa

thống nhất và đấu tranh với nhau cho nên tạo ta động lực thúc đẩy giới tự nhiên phát triển từ vô cơ đến

hữu cơ rồi đến con người. Vì trong con người chứa đựng các mặt đối lập cho nên, luôn nằm trong quá

trình hoàn thiện, nhưng không phải là hoàn thiện mặt thể xác mà hoàn thiện, phát triển về mặt tinh thần

ý thức. Khi phát triển đến mức độ hoàn thiện nhất con người không những nhận thức được thế giới tự

nhiên, tự nhận thức được mình mà nhận thức được tinh thần tuyệt đối biểu hiện qua hình thức tôn giáo,

nghệ thuật, triết học.

            Ở đây điểm khởi đầu là “tinh thần” điểm kết thúc của sự phát triển cũng là “tinh thần”, chỉ có

khác lúc đầu là “tinh thần thế giới”, còn điểm kết thúc là “tinh thần tuyệt đối” tồn tại ở mỗi cá nhân con

người. Do đó, triết học của Hêghen xét theo hệ thống là triết học duy tâm khách quan. Bởi vì, ông thừa

nhận tinh thần có trước, giới tự nhiên (vật chất) có sau phụ thuộc và phát sinh từ tinh thần tuyệt đối.

            Hêghen còn cho rằng, khi các dạng tồn tại được “tinh thần tuyệt đối” tạo ra thì không ngừng

biến đổi theo các nguyên lý:

- Một là: mỗi dạng tồn tại không những khác nhau mà còn làm “trung giới cho nhau” tức có

liên hệ với nhau.

- Hai là: Mỗi dạng tồn tại đều trải qua quá trình vận động, phát triển; quá trình đó được thực

hiện trên cơ sở của ba nguyên tắc:

Nguyên tắc thứ nhất: Chất và lượng quy định lẫn nhau. Những chuyển hóa về lượng dẫn đến

những biến đổi về chất và người lại.

Nguyên tắc thứ hai: Sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập với tư cách là nguồn gốc

và động lực của sự phát triển tạo ra sự chuyển hóa giữa nội dung với hình thức, bản chất và hiện

tượng, nguyên nhân và kết quả, khả năng và hình thức, v.v.

Nguyên tắc thứ ba: Phủ định của phủ định với tính cách là sự phát triển diễn theo hình thức

xoáy ốc.           

Những nguyên lý và nguyên tắc trên là nội dung chủ yếu của phép biện chứng mà Hêghen xây dựng.

Phép biện chứng này tuy có hạn chế ở chỗ trình bày trên cơ sở của quan điểm duy tâm nhưng nó đã

phản ánh đầy đủ quá trình vận động và phát triển chúng; trong nó đã chứa đựng hạt nhân hợp lý: không

có cái gì nhất thành bất biến, mọi cái luôn biến đổi. Đây là một giá trị lý luận chủ yếu của triết học

Hêghen.

2.2.3.  Quan điểm về nhận thức

Quan điểm nhận thức của Hêghen được trình bày trong tác phẩm “Hiện tượng học tinh thần” và “Lôgic

học”.

            Nếu như Cantơ cho rằng đối tượng nhận thức là sự vật thì Hêghen lại cho rằng đối tượng của

nhận thức là nguyên nhân tạo thành các dạng tồn tại tức “tinh thần tuyệt đối”. Trong “Lôgic học” ông

khẳng định nhận thức của con người là sự tự nhận thức “tính thần tuyệt đối”.

            Với quan điểm biện chứng Hêghen cho rằng, nhận thức là một quá trình phát triển, tự hoàn

thiện; quá trình này gắn với lịch sử phát triển của xã hội. Trong thời kỳ thượng cổ con người chỉ mới có

ý thức cảm tính, người thượng cổ nhìn thế giới một cách trực tiếp. Đến giữa thời kỳ chiếm hữu nô lệ

theo ông, con người mới tự ý thức được sự tồn tại của chính mình. Thời trung cổ, ý thức con người

bước vào bất hạnh vì chỉ biết tuân theo ý chúa. Chỉ đến thời kỳ khoa học phát triển thì khả năng trí tuệ

của con người mới đạt tới trình độ lý tính, mới mang tính xã hội. Lúc đó con người sử dụng khái niệm

để tư duy do vậy mới nhận thức được “tinh thần tuyệt đối”.

            Mặt khác ông còn cho rằng, sự phát triển của khả năng nhận thức cá nhân như là sự lặp lại và

thu gọn toàn bộ tiến trình lịch sử mà nhận thức con người đã trải qua.

            Như vậy, Hêghen bộc lộ quan điểm có thể biết trên cơ sở thế giới quan duy tâm.

2.2.4.     Quan điểm  về con người và chính trị xã hội

Quan điểm về con người và chính trị xã hội được Hêghen trình bày trong tác phẩm “Triết học về pháp

quyền” và “Triết học lịch sử”.

Khi bàn đến vấn đề con người, ông không giống như các nhà triết học Anh và Pháp thế kỷ XVI - XVIII

chia tách con người thành hai phần mà ông quan niệm con người là chỉnh thể thống nhất. Con người là

chủ thể đồng thời là kết quả của quá trình hoạt động của chính mình, chính qua quá trình hoạt động mà

ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức và ý chí tự do của con người mới phát triển. Do đó, con người mới

hoàn thiện. Như vậy, ở đây Hêghen không bàn đến con người cụ thể mà bàn đến con người trìu tượng,

lý tính phi lịch sử.

            Quan niệm con người trong triết học Hêghen thường gắn với quan điểm về nhà nước và pháp

quyền. Theo ông “luận điểm khẳng định mọi người về bản tính vốn bình đẳng là không đúng ..., cần

phải nói ngược lại rằng con người về bản tính vốn bất bình đẳng”. Từ đây dẫn tới quan điểm: mọi sự bất

công trong xã hội là hiện tượng tất yếu xuất phát từ bản tính con người. Vì thế trong xã hội thường

xuyên xảy ra những mẫu thuẫn, xung đột giữa các tầng lớp, đẳng cấp xã hội khác nhau. Chính từ đó nhà

nước xuất hiện. Theo Hêghen, nhà nước ra đời nhằm dung hòa các mẫu thuẫn giữa các đẳng cấp nhằm

định hướng sự phát triển của xã hội. Nhà nước không chỉ là cơ quan hành pháp mà là tổng thể các quy

chế, kỷ cương, chuẩn mực về mọi lĩnh vực đạo đức, pháp quyền, văn hóa. Vì thế nhà nước tồn tại trên

bất kỳ giai đoạn nào của lịch sử.

Nhà nước theo ông là hiện thân của ý niệm tuyệt đối trong đời sống xã hội nó có quá trình phát triển.

Nhà nước Phổ là đỉnh cao của sự phát triển đó, vì nó là đại biểu cho công lý, đạo đức; nhà nước đó sẽ

tồn tại mãi. Bởi vì, “Cái gì hợp lý, thì sẽ hiện thực và cái gì hiện thực thì hợp lý”; ở đây, Hêghen đã lập

luận để bảo vệ sự tồn tại của nhà nước phong kiến Phổ.

