1

S. Bernardus Claraevallensis Abbas (1090-1153)

DE GRATIA ET LIBERO ARBITRIO

Franciscus fecit1

1El texto proviene de la Patrologıa del P. Antonio Canuto Trimakas: http://iteadimi.com/

2

Admonitio in opusculum

Hoc opusculum Bernardus ante annum 1128 composuit, id est ante annumaetatis suae tricesimum octavum. Agit de Gratia et Libero Arbitrio, ex occasio-ne cuiusdam collationis cum homine nescio quo, cui sanctus Doctor nimium 2

gratiae tribuisse visus fuerat, quasi nihil reliqui libero arbitrio faceret in actibushumanis. Praecipuus ergo libri scopus est, quae sint gratiae, quae liberi arbi-trii partes in negotio salutis. Hic multa docentur de libero arbitrio Dei, angeli,et hominis, integri, lapsi, et beati: item de gratia primi hominis ante et postlapsum. Parvus liber, sed qui plus succi et solidae doctrinae contineat, quammagna librorum volumina, quae de hoc theologico argumento pertractant. Stilusvegetus, vivaci ingenio et lumine plenus: verba propria et materiae accommo-da; oratio facilis, non arte quaesita, sed quasi naturalis; non obesa et exilis 3 ,sed pinguis et nervosa: elegans, concinna 4 , et iucunda; non trivialibus scholaeverbis languens, non barbara, aut inculta. Non ita pressa, ut parce et guttatimfluat; nec tamen ita profusa, ut torrentis instar, quasi rupto aggere 5 et siccatoalveo, erumpat: sed pari tenore 6 et gravi maiestate aequaliter profluens, fontemindicat indeficientem, qui non ex alieno plenus sit, sed ex proprio, imo ex Deidono, atque ex continua Scripturae meditatione, praesertim Apostoli, n. 48. Deisto opusculo Gaufridus in libro tertio de Vita Bernardi, capite octavo, agens:((Quam non ingratus,)) inquit, ((gratiae Dei, ex his liquet, quae de Gratia etLibero Arbitrio, tam fideliter, quam subtiliter disputavit.)) Nec praetermitten-da verba epistolae quinquagesimae secundae, ad Haimericum cardinalem, quaesub annum 1128 scripta est: ((Quaesivit a me praefatus episcopus)) GaufridusCarnotensis ((aliqua ex nostris Opusculis quae vobis mitteret: sed non fuit admanum, quod vestro dignum crederem studio. Libellum tamen de Gratia et Li-bero Arbitrio nuper edidi: illum vobis libenter mittam, cum vos velle cognovero.))Directus est libellus Guillelmo Sancti-Theoderici abbati, singulari Bernardi ami-co, ad quem Apologia superius edita, et epistolae complures. Nullam capitumdivisionem habent codices antiquiores, sed recentiores. Vulgatum et receptamsatius 7 retinere visum est.

PraefatioDomno Guillelmo abbati Sancti-Theoderici, frater Bernardus

Opusculum de gratia et Libero Arbitrio, quod illa, qua scitis, occasione nu-per aggressus sum 8 ; eadem gratia [al. Deo] adiuvante peregi ut potui. Vereorautem, ne aut grandia minus digne locutus inveniar, aut pertractata a pluribussuperfluo retractasse. Proinde illud legite primus, et si iudicatis, solus: ne siproferatur in medium, magis forte scriptoris publicetur temeritas, quam lectorisaedificetur charitas. Quod si palam fieri utile probaveritis, tunc si quid obs-curius dictum adverteritis, quod in re obscura, servata congrua brevitate, dici

2excesivo, extremo, muchısimo3aquı: pobre, sin fuerza4concinnus-a-um: proporcionado, elegante, bonito5agger-eris: monton de materiales de todas clases6tenor-oris: curso, marcha, tono7preferible, meior8aggredior-gressus sum: acercarse, dirigirse, tantear, atacar, emprender

3

planius potuisset, non sit vobis pigrum aut emendare per vos, aut mihi resignareemendandum, si fraudari non vultis promissione illa Sapientiae, quae ait: Quielucidant me, vitam aeternam habebunt (Eccli. XXIV, 31).

IAd boni operis meritum, una cum gratia Dei, concurrere liberi

arbitrii consensum

1. Loquente me coram aliquando, et Dei in me gratiam commendante, quodscilicet ab ipsa me in bono et praeventum agnoscerem, et provehi sentirem, etsperarem perficiendum: Quid tu ergo, ait unus ex circumstantibus, operaris; autquid mercedis speras vel praemii, si totum facit Deus? Quid enim, inquam, tuconsulis? Da, inquit, gloriam Deo, qui gratis te praevenit, excitavit, initiavit;et vive digne de caetero, quo te probes et perceptis beneficiis non ingratum, etpercipiendis idoneum. Et ego: Bonum, inquam, consilium das, sed si dederis etposse teneri. Siquidem non est eiusdem facilitatis scire quid faciendum sit, et fa-cere: quoniam et diversa sunt, caeco ducatum, ac fesso praebere vehiculum. Nonquicunque ostendit viam, praebet etiam viaticum itineranti. Aliud illi exhibetqui facit ne deviet; et aliud qui praestat ne deficiat in via. Ita nec quivis doctor,statim et dator erit boni quodcunque docuerit. Porro duo mihi sunt necessa-ria, doceri ac iuvari. Tu homo recte quidem consulis ignorantiae: sed, si verumsentit Apostolus, Spiritus adiuvat infirmitatem nostram (Rom. VIII, 26). Imovero qui mihi per os tuum ministrat consilium, ipse necesse est ministret et persuum Spiritum adiutorium, quo valeam implere quod consulis. Ecce enim iamex eius munere velle adiacet mihi, perficere autem non invenio (Id. VII, 18);sed nec aliquando me inventurum confido, nisi qui dedit velle, det et perficerepro bona voluntate (Philipp. II, 13). Ubi ergo, ais, sunt merita nostra; aut ubiest spes nostra? Audi, inquam: Non ex operibus iustitiae quae fecimus nos, sedsecundum suam misericordiam salvos nos fecit (I Tit. III, 5). Quid enim? Tuforte putaveras tua te creasse merita, tua posse salvari iustitia, qui nec saltemDominum Iesum dicere potes nisi in Spiritu sancto (I Cor. XII, 3)? Itane oblituses quis dixerit: Sine me nihil potestis facere? (Ioan. XV, 5) et: Neque currentis,neque volentis, sed miserentis est Dei? (Rom. IX, 16.)

2. Quid igitur agit, ais, liberum arbitrium? Breviter respondeo: Salvatur. To-lle liberum arbitrium, et non erit quod salvetur: tolle gratiam, non erit undesalvetur. Opus hoc sine duobus effici non potest: uno a quo fit; altero cui, vel inquo fit. Deus auctor est salutis, liberum arbitrium tantum capax: nec dare illam,nisi Deus; nec capere valet, nisi liberum arbitrium. Quod ergo a solo Deo, et solidatur libero arbitrio; tam absque consensu esse [al. effici] non potest accipientis,quam absque gratia dantis. Et ita gratiae operanti salutem cooperari diciturliberum arbitrium, dum consentit, hoc est dum salvatur. Consentire enim sal-vari est. Proinde pecoris spiritus salutem huiuscemodi minime capit, eo quodilli voluntarius consensus desit, quo salvanti videlicet Deo placide obtemperet,sive iubenti acquiescendo, sive pollicenti credendo, sive reddenti gratias agendo.Enim vero aliud est voluntarius consensus, aliud naturalis appetitus. Posteriorquippe nobis communis est cum irrationalibus: nec valet consentire spiritui, car-nis irretitus illecebris. Et fortassis ipse est, qui alio nomine ab Apostolo sapientia

4

carnis appellatur, ubi ait: Sapientia carnis inimica est Deo: legi enim Dei non estsubiecta, nec enim potest (Id. VIII, 7). Hunc ergo, ut dixi, communem haben-tes cum bestiis, consensus voluntarius nos discernit. Est enim habitus animi,liber sui. Siquidem non cogitur, non extorquetur. Est quippe voluntatis, nonnecessitatis; nec negat se, nec praebet cuiquam, nisi ex voluntate. Alioquin sicompelli valet invitus, violentus est, non voluntarius. Ubi autem voluntas nonest, nec consensus. Non enim est consensus, nisi voluntarius. Ubi ergo consensus,ibi voluntas. Porro ubi voluntas, ibi libertas. Et hoc est quod dici puto liberumarbitrium.

IIQuid liberum arbitrium, seu in quo consistat libertas

3. Sed ut manifestius fiat quod dicitur, et competentius ad id quod volumusveniamus, paulo altius aestimo repetendum. In rebus naturalibus [al. materia-libus] non est id vita, quod sensus; non sensus, quod appetitus; nec ille, quodconsensus. Quod ex singulorum definitionibus clarius elucebit. Est enim in quoli-bet corpore vita, internus ac naturalis motus, vigens tantum intrinsecus. Sensusvero, vitalis in corpore motus, vigens et extrinsecus. Appetitus autem natura-lis, vis in animante, movendis avide sensibus attributa. Verum consensus, nutusest voluntatis spontaneus, vel certe (quod superius dixisse me memini) habi-tus animi, liber sui. Porro voluntas est motus rationalis, et sensui praesidens,et appetitui. Habet sane, quocunque se volverit, semper rationem comitem, etquodammodo pedissequam 9 : non quod semper ex ratione, sed quod nunquamabsque ratione moveatur, ita ut multa faciat per ipsam contra ipsam, hoc estquasi per eius ministerium, contra eius consilium sive iudicium. Unde est illud:Prudentiores sunt filii huius saeculi filiis lucis in generatione sua (Luc. XVI, 8);et rursum: Sapientes sunt ut faciant mala (Ierem. IV, 22). Neque enim prudentiaseu sapientia inesse creaturae potest, vel in malo, nisi utique per rationem.

