DEÜ FD, XXVI/2007, ss. 151-163

‘N SYÂN’A DÂ R YAZMA B R R SÂLE “el-Ke f ve’l-Beyân Ammâ Yete allaku bi’n-Nisyân”

[ ]

Mehmet Sait TOPRAK

Abdülganî en-Nablusî’nin1 hacmi küçük ancak anlam aç ndan büyük biröneme sahip oldu unu dü ündü ümüz bu Nisyân’a dâir risâlesi; Adem’eesmân n talîmi ile Adem’in kendisine ö retilen isimleri unutmas aras nda ili kikurarak ba lar. Ard ndan onto-teolojik olarak Allah’ n nsân’a Nisyân’ bir ikrâmkâbilinden addetti ini ‘Unutmak-unutkanl k yarad n kemâlindendir’ [ nne’n-nisyâne min kemâli’l-h lkati] eklindeki veciz ifâdesiyle de bunu bir nâk sa de il,bilakis bir kemâl olarak de erlendirir, Nablusî. O, ‘ nsan’ hâdis-nâsî, Allah’ iseKadîm-Hâf z olarak niteler ki, kelâmî perspektiften nsan ve Tanr do as nfarkl na dikkatleri çeker:

Nablusî’nin mukaddime k sm nda “Se-nüqri’üke fe-lâ tensâ” âyetini delilgösterek, Allah’ n Peygamber’e hitâb çerçevesinde, di er insanlar gibiunutman n (nisyân) Peygamber’i için bir eksiklik de il, bilakis insanî bir durumolmas ifâde etmesi, onun Peygamber maj ’n n in âs nda nas l bir gayretgösterdi inin kan olsa gerek.

Nablusî bu risâleyi; giri mâhiyetinde Mukaddime, bölümler olarak ifâdeedebilece imiz be fâs l ve Sonuç eklinde bir hâtime olmak üzere tertib etmi tir:

lk Fâs l’da o, nisyân’ n etimolojik ve dilbilimsel tahlili ile hukukta yahutst lahtaki anlam üzerinde durarak, konuyu öz bir ekilde izah eder.

Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi. E-posta: sait.toprak@deu.edu.tr.1 Hayat hakk nda bilgi için bkz. Ahmet Özel, “Nablusî, Abdülgani”, TDV. A., stanbul 2006,XXXII, 268. Ayr ca bkz. Bekrî Alâaddin, Abdulganî en-Nablusî, II, 74; a.mlf., Bir Ça n ÖncüsüAbdülgani Nablusî: Hayat ve Fikirleri (Trc.Veysel Uysal), nsan Yay nlar , stanbul 1995.

Mehmet Sait TOPRAK

152

kinci Fâs l’da Nablusî, unutma’n n nedenleri ile unutman n nüanslar nadikkatleri çekerek, bunlar ‘zühûl’ ve ‘gaflet’e götüren âmillerine i âret eder.

Üçüncü Fâs l’da müellif, unutma’y azaltacak ve ezberi güçlendirecekilaçlara dâir aç klamalara girerek; bunu âyetler, hadîsler ve sâlih kimselerinsözlerini buna dayanak olarak sunar.

Dördüncü Fâs l’da doktorlar n ki inin ak lda tutabilme ve ezber güçleriniart tavsiye ettikleri ilaçlar ve onlara dair aç klamalar yapar.

Be inci Fâs l’da unutma’n n kânun ya da dinsel baz veciblerle alakalhususlara terettüb eden konular na girer, Nablusî.

Nablusî, Sonuç’ta yani Hâtime k sm nda ise, nisyân n insân’ n kemâline birnâkisa getirmeyece ini beyân sâdedinde, unutman n Peygamberler’e de -ahkâmdan tebli i zarurî olanlar istisnâ-, âr z olabilece ini âyetlere ve vârid olanrivâyetlere istinaden aç klar.

imdi, risâlenin içeri i hakk ndaki bu aç klamadan sonra risâlenin yazmanüshalar ve risâle hakk nda k sa bir de erlendirme yapabiliriz.