Khi bàn đến chiến tranh, Hêghen cho rằng, chiến tranh là một hiện tượng vĩnh viễn và tất yếu trong lịch

sử, nhờ có chiến tranh mà thể trạng đạo đức của dân tộc được bảo tồn; chiến tranh bảo vệ các dân tộc

tránh khỏi sự thối nát.

Hêghen cho rằng, lịch sử là sự thống nhất giữa tính khách quan và tính chủ quan trong hoạt động của

con người. Nhưng lịch sử không diễn ra theo ý muốn chủ quan của con người mà phát triển theo xu

hướng tất yếu trải qua các thời đại. Sự phát triển tự do của con người là chuẩn mực, ưu việt của thời đại

này so với thời đại khác. Nhưng ông hiểu tự do một cách duy tâm: tự do còn thể hiện trong sự hiểu biết

và làm theo ý chúa.

Tóm lại, vai trò lịch sử của triết học Hêghen là ở chỗ đã xây dựng được phép biện chứng, những vấn đề

cốt lõi nhất của phép biện chứng hiện đại đã được ông đề cập đến một cách bao quát và sâu sắc. Vì vậy,

ông được Ph. Ăng ghen đánh giá rất cao "ông không chỉ là một thiên tài sáng tạo, mà còn là một nhà

bác học có tri thức bách khoa, nên trong mọi lĩnh vực ông xuất hiện ra là một người vạch thời đại".

2.3. Lutvích Phoiơbắc (1804-1872)

Ông là nhà duy vật nổi tiếng của triết học cổ điển Đức, sinh năm 1804 trong một gia đình luật sư ở Đức.

Ông theo học trường đại học tổng hợp Beclin, tham gia nhóm Hêghen trẻ. Về sau tách khỏi nhóm này

trở thành người phê phán Hêghen, xây dựng hệ thống triết học, duy vật của mình. Ông viết nhiều tác

phẩm triết học, trong đó có những tác phẩm lớn như: "Phê pháp triết học Hêghen" (1839); "Bản chất

của đạo đức thiên chúa", "Luận cương sơ bộ về cải cách triết học" (1842), "Những nguyên lý của triết

học tương lai" (1843), "Bản chất của tôn giáo", v.v. Học thuyết triết học của ông thể hiện qua những nội

dung chủ yếu sau:

2.3.1. Sự phê phán triết học Hêghen

            Sau khi Hêghen mất thì lực lượng kế tục có sự phân chia thành hai phái, phái Hêghen già ủng hộ

sự thống trị của "tinh thần tuyệt đối" đối với thế giới hiện thực; phái Hêghen trẻ coi sự thống trị đó là

những xiềng xích trói buộc con người. Do chịu ảnh hưởng của các nhà duy vật Pháp thế kỷ XVIII và sự

phát triển khoa học đầu thế kỷ XIX, Phoi Ơ Bắc đã nhận thấy những mặt rất hạn chế của cả hai phái và

bắt đầu thực hiện phê phán toàn bộ triết học Hêghen. Theo ông, triết học Hêghen mắc sai lầm ngay từ

khởi điểm xuất phát và cả trong việc giải quyết mối quan hệ giữa vật chất với tinh thần, giữa con người

với thế giới. Hạn chế cơ bản nhất của Hêghen là ở chỗ dựa trên lập trường của chủ nghĩa duy tâm để

xây dựng học thuyết triết học. Cho nên triết học Hêghen không tạo ra được bức tranh trung thực về thế

giới. Ông cho rằng muốn xây dựng được một học thuyết triết học đúng đắn phải dựa trên lập trường duy

vật. Ông nhận xét "Triết học Hêghen là chỗ ẩn náu cuối cùng, chỗ dựa hợp lý của thần học".

2.3.2. Quan niệm về thế giới

            Xuất phát từ luận điểm: "Quan hệ thực sự của tư duy với tồn tại là: tồn tại, chủ thể; tư duy, thuộc

tính" Phoiơbắc bảo vệ và chứng minh những nguyên lý duy vật của mình. Ông quan niệm, vật chất có

trước, ý thức có sau, tự nhiên tự nó tồn tại và người ta chỉ có thể giải thích tự nhiên xuất phát từ bản

thân nó. Ý thức không tự nó tồn tại được vì nó chỉ là sản phẩm của một dạng vật chất.

            Nếu như Cantơ quan niệm không gian và thời gian là hình thức "tiên nhiên" thì Phoiơbắc quan

niệm, không gian và thời gian tồn tại khách quan, không có vật chất tồn tại vận động bên ngoài không

gian và thời gian. Ông thừa nhận sự tồn tại khách quan của các quy luật tự nhiên, của quan hệ nhân quả;

thừa nhận sự vận động và phát triển của giới tự nhiên diễn ra một cách khách quan, từ đó dẫn tới sự xuất

hiện của đời sống hữu cơ, con người.

            Ở đây, Phoiơbắc chưa khắc phục được hạn chế của duy vật siêu hình, coi vật chất như là một cái

gì thuần nhất. Tuy thừa nhận vật chất vận động nhưng chưa lý giải được nguồn gốc, động lực, hình thức

của vận động.

2.3.3. Quan niệm về nhận thức

            Phoiơbắc phê phán hệ thống duy tâm khách quan của Hêghen ở chỗ, coi đối tượng tư duy không

có gì khác với bản chất của tư duy. Từ đó ông khẳng định, đối tượng nhận  thức nói chung và của triết

học nói riêng là giới tự nhiên và con người. Ông kêu gọi: Hãy quan sát giới tự nhiên đi, hãy quan sát

con người đi! Bạn sẽ thấy ở đấy, trước mắt bạn, những bí mật của triết học. Phoi Ơ Bắc cho rằng, chủ

thể nhận thức không phải trìu tượng mà là con người cụ thể, con người có khả năng nhận thức được giới

tự nhiên, một người thì không thể nhận thức được hoàn toàn thế giới tự nhiên, nhưng toàn bộ loài người

thông qua các thế hệ thì có thể nhận thức được. Con người nhận thức được thế giới trước hết thông qua

cảm giác; "Bí quyết của sự hiểu biết trực tiếp tập trung trong tính cảm giác".

Phoiơbắc cũng đã xác định được mối quan hệ giữa hình thức nhận thức cảm tính với lý tính, nhưng khi

tiến lên giai đoạn tư duy lý tính thì ông không rút ra được kết luận rõ ràng.

Như vậy, Phoiơbắc đã xây dựng quan điểm duy vật về nhận thức; đã khẳng định, con người có khả năng

nhận thức. Nhưng trong lý luận nhận thức đã bộc lộ hạn chế ở chỗ, chưa hiểu được quá trình phát triển

biện chứng của nhận thức, vai trò của hoạt động thực tiễn đối với nhận thức. Cho nên, quan điểm nhận

thức của Phoiơbắc vẫn nằm trong khuôn khổ của những phương pháp suy nghĩ siêu hình.