4. Est vero ratio data voluntati ut instruat illam 10 , non destruat. Destrue-ret autem, si necessitatem ei ullam imponeret, quominus 11 libere pro arbitriosese volveret, sive in malum consentiens appetitui, aut nequam 12 spiritui; utsit animalis, non percipiens, vel certe et persequens ea quae sunt spiritus Dei:sive ad bonum gratiam sequens, et fiat spiritualis; quae omnia diiudicans, ipsa anemine iudicetur. Si, inquam, horum quodlibet prohibente ratione voluntas nonposset, voluntas iam non esset. Ubi quippe necessitas, iam non voluntas. Quodsi ex necessitate, et absque consensu propriae voluntatis, iusta, iniustave fieripossent; rationalis creatura, aut misera profecto esse nulla ratione deberet; autbeata penitus non posset, cui nimirum in utravis parte id deesset, quod solum inea miseriae, sive beatitudinis capax est, id est voluntas. Caetera siquidem, quaesupra memorata sunt, vita, sensus, vel appetitus, nec miserum per se faciunt,nec beatum. Alioquin et arbores ex vita, et pecudes etiam ex reliquis duobus 13

9pedisequa-ae: companera, esclava de companıa10illam voluntatem11con verbos prohibitivos: que priva, para impedir que12indec. malo, vergonzoso13sensibus appetitisque

5

, vel miseriae possent esse obnoxiae 14 , vel idoneae beatitudini: quod omninoimpossibile est. Communem itaque habentes, vitam quidem cum arboribus, sen-sum vero et appetitum, et aeque vitam cum pecoribus; id quod dicitur voluntas,nos ab utrisque discernit. Cuius voluntatis consensus, utique voluntarius, nonnecessarius, dum aut iustos probat, aut iniustos, etiam merito beatos facit velmiseros. Is ergo talis consensus ob voluntatis inamissibilem libertatem, et ratio-nis quod secum semper et ubique portat, indeclinabile iudicium, non incongruedicetur, ut arbitror, liberum arbitrium, ipse liber sui propter voluntatem, ipseiudex sui propter rationem. Et merito libertatem comitatur iudicium: quoniamquidem quod liberum sui est, profecto ubi peccat, ibi se iudicat. Est autem iu-dicium, quia iuste profecto, si peccat, patitur quod nolit, qui non peccat nisivelit.

5. Caeterum quod sui liberum non esse cognoscitur, quo pacto vel bonum ei,vel malum imputatur? Excusat nempe utrumque necessitas. Porro ubi necessitasest, libertas non est: ubi libertas non est, nec meritum, ac per hoc nec iudicium.Excepto sane per omnia originali peccato, quod aliam constat habere rationem.De caetero quidquid hanc non habet voluntarii consensus libertatem, proculdubio et merito caret, et iudicio. Proinde universa quae sunt hominis, praetersolam voluntatem, ab utroque 15 libera sunt, quia sui libera non sunt. Vita,sensus, appetitus, memoria, ingenium, et si qua talia sunt, eo ipso subiacentnecessitati, quo non plene subdita sunt voluntati. Ipsam vero quia impossibileest de se ipsa sibi non obedire (nemo quippe aut non vult quod vult, aut vultquod non vult), etiam impossibile est sua privari libertate. Potest quidem mutarivoluntas, sed nonnisi in aliam voluntatem, ut nunquam amittat libertatem. Tamergo non potest privari illa, quam nec se ipsa. Si poterit homo aliquando, autnihil omnino velle, aut velle aliquid, et non voluntate; poterit et carere libertatevoluntas. Hinc est quod insanis, infantibus, itemque dormientibus, nihil quodfaciant, vel bonum, vel malum, imputatur: quia nimirum sicut suae non suntcompotes rationis, sic nec usum retinent propriae voluntatis, ac per hoc neciudicium libertatis. Cum igitur voluntas nil liberum habeat nisi se, merito noniudicatur nisi ex se. Siquidem nec tardum ingenium, nec labilis memoria, necinquietus appetitus, nec sensus obtusus, nec vita languens, reum per se statuunthominem, sicut nec contraria innocentem; et hoc non ob aliud, nisi 16 quia haecnecessarie, ac praeter voluntatem posse provenire probantur.

IIITriplicem esse libertatem, Naturae, Gratiae, Gloriae

6. Sola ergo voluntas, quoniam pro sui ingenita libertate, aut dissentire si-bi, aut praeter se in aliquo consentire, nulla vi, nulla cogitur necessitate; nonimmerito iustam vel iniustam, beatitudine seu miseria dignam ac capacem crea-turam constituit; prout scilicet iustitiae, iniustitiaeve consenserit. Quapropterhuiusmodi voluntarium liberumque consensum, ex quo et omne sui (ex his quae

14obnoxius-a-um: sometido, sujeto, culpable, expuesto al peligro15merito et iudicio16no por otra cosa sino por...

6

dicta sunt) constat pendere iudicium; puto non incongrue id esse, ut supra de-finivimus, quod solet liberum arbitrium appellari: ut liberum ad voluntatem,arbitrium referatur ad rationem. Sed sane liberum, non illa libertate, de quadicit Apostolus: Ubi spiritus Domini, ibi libertas (II Cor. III, 17). Est enimilla libertas a peccato, sicut alibi dicit: Cum enim servi essetis peccati, liberifuistis iustitiae. Nunc autem liberati a peccato, servi autem facti Deo, habetisfructum vestrum in sanctificationem, finem vero vitam aeternam (Rom. VI, 20-22). Quis vero in carne peccati a peccato sibi vindicat libertatem? Hac ergolibertate dictum merito nequaquam opinor liberum arbitrium. Est item liber-tas a miseria, de qua itidem Apostolus: Et ipsa, inquit, creatura liberabitur aservitute corruptionis in libertatem gloriae filiorum Dei (Rom. VIII, 21). Sednunquid et istam sibi quispiam in hac mortalitate praesumit? Et hac itaqueliberum nominari arbitrium non immerito abnuimus. Est vero, quam magis eicongruere arbitror libertatem, quam dicere possumus a necessitate, eo quod ne-cessarium voluntario contrarium esse videatur: siquidem quod ex necessitate fit,iam non est ex voluntate, et e converso similiter.

7. Cum igitur, prout interim potuit occurrere nobis, triplex sit nobis propo-sita libertas, a peccato, a miseria, a necessitate; hanc ultimo loco positam con-tulit nobis in conditione natura, in primam restauramur a gratia, media nobisreservatur in patria. Dicatur igitur prima libertas Naturae; secunda, Gratiae;tertia, Vitae vel Gloriae. Primo nempe in liberam voluntatem ac voluntariamlibertatem conditi sumus, nobilis Deo creatura: secundo reformamur in innocen-tiam, nova in Christo creatura: tertio sublimamur in gloriam, perfecta in spiritucreatura. Prima ergo libertas habet multum honoris; secunda, plurimum etiamvirtutis; novissima, cumulum iucunditatis. Ex prima quippe praestamus caeterisanimantibus; in secunda carnem, per tertiam mortem subiicimus. Vel certe sicutin prima subiecit Deus sub pedibus nostris oves et boves et pecora campi: itaquoque per secundam spirituales bestias huius aeris, de quibus dicitur, Ne tradasbestiis animas confitentes tibi (Psal. LXXIII, 19), prosternit aeque et conteritsub pedibus nostris: in ultima tandem nos ipsos nobis plenius submissurus pervictoriam corruptionis et mortis, quando scilicet novissima destruetur mors, etnos transibimus in libertatem gloriae filiorum Dei: qua libertate Christus nosliberabit, cum nos utique tradet regnum Deo et Patri. De hac enim, et itemde illa quam diximus a peccato, puto quod Iudaeis aiebat: Si vos Filius libera-verit, vere liberi eritis (Ioan. VIII, 36). Liberum arbitrium liberatore indigeresignificabat: sed plane qui illud liberaret non a necessitate, quam, voluntas cumesset, penitus non noverat; sed a peccato, in quod tam libere, quam voluntariecorruerat; simulque a poena peccati, quam incautum incurrerat, invitumque fe-rebat: quo utroque malo liberari omnino non poterat, nisi per illum, qui solushominum factus est inter mortuos liber (Psal. LXXXVII, 6), liber videlicet apeccato inter peccatores.

8. Solus namque inter filios Adam libertatem sibi vindicat a peccato, quipeccatum non fecit, nec inventus est dolus in ore eius (I Petr. II, 22). Porro eta miseria, quae est poena peccati, habuit nihilominus libertatem, sed potentia,non actu. Nemo quippe tollebat animam eius ab eo, sed ipse ponebat eam (Ioan.X, 18). Denique, teste propheta: Oblatus est quia ipse voluit (Isai. LIII, 7); si-cut et cum voluit natus ex muliere, factus sub lege, ut eos qui sub lege erant

7

redimeret (Galat. IV, 4, 5). Fuit itaque et ipse sub lege miseriae: sed fuit quiavoluit, ut liber inter miseros et peccatores utrumque 17 iugum fraternis a cer-vicibus excuteret. Habuit itaque totas tres libertates, primam ex humana simulet divina natura, reliquas ex divina potentia. Quarum duas posteriores utrumet primus homo in paradiso habuerit, vel quomodo et quatenus eas habuerit,postea videbimus.

IVQualis libertas competat animabus sanctis carne solutis: quaeve

Deo, et omni creaturae rationali communis

9. Hoc autem indubitanter sciendum, utramque plenam atque perfectam per-fectis inesse animabus carne solutis, cum Deo pariter et Christo eius, atqueAngelis supercoelestibus. Nam sanctis animabus, etsi necdum corpora recepe-runt, deest quidem de gloria; sed nihil prorsus inest de miseria. Verum libertasa necessitate aeque et indifferenter Deo, universaeque tam malae, quam bonaerationali convenit creaturae. Nec peccato, nec miseria amittitur, vel minuitur;nec maior in iusto est, quam in peccatore, nec plenior in angelo, quam in ho-mine. Quomodo namque ad bonum per gratiam conversus humanae voluntatisconsensus, eo libere bonum, et in bono liberum hominem facit, quo voluntariusefficitur, non invitus pertrahitur: sic sponte devolutus in malum, in malo nihilo-minus tam liberum, quam spontaneum constituit, sua utique voluntate ductum,non aliunde coactum ut malus sit. Et sicut coelestis angelus, aut etiam Deusipse, permanet libere bonus, propria videlicet voluntate, non aliqua extrinsecanecessitate: sic profecto diabolus aeque libere in malum et corruit, et persistit,suo utique voluntario nutu, non alieno impulsu. Manet ergo libertas volunta-tis, ubi etiam fit captivitas mentis, tam plena quidem in malis, quam in bonis,sed in bonis ordinatior; tam integra quoque pro suo modo in creatura, quam inCreatore, sed in illo potentior.

10. Quod autem homines solent conqueri, et dicere: Volo habere bonam vo-luntatem, et non possum; nequaquam huic praescribit libertati, ut quasi vimaut necessitatem in hac parte voluntas patiatur: sed plane illa libertate, quaedicitur a peccato, se carere testantur. Nam qui vult habere bonam voluntatem,probat se habere voluntatem: non enim vult habere bonam, nisi per voluntatem.Quod si voluntatem, et libertatem; sed libertatem a necessitate, non a pecca-to. Nempe ut non valeat, cum velit, habere bonam, sentit quidem sibi deesselibertatem, sed profecto libertatem a peccato, quo utique dolet premi, non pere-mi, voluntatem. Quanquam 18 iam procul dubio utcunque 19 bonam habet, ubihabere vult. Bonum quippe est quod vult; nec posset bonum velle, nisi bona vo-luntate: sicut nec velle malum, nisi mala voluntate. Cum bonum volumus, bonaest voluntas: cum malum volumus, mala est voluntas. Utrobique 20 voluntas, etubique libertas: cedit siquidem voluntati necessitas. Cum autem non valemus

17peccatum et poenam peccati18aunque, por mas que19de cualquier manera, sea como sea20por ambas partes, en cualquier caso

8

quod volumus; sentimus quidem ipsam quodammodo libertatem peccato essecaptivam, vel miseram, non tamen amissam.