I. Risâlenin Yazma Nüshalar 2 ve K sa Bir De erlendirme

Gazi Hüsrev Begova Kütüphanesi Halil Efendi Bölümü 314-321 varaklararas nda 3357/5 numaral demirba a; Kayseri Râ id Efendi Kütüphanesi 210-217 varaklar aras nda 611 numaral demirba a; stanbul Merkez KütüphanesiTürkçe Bölümü’nde 6394 ve 845 numaral demirba lara kay tl iki nüsha;Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü’nde 1762, 3607 ve 3778numaral demirba lara kay tl üç nüshas bulunmaktad r. Bu nüshalardan enerken tarihli hatta müellif taraf ndan imlâ ettirilmi nüsha, taraf zdan tahkîkline re haz rlanan 1106 istinsah tarihli yazma nüshad r. 2006 y Nisan ay ndaKayseri Râ id Efendi Kütüphanesi’nde üzerinde çal maya ba lad z ve 2008

nda tamamlanan Nablusî’nin Nisyân Risâlesi [el-Ke f ve’l-Beyân AmmâYete allaku bi’n-Nisyân], günümüz Bellek ve Unutma teorilerinin önemli bir

sm özetleyen ve Unutma’n n sebepleri ile Bellek geli tirme yöntemlerinedair geli tirdi i pratik çözüm ve savlar önemli olsa gerek.

Risâlenin çevirisi taraf zdan tamamland ktan sonra tekrar yapt zbir ara rmada Osmanl döneminde yap lm bir Türkçe tercümesinin yazmahâlde Amasya Beyaz t l Halk Kütüphanesi 05 Ba 1602/1 ar iv numaras ve

2 Bkz. Brockelmann, GAS, G II, 346,29; S II, 473.

[ ‘Nisyân’a Dâir Yazma Bir Risâle:“el-Ke f ve’l-Beyân Ammâ Yete allaku bi’n-Nisyân” ]

153

Ke f ve'l-Beyân fîma Yeteallak bi'n-Nisyan Tercemesi ad alt nda 1b-19b

varaklar aras nda yer ald ö rendik3. Bu bilgiden sonra risâle temin edilip,mevcut çevirimizle mukâyese edilmi tir. Tercümede mütercim fazla serbest birüslüp tercih ederek ad sensum bir metodu benimsenmi tir ki, zaman zamananlam kaymalar na hatta bu serbesti, kimi zaman as l metinde yer almayan kiminotlar n da araya soku turulmas na kadar vard lm r. Mesela “Bu durumu engüzel u beyit özetler: Âlât ile hâs l olur insana kemâlât, rmedi kemâlâta o kimoldu kem-âlât”4 beyti metinde olmasa da, mütercim müellifin elinde yeterli kitapbulunmad için risâleyi kaleme almamas bu vecizeyle sanki eser Türkçe imihissi verilerek araya al narak aktar lm r.

I.Nisyan Risâlesi'nin Mukaddimesi ve Fera Kayd n Çevirisi

Klasik eserlerde, geleneksel olarak takip edilen metod, risâlenin kalemeal nma gâyesi ile buna sebep olan âmiller ifade edilir. Böylece müellif,okuyucunun risâleyi okurken takip edece i yolu da çizmi olur. Besmele,Hamdele, salvele ile ba layan kitap yahut risâlenin Mukaddimesi, âyet risâle birki iden al nm sa semâ ve k raat kay tlar hâvî icâzetle ba lar ki, bu biranlamda, çal man n ilk iki as r için ki i, daha sonraki as rlar için ise ki i-yaz -sözlü kaynaklar n verilerini tesbitte son derece önemlidir. Günümüzde, birkitab n; önsöz, giri , k saltmalar, rümuz, semboller ve içindekiler k sm natekâbül eden bu mukaddime k sm , klasik kaynaklar n en de erli say labilecekbilgi depolar rlar.

Bu maksatla biz de, eserin mukaddime k sm ile fera yahut ketebekayd n çevirisini vermek sûretiyle, risâlenin de erini sizlerle payla mayistedik5.

3“S rt kahverengi me in, kâ t kapl cilt içindedir. Cetveller ve söz ba lar k rm mürekkeplebelirlenmi tir. Abdülganî b. smail Nablusî’nin ayn adl eserinin tercümesidir. Hekimo lu AliPa aya gönderilmi tir. Top. T. Yaz. I. 486”. Bkz.4 Bkz. el-Ke f ve’l-Beyân Ammâ Yete allaku bi’n-Nisyân Tercemesi, Amasya Beyaz t lHalk Kütüphanesi Nüshas , 05 Ba 1602/1, vr. 2a.5 Risâle, taraf zdan iki nüshan n mukayesesi ve Osmanl döneminde yapt lm bir tercümesiesas al narak tahkik edilmi olup; “Unutma'ya Dair ya da Nisyan Risalesi” ad yla edisyon-kritikyap larak ne re haz rlanm r.