  2.3.4. Quan niệm về con người            Phoiơbắc phê phán Hêghen đã quan niệm con người một cách trìu tượng và thần bí coi đó như một lực lượng siêu tự nhiên; đây là một quan niệm sai. Do vậy, theo ông phải xây dựng một quan niệm mới về con người.            Phoiơbắc quan niệm con người như một thực thể sinh vật có cảm giác, biết tư duy, có ham muốn, có ước mơ, có tình yêu thương; lòng yêu thương vốn là bản chất của con người. Trong con người có sự thống nhất giữa cơ thể với tư duy. Con người không phải là nô lệ của thượng đế hay tinh thần tuyệt đối mà là sản phẩm của tự nhiên, là kết quả phát triển của tự nhiên.            Thế nhưng trong xã hội con người bị kìm hãm trói buộc bởi giáo lý tôn giáo và bởi các quy định của xã hội. Cho nên, cần phải giải phóng con người khỏi sự ràng buộc đó; nhằm đem lại cho con người một quan niệm mới về chính mình, tạo điều kiện để con người trở nên hạnh phúc. Theo ông, đây cũng là nhiệm vụ của các nhà triết học.            Xác định vấn đề con người giữ vị trí trung tâm của triết học Phoiơbắc trở thành đại biểu tiêu biểu của chủ nghĩa duy vật nhân bản. Đây là mặt tiến bộ so với các nhà trước học trước ông. Tuy nhiên ông đã không thấy được phương diện xã hội của con người. Con người mà ông quan niệm là con người bị tách khỏi điều kiện kinh tế  - xã hội và lịch sử. Do vậy về lĩnh vực này ông chưa thoát khỏi ảnh hưởng của quan điểm duy tâm.2.3.5. Quan niệm về xã hội            Trong quan niệm về tự nhiên, Phoiơbắc là nhà duy vật; còn trong quan niệm về xã hội ông lại thể hiện quan điểm duy tâm. Ông khẳng định những thời kỳ lịch sử loài người sở dĩ khác nhau chỉ do những thay đổi các hình thức tôn giáo; thay thế tôn giáo cũ bằng tôn giáo mới sẽ làm cho xã hội tiến lên. Ở đây, Phoiơbắc chưa thấy được vai trò của thực tiễn xã hội quyết định sự vận động phát triển của xã hội loài người.            Khi bàn đến tôn giáo, Phoiơbắc cho rằng, tôn giáo là sản phẩm tất yếu của tâm lý cá nhân và của sự tưởng tượng của con người. Tôn giáo thể hiện sự mềm yếu, bất lực của con người trước sức mạnh tự nhiên và điều kiện của xã hội. Chính con người đã bày đặt ra thần thánh bằng cách trìu tượng hóa bản chất con người. Do vậy, cần thay thế tôn giáo cũ bằng thứ tôn giáo mới không cần có thần thánh, chúa trời mà lấy tình yêu giữa người với người làm nền tảng.            Những quan điểm trên đây của Phoiơbắc về cơ bản vạch ra được nguồn gốc tâm lý con người đối với tôn giáo. Tuy nhiên, ông chưa chỉ rõ nguồn gốc thực sự của tôn giáo, chưa đề cập đến những cơ sở kinh tế - xã hội của vấn đề.          Mặc dù còn những hạn chế siêu hình trong quan điểm về tự nhiên duy tâm trong quan

điểm về xã hội, chưa có quan điểm duy vật triệt để về con người nhưng Phoiơbắc đã có công lao trong việc khôi phục và phát triển chủ nghĩa duy vật chống lại quan điểm duy tâm và tôn giáo; vì thế, quan điểm duy vật của Phoiơbắc cùng với tư tưởng biện chứng của Cantơ và phép biện chứng của Hêghen trở thành tiền đề lý luận hình thành triết học Mác - Lênin.

Chương 8: Sự ra đời và phát triển của Triết học Mác - Lênin           Triết học Mác - Lênin ra đời từ nửa cuối thế kỷ XIX và phát triển cho đến ngày nay. Từ khi ra

đời, triết học Mác - Lênin đã tạo ra một cuộc cách mạng trong lịch sử triết học và trở thành thế giới

quan, phương pháp luận của hoạt động nhận thức cũng như hoạt động thực tiễn của con người.

1. Những điều kiện lịch sử của sự ra đời triết học Mác

            Nhìn chung, có hai nguồn gốc ra đời của triết học là nguồn gốc tri thức và nguồn gốc xã hội. Đối

với triết học Mác thì nguồn gốc ra đời biểu hiện thành các điều kiện sau:

1.1. Điều kiện kinh tế - xã hội

1.1.1. Sự củng cố và phát triển của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa trong điều kiện cách

mạng công nghiệp

            Vào những năm 40 của thế kỷ XIX do tác động của cuộc cách mạng trong công nghiệp làm cho

lực lượng sản xuất phát triển mạnh mẽ. Phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa được củng cố vững chắc

và trở thành xu thế phát triển của nền sản xuất xã hội. Nước Anh đã hoàn thành cuộc cách mạng công

nghiệp và trở thành cường quốc công nghiệp. Ở Pháp, cuộc cách mạng công nghiệp đang đi vào giai

đoạn hoàn thành.

            Sự phát triển của lực lượng sản xuất làm cho quan hệ sản xuất tư bản được củng cố tạo ra cơ sở

kinh tế để cho xã hội tư bản phát triển kèm theo đó mâu thuẫn xã hội càng thêm gay gắt và bộc lộ ngày

càng rõ rệt; sự phân hóa giàu nghèo tăng lên, bất công xã hội tăng. Những xung đột giữa giai cấp vô sản

với tư sản đã phát triển thành những cuộc đấu tranh giai cấp.

1.1.2. Sự xuất hiện của giai cấp vô sản trên vũ đài lịch sử

            Giai cấp vô sản và giai cấp tư sản ra đời và lớn lên cùng với sự hình thành và phát triển của

phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Khi chế độ tư bản chủ nghĩa được xác lập, giai cấp tư sản trở

thành giai cấp thống trị xã hội, giai cấp vô sản trở thành bị trị thì mâu thuẫn giữa vô sản với tư sản vốn

mang tính đối kháng phát triển trở thành những cuộc đấu tranh giai cấp. Cuộc khởi nghĩa của thợ dệt ở

thành phố Liông (Pháp) năm 1831 tuy bị đàn áp nhưng lại bùng nổ tiếp vào năm 1834. Ở Anh có phong

trào Hiến chương vào cuối những năm 30 của thế kỷ XIX, là phong trào cách mạng to lớn có tính chất

quần chúng và có hình thức chính trị. Nước Đức nổi lên phong trào đấu tranh của thợ dệt ở Xilêdi đã

mang tính giai cấp.

            Trong hoàn cảnh lịch sử đó, giai cấp tư sản không còn đóng vai trò là giai cấp cách mạng. Ở

Anh, Pháp giai cấp tư sản tuy nắm quyền thống trị, lại hoảng sợ trước cuộc đấu tranh của giai cấp vô

sản nên không còn là vị trí tiên phong trong quá trình cải tạo dân chủ như trước. Còn giai cấp tư sản

Đức đang lớn lên trong lòng xã hội phong kiến, vốn đã khiếp sợ bạo lực cách mạng khi nhìn vào tấm

gương Cách mạng tư sản Pháp 1789, nay lại thêm sợ hãi trước sự phát triển của phong trào công nhân

Đức. Vì vậy, giai cấp vô sản xuất hiện trên vũ đài lịch sử với sứ mệnh xoá bỏ xã hội tư bản và trở thành

lực lượng tiên phong trong cuộc đấu tranh cho nền dân chủ và tiến bộ xã hội.