11. Ex hac ergo tantum libertate, qua liberum est voluntati se ipsam iudica-re: vel bonam, si bono; vel malam, si malo consenserit (quippe quae in neutro,nisi certe volendo, consentire se sentit), liberum arbitrium credimus nominari.Nam ex illa quae dicitur a peccato, congruentius forsitan liberum consilium;et item ex illa quae dicta est a miseria, liberum potius complacitum possetdici, quam liberum arbitrium. Arbitrium quippe iudicium est. Sicut vero iudi-cii est discernere quid liceat, vel quid non liceat: sic profecto consilii probarequid expediat, vel non expediat: sic complaciti quoque experiri quid libeat, velnon libeat. Utinam tam libere nobis consuleremus, quam libere de nobis iudi-camus! ut quemadmodum libere per iudicium licita illicitaque decernimus; itaper consilium et licita, tanquam commoda, nobis eligere; et illicita, tanquamnoxia, respuere liberum haberemus. Iam enim non solum liberi arbitrii, sed etliberi procul dubio consilii, ac per hoc et a peccato liberi essemus. Sed quid sitotum, solumque quod expediret vel liceret, etiam liberet? Nonne liberi quoqueesse complaciti merito diceremur, quippe qui ab omni proinde, quod displice-re potest, hoc est ab omni nos miseria, liberos sentiremus? Nunc autem cummulta per iudicium vel admittenda, vel omittenda esse decernamus, quae tamenper consilium nequaquam pro iudicii rectitudine aut eligimus, aut contemnimus;rursumque non omnia, quae tanquam recta et commoda consulte observamus,etiam ut beneplacita libenter amplectimur, sed insuper quasi dura ac molestavix aequanimiter ferre perduramus: liquet quia liberum nec consilium habemus,nec complacitum.

12. Alia questio est, si vel ante peccatum in primo homine habuimus 21 :quod loco suo discutietur. Certissime autem habituri sumus, cum Deo mise-rante obtinebimus quod oramus: Fiat voluntas tua, sicut in coelo, et in terra.Hoc nempe complebitur, quando in quod nunc cunctae passim 22 rationali (utiam dictum est) creaturae commune videtur, liberum scilicet a necessitate arbi-trium, erit etiam in electis hominibus (uti iam in sanctis est Angelis) et cautuma peccato, et tutum a miseria, probantibus tandem triplicis libertatis felici ex-perientia, quae sit bona voluntas Dei, ac beneplacens, et perfecta. Quod quianecdum est, sola interim plena integraque manet in hominibus libertas arbitrii.Nam libertas consilii ex parte tantum, et hoc in paucis spiritualibus, qui car-nem suam crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis, quatenus iam non regnetpeccatum in eorum mortali corpore. Porro ut non regnet, libertas facit consilii;ut tamen non desit ex integro, captivitas est liberi arbitrii. Cum autem veneritquod perfectum est, tunc evacuabitur quod ex parte est: hoc est, cum plena fue-rit libertas consilii, nulla iam erit captivitas arbitrii. Et hoc est quod quotidiepetimus in oratione, cum dicimus Deo: Adveniat regnum tuum (Matth. VI, 10).Regnum hoc necdum ex toto pervenit in nos. Quotidie tamen paulatim adven-tat, sensimque in dies magis ac magis dilatat terminos suos, in his duntaxat 23 ,quorum per Dei adiutorium interior homo renovatur de die in diem. In quantumergo regnum gratiae dilatatur, in tantum peccati potestas minuitur. In quantum

21iudicium, consilium, complacitum22por todas partes, doquiera, desordenadamente23solo, por lo menos, hasta este punto

9

vero minus est adhuc propter corpus mortis quod aggravat animam, et ob ne-cessitatem terrenae inhabitationis utique deprimentis sensum multa cogitantem;necesse habent etiam qui perfectiores in hac mortalitate videntur, confiteri etdicere: In multis offendimus omnes (Iacobi III, 2): et, Si dixerimus quia pecca-tum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est (I Ioan. I, 8).Quapropter orant et ipsi sine intermissione, dicentes: Adveniat regnum tuum.Quod non erit vel in ipsis consummatum, quousque peccatum non solum nonregnet in eorum mortali corpore, sed nec sit omnino, nec esse possit in immortaliiam corpore.

VAn libertas a miseria, seu complaciti, detur in hoc saeculo

13. Iam de libertate complaciti in hoc saeculo nequam quid dicemus? ubi vixsufficit diei malitia sua; ubi omnis creatura ingemiscit, et parturit usque adhuc,vanitati nimirum subiecta non volens (Rom. VIII, 22, 20); ubi vita hoministentatio est super terram (Iob VII, 1): ubi viri quoque spirituales, qui primitiasspiritus iam acceperunt, ingemiscunt et ipsi intra semetipsos, exspectantes re-demptionem corporis sui (Rom. VIII, 23). Numquidnam inter ista locus ullusest huiuscemodi libertati? Quid, inquam, liberum nostro relinquitur complaci-to, ubi totum occupare videtur miseria? neque enim vel innocentia seu iustitia;quemadmodum a peccato, ita etiam a miseria tutae esse hic poterunt, ubi iustusexclamat: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? (Rom.VII, 24.) Et item: Factae sunt mihi lacrymae meae panes die ac nocte (Psal.XLI, 4). Ubi noctes diesque in moerore continuantur, nullum profecto temporisspatium complacito vacuum relinquitur. Denique qui pie volunt vivere in Ch-risto, ipsi magis persecutionem patiuntur (II Tim. III, 12); quoniam iudiciuma domo Dei incipit. Quod et praecipit: A meis, inquiens, incipite (Ezech. IX, 6,et I Petr. IV, 17).

14. Sed, etsi 24 non virtus, vitium forte in tuto est, et aliqua interim ex partefrui potest complacito, cavere miseriam. Absit. Nam qui laetantur cum malefecerint, et exsultant in rebus pessimis, tale est quod faciunt, quale cum ridentfrenetici. Nulla autem verior miseria, quam falsa laetitia. Denique in tantummiseria est, quod videtur felicitas in hoc saeculo, ut Sapiens dicat: Melius estire ad domum luctus, quam ad domum convivii (Eccle. VII, 3). Est quidem inbonis corporis nonnulla iucunditas, videlicet in edendo, bibendo, calefaciendo,caeterisque talibus fomentis vel tegumentis carnis. Sed nunquid vel ista vacantaliquatenus a miseria? Bonus est panis, sed esurienti; potus delectat, sed sitien-tem; denique saturato cibus potusque iam nequaquam sunt grata, sed gravia.Tolle famem, et panem non curabis; tolle sitim, et limpidissimum fontem, ac sipaludem, respicies. Similiter umbram non quaerit nisi aestuans; solem non curatnisi algens, sive caligans. Alioquin nihil horum libebit, si non praecesserit urgensnecessitas. Quae si perfecte tollatur e rebus, statim in taedium atque molestiamconvertetur ipsa quoque, quae videtur in his esse, iucunditas. Fatendum igituret in hac parte, omne quod praesentis vitae est, occupare miseriam: nisi quod in

24aunque, aun cuando

10

tribulationibus continuis graviorum laborum, leviores utique sint qualiscunqueconsolatio: et dum forte pro tempore ac rerum eventibus vicissim sibi gravia le-viaque succedunt, minorum experientia, aliqua miseriae videtur interpolatio; utcum aliquando, post experta plura gravissima, in minus forte molesta evaditur,felicitas putetur.

15. Attamen fatendum est eos, qui per excessum contemplationis rapti quan-doque in spiritu, quantulumcunque de supernae felicitatis dulcedine degustaresufficiunt, toties esse liberos a miseria, quoties sic excedunt. Hi plane (quodnegandum non est) etiam in hac carne, raro licet raptimque, complaciti liber-tate fruuntur, qui cum Maria optimam partem elegerunt, quae non aufereturab eis (Luc. X, 42). Qui enim iam tenent quod auferendum non est, experiun-tur utique quod futurum est. Sed quod futurum est felicitas est: porro felicitaset miseria eodem tempore simul esse non possunt. Quoties igitur per spiritumillam participant, toties istam non sentiunt. Itaque in hac vita soli contempla-tivi possunt utcunque frui libertate complaciti: et hoc ex parte, et parte satismodica, viceque rarissima. Porro libertate consilii fruuntur etiam quilibet iusti;ex parte quidem, sed non modica. Caeterum libertas arbitrii, ut supra liquidoapparuit, cunctis pariter ratione utentibus convenit; non minor, quantum in seest, in malis, quam in bonis; tam plena in hoc saeculo, quam et in futuro.

VIAd volendum bonum gratiam omnino esse necessariam

16. Sed et hoc satis aperte monstratum esse puto, quod haec ipsa tamen liber-tas tamdiu quodammodo captiva tenetur, quamdiu illam duae aliae libertatesminime, aut minus plene comitantur; nec aliunde noster ille defectus venit, dequo Apostolus: Ut non quaecumque vultis, ait, illa faciatis (Galat. V, 17). Vellesiquidem est nobis ex libero arbitrio, non etiam posse quod volumus. Non dicovelle bonum, aut velle malum: sed tantum velle. Velle etenim bonum, profectusest; velle malum defectus. Velle vero simpliciter, ipsum est quod vel proficit,vel deficit. Porro ipsum ut esset, creans gratia fecit; ut proficiat, salvans gratiafacit, ut deficiat, ipsum se deiicit. Itaque liberum arbitrium nos facit volentes,gratia benevolos. Ex ipso nobis est velle, ex ipsa bonum velle. Quemadmodumnamque aliud est timere simpliciter, aliud timere Deum; et aliud amare simplici-ter, aliud est amare Deum: quippe timere et amare, simpliciter quidem prolata,affectiones; cum additamento autem virtutes, significant: ita quoque aliud estvelle, aliud velle bonum.

17. Simplices namque affectiones insunt naturaliter nobis, tanquam ex nobis:additamenta ex gratia. Nec aliud profecto est, nisi quod gratia ordinat, quasdonavit creatio: ut nil aliud sint virtutes nisi ordinatae affectiones. Scriptum estde quibusdam, quod illic trepidassent timore, ubi non erat timor (Psal. XIII,5). Timor fuit, sed inordinatus. Ordinare illum volebat Dominus in discipulis,cum diceret: Ostendam vobis quem timere debeatis (Luc. XII, 5); et David: Ve-nite, ait, filii, audite me, timorem Domini docebo vos (Psal. XXXIII, 12). Item

11

de amore inordinato arguebat homines 25 qui dicebat: Ego lux veni in huncmundum; et dilexerunt homines magis tenebras, quam lucem (Ioan. III, 19).Idcirco postulat sponsa in Canticis, dicens: Ordinate in me charitatem (Cant.II, 4). Similiter quoque de inordinata voluntate arguebantur, quibus dicebatur:Nescitis quid petatis. Sed ad lineam rectitudinis edocti sunt distortam reducerevoluntatem, cum audierunt: Potestis bibere calicem, quem ego bibiturus sum?(Marc. X, 38.) Et tunc quidem verbo, sed postmodum etiam exemplo volunta-tem ordinare docebat, cum orans instante passione ut transferretur ab eo calix,statim subiiceret: Verumtamen non quod ego volo, sed quod tu vis (Matth. XX-VI, 39). A Deo igitur velle, quomodo et timere, quomodo et amare, accepimusin conditione naturae, ut essemus aliqua creatura: velle autem bonum, quomodoet timere Deum, quomodo et amare Deum, accipimus in visitatione gratiae, utsimus Dei creatura.