Mehmet Sait TOPRAK

154

I.A. Mukaddime’nin Çevirisi

Rahman ve Rahîm Allah’ n Ad yla

[210a] Hamd ve s rs z övgü, unutmak kendisine ar z olmayan lâ-yensâRabb- Muhît’e olsun! O ki, bütün isimleri Adem’e ö retti ve hakk nda “ve-lemnecid lehû ‘azmen” ayetini irâd ederek mucibince sorumlu tutmay p ona buunutmas ndan ötürü ikramda bulunmu tur. Zira nisyân yarad nkemâlindendir [ ]. Zirâ hâdis ve nâsî [sonradan var olan-unutkaninsan]ye kadîm ve hâf z [ezelde var olan-hep tutan-unutmayan] Allah bunu hakgörmü tür. Var k nm lara tür ve cins bak ndan üstün olan EfendimizMuhammed’e salât ü selâm olsun. Allah Ta’alâ ona hitâben “Se-nüqri’üke fe-lâtensâ” âyetini indirdi inden, Peygamber d ndakilere yan lma (sehv) ve unutma(nisyân) nas l câiz görülüyorsa onun için de unutma nâk sa de il bilakis insanîbir durumdur. Allah Ta’âlâ onun bütün âl-i beytinden, ashâb ndan, ihsânla onatâbi olanlardan ve h fz eden hâf zdan ve nisyâna düçar olan nâsîden raz olsunve Allah halk mdan ve insanlar mdan bir bütün istifade etmeyi nasip eylesin!.

mdi, merhum eyhulislâm ve avam ü havass n müftüsü allâme eyhsmâîl en-Nâblusî el-Hanefî’nin -[Allah Taala bize onun münîf ilminden istifade

etmeyi nasip eylesin]- o lu asr n seçkini ve birici i, derin-kavray bilginlerindayana , tahkîk ehli söz-ustalar n rehberi, önderimiz, efendimiz ve Hocam zAbdülganî en-Nâblusî der ki: Ben bu risâleyi 1106 senesi hacc- erîftendönü ümün akabinde acele ile kaleme ald m. Ben M r diyâr nda iken insanaâr z olan nisyân ve kimi zamanlarda meydana gelen yan lma hakk nda bana sorusoruldu. Bu soruya ihmâl edip geciktirmeden derhal cevap verdim. Pes nicecevab- bâ-sevaba mukterin bir sual olmas n ki sadr- vüzera vilâyet-i saâdetli vema’deletli düstûr-i mükerrem-âlî Alî Pa a Hazretleri’nden sudûr eylemi tir. -Hemi e ayn- izzet-i Rabbânîye ile melhûz ve esvâ’-i zamâniyyeden mahfûz ola!-. Huzûr-i âlilerinde hâz r oldu um günlerden bir gün bu husûs için suâlbuyurdular. Meclis-i sa’âdet-i celîslerinde ol âb- rûy-i s ddîkiyân ve gurre-i tal’at-i ehl-i hakîkat ve itkân mevlânâ hulâsâ-i cemî’-i ârifîn e eyh Zeyne’l-âbidînEfendi hazretleri hâz r iken bu hususta istid’â olundum lakin ol vakit ahvâl-ihacc ile me ûlu’l-bâl oldu umdan mâ’adâ arkada lar/[210b] dostlar vesevdiklerimden hayatta olan ve ölmü olanlar n ziyâretiyle i tigal ediyordum. Buesnada yan mda bu konuyla ilgili ne bir defter ne de kitap vard .