            Như vậy, thực tiễn xã hội, nhất là thực tiễn của phong trào đấu tranh của giai cấp vô sản đòi hỏi

phải được soi sáng bởi một hệ thống lý luận, một học thuyết triết học mới. Học thuyết đó phải xuất hiện

để định hướng phong trào đấu tranh nhanh chóng đạt được thắng lợi.

            Sự xuất hiện của giai cấp vô sản trên vũ đài lịch sử và phong trào đấu tranh của họ đã tạo ra

nguồn tư liệu quý báu về thực tiễn xã hội để Các Mác và Ph. Ăngghen khái quát xây dựng những quan

điểm triết học.

1.2. Nguồn gốc lí luận và tiền đề khoa học tự nhiên

1.2.1. Nguồn gốc lí luận

            Để xây dựng học thuyết của mình ngang tầm với trí tuệ nhân loại, Các Mác và Ph.Ăngghen đã

kế thừa những thành tựu trong lịch sử tư tưởng nhân loại. Triết học Đức với hai nhà triết học tiêu biểu

Hêghen và Phoiơbắc là nguồn gốc trực tiếp của triết học Mác.

            Các Mác và Ph.Ăngghen đã từng là những người theo học triết học Hêghen và nghiên cứu triết

học Phoiơbắc. Qua đó, hai ông đã nhận thấy: Tuy học thuyết triết học của Hêghen mang quan điểm của

chủ nghĩa duy tâm nhưng chứa đựng cái “hạt nhân hợp lý” của phép biện chứng. Còn học thuyết triết

học Phoiơbắc tuy còn mang nặng quan niệm siêu hình nhưng nội dung lại thấm nhuần quan điểm duy

vật. Các Mác và Ph.Ăngghen đã kế thừa “hạt nhân hợp lý” của Hêghen và cải tạo, lột bỏ cái vỏ thần bí

để xây dựng nên lí luận mới của phép biện chứng. Hai ông đã kế thừa chủ nghĩa duy vật của Phoiơbắc,

khắc phục tính siêu hình và những hạn chế lịch sử khác của nó để xây dựng nên lí luận mới của chủ

nghĩa duy vật. Từ đó tạo ra cơ sở để hai ông xây dựng nên học thuyết triết học mới, trong đó chủ nghĩa

duy vật và phép biện chứng thống nhất một cách hữu cơ.

            Việc kế thừa và cải tạo kinh tế chính trị học với những đại biểu xuất sắc là A.Smít và Đ.Ricácđô

không những là nguồn gốc để xây dựng học thuyết kinh tế mà còn là tiền đề lý luận để hình thành quan

điểm triết học.

            Chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp với những đại biểu nổi tiếng như Xanh Ximông và S.Phuriê

là một trong ba nguồn gốc lí luận của triết học Mác. Các Mác và Ph.Ăng ghen đã kế thừa những quan

điểm tiến bộ của chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp (quan điểm về vai trò của nền sản xuất trong xã

hội, quan điểm về sở hữu v.v...) và khắc phục tính không tưởng thiếu điều kiện lịch sử cụ thể của nó để

xây dựng những quan điểm duy vật lịch sử.

            Vì vậy, khi tìm hiểu nguồn gốc lí luận của triết học Mác cần tìm hiểu không chỉ trong triết học

Đức mà trong cả chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp và kinh tế chính trị học Anh.

1.2.2. Tiền đề khoa học tự nhiên

            Giữa triết học với khoa học nói chung và khoa học tự nhiên nói riêng có mối quan hệ khăng khít.

Sự phát triển của tư duy triết học phải dựa trên cơ sở tri thức do các khoa học cụ thể đem lại. Vì thế,

mỗi khi trong khoa học có những phát minh mang tính chất vạch thời đại thì tạo ra sự thay đổi của triết

học.

            Trong những năm đầu của thế kỷ XIX, khoa học tự nhiên phát triển mạnh với nhiều phát minh

quan trọng: Định luật bảo toàn biến hóa năng lượng, Thuyết tế bào, thuyết tiến hóa. Những phát minh

khoa học đó đã vạch ra mối liên hệ thống nhất giữa những sự vật, giữa các hình thức vận động khác

nhau trong tính thống nhất vật chất của thế giới, vạch ra tính biện chứng của sự vận động và phát triển.

Đồng thời đã làm bộc lộ rõ tính hạn chế và sự bất lực của phương pháp tư duy siêu hình và của tư tưởng

biện chứng cổ đại cũng như phép biện chứng của Hêghen. Từ đó đặt ra một yêu cầu trong tư duy nhân

loại cần phải xây dựng một phương pháp tư duy mới thật sự khoa học. Với những phát minh của mình,

khoa học đã cung cấp những tri thức để Các Mác và Ph.Ăng ghen khái quát xây dựng phép biện chứng

duy vật.

            Như vậy, triết học Mác ra đời như một tất yếu lịch sử không những vì đời sống thực tiễn mà còn

vì những tiền đề lý luận, xã hội và khoa học mà nhân loại đã tạo ra.

2. Quá trình hình thành và phát triển triết học Mác - Lênin

            Sự hình thành và phát triển triết học Mác - Lênin trải qua một quá trình. Quá trình trải qua các

giai đoạn sau: Giai đoạn chuyển biến tư tưởng của Các Mác và Ph.Ăng ghen từ chủ nghĩa duy tâm và

dân chủ cách mạng sang chủ nghĩa duy vật và cộng sản chủ nghĩa; giai đoạn hình thành những nguyên

lý triết học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử; giai đoạn C.Mác và Ph.Ăngghen bổ sung và phát

triển lí luận triết học; giai đoạn Lênin bảo vệ hoàn thiện và tiếp tục phát triển triết học Mác.

2.1. Giai đoạn chuyển biến tư tưởng của Các Mác và Ph.Ăng ghen từ chủ nghĩa duy tâm và dân

chủ cách mạng sang chủ nghĩa duy vật và cộng sản chủ nghĩa

2.1.1. Sự chuyển biến tư tưởng của Các Mác

            Các Mác (5/5/1818 - 14/3/1883) sinh trưởng trong một gia đình trí thức (bố là luật sư) ở thành

phố Tơrevơ, tỉnh Ranh, một vùng có nhiều ảnh hưởng của cách mạng tư sản Pháp và đạo Kitô là tôn

giáo độc tôn.

            Những ảnh hưởng tốt của giáo dục gia đình, nhà trường và các quan hệ xã hội khác đã giúp Các

Mác hình thành tinh thần nhân đạo và xu hướng yêu tự do. Phẩm chất đó không ngừng được bồi dưỡng

và đã trở thành định hướng cho cuộc đời sinh viên và đưa Các Mác tới chủ nghĩa dân chủ cách mạng.

Cũng vì thế, trong tình hình lúc đó, triết học Hêghen với tinh thần biện chứng cách mạng của nó được

Các Mác xem là chân lý. Trong thời gian học ở khoa Luật trường Đại học Tổng hợp Béc lin (1836 -

1841) ông say mê nghiên cứu triết học, nhằm giải đáp vấn đề giải phóng con người, thực hiện dân chủ,

vươn tới tự do. Năm 1837 Các Mác tập trung nghiên cứu triết học Hêghen và tham gia nhóm “Hêghen

trẻ”.