18. Creati quippe quodammodo nostri in liberam voluntatem, quasi Dei ef-ficimur per bonam voluntatem. Porro bonam facit, qui liberam fecit; et ad hocbonam, ut simus initium aliquod creaturae eius: quoniam expedit profecto nobismagis omnino non fuisse, quam nostros permanere. Nam, qui voluerunt sui esse,utique sicut dii, scientes bonum et malum; facti sunt, non tantum iam sui, sedet diaboli. Itaque libera voluntas nos facit nostros; mala, diaboli; bona, Dei.Ad hoc pertinet quod dicitur: Novit Dominus qui sunt eius (II Tim. II, 19).Nam illis qui eius non sunt, Amen dico vobis, inquit, nescio vos (Matth. XXV,12). Cum ergo per malam voluntatem sumus diaboli, quodammodo interim nonsumus Dei: sicut cum per bonam voluntatem efficimur Dei, desinimus iam essediaboli. Nemo siquidem potest duobus dominis servire (Id. VI, 24). Caeterumsive Dei sumus, sive diaboli; non tamen similiter desinimus esse et nostri. Manetquippe utrobique libertas arbitrii, per quam maneat et causa meriti: quatenusmerito vel puniamur mali, quod tanquam liberi ex propria voluntate efficimur:vel glorificemur boni, quod nisi aeque voluntarii esse non possumus. Sane diabo-lo nostra nos mancipat 26 voluntas, non ipsius potestas: Deo subiicit eius gratia,non nostra voluntas. Nostra quippe voluntas bona (quod fatendum est) a bonoDeo creata, perfecta tamen non erit, quousque suo Creatori perfecte subiectasit. Absit autem, ut ipsi sui ipsius perfectionem, Deo autem tantum creationemtribuamus; cum longe nimirum melius sit esse perfectam, quam factam: et dic-tu ipso nefas videatur, Deo quod minus, nobis quod excellentius sit attribuere.Sentiens denique Apostolus quid ex natura esset, quid ex gratia exspectaret, aie-bat: Velle adiacet mihi, perficere non invenio (Rom. VII, 18). Sciebat profecto,velle quidem sibi inesse ex libero arbitrio. Sed ut ipsum velle perfectum habe-ret, gratiam se habere necessariam. Si enim velle malum, defectus quidam estvoluntatis; utique bonum velle, profectus eiusdem erit: sufficere vero ad omnequod volumus bonum, ipsius perfectio.

19. Ut ergo velle nostrum, quod ex libero arbitrio habemus, perfectum ha-beamus; duplici gratiae munere indigemus, et vero videlicet sapere, quod estvoluntatis ad bonum conversio; et pleno etiam posse, quod est eiusdem in bonoconfirmatio. Porro perfecta conversio est ad bonum, ut nil libeat nisi quod de-ceat vel liceat; perfecta in bono confirmatio, ut nil desit iam quod libeat. Tunc

25ad homines26mancipio: enajenar, vender, ceder

12

demum perfecta erit voluntas, cum plene fuerit bona, et bene plena. Habet siqui-dem duplex in se bonum ab initio sui: unum quidem generale ex sola creatione,quod a bono scilicet Deo non potuit creari nisi bona, secundum quod viditDeus cuncta quae fecerat, et erant valde bona (Gen. I, 31); alterum specialeex libertate arbitrii, in qua ad imaginem utique ipsius qui creavit, est condita.Quod si duobus his bonis accedat et tertium, conversio scilicet ad Creatorem;reputabitur non immerito perfecte bona: bona nimirum in universitate, meliorin suo genere, optima in sui ordinatione. Est autem ordinatio, omnimoda con-versio voluntatis ad Deum, et ex tota se voluntaria devotaque subiectio. Huicvero tam perfectae iustitiae debetur, imo iungitur gloriae plenitudo: quia sic secomitantur duo ista, ut nec iustitiae possit haberi perfectio, nisi in plena gloria;nec gloriae plenitudo, absque perfecta iustitia. Merito denique talis iustitia nonerit sine gloria, cum gloria vera non sit, nisi de tali iustitia. Unde recte dicitur:Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur (Matth. V,6).

20. Haec autem sunt illa duo quae supra nominavimus, verum sapere, et ple-num posse: ut sapere ad iustitiam, posse referatur ad gloriam. Sed Verum etPlenum addita sunt, alterum ad distinctionem sapientiae carnis, quae mors est(Rom. VIII, 6); itemque sapientiae mundi, quae stultitia apud Deum (I Cor.III, 19), qua et sapientes apud semetipsos sunt homines, sapientes, inquam, utfaciant mala (Ierem. IV, 22): alterum ad illorum differentiam, de quibus di-citur: Potentes potenter tormenta patientur (Sap. VI, 7). Nam verum sapere,aut plenum posse omnino non inveniuntur, nisi ubi libero arbitrio iam illa duoconiuncta sunt, quae item superius memoravimus, liberum videlicet consilium,liberumque complacitum. Solum profecto dixerim vere sapientem, pleneque po-tentem, cui iam non tantum velle adiacet ex libero arbitrio, sed ex reliquisquoque duobus invenit et perficere; dum nec velle valeat quod malum sit, neccarere quod velit: quorum alterum est ex libertate consilii, id est verum sape-re; alterum ex libertate complaciti, scilicet plenum Posse. Sed quis talis est actantus in hominibus, qui in hoc glorietur? Aut ubi, aut quando istud obtinetur?Nunquidnam in hoc saeculo? Sed si quis esset huiusmodi, maior esset Paulo, quiconfitetur dicens: Perficere autem non invenio. Nunquid Adam in paradiso? Sedsi habuisset, nunquam exsulasset [al. exsulesset] a paradiso.

VIIUtrum primi homines in paradiso trina illa libertate praediti

fuerint, et post peccatum

21. Nunc locus est pervidendi quod supra distulimus; utrum scilicet totastres illas quas diximus libertates, id est, arbitrii, concilii, complaciti; vel aliisnominibus, a necessitate, a peccato, a miseria, primi homines in paradiso ha-buerint: an tantum duas, an unam solummodo. Et de prima quidem nulla iamquaestio est, si meminerimus quam aperte et iustis eam et peccatoribus inesseaequaliter, ratio superior edocuerit. De duabus reliquis quaeritur non immerito,an unquam eas Adam habuerit, aut ambas, aut vel unam. Nam si nullam habuit,quid amisit? Arbitrii utique libertatem tam post peccatum, quam ante semper

13

tenuit inconcussam. Si ergo nil amisit, quid ei obfuit eiectum fuisse de paradi-so? Quod si unam quamlibet illarum habuit, quomodo amisit? Nam certum estquia ex quo peccavit, nec a peccato prorsus, nec a miseria manens in corpore,liber fuit. Caeterum nullatenus, quamcunque illarum semel acceperit, amitterepotuit. Alioquin perfectum nec sapere, nec posse, iuxta quod quidem duo haecsuperius definita sunt, habuisse convincitur; qui nimirum et velle potuit quodnon debuit, et recipere quod noluit. An dicendus est aliquo quidem modo illashabuisse, sed quia non plenarie, potuisse amittere? Habet siquidem unaquaequeillarum duos gradus, superiorem et inferiorem. Superior libertas consilii est, nonposse peccare: inferior, posse non peccare. Item superior libertas complaciti, nonposse turbari: inferior, posse non turbari. Itaque inferiorem utriusque libertatisgradum simul cum plena libertate arbitrii homo in sui conditione accepit, et deutroque corruit cum peccavit. Corruit autem de posse non peccare in non possenon peccare, amissa ex toto consilii libertate. Itemque de posse non turbari innon posse non turbari, amissa ex toto complaciti libertate. Sola remansit adpoenam libertas arbitrii, per quam utique caeteras amisit; ipsam tamen amit-tere non potuit. Per propriam quippe voluntatem servus peccati factus, meritoperdidit libertatem consilii. Porro per peccatum factus debitor mortis, quomodoiam libertatem valebat retinere complaciti?

22. De tribus ergo libertatibus quas acceperat, abutendo illa quae diciturarbitrii, reliquis sese privavit. In eo autem abusus est, quod illam cum accepissetad gloriam, convertit sibi in contumeliam, iuxta testimonium Scripturae dicentis:Homo cum in honore esset, non intellexit; comparatus est iumentis insipientibus,et similis factus est illis (Psal. XLVIII, 13). Soli inter animantia datum esthomini posse peccare, ob praerogativam liberi arbitrii. Datum est autem, non utproinde peccaret, sed ut gloriosior appareret si non peccaret, cum peccare posset.Quid namque gloriosius ei esse poterat, quam si de ipso diceretur quod Scripturaperhibet, dicens: Quis est hic, et laudabimus eum? Unde ita laudandus? Fecitenim mirabilia in vita sua. Quae? Qui potuit transgredi, inquit, et non esttransgressus; facere mala et non fecit (Eccli. XXXI, 9, 10). Hunc ergo honoremquamdiu absque peccato fuit, servavit; amisit, cum peccavit. Peccavit autem,quia liberum ei fuit: nec aliunde profecto liberum, nisi ex libertate arbitrii, dequa utique inerat ei possibilitas peccandi. Nec tamen fuit culpa dantis, sedabutentis, qui ipsam videlicet facultatem convertit in usum peccandi, quamacceperat ad gloriam non peccandi. Nam etsi peccavit ex posse quod accepit;non tamen quia potuit, sed quia voluit. Nec enim praevaricante diabolo et angeliseius, etiam alil praevaricati sunt: non quia non potuerunt, sed quia noluerunt.

23. Peccantis igitur lapsus, non dono ascribendus est potestatis, sed vitiovoluntatis. Lapsus tamen ex voluntate non aeque ex voluntate resurgere iamliberum habet: quia, etsi datum fuit voluntati posse stare ne caderet, non tamenresurgere si caderet. Non enim tam facile quis valet exire de fovea, quam facilein eam labi. Cecidit sola voluntate homo in foveam peccati: sed non ex voluntatesufficit ei posse resurgere, cum iam, etsi velit, non possit non peccare.