Allah bana âm’a –ile’l-ebed Allah bu beldeyi tüm belâ ve musibetlerdenmuhâfaza eyleye!- dönmeyi ihsân edince, ben de var r varmaz o yüce meclise

[ ‘Nisyân’a Dâir Yazma Bir Risâle:“el-Ke f ve’l-Beyân Ammâ Yete allaku bi’n-Nisyân” ]

155

ithâfla am’da yaz ya dökülen bu risâleyi, imdi Allah’ n bana bah etti i zihinaç kl ve ilham nisbetinde yazmaya azm ü gayret ettim. Rabbim muvaffak

ls n, ba lama da yard m da rehberlik de her ne varsa O’ndand r. Bu risâleye“el-Ke f ve’l-Beyân ‘ammâ Yeta’allaku bi’n-Nisyân” ismini verdim. Allah’tan burisâleyi tamama erdirmesini ve bizi ve bütün Müslümanlar sülûk edilecek engüzel mesâlike [yollar n en güzeline] sevk etmesini niyaz ediyorum. Kendiismiyle bu risâlenin yaz lmas na vesile olan sireti güzel ve kâmil, yüce ân dünyave ahirette devam edecek güzîde insana Rabbim dâim izzet versin ve burisâleden Müslüman ve mü’min kad n ve erkek karde lerimizin müstefidolmas ve bizim ve onlar n kalplerini sehv ve nisyân n muktezas ndan tahir üpâk eylemesini ve bize ve onlara ilmi ve Kur’ân’ n hakikatlerini enbiyâ ümürselîn-i kirâm yüzü suyu hürmetine ve sahâbe-i güzîn, e’imme-i ‘ zâm vegeride kalan evliyâ ve s ddîkindan mehâbet ve ihti âm ehli hât na h fz etmeyidâima nasib ve müyesser eylesin!.

Biz bu kitab be fâs l ve hâtime olmak üzere tertib ettik:

lk Fâs l, nisyân’ n sözlük ve er’î ( resmî) anlam ve ona dair aç klamaya;

kinci Fâs l, nisyân n sebeplerinin beyân ve bu zühûl ve gaflete sebepolan âfetin mânâs n ara lmas na ve bunun nedenine;

Üçüncü Fâs l, nisyân gidermek/azaltmak için ezberi/h fz güçlendirecekilaçlar n zikrine ve bu âfetin âyetler, hadîsler ve sâlih kimselerin sözlerindenhareketle nefy etme konusuna;

Dördüncü Fâs l, Tabîblerin h fz/ak lda tutabilme/ezber güçlerini arttavsiye ettikleri ilaçlar ve nisyân âfetini ortadan kald rmak için tabiblertaraf ndan zikredilen etkili ilaçlar n bahsine;

Be inci Fâs l, ahkâm- er’iyyeden [resmî kânun ya da dinsel baz veciblerlealakal hususlar içerir] nisyâna terettüb eden mevzûlara;

Hâtime, nisyân n insân’ n kemâline bir nâkisa getirmeyece ini beyânsâdedinde, unutman n Peygamberler’e de –en faziletli salat ü selâm onlar nüzerine olsun- kendilerine ahkâmdan tebli i zarurî olanlar istisnâ/hâric olmaküzere, âr z olabilece inin cevâz ve bu hususta nâzil olan âyetlere ve vârid olanrivâyetlere (ahbâr’a) dâirdir.

lk Fâs l: Nisyân’ n Sözlük ve er’î ( resmî) Anlam ve Ona Dâir Aç klamaHakk nda: Lügat anlam na gelince/ nisyân [ ] kelimesi nesiye, yensâ mâzi ve

Mehmet Sait TOPRAK

156

muzâri fiilinin masdar r. Kâmûs’ta nesiyehû, nisyen, nisyânen ve nisâveteneklinde tamam nûn harfinin esre k nmas yla zikredilir. Nisvetün eklindeki

masdar ise h fz etme/koruma ve ezberlemenin kar t anlaml olarak geçer. “Veensâhü iyyâhû” [ona unutturdu], ve esre ile “en-nisyü” ve üstün ile “mâ nüsiye”ve “ganiyyün” kelimesine benzer ekilde “en-nesiyyü” kelimesi “aunutkanl k” mânâs na gelir. bn Hatîb’in el-Misbâhu’l-Münîr adl eserinde:“Nesiytü’ ey’e, ensâhû nisyânen”: ki anlam ile mü terek olup biri gaflet üzerebir eyi terk etmektir ki bu zikr ve yâd’ n hilâf r, eklinde izah edilir. kincisi;kasden ve taammüden terk etmek manâs ndad r: “Ve-lâ tensev el-fazlebeyneküm”. Yani terk ve ihmâl etmek sûretiyle kasden buna yönelmeyin anlamvard r. Hemze ve eddeli k lmaklageçi li yap r: “Nesiytü rek aten” demek: Birrekat namaz zühûl eseri ihmâl ettim, demektir. “Reculün nisyânün ve zâninsekrânün kesîrü’l-gafleti” tamlamas çok a unutkan ki i zinâkar-ayya vegafleti iddetli olana nisbet edilir.