            Sau khi nhận bằng tiến sỹ triết học (8/1841), Các Mác chuẩn bị vào giảng dạy triết học ở trường

đại học và dự định xuất bản một tạp chí với tên gọi “Tư liệu của chủ nghĩa vô thần”. Nhưng dự định đó

không được thực hiện vì nhà nước phong kiến Phổ thực hiện chính sách đàn áp những người dân chủ

cách mạng. Ông và một số người theo phái “Hêghen trẻ” đã chuyển sang hoạt động chính trị đấu tranh

chống lại chủ nghĩa chuyên chế Phổ giành lại quyền tự do dân chủ; đánh dấu bước ngoặt quan trọng

trong tư tưởng của ông. Như vậy lúc này, trong tư tưởng của Các Mác có sự mâu thuẫn giữa thế giới

quan duy tâm với tinh thần dân chủ cách mạng và vô thần. Mâu thuẫn bước đầu được giải quyết khi Các

Mác làm việc ở báo Sông Ranh, ở đây lúc đầu là cộng tác viên sau trở thành linh hồn của tờ báo và ông

đã làm cho nó trở thành cơ quan ngôn luận của phái dân chủ cách mạng.

            Thực tiễn đấu tranh báo chí đã làm cho tư tưởng dân chủ cách mạng ở Các Mác có nội dung rõ

ràng hơn, đó là đấu tranh cho lợi ích của quần chúng lao động. Lúc này tư tưởng cộng sản chủ nghĩa

chưa được hình thành, ông đấu tranh bảo vệ “quần chúng nghèo khổ bất hạnh” dưới tinh thần nhân đạo.

Với tinh thần nhân đạo, ông tập trung phê phán các chính sách của nhà nước Phổ, nhà nước đó chỉ là

“cơ quan đại diện đẳng cấp của những lợi ích cá nhân”. Trong quá trình phê phán đó Các Mác đã nhận

thấy hoạt động của nhà nước không phải là hiện thân của tinh thần tuyệt đối như Hêghen đã chứng

minh.

            Như vậy, qua thực tiễn, nguyện vọng muốn cắt nghĩa hiện thực, xác lập lý tưởng tự do trong

thực tế đã giúp Các Mác hình thành khuynh hướng duy vật, nhận thấy mặt hạn chế của quan điểm duy

tâm. Lúc này tinh thần dân chủ cách mạng sâu sắc đã không dung hợp với triết học duy tâm tư biện. Vì

thế sau khi báo Sông Ranh bị cấm (1843), Các Mác đặt cho mình nhiệm vụ duyệt lại một cách có phê

phán quan niệm duy tâm của Hêghen trước hết về xã hội và nhà nước. Ông đã viết tác phẩm “góp phần

phê phán triết học pháp quyền của Hêghen” để phê phán chủ nghĩa duy tâm của Hêghen. Trong khi thực

hiện phê phán ông nồng nhiệt tiếp nhận quan điểm duy vật của triết học Phoi Ơ Bắc. Song với tinh thần

phê phán ông đã thấy những mặt hạn chế, nhất là việc xa rời những vấn đề chính trị nóng hổi của Phoi

Ơ Bắc. Sự phê phán sâu rộng triết học Hêghen, việc khái quát kinh nghiệm lịch sử cùng với ảnh hưởng

quan điểm duy vật và nhân văn của triết học Phoi Ơ Bắc đã tăng cường mạnh mẽ xu hướng duy vật

trong quan điểm triết học của Các Mác.

            Cuối tháng 10 - 1843, Các Mác sang Pari. ở đây, không khí chính trị sôi sục và tiếp xúc với các

đại biểu của giai cấp vô sản đã dẫn đến bước chuyển biến dứt khoát quan điểm của ông sang chủ nghĩa

duy vật và chủ nghĩa cộng sản. Trong bài báo “lời nói đầu của cuốn sách góp phần phê phán triết học

pháp quyền của Hêghen”, Các Mác đã phân tích một cách sâu sắc theo quan điểm duy vật ý nghĩa và

hạn chế của cuộc cách mạng tư sản chỉ là “cuộc cách mạng bộ phận”; đồng thời ông khẳng định, chỉ có

cuộc cách mạng do giai cấp vô sản thực hiện mới là “cuộc cách mạng triệt để”. Các Mác nêu rõ: “Giống

như triết học thấy giai cấp vô sản là vũ khí vật chất của mình, giai cấp vô sản cũng thấy triết học là vũ

khí tinh thần của mình”. Với bài báo này và một số bài báo khác đăng trong tạp chí Niên giám Đức -

Pháp năm 1844 đánh dấu bước hoàn thành quá trình chuyển biến lập trường, quan điểm của Các Mác.

2.1.2. Sự chuyển biến tư tưởng của Ph.Ăngghen

            Ph.Ăngghen sinh ngày 28-11-1820, trong một gia đình chủ xưởng sợi ở tỉnh Ranh. Khi còn là

học sinh trung học đã có thái độ căm ghét sự chuyên quyền và độc đoán của bọn quan lại phong kiến.

Việc nghiên cứu triết học trong thời gian ở Béc lin, khi làm nghĩa vụ quân sự đã hướng ông đi vào con

đường khoa học. Song, chỉ thời gian gần hai năm sống ở Manchestơ (Anh) từ mùa thu 1842 khi nghiên

cứu đời sống kinh tế và chính trị nước Anh, nhất là việc trực tiếp tham gia phong trào công nhân mới

dẫn đến bước chuyển căn bản trong thế giới quan của ông sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng

sản.

            Năm 1844 trên tạp chí Niên giám Đức - Pháp, Ph.Ăngghen đăng một số bài báo: "Bản thảo góp

phần phê phán kinh tế - chính trị học", "Tình cảnh giai cấp công nhân Anh".                    Các tác phẩm

đó cho thấy ở Ăngghen, quá trình chuyển từ chủ nghĩa duy tâm  và dân chủ cách mạng sang chủ nghĩa

duy vật biện chứng và chủ nghĩa cộng sản đã hoàn thành. Quá trình này diễn ra độc lập với Các Mác.

Trong các bài báo này, ông đã đứng trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa

cộng sản để phê phán kinh tế chính trị học của A.Xmit và Đ.Ricacdo.

2.2. Giai đoạn hình thành những nguyên lý triết học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử

            Sự nhất trí về quan điểm và lập trường đã dễn đến tình bạn vĩ đại giữa Các Mác và Ph.Ăngghen,

gắn liền tên tuổi của hai ông với sự ra đời và phát triển một thế giới quan cách mạng của giai cấp vô

sản.

            Thời gian từ năm 1844 đến năm 1848 là quá trình hai ông từng bước xây dựng những nguyên lý

triết học của mình.

            Năm 1844 qua tác phẩm "Bản thảo kinh tế - triết học" Các Mác tiếp tục phê phán triết học duy

tâm của Hêghen, đồng thời cũng vạch ra mặt tích cực của nó là phép biện chứng. Các Mác thông qua

phân tích sự  tha hóa của lao động đã cắt nghĩa: Sở hữu tư nhân trong xã hội tư bản trở thành nguyên

nhân của sự tha hóa của lao động và của con người, biến sức lao động trở thành hàng hóa. Các Mác chỉ

rõ: Muốn khắc phục sự tha hóa ấy phải xóa bỏ chế độ chiếm hữu tư nhân. Việc giải phóng người công

nhân khỏi sự tha hóa là sự giải phóng con người nói chung.