14

VIIILibertatem arbitrii remanere post peccatum

24. Quid ergo? Periit liberum arbitrium, quoniam non potest non peccare?Nequaquam: sed liberum perdidit consilium, per quod prius habuit [al. habebat]posse non peccare: quomodo et quod iam non valet utique non turbari, indemisero accidit, quod complaciti quoque libertatem amiserit, per quam et antehabuit posse non turbari. Manet ergo, etiam post peccatum, liberum arbitrium;etsi miserum, tamen integrum. Et quod se per se homo non sufficit excuterea peccato sive miseria, non liberi arbitrii signat destructionem. sed duarumreliquarum libertatum privationem. Neque enim ad liberum arbitrium, quantumin se est, pertinet, aut aliquando pertinuit posse, vel sapere, sed tantum velle:nec potentem facit creaturam, nec sapientem, sed tantum volentem. Non ergosi potens, aut sapiens, sed tantum si volens esse desierit, liberum arbitriumamisisse putanda erit. Ubi enim non est voluntas, nec libertas. Non dico si vellebonum, sed si velle omnino creatura desierit; fatendum sine contradictione, ubinon iam ex voluntate bonitas, sed ipsa ex toto voluntas periit, etiam liberumdeperire arbitrium. Quod si velle bonum tantum non poterit [al. tantum perit],signum est quod ei desit liberum, non arbitrium, sed consilium. Si autem nonquidem velle, sed ad id quod iam vult bonum, ei posse defuerit; noverit sibideesse liberum complacitum, non liberum periisse arbitrium. Si ergo liberumarbitrium ita ubique sequitur voluntatem, ut nisi illa penitus esse desinat, istonon careat: voluntas vero sicut in bono, ita etiam in malo aeque perdurat: aequeprofecto et liberum arbitrium tam in malo, quam in bono integrum perseverat.Et quomodo voluntas etiam posita in miseria non desinit esse voluntas, seddicitur, et est misera voluntas, sicut et beata voluntas: ita nec liberum arbitriumdestruere, sive, quantum in se est, aliquatenus imminuere poterit quaecunqueadversitas vel necessitas.

25. Sed licet ubique pariter sine sui diminutione perduret; non tamen paritersicut de bono potuit per se in malum corruere, ita quoque per se de malo in bo-num poterit respirare. Et quid mirum si iacens non valet per se resurgere, quodstans in aliquod melius nullo suo conatu valebat proficere? Denique, dum adhucduas alias libertates ex aliqua parte secum haberet, non potuit de inferioribusillarum gradibus ad superiora ascendere, hoc est de posse non peccare, et deposse non turbari, ad non posse peccare, et non posse turbari. Quod si liber-tatibus illis etiam utcunque adiutum, non praevaluit tamen de bono in meliusse extendere: quanto minus eisdem prorsus destitutum, de malo in id quod fuitbonum, poterit per se ipsum emergere?

26. Habet igitur homo necessarium Dei virtutem, et Dei sapientiam Chris-tum, qui ex eo quod sapientia est, verum ei sapere reinfundat, in restaurationemliberi consilii; et ex eo quod virtus est, plenum posse restituat, in reparationemliberi complaciti: quatenus ex altero perfecte bonus, peccatum iam nesciat; exaltero plene beatus, nil adversum sentiat. Sed sane ista perfectio in futura vi-ta exspectetur, quando utraque nunc amissa libertas, libero arbitrio plene [al.,plenarie] restaurabitur; non quomodo iusto cuivis in hoc saeculo, quantumcun-que perfecto; non quomodo vel ipsis primis hominibus datum fuit eas habere in

15

paradiso: sed sicut iam nunc angeli possident in coelo. Interim vero sufficiat inhoc corpore mortis atque in hoc saeculo nequam, ex libertate quidem consiliipeccato non obedire in concupiscentia: ex libertate autem complaciti adversanon formidare pro iustitia. Est autem in hac carne peccati et in hac diei malitianon mediocre Sapere, peccato, etsi non [al. nondum] ex toto carere, certe nonconsentire: et est Posse non parvum, adversa, etsi necdum feliciter omnino nonsentire, viriliter tamen pro veritate contemnere.

27. Discendum sane hic interim nobis est ex libertate consilii iam libertatearbitrii non abuti, ut plene quandoque frui possimus libertate complaciti. Sicprofecto Dei in nobis reparamus imaginem: sic antiquo honori illi capessendo,quem per peccatum amisimus, per gratiam praeparamur. Et beatus qui de seaudire merebitur: Quis est hic, et laudabimus eum? Fecit enim mirabilia in vitasua: qui potuit transgredi, et non est transgressus; facere malum, et non fecit(Eccli. XXXI, 9, 10).

IXImaginem et similitudinem Dei, ad quam conditi sumus, in triplici

libertate consistere

28. Puto autem in his tribus libertatibus ipsam, ad quam conditi sumus,Conditoris imaginem atque similitudinem contineri: et imaginem quidem in li-bertate arbitrii, in reliquis autem duabus bipartitam quamdam consignari simili-tudinem. Hinc est fortassis, quod solum liberum arbitrium sui omnino defectumseu diminutionem non patitur, quod in ipso potissimum 27 aeternae et incom-mutabilis divinitatis substantiva quaedam imago impressa videatur. Nam, etsihabuerit initium, nescit tamen occasum, nec de iustitia vel gloria capit augmen-tum: nec de peccato sive miseria detrimentum. Quid aeternitati similius, quodnon sit aeternitas? Porro in aliis duabus libertatibus, quoniam non solum exparte minui, sed et ex toto amitti possunt; accidentalis quaedam magis similitu-do sapientiae atque potentiae divinae, imagini superducta cognoscitur. Deniqueet amisimus illas per culpam, et per gratiam recuperavimus; et quotidie quidemalii plus, alii minus, aut in ipsis proficimus, aut ab ipsis deficimus. Possunt etiamsic amitti, ut iam non valeant recuperari: possunt et ita possideri, ut nec amittiqueant aliquando [al. aliquo modo], nec minui.

29. Huius bipartitae similitudinis sapientiae et potentiae Dei, non quidem ingradu summo, sed qui ipsi tamen esset proximior, homo conditus est in para-diso. Quid enim vicinius ad non posse peccare, vel turbari (in quo utique iamsanctos Angelos stare, et Deum semper esse dubium non est), quam posse etnon peccare, et non turbari, in quo homo profecto creatus est? A quo illo perpeccatum, imo nobis in illo et cum illo corruentibus, rursus per gratiam, nonquidem ipsum, sed pro ipso quemdam inferiorem gradum recepimus. Neque enimhic possumus penitus esse sine peccato, seu miseria: possumus tamen, gratia iu-vante, nec peccato superari, nec miseria. Quanquam tamen Scriptura loquatur:Omne quod natum est ex Deo non peccat (I Ioan. III, 9). Sed hoc dictum est

27lo principal, principalmente

16

de praedestinatis ad vitam: non quod omnino non peccent, sed quod peccatumipsis non imputetur, quod vel punitur condigna poenitentia, vel in charitateabsconditur. Charitas quippe cooperit multitudinem peccatorum (I Petr. IV,8); et: Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata;et: Beatus vir cui non imputavit Dominus peccatum (Psal. XXXI 1, 2). Divinaeergo similitudinis summum gradum summi angeli tenent, nos infimum: Adamtenuit medium, porro daemones nullum. Supernis nempe spiritibus datum estsine peccato et miseria perdurare: Adae autem absque his quidem esse, sednon etiam permanere: nobis vero ne esse quidem absque his, sed ipsis tantumnon cedere. Caeterum diabolus et membra eius, sicut nunquam volunt reluctaripeccato, sic nunquam possunt poenam declinare peccati.

30. Cum ergo istae duae libertates, consilii scilicet atque complaciti, per quasrationali creaturae vera sapientia et potentia ministratur, ita Deo, prout vult,dispensante, quibusque pro causis, locis, temporibus, varientur, quatenus in te-rris modice, in coelestibus plenarie, mediocriter in paradiso, apud inferos nulla-tenus habeantur; libertas vero arbitrii de ipso, quo condita est, statu aliquatenusnon mutetur, sed aequaliter semper (quantum in se est) a coelis, terris, inferispossideatur: merito illae similitudini, haec imagini deputantur. Et quidem apudinferos, quod utraque libertas perierit, illae scilicet quae ad similitudinem perti-nere dicuntur, Scripturarum testatur auctoritas. Nam verum illic Sapere, quodutique de consilii libertate concipitur, omnino non esse, locus ille manifestat, ubilegitur: Quodcumque potest manus tua facere; instanter [al. constanter] operare:quia nec opus, nec ratio, nec sapientia est apud inferos, quo tu properas (Eccle.IX, 10). Porro de potentia, quae per libertatem complaciti datur, Evangeliumsic loquitur: Ligatis manibus ac pedibus, proiicite eum in tenebras exteriores(Matth. XXII, 13). Quid enim [al. nempe] est manuum pedumque ligatio, nisiomnimoda potestatis ablatio?

31. Sed dicit aliquis: Quomodo non est ibi aliquod Sapere, ubi mala quae to-lerantur, cogunt poenitere malorum quae facta sunt? Nunquid aut in tormentisquispiam non poenitere; aut poenitere mali, non esse sapere potest? Hoc autemrecte opponeretur, si opus tantum peccati, et non etiam voluntas mala puni-retur. Nulli quippe dubium est, quod nemo in tormentis positus actum iterarepeccati delectetur. Verumtamen si voluntas etiam in tormentis mala perdurat,quid ponderis habet operis abnegatio, ut ideo sapere quis putetur, quod iam inmediis flammis luxuriari non libeat? Denique: In malevolam animam non in-troibit sapientia (Sap. I, 4). Unde autem probabimus quod mala et in poenisvoluntas perseveret? Certe, ut caetera omittam, nollent omnino puniri. Iustumest autem puniri, qui punienda gesserunt. Nolunt igitur quod iustum est. Sedqui non vult quod iustum est, iusta eius voluntas non est. Eo ergo iniusta, ac perhoc et mala est voluntas, quo iustitiae non concordat. Duo sunt quae iniustamcomprobant voluntatem, vel cum peccare, vel cum impune peccasse libet. Qui-bus ergo peccare libuit quamdiu licuit; et cum iam non possunt, inultum manerevolunt quod peccaverunt: quid in hoc sapientiae verae, quid bonae voluntatisapparet? Sed esto, poenitet eos peccasse: nunquid non tamen, si optio detur,malint adhuc peccare, quam poenam sustinere peccati? Et tamen illud iniquumest, hoc iustum. Quando vero voluntas bona magis quod iniquum, quam quodiustum est eligeret? Caeterum non vere poenitent, qui non tam dolent se sibi

17

vixisse, quam hoc ipsum iam non posse. Denique foris ostenditur quid intus aga-tur. Nam quamdiu corpus vivi: in flamma, tamdiu constat in malitia persisterevoluntatem. Itaque de similitudine, quae in consilii, et item complaciti libertatecontinetur, apud inferos penitus nihil est, nec esse potest, imagine tamen etiamillic per liberum arbitrium immobili permanente.