er î ( st lâhî/resmî) anlam na gelince; Allâme bn Melek Usûl- F khadair erhü’l-Menâr’da der ki: Nisyân n anlama son derece aç kt r. Çünkü herak ll kimse, onunla gayr aras fark eder ve bunun için biraç klamaya/tan mlamaya da gerek duymaz. Bir ba ka görü e göre; Nisyân âfetiinsana ihtiyârs z âr z ve târî olur ki, o zaman h fz (korumak)dan gaflete dü mekicab eder. Bu tarif çok geçerli bir tarif de ildir. ayet böyle olsa o zaman nisyânuyku ve bay lma hâli gibi olmu olur ve belki de her üç hal de ayn hükme dahiledilmi olur. Bir ba ka görü e göre ise; Nisyan, o anda ki inin bir çok eyibilmekle beraber, bilmekte oldu u eylerin [baz lar na ar z olan] zarurî bir cehl(zorunlu bir bilgisizlik) hali olup, bir âfet de ildir. Burada “ = ilmihî” sözüyleuyku ve bay lma hâlinden; “ =lâ-bi-âfetin” cümlesiyle de delilik hâlindenayr r.

I.B. Ferâ Kayd ’n n Çevirisi

Müellif, -Allah bize ondan istifade etmeyi nasip eylesin- bu bizim sözkonusurisâlede imkân nisbetinde ortaya koymaya çal z amac zd r, der.Allah’tan ba ka yard m istenecek kimse yoktur. Ve biz her eyi say z ihsan ileveren Sübhân Allah’dan, faydas dâim k lmas ve saadetin husûlüne vâs taolan ve en güzel makamlar n zevkine ula ran limleri h fzetme hususundaihvâna Mu în s fat yla yar ve yard mc olmas istiyoruz. Dahas , elinizdekirisâlenin telif edilmesi iki mecliste gerçekle ti: Bu meclislerden sonuncusu ise

[ ‘Nisyân’a Dâir Yazma Bir Risâle:“el-Ke f ve’l-Beyân Ammâ Yete allaku bi’n-Nisyân” ]

157

hicrî 1106 y Rebî u’l-Evvel ay n ikinci günü olan Per embe günü vâki oldu.Din Günü’ne de in Efendimiz Hz. Muhammed, Ehl-i Beyti ve Ashâb ’n nüzerine salat ü selâm olsun!. Bu risâle, Receb ay n 23’üncü günü Sal ’s ndabrahim b. Muhammed el-Gaznevî b. Süleyman b. Osman b. Muhammed’in

eliyle yaz ya geçirilmi tir. Allah onlar ma firetiyle ba las n!.

158

II. MUKADD ME ve FERÂ KAYDI’NIN TAHKÎKL METN

II.A. MUKADD ME’N N TAHK KL METN

]a10[212

3

4 .5

6

78

9 .1011

12

13 .14

. 15

16

1718

19–-2021

22

2324

25 .

/]b10[21 .2

.3

.4 .5 .6

[ ‘Nisyân’a Dâir Yazma Bir Risâle:“el-Ke f ve’l-Beyân Ammâ Yete allaku bi’n-Nisyân” ]

159

.7 . .8 .9

10 .11

1213

14

15

1617

.18 .19 .20

21 .2223 .

24 .25 .26

27

28 .29

:/]a11[21

2

34

5

6

7

Mehmet Sait TOPRAK

160

89

10

11

1213

14.

[ ‘Nisyân’a Dâir Yazma Bir Risâle:“el-Ke f ve’l-Beyân Ammâ Yete allaku bi’n-Nisyân” ]

161

II.A. FERÂ KAYDI’NIN TAHK KL METN

]b217[910

. .11

12

.13

14

15

16

.1718

19

2021

22

23.

lk varaktan: 210a

Mehmet Sait TOPRAK

162

[ ‘Nisyân’a Dâir Yazma Bir Risâle:“el-Ke f ve’l-Beyân Ammâ Yete allaku bi’n-Nisyân” ]

163

Son varaktan: 217b