            Trong tác phẩm này Các Mác đã luận chứng cho tính tất yếu của chủ nghĩa cộng sản trong sự

phát triển của xã hội. Mặc dù luận chứng này chưa chín muồi về mặt lý luận, song đã cho phép phân

biệt quan niệm của Các Mác về chủ nghĩa cộng sản với những quan niệm của chủ nghĩa bình quân vốn

có của các môn phái chủ nghĩa cộng sản không tưởng. Theo Các Mác, chủ nghĩa cộng sản dựa trên sự

phát triển cao của nền sản xuất xã hội là nấc thang lịch sử cao hơn chủ nghĩa tư bản.

            Trong tác phẩm "Gia đình thần thánh" do Các Mác và Ph. Ăngghen viết chung năm 1845 đã nêu

rõ sự phê phán của hai ông đối với "phái Hêghen trẻ" đứng đầu là anh em nhà Bauơ về quan điểm lịch

sử. Hai ông đã trình bày một số nguyên lý cơ bản của triết học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử

như: Quan điểm về vai trò của sản xuất vật chất đối với xã hội, v.v.

            Năm 1845 - 1846, Các Mác và Ph. Ăngghen viết chung tác phẩm "Hệ tư tưởng Đức". Thông qua

việc phê phán các trào lưu triết học đương thời ở nước Đức hai ông đã trình bày quan niệm duy vật lịch

sử một cách hệ thống. Nội dung của tác phẩm đã trình bày rõ những quan điểm với tư cách là luận điểm

xuất phát như: "Tiền đề đầu tiên của toàn bộ lịch sử nhân loại dĩ nhiên là sự tồn tại của những cá nhân

con người sống, đó là những con người hiện thực mà sản xuất vật chất là hành vi lịch sử đầu tiên của

họ" và quan điểm: "Quan điểm duy vật lịch sử khi xem xét lịch sử xã hội phải xuất phát từ con người".

Trong tác phẩm này cũng đã trình bày rõ hệ thống quy luật vận động và phát triển của xã hội loài người.

            Trong thời gian này Các Mác viết tác phẩm: "Luận cương về Phoiơbắc" (8/1845) nêu rõ quan

điểm xuyên suốt đó là: vai trò quyết định của thực tiễn đối với đời sống xã hội. Đồng thời cũng đưa ra

quan điểm về bản chất của con người: "Trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hòa của

các quan hệ xã hội".

            Với tác phẩm "Luận cương về Phoiơbắc" và nhất là tác phẩm “Hệ tư tưởng Đức” quan niệm duy

vật lịch sử đã hình thành. Quan niệm đó tạo cơ sở lý luận khoa học vững chắc cho sự phát triển tư tưởng

cộng sản chủ nghĩa. Tuy vậy trong hệ tư tưởng Đức, học thuyết về chủ nghĩa cộng sản được hai ông

trình bày như là một hệ quả trực tiếp của quan niệm duy vật lịch sử cho nên chủ nghĩa cộng sản chưa

được diễn đạt thành luận điểm cụ thể. Song, một điều quan trọng là Các Mác và Ăngghen đã xây dựng

phương pháp tiếp cận khoa học để nhận thức chủ nghĩa cộng sản.

            Năm 1847, Các Mác viết tác phẩm: "Sự khốn cùng của triết học". Ở đây ông trình bày tiếp các

nguyên lý của triết học, chủ nghĩa cộng sản khoa học và trình bày các luận điểm để viết tác phẩm tư

bản.

            Năm 1848, Các Mác và Ph.Ăngghen viết tác phẩm “Tuyên ngôn cộng sản”  là văn kiện có tính

chất cương lĩnh đầu tiên của chủ nghĩa Mác, của phong trào cộng sản thế giới. Trong đó trình bày một

cách triệt để thế giới quan mới, chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử.

            Với tác phẩm Tuyên ngôn cộng sản, triết học Mác và chủ nghĩa Mác nói chung đã hình thành và

sẽ được Các Mác và Ph.Ăngghen tiếp tục bổ sung phát triển trong thời gian sau.

2.3. Giai đoạn Các Mác và Ph.Ăngghen bổ sung và phát triển lý luận triết học

            Từ sau “Tuyên ngôn cộng sản”, học thuyết triết học Mác tiếp tục được phát triển trong sự gắn bó

hơn nữa với thực tiễn cách mạng vô sản mà hai ông là lãnh tụ. Bằng hoạt động của mình, hai ông đã đưa

phong trào cách mạng của giai cấp vô sản từ tự phát thành phong trào tự giác; chính qua đó, học thuyết

triết học của hai ông không ngừng được phát triển.

            Các Mác đã tổng kết kinh nghiệm thực tiễn của phong trào đấu tranh cách mạng để khái quát tìm

ra những kết luận, qua đó bổ sung và phát triển lý luận. Điều đó được biểu hiện qua nội dung của một số

tác phẩm như: "Đấu tranh giai cấp ở Pháp", "Nội chiến ở Pháp", "Phê phán cương lĩnh Gôta". Đặc biệt

qua bộ Tư bản, ông đã trình bày những tất yếu phát triển của nền sản xuất xã hội, lịch sử thay thế các

hình thái kinh tế xã hội v.v.

            Trong khi đó, Ăngghen đã khái quát các thành tựu khoa học để viết các tác phẩm như: “Chống

Đuyrinh”, “ Biện chứng của tự nhiên”, “ Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà

nước”v.v.. Trong các tác phẩm đó, ngoài việc phê phán các quan điểm triết học duy tâm, siêu hình và

duy vật tầm thường, ông đã trình bày học thuyết triết học Mác dưới dạng hệ thống lý luận hoàn thiện

hơn.

2.4. Giai đoạn Lênin bảo vệ và phát triển triết học Mác

            Chủ nghĩa Mác và triết học Mác sau khi trở thành hệ thống lý luận hoàn chỉnh nó đã trực tiếp đi

vào đời sống xã hội, trở thành vũ khí lý luận của giai cấp vô sản. Vì thế, nội dung của nó được lan

truyền nhanh chóng ở các quốc gia thuộc châu Âu, trong đó có nước Nga. Nhưng sau khi Các Mác và

Ph.Ăngghen mất, phong trào cộng sản thế giới có nguy cơ bị những người của phái chủ nghĩa xã hội

dân chủ chi phối. Những người này tuyên truyền những luận điểm để bác bỏ những giá trị của chủ nghĩa

Mác nói chung và triết học Mác nói riêng. Tình hình đó cũng diễn ra ở nước Nga trong thời cuối của thế

kỷ XIX và những năm đầu của thế kỷ XX.

            Những năm cuối thế kỷ XIX bước sang thế kỷ XX trong khoa học tự nhiên có những phát minh

mới, nhất là việc tìm ra điện tử và cấu tạo của nguyên tử làm đảo lộn căn bản quan niệm vật lý học cổ

điển, dẫn tới "cuộc khủng khoảng vật lý". Lợi dụng tình hình đó, chủ nghĩa duy tâm, trong đó có chủ

nghĩa Makhơ (duy tâm chủ quan) công kích chủ nghĩa duy vật của Mác. Nước Nga sau khi cuộc cách

mạng 1905-1907 thất bại, những người theo chủ nghĩa Makhơ tăng cường hoạt động lý luận, họ viện cớ

"bảo vệ chủ nghĩa Mác" để xuyên tạc triết học Mác.