XSimilitudinem divinae imaginis in nobis reformari per Christum

32. Sed neque in hoc saeculo aeque inveniri uspiam 28 posset similitudo,sed adhuc hic foeda et deformis iacuisset imago, si non evangelica illa mulierlucernam accenderet, id est, Sapientia in carne appareret, everreret domum,videlicet vitiorum, drachmam suam requireret quam perdiderat (Luc. XV, 8):hoc est, imaginem suam, quae nativo spoliata decore, sub pelle peccati sordens,tanquam in pulvere latitabat; inventam tergeret, et tolleret de regione dissimi-litudinis; pristinamque in speciem reformatam, similem faceret illam in gloriasanctorum, imo sibi ipsi per omnia redderet quandoque conformem, cum illudScripturae videlicet impleretur: Scimus qui cum apparuerit, similes ei erimus,quoniam videbimus eum sicuti est (I Ioan. III, 2). Et revera cui potius id ope-ris congruebat, quam Dei Filio, qui cum sit splendor gloriae [al. omit. gloriae],et figura substantiae Patris, portans verbo universa, ex utroque facile munitusapparuit, et unde reformaret deformem, et unde debilem confortaret: dum et desplendore figurae fugans tenebras peccatorum [al. vitiorum], redderet sapientem;et ex virtute verbi contra tyrannidem daemonum potentem efficeret.

33. Venit ergo ipsa forma, cui conformandum erat liberum arbitrium: quia utpristinam reciperet formam, ex illa erat reformandum, ex qua fuerat et forma-tum. Forma autem, sapientia est: conformatio, ut faciat imago in corpore, quodforma facit in orbe. Porro illa attingit a fine usque ad finem fortiter, et disponitomnia suaviter (Sap. VIII, 1). Attingit a fine usque ad finem, hoc est a summocoelo usque ad inferiores partes terrae, a maximo angelo usque ad minimumvermiculum. Attingit autem fortiter, non quidem mobili discursione, vel localidiffusione, vel subiectae creaturae tantum officiali administratione: sed substan-tiali quadam et ubique praesenti fortitudine, qua utique universa potentissimemovet, ordinat, administrat. Et haec omnia nulla sui cogitur facere necessitate.Nec enim aliqua in his laborat difficultate: sed disponit omnia suaviter placidavoluntate. Vel certe attingit a fine usque ad finem, hoc est ab ortu creaturaeusque ad finem destinatum a Creatore: sive in quem urget natura, sive quemaccelerat causa, sive quem concedit gratia. Attingit fortiter, dum nihil horumevenit, quod non, prout vult, potenti praeordinet providentia.

34. Sic ergo et liberum arbitrium suo conetur praeesse corpori, ut praeest sa-pientia orbi attingens et ipsum a fine usque ad finem fortiter; imperans scilicetsingulis sensibus et artubus tam potenter, quatenus non sinat regnare peccatumin suo mortali corpore, nec membra sua det arma iniquitati, sed exhibeat servireiustitiae. Et ita iam non erit homo servus peccati, cum peccatum non fecerit: a

28en alguna parte o lugar

18

quo utique liberatus, iam libertatem recuperare consilii, iam suam incipiet vin-dicare dignitatem, dum divinae in se imagini condignam vestierit similitudinem,imo antiquam reparaverit venustatem. Curet autem haec agere, non minus sua-viter quam fortiter, hoc est non ex tristitia aut ex necessitate; quod est initium,non plenitudo sapientiae: sed prompta et alacri voluntate, quod facit acceptumsacrificium; quoniam hilarem datorem diligit Deus (II Cor. IX, 7). Sicque peromnia imitabitur sapientiam, dum et vitiis resistet fortiter, et in conscientiarequiescet suaviter.

35. Verum cuius ad talia provocamur exemplo, indigemus et auxilio: quo ipsividelicet per ipsam conformemur, atque in eamdem imaginem transformemura claritate in claritatem, tanquam a Domini Spiritu (I Cor. III, 18). Ergo sia Domini Spiritu, iam non a libero arbitrio. Nemo proinde putet ideo dictumliberum arbitrium, quod aequa inter bonum et malum potestate aut facilitateversetur, cum cadere per se quidem potuerit, non autem resurgere, nisi perDomini Spiritum. Alioquin nec Deus, nec angeli sancti, cum ita sint boni, utnon possint esse mali; nec praevaricatores item angeli, cum ita sint mali, utiam non valeant esse boni; liberi arbitrii esse dicentur. Sed et nos illud postresurrectionem amissuri sumus, quando utique inseparabiliter alii bonis, aliimalis admisti fuerimus. Caeterum nec Deus caret libero arbitrio, nec diabolus:quoniam quod ille esse non potest malus, non infirma facit necessitas, sed firmain bono voluntas, et voluntaria firmitas: quodque is non valet in bonum respirare,non aliena facit violenta oppressio, sed sua ipsius in malo obstinata voluntas,ac voluntaria obstinatio. Nunc igitur ex eo potius liberum arbitrium dicitur,quod sive in bono, sive in malo, aeque liberam faciat voluntatem: cum necbonus quispiam, nec item malus dici debeat, aut esse valeat, nisi volens. Taliiam ratione non incongrue dicetur ad bonum se, et ad malum habere aequaliter:quod utrobique videlicet par sit ei, non quidem in electione facilitas, sed involuntate libertas.

XILibero arbitrio nihil derogari per gratiam, neque per tentationem

36. Hac sane dignitatis, ut dictum est, praerogativa rationalem singularitercreaturam Conditor insignivit, quod quemadmodum ipse sui iuris erat, suaequeipsius voluntatis non necessitatis erat quod bonus erat: ita et illa quoque suiquodammodo iuris in hac parte existeret, quatenus nonnisi sua voluntate, autmala fieret, et iuste damnaretur; aut bona maneret, et merito salvaretur. Nonquod ei propria posset sufficere voluntas ad salutem; sed quod eam nullatenussine sua voluntate consequeretur. Nemo quippe salvatur invitus. Nam quod legi-tur in Evangelio: Nemo venit ad me, nisi Pater meus traxerit eum (Ioan. VI, 44);item in alio loco: Compelle intrare (Luc. XIV, 23); nihil impedit: quia profectoquantoscunque trahere, vel compellere videatur ad salutem benignus Pater, quiomnes vult salvos fieri (I Tim. II, 4); nullum tamen iudicat salute dignum, quemante non probaverit voluntarium. Hoc quippe intendit, cum terret aut percutit,ut faciat voluntarios, non salvet invitos: quatenus dum de malo mutat volunta-tem in bonum, transferat, non auferat libertatem. Quanquam tamen non semperinviti trahimur: nec enim caecus aut fessus contristatur cum trahitur. Et Paulus

19

ad manus tractus est Damascum, utique non invitus (Act. IX, 8). Trahi deniquespecialiter volebat [al. spiritualiter], quae et hoc ipsum magnopere flagitabat inCanticis: Trahe me, inquit, post te; in odorem curremus unguentorum tuorum(Cantic. I, 3).

37. Deinde quod e regione scriptum est: Unusquisque tentatur a propria con-cupiscentia abstractus et illectus (Iac. I, 14,); et illud: Corpus quod corrumpi-tur, aggravat animam, et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem(Sap. IV, 15); et item illud Apostoli: Invenio aliam legem in membris meis repug-nantem legi mentis meae, et captivum me ducentem in legem peccati, quae estin membris meis (Rom. VII, 23); haec omnia putari possunt cogere voluntatem,et praeripere libertatem. At vero quantislibet quis intus forisve tentationibusurgeatur, libera profecto semper, quantum ad arbitrium spectat, voluntas erit:libere quippe de suo nihilo minus consensu iudicabit. Quantum autem pertinetad consilium, sive complacitum, carnis interim concupiscentia, vitaeque miseriareluctante, minus quidem se liberam sentit: sed prorsus non malam, dum malonon consentit. Denique Paulus, qui captivum se in legem peccati trahi conque-ritur, haud dubium quin ex minus plena libertate consilii: consensum tamensanum, atque in bono quoque iam ex magna parte se habere liberum gloria-tur, Iam non ego, inquiens, operor illud. Unde hoc confidis, o Paule? Quoniamconsentio, inquit, legi Dei, quoniam bona est; et rursum: Condelector enim legiDei secundum interiorem hominem (Rom. XX, 16, 22). Oculo existente simpli-ci, totum corpus lucidum esse praesumit. Sane consensu tractum licet peccato,vel captivum miseria, liberum se in bono profiteri non dubitat. Unde et fidensgeneraliter infert: Nihil ergo damnationis est his qui sunt in Christo Iesu (Rom.VIII, 1).

XIIAn negans fidem metu mortis ac poenarum, excusetur a culpa, vel

destituatur libero arbitrio. Ubi negatio Petri discutitur

38. Sed videamus de his qui poenarum mortisve timore fidem verbo tenus29 negare compulsi sunt: ne forte iuxta hanc assertionem, aut culpa non fuerit,quod vel voce negaverunt; aut cogi in culpam et voluntas potuerit, ut velletvidelicet homo quod eum et nolle constiterit; et sic perierit liberum arbitrium.Quod quia impossibile erat (velle quippe et nolle idem eodem tempore non po-terat), quaeritur unde malum nequaquam 30 volentibus malum debuit imputari.Neque enim tale est hoc, quale originale peccatum: quo non solum non consen-tiens, verum plerumque et nesciens, alia ratione constringitur necdum 31 renatusbaptismate. Exempli causa, veniat in medium Petrus apostolus: ipse quippe vi-sus est negare Veritatem contra propriam voluntatem; siquidem aut negare, autmori necesse erat. Mori timens negavit. Negare nolebat, sed magis nolebat mori.Itaque invitus quidem: sed negavit tamen, ne moreretur. Quod si lingua, et nonvoluntate loqui homo compulsus est quod nolebat: non tamen velle aliud quam

29tenus: hasta; va siempre detras de la palabra a la que rige30no, de ningun modo31todavıa no

20

volebat. Lingua mota est contra voluntatem: sed nunquid et mutata voluntas?Quid enim volebat? Prorsus quod erat, Christi esse discipulus. Quid loquebatur?Non novi hominem (Matth. XXVI, 72). Cur ita? Mortem evadere volebat. Sedquid istud criminis fuit? Duas apostoli tenemus voluntates: unam, qua voluitnon mori, penitus inculpabilem; alteram, et multum laudabilem, qua sibi com-placebat quod esset christianus. In quo ergo culpabitur? An in eo quod mentiri,quam mori maluit? Haec plane voluntas reprehensione digna fuit, quia [al. qua]corporis magis, quam animae voluit servare vitam. Os nempe quod mentitur,occidit animam (Sap. I, 11). Et peccavit ergo, et non absque consensu propriaevoluntatis, infirmae quidem et miserae, sed plane liberae. Peccavit autem, nonspernendo aut odiendo Christum, sed se nimis amando. Nec in hunc perversumamorem sui, voluntatem metus ille subitus compulit; sed esse convicit. Iam tuncprocul dubio talis erat, sed nesciebat, cum ab illo quem latere non poterat, au-divit: Priusquam gallus cantet, ter me negabis (Matth. XXVI, 34). Illa itaquevoluntatis infirmitas per incussum timorem nota, non orta, notum fecit qua-tenus se, quatenus Christum amaverit. Notum autem non Christo, sed Petro.Nam Christus et ante sciebat quid esset in homine. Quatenus ergo Christumdiligebat, vim prorsus (quod negandum non est) passa est illa voluntas, ut con-tra se loqueretur: quatenus vero se, voluntarie procul dubio consensit, ut pro seloqueretur. Si Christum non amasset, non negasset invitus: verum si se ampliusnon amasset, non aliquatenus negasset. Fatendum igitur hominem fuisse com-pulsum, voluntatem propriam etsi non mutare, occultare tamen: compulsum,inquam, non quidem recedere ab amore Dei; cedere tamen aliquantulum amoresui.

39. Quid ergo? forte dissoluta est tota superior assertio de libertate volunta-tis, quia nimirum inventa est cogi potuisse voluntas? Est plane: sed si cogi abalio potuit quam a se ipsa. Quod si sese ipsa coegit, compulsa, et compellens; ubiamittere ibi et recipere visa est libertatem. Vim quippe, quam ipsa sibi intulit, ase pertulit. Porro quod a se voluntas pertulit, ex voluntate fuit. Quod ex volun-tate fuit, iam non ex necessitate, sed voluntarium fuit. Si autem voluntarium,et liberum. Quem sua denique ad negandum voluntas compulit, compulsus estquia voluit: imo non compulsus est, sed consensit, et non alienae potentiae, sedpropriae voluntati, illi utique, qua mortem omnimodis evadere voluit. Alioquinquando vox mulierculae linguam sacram in verba formare nefanda valuisset, sinon linguae domina voluntas annuisset? Denique cum se a sui postmodum nimioillo temperavit amore, et Christum coepit, ut debuit, toto corde, tota anima,tota virtute diligere; iam nullis valuit minis vel poenis extorqueri aliquatenusvoluntati [al. voluntas] dare linguam arma iniquitati, sed potius audacter ac-commodans veritati. Obedire inquit, oportet Deo magis quam hominibus (Act.V, 29).

40. Est sane gemina compulsio, secundum quod aut pati aliquid, aut agerecontra propriam cogimur voluntatem. Quarum passiva quidem (sic enim priorilla recte nominatur) potest nonnunquam fieri absque consensu voluntario pa-tientis, sed activa nunquam. Proinde malum quod fit in nos, sive de nobis, nonest imputandum nobis, si tamen invitis. Caeterum quod fit a nobis, iam nonsine culpa est voluntatis. Velle plane convincimur, quod non fieret, si nollemus.Est ergo compulsio quaedam etiam activa: sed non habet excusationem, cum

21

sit et voluntaria. Cogebatur christianus negare Christum, et quidem dolens, nontamen nisi volens. Volebat nimis [al. nimirum] gladium vitare ferientis; atqueilla talis voluntas intus praesidens os aperiebat, non gladius qui foris apparebat.Porro talem esse illam voluntatem convincebat gladius, non cogebat. Ipsa igiturse in culpam, non gladius impellebat. Denique in quibus sana erat voluntas,occidi poterant, flecti nequibant. Hoc est quod eis praedictum fuerat, Facientin vos quaecunque voluerint (Marc. IX, 12); sed in membra, non corda. Nonvos facietis quae voluerint: sed ipsi facient, vos patiemini. Membra cruciabunt,sed voluntatem non mutabunt: saevient in carnem, animae autem non habebuntquid faciant. Sit licet patientis corpus in potestate torquentis, sed voluntas estlibera. Infirma si fuerit, saeviendo cognoscent; non esse cogent, si non fuerit.Sane infirmitas eius a se ipsa est, sanitas vero non a se, sed a Domini Spiritu.Sanatur autem, cum renovatur.

41. Porro renovatur, cum, quemadmodum docet Apostolus: Speculando glo-riam Dei in eamdem imaginem transformatur a claritate in claritatem, hoc estde virtute in virtutem, tanquam a Domini Spiritu (II Cor. III, 18). Inter quemutique divinum spiritum, et carnis appetitum, tenet medium quemdam locum idquod dicitur in homine liberum arbitrium, id est, humana voluntas: et tanquamin devexo 32 latere montis admodum ardui inter utrumque pendens, ita in [al.ita] appetitu infirmatur per carnem, ut nisi sedulo spiritus adiuvet infirmitatemeius per gratiam, non solum non valeat iustitiae, quae est iuxta prophetam sicutmontes Dei (Psal. XXXV, 7), ascendendo de virtute in virtutem, apprehende-re culmen: sed etiam de vitio semper in vitium suo ipsius pondere devolutaruat in praeceps; praegravata nimirum non solum lege peccati originaliter mem-bris insita, verum et consuetudine terrenae inhabitationis usualiter affectionibusinolita 33 . Quod humanae voluntatis videlicet utrumque gravamen uno breviterversiculo Scriptura commemorat, dicens: Corpus, quod corrumpitur, aggravatanimam, et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem (Sap. IX,15). Et haec duo huius mortalitatis mala, sicut non nocent, sed exercent 34 nonconsentientes: sic non excusant, sed damnant consentientes, ut nec salus, necdamnatio ulla ratione sine praecedenti consensu voluntario possit haberi; nequa forte ex parte praescribi videatur libertati arbitrii.

XIIIMerita hominis mera esse Dei munera

42. Quamobrem id quod in creatura dicitur liberum arbitrium, aut iusteprofecto damnatur, dum ei ad peccatum nulla vi praeiudicetur extrinseca: autmisericorditer salvatur, cui ad iustitiam nulla virtus sufficit sua. Sane in his om-nibus cogitet lector originalis peccati prorsus excipi rationem. De caetero, liberoarbitrio nec extra ipsum quaeratur damnationis causa, quod iam non damnat ni-si propria culpa; nec ab ipso salutis merita, quod sola salvat misericordia. Cuiusquippe conatus ad bonum, et cassi 35 sunt, si a gratia non adiuventur; et nulli,

32devexus-a-um: que baja o se inclina, escarpado, escabroso33inolesco-olevi-itum: crecer, arraigar34estimulan35cassus-a-um: vacıo, vano, inutil, quimerico

22

si non excitentur. Caeterum in malum, dicente Scriptura, Proni sunt sensus etcogitationes hominis (Gen. VIII, 21). Proinde non ei a se, ut dictum est, seddesursum potius a Patre luminum descendere merita putentur: si tamen interdata optima et dona perfecta, ipsa merito per quae salus aeterna conquiritur,merita deputentur.

43. Deus namque rex noster ante saecula, cum operatus est salutem in me-dio terrae, dona sua quae dedit hominibus, in merita divisit et praemia: ut etpraesentia per liberam possessionem nostra interim fierent merita, et futura pergratuitam sponsionem exspectaremus, imo expeteremus ut debita. Utraque Pau-lus commemorans: Habetis, inquit, fructum vestrum in sanctificationem, finemvero vitam aeternam (Rom. VI, 22): item: Et nos ipsi, ait, primitias spiritushabentes, ingemiscimus adoptionem exspectantes filiorum Dei (Rom. VIII, 23);primitias spiritus vocans sanctificationem, id est virtutes, quibus in praesen-tiarum sanctificamur a spiritu, ut merito consequamur adoptionem. Rursum inEvangelio, eadem saeculo abrenuntianti promittuntur, ubi dicitur: Centuplumaccipiet, et vitam aeternam possidebit (Matth. XIX, 29). Itaque non liberi ar-bitrii, sed Domini est salus; imo ipse salus, ipse et via est ad salutem, qui ait:Salus populi ego sum (Psal. XXXIV, 3): qui item perhibet: Ego sum via (Ioan.XIV, 6). Se fecit viam, qui et salus erat et vita, ut non glorietur omnis caro. Siergo bona viae sunt merita, sicut et patriae salus et vita, et verum est quod aitDavid: Non est qui faciat bonum, non est usque ad unum (Psal. XIII, 3), illumvidelicet unum de quo item dicitur: Nemo bonus, nisi solus Deus (Marc. X, 18):Dei sunt procul dubio munera tam nostra opera, quam eius praemia; et qui sefecit debitorem in illis, fecit et nos promeritores ex his. Ad quae tamen conden-da merita dignatur sibi adhibere creaturarum ministeria, non quibus egeat, sedquibus per hoc, vel de quibus prosit.

44. Operatur ergo illorum salutem, quorum nomina sunt in libro vitae, ali-quando per creaturam sine ipsa, aliquando per creaturam contra ipsam, ali-quando per creaturam cum ipsa. Multa profecto fiunt hominibus salubria perinsensibilem, et item per irrationalem creaturam: quae idcirco dixi fieri sine ip-sa, quod non queat, intellectu carens, esse vel conscia. Multa quoque multorumsaluti utilia facit Deus per malos, sive homines, sive angelos: sed quoniam invi-tos, ideo contra ipsos. Nam, dum nocere cupientes iuvant, quantum aliis valetutilis actio, tantum ipsis perversa nocet intentio. Porro per quos et cum quibusoperatur Deus, boni sunt vel angeli, vel homines, qui quod vult Deus, et aguntpariter, et volunt. Qui enim bono, quod opere complent, voluntate consentiunt,opus omnino quod per eos Deus explicat, ipsis communicat. Unde Paulus, cumbona plurima, quae Deus per ipsum fecerat, enarrasset: Non autem ego, ait,sed gratia Dei mecum (I Cor. XV, 10). Potuit dicere: Per me, sed quia minuserat, maluit dicere, mecum: praesumens se non solum operis esse ministrum pereffectum; sed et operantis quodammodo socium per consensum.

45. Videamus nunc secundum triplicem Dei operationem, quam posuimus,quid creatura quaeque pro suo ministerio mereatur. Et illa quidem, per quam,et sine qua fit quod fit, quid mereri potest? quid illa contra quam fit, nisi iram?quid et cum qua fit, nisi gratiam? In prima itaque nulla, in sequenti mala, inultima bona merita conquiruntur. Nec enim pecudes, cum per eas bonum aut

23

malum quodcunque fit, boni quidpiam merentur, aut mali. Non habent quippeunde bono malove consentiant. Multo autem minus lapides; cum nec sentiant.Caeterum diabolus, vel homo malus, cum vigeant et vigilent ratione, iam quidemmerentur, sed nonnisi poenam, pro eo quod a bono dissentiant. Paulus autem,qui volens evangelizat, ne, si invitus, dispensatio ei tantum credita sit (I Cor.II, 17); et quicunque similiter sapiunt: quoniam quidem ex consensu voluntatisobediunt, repositam sibi esse confidunt coronam iustitiae. Utitur ergo Deus insalutem suorum irrationabili, et item insensibili creatura, tanquam iumento velinstrumento, quae iam expleto opere nusquam erunt. Utitur creatura rationa-li, sed malevola, quasi disciplinae virga, quam, correcto filio, in ignem proiiciettanquam sarmentum inutile. Utitur et angelis et hominibus bonae voluntatis,tanquam commilitionibus et coadiutoribus suis, quos peracta victoria amplissi-me munerabit. Denique et Paulus de se, suisque similibus, audacter pronuntiat:Coadiutores enim Dei sumus (I Id. III, 9). Ibi itaque Deus homini benigne me-rita constituit, ubi per ipsum, et cum ipso, boni quidpiam operari dignanterinstituit. Hinc coadiutores Dei, cooperatores Spiritus sancti, promeritores regninos esse praesumimus, quod per consensum utique voluntarium divinae volun-tati coniungimur.