            Do vậy, Lênin đã viết hàng loạt các tác phẩm như: "Những người bạn dân là thế nào" và "Nội

dung kinh tế của chủ nghĩa dân túy", "Sự phê phán trong cuốn sách của ông Xtơruve", để vạch trần bản

chất phản cách mạng của bọn dân tuý Nga và phê phán  những luận điểm duy tâm chủ quan về lịch sử

của họ. Trong cuộc đấu tranh đó, Lênin đã bảo vệ chủ nghĩa Mác và còn làm phong phú thêm quan

điểm duy vật lịch sử, nhất là lý luận về hình thái kinh tế xã hội.

            Năm 1900 Lênin viết tác phẩm: “Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán” để

vạch rõ quan điểm duy tâm, siêu hình của những người theo chủ nghĩa Ma Khơ và chỉ rõ tác hại của nó

đến phong trào cách mạng ở Nga. Trong tác phẩm, Lênin đã bổ sung và phát triển chủ nghĩa duy vật

biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử dựa trên sự phân tích, khái quát những thành tựu khoa học mới

nhất. Lênin xây dựng định nghĩa vật chất với tính cách là phạm trù triết học, đồng thời còn làm rõ thêm

nhiều vấn đề về lý luận nhận thức mác xít.

            Năm 1914-1915, Lênin nghiên cứu nhiều tác phẩm triết học, đặc biệt quan tâm nghiên cứu về

phép biện chứng của Hêghen để làm phong phú thêm phép biện chứng duy vật, nhất là lý luận về sự

thống nhất và đấu tranh giữa hai mặt đối lập. Thông qua đó, Lênin chuẩn bị lý luận cho cuộc cách mạng

1917. Tinh thần sáng tạo của tư duy biện chứng đã giúp cho Lênin có những đóng góp quan trọng vào

kho tàng lý luận của chủ nghĩa Mác về triết học như: vấn đề về nhà nước nước, bạo lực cách mạng,

chuyên chính vô sản, lý luận về đảng kiểu mới. Lênin đã là tấm gương mẫu mực trong việc bảo vệ và

phát triển triết học Mác. Với tinh thần biện chứng duy vật, xem  chân lý là cụ thể, có khi Lênin đã phải

thay đổi một cách căn bản đối với một quan điểm nào đó của mình về chủ nghĩa xã hội, không chấp

nhận mọi thứ biểu hiện của chủ nghĩa giáo điều. Chính vì vậy mà một giai đoạn mới trong sự phát triển

của chủ nghĩa Mác nói chung, triết học Mác nói riêng đã gắn liền với tên tuổi của Lênin và từ đó triết

học Mác mang tên triết học Mác - Lênin.

2.5. Vận dụng và phát triển triết học Mác - Lênin trong điều kiện thế giới hiện nay

            Đặc điểm của thời đại hiện nay là sự tương tác giữa hai quá trình cách mạng - cách mạng khoa

học công nghệ và cách mạng xã hội, đã tạo nên sự biến đổi rất năng động của đời sống xã hội. Trong

điều kiện đó, quá trình tạo ra những tiền đề của chủ nghĩa xã hội diễn ra trong các nước tư bản phát triển

được đẩy mạnh như một xu hướng khách quan. Sự ra đời của công ty cổ phần từ cuối thế kỷ trước đã

được Các Mác xem là "hình thái quá độ từ phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa" sang "phương thức

sản xuất tập thể". Song, hiện thực khách quan đó đã vượt khỏi giới hạn nhận thức chật hẹp của chủ

nghĩa giáo điều tồn tại trong một số người. Tính biện chứng của sự tiến hóa xã hội diễn ra trong những

mâu thuẫn và thông qua các mâu thuẫn của chủ nghĩa tư bản cũng là một trong những nguồn gốc nảy

sinh những khuynh hướng sai lầm khác nhau, thậm chí đi tới "xét lại" trong phong trào cộng sản và

công nhân thế giới. Điều này đã được Lênin phân tích, chỉ rõ: Do không nắm vững phép biện chứng duy

vật, có những cá nhân hay nhóm người luôn phóng đại khi thì đặc điểm này, khi thì đặc điểm nọ của sự

phát triển tư bản chủ nghĩa; khi thì "bài học" này, khi thì "bài học" nọ của sự phát triển ấy, thành lý

thuyết phiến diện, thành một hệ thống sách lược phiến diện.

            Sự khủng khoảng của chủ nghĩa xã hội làm cho yêu cầu phát triển triết học Mác - Lênin càng trở

nên cấp bách. Thực tiễn cuộc đấu tranh bảo vệ thành quả mà chủ nghĩa xã hội đã giành được, nhất là

cuộc đấu tranh bảo vệ đưa sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội vượt qua thách thức to lớn hiện nay và

tiếp tục tiến lên, đòi hỏi các Đảng cộng sản phải nắm vững lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin nói chung

và triết học Mác - Lênin nói riêng. Trước hết phải thấm nhuần thế giới quan duy vật và phép biện chứng

khoa học của nó.

            Hiện nay ở các nước do Đảng cộng sản nắm quyền lãnh đạo đang thực hiện quá trình đổi mới đã

tạo ra một số thành công và gặp không ít thất bại. Cả sự thành công và thất bại đó đều đòi hỏi phải kiên

quyết đấu tranh chống chủ nghĩa xét lại, khắc phục bệnh giáo điều trong việc vận dụng lý luận. Phải biết

tổng kết những thành tựu của khoa học hiện đại, khái quát sự phát triển của lịch sử xã hội, tổng kết kinh

nghiệm thực tiễn qua công cuộc đổi mới để bổ sung, hoàn thiện triết học Mác - Lênin. Chúng ta không

thể đổi mới thành công nếu xa rời lập trường của chủ nghĩa Mác - Lênin, rơi vào chủ nghĩa xét lại.

Như vậy, phát triển lý luận triết học Mác - Lênin và đổi mới chủ nghĩa xã hội trong thực tiễn là một quá

trình thống nhất, bởi vì "Thống nhất giữa lý luận và thực tiễn là một nguyên tắc căn bản của chủ nghĩa

Mác - Lênin".

3. Thực chất và ý nghĩa của cuộc cách mạng trong triết học do Các Mác và Ph.Ăngghen thực hiện

3.1. Thực chất

            Sự ra đời triết học Mác tạo nên sự biến đổi có ý nghĩa cách mạng trong lịch sử triết học Mác.

            Triết học Mác đã tạo ra hình thức phát triển cao của chủ nghĩa duy vật là chủ nghĩa  duy vật biện

chứng và hình thức phát triển cao của phép biện chứng là phép biện chứng duy vật. Triết học Mác thực

sự khắc phục được sự tách rời thế giới quan duy vật và phép biện chứng trong lịch sử phát triển của triết

học. Cố nhiên, trong chủ nghĩa duy vật trước Mác đã chứa đựng không ít những luận điểm riêng biệt thể

hiện tinh thần biện chứng; song, do sự hạn chế của điều kiện xã hội và trình độ phát triển của khoa học

nên tính siêu hình vẫn là một nhược điểm chung của nó. Do vậy, quan điểm duy vật của những học

thuyết đó thường thiếu triệt để. Đây là điểm yếu để chủ nghĩa duy tâm lợi dụng tiến hành đấu tranh

chống lại. Còn phép biện chứng lại được phát triển trong cái vỏ bọc duy tâm thần bí tiêu biểu trong triết

học của Hêghen. Cho nên, nội dung của phép biện chứng chưa phản ánh đúng thế giới hiện thực. Các

Mác và Ph.Ăngghen đã cải tạo chủ nghĩa duy vật cũ, khắc phục hạn chế siêu hình; cải tạo phép biện

chứng, giải thoát khỏi cái vỏ duy tâm. Từ đó khái quát xây dựng một học thuyết triết học mới - chủ

nghĩa duy vật biện chứng.

Trước triết học Mác, có một số học thuyết triết học bàn đến vấn đề xã hội; song, do hạn chế về thế giới

quan hoặc phương pháp luận nên các học thuyết đó mới chỉ nghiên cứu hoặc lĩnh vực này hoặc lĩnh vực

kia mà chưa nghiên cứu toàn diện mọi mặt của xã hội. Do vậy không thể nào tìm ra được quy luật phát

triển chung của xã hội loài người. Các Mác và Ph.Ăngghen đã vận dụng những lý luận của duy vật biện

chứng để nghiên cứu lĩnh vực xã hội, tìm ra các quy luật phát triển chung của xã hội loài người và tiến

trình phát triển tất yếu tự nhiên của nó. Từ đó xây dựng, sáng lập ra chủ nghĩa duy vật lịch sử với tính

cách là bộ phận của triết học Mác. Chủ nghĩa duy vật lịch sử là thành tựu vĩ đại nhất của tư tưởng khoa

học. Đó là một cuộc cách mạng thực sự trong triết học. Từ khi chủ nghĩa duy vật lịch sử ra đời đã loại

bỏ được cơ sở tồn tại cuối cùng của chủ nghĩa duy tâm.

            Những học thuyết triết học trước triết học Mác thường mới dừng lại ở việc giải thích thế giới,

cho nên họ chưa đề cập đến vai trò của hoạt động thực tiễn đối với lý luận, lý luận thường tách rời với

thực tiễn. Do vậy, không tránh khỏi tình trạng rơi vào quan điểm duy tâm về xã hội. Ngay cả ở trong

triết học Phoiơbắc tuy coi vấn đề con người là trung tâm thế nhưng đây chỉ mới là con người thuần túy

về mặt sinh vật, chưa phải con người với tính cách là chủ thể hoạt động cải tạo thế giới. Còn triết học

Mác đã xác định rõ: Nhiệm vụ của mình không chỉ dừng lại ở giải thích thế giới mà chủ yếu là tìm ra

các phương tiện, các biện pháp để cải tạo thế giới bằng cách mạng. Triết học Mác thường lấy hoạt động

thực tiễn cải tạo xã hội, cải tạo thế giới của con người là điểm xuất phát và thông qua quá trình hoạt

động thực tiễn để hoàn thiện hệ thống lý luận của mình. Như vậy, lần đầu tiên trong lịch sử triết học,

triết học Mác đã tạo ra được sự gắn kết chặt chẽ giữa lý luận với thực tiễn. Lý luận xuất phát từ thực

tiễn, chịu sự quyết định của thực tiễn; khi ra đời, lý luận định hướng hoạt động thực tiễn. Vì thế, so với

các học thuyết triết học khác thì triết học Mác luôn luôn được bổ sung và hoàn thiện.

3.2. Ý nghĩa của cuộc cách mạng trong triết học do Các Mác và Ph.Ăngghen thực hiện

            Nhờ sự ra đời của triết học Mác mà vai trò xã hội cũng như vị trí của triết học trong hệ thống  tri

thức khoa học và đối tượng triết học có thay đổi căn bản.

            Khi ra đời triết học Mác đã trở thành thế giới quan khoa học của giai cấp vô sản, giai cấp vô sản

có cơ sở lý luận khoa học để nhận thức thực tiễn xã hội; từ đó định ra được đường lối chiến lược và đề

ra những biện pháp đấu tranh cải biến xã hội có hiệu quả. Sự kết hợp giữa lý luận triết học Mác với

phong trào vô sản đã tạo nên bước chuyển biến về chất của phong trào từ trình độ tự phát lên tự giác.

Triết học Mác còn là vũ khí tư tưởng để đấu tranh chống lại hệ tư tưởng tư sản, chủ nghĩa xét lại, cơ hội

và chủ nghĩa giáo điều, góp phần quan trọng tạo ra sự thống nhất của phong trào đấu tranh của giai cấp

vô sản.

            Triết học Mác cũng đã chấm dứt tham vọng ở nhiều triết học coi triết học là "khoa học của mọi

khoa học" đứng trên mọi khoa học, Các Mác và Ph.Ăngghen đã xây dựng lý luận triết học của mình

trên cơ sở khái quát các thành tựu của khoa học tự nhiên và khoa học xã hội. Đến lượt mình, triết học

Mác ra đời đã trở thành thế giới quan khoa học và phương pháp luận chung định hướng sự phát triển

của các khoa học và phương pháp luận chung định hướng sự phát triển của các khoa học. Sự phát triển

của khoa học ngày càng chứng tỏ sự cần thiết phải có tư duy biện chứng duy vật và ngược lại, phải phát

triển lý luận triết học Mác dựa trên những thành tựu của khoa học hiện đại. Như vậy, triết học Mác đã

phân định rõ ranh giới giữa triết học với các khoa học khác và thiết lập được mối quan hệ chặt chẽ giữa

chúng, cũng như xác định rõ đối tượng nghiên cứu của triết học là tìm ra quy luật vận động, phát triển

chung nhát của tự nhiên, xã hội và tư duy.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đại cương triết học sử Trung Quốc, NXB Thanh niên, 1999.

2. Đại cương triết học Phật giáo Việt Nam, tập 1, NXB Khoa học xã hội, HN, 2002.

3. Giáo trình triết học Mác - Lênin ( Hội đồng trung ương chỉ đạo biên soạn giáo trình quốc gia các bộ

môn khoa học Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh), NXB CTQG, H, 1999.

4. Giáo trình triết học Mác - Lênin ( Bộ Giáo dục và Đào tạo), NXB CTQG, H, 2002.

5. Từ điển triết học, NXB Tiến Bộ, Matxcơva.

MỤC LỤC

Chương 1: Triết học và vai trò của nó trong đời sống xã hội

Chương 2: Triết học Ấn Độ cổ, trung đại

Chương 3: Triết học Trung Hoa cổ, trung đại

Chương 4: Triết học Hy Lạp - La Mã cổ đại

Chương 5: Triết học các nước Tây Âu thời Trung cổ

Chương 6: Triết học Tây Âu thời Phục hưng và cận đại

Chương 7: Triết học cổ điển Đức

Chương 8: Sự ra đời và phát triển của triết học Mác - Lênin

 Tập thể tác giả

TS. Trần Đình Thảo

TS. Nguyễn Bình Yên

ThS. Đố Kim Thanh 

ThS. Nguyễn Văn Cứ