XIVQuid gratiae, quid libero arbitrio id negotio salutis attribuendum

46. Quid igitur? hoc ergo totum liberi arbitrii opus, hoc solum eius est meri-tum quod consentit? Est prorsus. Non quidem quod vel ipse consensus, in quoomne meritum consistit, ab ipso sit: cum nec cogitare (quod minus est, quamconsentire) aliquid a nobis, quasi ex nobis sufficientes simus (II Cor. III, 5). Ver-ba sunt non mea, sed Apostoli, qui omne quod boni esse potest, id est cogitare,et velle, et perficere pro bona voluntate, attribuit Deo (Philipp. II, 13), non suoarbitrio. Si ergo Deus tria haec, hoc est bonum cogitare, velle, perficere, ope-ratur in nobis: primum profecto sine nobis; secundum, nobiscum; tertium, pernos facit. Siquidem immittendo bonam cogitationem, nos praevenit; immutandoetiam malam voluntatem, sibi per consensum iungit: ministrando et consensuifacultatem, foris per apertum opus nostrum internus opifex innotescit. Sane ip-si nos praevenire nequaquam possumus. Qui autem bonum neminem invenit,neminem salvat quem non praevenit. A Deo ergo sine dubio nostrae fit salutisexordium, nec per nos utique, nec nobiscum. Verum consensus, et opus, etsinon ex nobis, non iam tamen sine nobis. Neque primum itaque, in quo quippenos nil facimus; nec ultimum, quod et plerumque 36 extorquet aut timor inuti-lis, aut simulatio damnabilis; sed tantum medium nobis reputatur in meritum.Sola nempe interdum bona voluntas sufficit: caetera non prosunt, si sola de-fuerit. Non prosunt dixerim, sed agenti, non cernenti. Valet itaque intentio admeritum; actio, ad exemplum; utramque praeveniens cogitatio, tantummodo adexcitandum [alias, exercitandum.]

47. Cavendum ergo, ne cum haec invisibiliter intra nos ac nobiscum actitari37 sentimus, aut nostrae voluntati attribuamus, quae infirma est; aut Dei ne-

36generalmente, a menudo37?

24

cessitati, quae nulla est; sed soli gratiae, qua plenus est. Ipsa liberum excitatarbitrium, cum seminat cogitatum; sanat, cum immutat affectum; roborat, utperducat ad actum; servat, ne sentiat defectum. Sic autem ista cum libero ar-bitrio operatur, ut tantum illud in primo praeveniat, in caeteris comitetur; adhoc utique praeveniens, ut iam sibi deinceps cooperetur. Ita tamen quod a solagratia coeptum est, pariter ab utroque 38 perficitur: ut mistim, non singillatim;simul, non vicissim; per singulos profectus operentur. Non partim gratia, partimliberum arbitrium, sed totum singula opere individuo peragunt. Totum quidemhoc, et totum illa; sed ut totum in illo, sic totum ex illa.

48. Credimus placere lectori, quod a sensu Apostoli nusquam recedimus; etquaquaversum 39 evagetur oratio, in eadem pene ipsius verba frequenter reci-dimus. Quid enim nostra aliud sonant quam illud: Ergo neque volentis, nequecurrentis, sed miserentis est Dei? (Rom. IX, 16.) Quod sane non ideo dicit, quasiquis velle aut currere possit in vanum: sed quod is qui vult et currit, non in se,sed in eo a quo accepit et velle, et currere, debeat gloriari. Denique ait: Quidhabes quod non accepisti? (I Cor. IV, 7,). Crearis, sanaris, salvaris. Quid ho-rum tibi ex te, o homo? quid horum non impossibile libero arbitrio? Nec crearequi non eras, nec iustificare peccator, nec mortuus poteras te ipsum resuscitare:ut caetera praetermittam bona, quae aut sanandis necessaria sunt, aut salvan-dis reposita. Quod dicimus, de primo patet et ultimo. Sed et de medio nemodubitat, nisi qui ignorans Dei iustitiam, et suam volens constituere, iustitiaeDei non est subiectus (Rom. X, 3). Quid enim? Agnoscis creantis potentiam,salvantis gloriam [al., gratiam]; et sanantis ignoras iustitiam? Sana me, ait, etsanabor; salvum me fac, et salvus ero, quoniam laus mea tu es (Ierem. XVII,14). Iste iustitiam Dei agnoscebat, a quo aeque sperabat, tam sanari a peccato,quam a miseria liberari: et ideo laudem suam illum, non se, merito statuebat:Propter hoc, et S. David ingeminans: Non nobis, inquit, Domine, non nobis, sednomini tuo da gloriam (Psal. CXIII, 9): quod utramque a Deo stolam, et ius-titiae scilicet exspectaret, et gloriae. Quis est qui ignorat Dei iustitiam? Qui seipsum iustificat. Quis est qui se ipsum iustificat? Qui merita sibi aliunde, quama gratia praesumit. Caeterum, qui fecit quod salvaret, etiam dat unde salvet.Ipse, inquam, merita donat, qui fecit quibus donaret. Quid retribuam, inquit,Domino pro omnibus, non quae tribuit, sed quae retribuit mihi? Et quod est,et quod iustus est a Deo esse confitetur: ne, si utrumlibet negaret, utrumqueperderet, amittendo utique unde iustus est, et sic damnando quod est. Sed sicvel tertio loco invenit quod vicissim rependeret: Calicem, ait, salutaris accipiam.Calix salutaris, sanguis est Salvatoris. Ergo, si deest tibi omnino de tuo, quodvel secundis Dei donis retribuas, unde tibi salutem praesumis: Nomen Domi-ni, inquit, invocabo (Psal. CXV, 12, 13), quod nimirum quicunque invocaveritsalvus erit (Rom. X, 13).

49. Igitur qui recte sapiunt, triplicem confitentur operationem, non quidemliberi arbitrii, sed divinae gratiae in ipso, sive de ipso. Prima, creatio; secunda,reformatio; tertia est consummatio. Primo namque in Christo creati sumus inlibertatem voluntatis: secundo reformamur per Christum in spiritum libertatis;cum Christo deinde consummandi in statum aeternitatis. Siquidem quod non

38gratia et libero arbitrio39hacia cualquier parte

25

erat, in illo creari oportuit qui erat; per formam reformari deformem; membranon perfici nisi cum capite. Quod utique tunc complebitur, cum omnes occu-rremus in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi (Ephes.IV, 13): quando apparente Christo vita nostra, apparebimus et nos cum ipso ingloria (Coloss. III, 4). Cum igitur consummatio fieri habeat de nobis, sive etiamin nobis, non autem a nobis; creatio vero facta sit et sine nobis: sola, quae nobis-cum quodammodo fit propter consensum voluntarium nostrum, in merita nobisreputabitur reformatio. Ipsa sunt ieiunia nostra, vigiliae, continentia, opera mi-sericordiae, caeteraque virtutum exercitia, per quae utique constat interioremhominem nostrum renovari de die in diem: dum et intentio terrenis incurvatacuris, de imis paulatim ad superna resurgit; et affectio circa carnis desiderialanguens, sensim in amorem spiritus convalescit; et memoria veterum operumturpitudine sordens, novis bonisque actibus candidata 40 in dies hilarescit. Inhis namque tribus interior renovatio consistit: rectitudine scilicet intentionis,puritate affectionis, recordatione bonae operationis, per quam sibi bene consciamemoria enitescit.

50. Verum haec cum certum sit divino in nobis actitari Spiritu, Dei suntmunera: quia vero, cum nostrae voluntatis assensu, nostra sunt merita. Nonenim vos estis, inquit, qui loquimini, sed Spiritus Patris vestri qui loquitur invobis (Matth. X, 20): et Apostolus: An experimentum eius quaeritis, inquit,qui in me loquitur Christus? (II Cor. XIII, 3.) Si ergo Christus, aut Spiritussanctus loquitur in Paulo, non etiam itidem operatur in ipso? Non enim loquor,ait, quae per me non efficit Deus (Rom. XV, 18). Quid ergo? si non Pauli, sedDei loquentis in Paulo, vel operantis per Paulum, et verba sunt, et opera; ubiiam Pauli merita? ubi est quod tam fidenter aiebat: Bonum certamen certavi,cursum consummavi, fidem servavi: de reliquo reposita est mihi corona iustitiae,quam reddet mihi Dominus in illa die iustus iudex? (II Tim. IV, 7, 8.) An ineo forte confidit sibi coronam esse repositam, quod per ipsum illa fiebant? Sedmulta per malos, sive angelos, sive homines, fiunt bona; nec tamen reputanturillis in merita. An quia potius et cum ipso, hoc est cum eius bona voluntate,fiebant? Nam si invitus, inquit, evangelizavero, dispensatio mihi credita est: siautem volens, gloria est mihi (I Cor. IX, 17).

51. Caeterum si vel ipsa voluntas, de qua omne meritum pendet, ab ipsoPaulo non est; quo pacto eam, quam sibi repositam praesumit, coronam vocatiustitiae? An quoniam iuste, iam et ex debito requiritur, quodcunque vel gratispromittitur? Denique ait: Scio cui credidi, et certus sum quia potens est depo-situm meum servare (II Tim. I, 12). Dei promissum, suum appellat depositum:et quia credidit promittenti, fidenter promissum repetit. Promissum quidem exmisericordia, sed iam ex iustitia persolvendum. Est ergo quam Paulus exspec-tat, corona iustitiae: sed iustitiae Dei, non suae. Iustum quippe est ut reddatquod debet: debet autem quod pollicitus est. Et haec est iustitia, de qua prae-sumit Apostolus, promissio Dei: ne si hanc contemnens, suam velit statuere,iustitiae Dei non sit subiectus, cuius tamen suae iustitiae ipsum Deus voluithabere consortem, ut et coronae faceret promeritorem. In eo enim sibi iusti-tiae consortem, et coronae statuit promeritorem; cum operum, quibus erat illarepromissa corona, habere dignatus est coadiutorem. Porro coadiutorem fecit,

40candidatus-a-um: vestido de blanco

26

cum fecit volentem, hoc est suae voluntati consentientem. Itaque voluntas in au-xilium, auxilium reputatur in meritum. Si ergo a Deo voluntas est; et meritum.Nec dubium quin a Deo sit et velle, et perficere pro bona voluntate. Deus igiturauctor est meriti, qui et voluntatem applicat operi, et opus explicat voluntati[al., voluntatis]. Alioquin, si proprie appellentur ea, quae dicimus nostra merita;spei quaedam sunt seminaria, charitatis incentiva, occultae praedestinationis in-dicia, futurae felicitatis praesagia, via regni, non causa regnandi. Denique, quosiustificavit, non quos iustos invenit, hos et magnificavit (Rom. VIII, 30).