DE LUCRETI PROOEMIIS

Multa illa lumina ingenii, quae in Luoreti poematis inesseQuinto fratri Tullins Harons faoHe conoedit, oum de arte aliteratque We oenseat1, in iis potissimnm partibull oognollci oonsen­taneum est, quibm.l neo dilloiplinae quam profltebatur legibus tene­balu!' neo patrii sermonis egestate laborabat poeta: ao qui eiusingenium artemqne mirantur, singulari laude dignos fere putanteos 1000s, quibus ut sententiam aliquam illustret, simile qniddaminfert aut ex UHU hominum aut beluarum plantarumve vita lloti- .turn, quos et subtilitate et elegantia praestare intellegentes inhac re existimatores consentinnt. Neo minorem prae se ferrevidentnr praestantiam singulorum librornm exordia, quae ut ferefieht antiquis temporibus 2 apoeta seorsUIIi oomposita esse neqnearto vincul~ oum ipsorum quibus praefigebantnr librorum argu­mento contineri faeile apparat. Quae res ut in eo prooemio,quod et primi libri et totius operis esse voluit Lucretius, landarifere solet, ita non minus in ceteris observatur, quamquam illudprooemium et multo ma.iorem habet artem et interpretem Bhabuitelegantem, qui singulari subtilitate, quid quoque 1000 esset in­signe, ac potissimum quibus rationibus singulae inter se eon­

tinerentur partes, aperuit. Ouius ingressus vestigiis Reitzen-

j Q. fr. 1I 9 (11). B: 'multis luminibus ingenii, multae tametlFratrum enim dissensum significari, non rerum (Norden HP I p. 182.1)vel'bis quae seountul': sed cum veruwis - demonatrari videtur; ef.Hendrickson Am. Jouru. of Philol. XXII (1902) p. 438. Tota epistulaeum featinatio sive animi quidam motus cognoscatur, genus dieendisimile est atque in iis quibus scribit: seil, haee eot'atn Att.lI 9.3, 17.3,III 4 aut seil, l~aee posteritts IV 4 b.

2 Cicero quidem, id quod M. Antonium (de or. II 315) facitpraecipientem, postremllm solebat cogitare, quo uteretur exordio. Cf.AU. XVI 6. 4.

S Vahlen, BerL S.-ßer. 1877 p. <47~ sqq.Itheln. Mus. f. Phllol. N. F. LXII. 3

34 Sonnenburg

stein 1 eum demonstraverit, quam bene tria iUa, qnae versibu8 21,22, 23 indicantur, conveniant eum superioribull Venerill lll.udibus(vv. 2-4, 4-5, 6-9), de hae parte iam non dubitandum vide­tur j eui aptissime poetam Ilubiunxisse versus 50 sqq., quibus ad·loquitur Memmium mum ipsum, cui se versus scribere modoprofessus est (vv. 25 sq.), cui a dea patrona paeem (vv. 40,42 sq.) petivit, ut semotum bie a (Juris animum adhibere possitad veram rationem (v. 51), idem Vablenus lueulenter ostendit.Qui quod vituperatoribus hoc unum eoncedit eogitare sane Heerede prooemio ita composito, ut omissis versibus 62-148 laudatamet invooa.tam Venerem. appeJlatum Memmium, signifioatum oar·minis argumentum exciperent versus: prineipium cuius kine nobise~ordia S1llmet nullam rem e nilo gigni ,divi,ni~us umquam, quibusad ipsam rem agendam accedit poeta/o'hlt~~"aiffioultatem quan­dam signifioavit, de qua aeouratiull quaerendum videtur eompara­tis eeterorum librorum prooemiis. Qua de re disputantes' nonpoterimus non eo induci, ut de quarti libri prooemio statuamus,de quo adhue dissenllio est, etsi de hae quoque re Vahlenus 2,

quid sibi videretur, et dixit et rationibus arerum similitudinepetitis eonnrmavit.

Atque quoniam Lueretium totam materiem ita disposuisseapparet, ut ter bin,!! libris de rerum natura seriberet utque primolibro eum altero, tertio curo quarto, quinto euro sexta artior ratiointereederet, ae quoniam de primi et quarti Iibri prooemiis sin­gulares sunt dubitationes, e re. nostra erit exordium eapere aquinti et sexti Iibri prooemiis. Namque si re vera id fuit poe·tse oonsili1i.m, ut singulorum inter se prooemiorum esset quaedamratio, hoc modo et faoillime et rectissime elueebit. farn veroquinti Iihri prooemium hon primum babet singulare, quod primisversibus (v. 2 kisque t'epertis, v. 4 talia praemia, v. 7 maiestascognifa rerum) poeta aperte respicit ad ea', quae superioribuslibris exposuitllj quae eontemplatus eo indueit,ur, ut eorum inven­torem vere deum praedieet (v. 8): hac autem laude, qua maiorcogitari non posse videtur, eum propterea dignum putat, quiavitam hominum tam tranquillam reddidit (v. 12) dulcibus solacHsper omnes gentes divolgatis (vv. 20 sq.) et sublatis eupiditatibus

1 Drei Vermutbungen z. Gesch. d. röm. I,itt. Marburg 1894p. 44 sqq.

2 p. 481. 2.8 Nisi forte haee llrl superiora prooemia rl'ctius referuntuTj cf.

infra p. 8. 1.

de Lucreti prooemiis 35

(vv. 49 sqq.). Prae his meritis nihili esse videntur quae (JeresLiberque hominibus tribuerunt bona, panis vinumque (vv. 14 sq.),nihili Herculis untur in bumanum genus merita, quae nonsine quadam enumerat (cf. magnus hi a tus leonis v. 24,horrens sus v. 25, serpens arboris ampleol!ts stirpem [seHieet in­noxius nisi laeessitua] Y. 34) omissis Ha e duodecim JaboribuB,qUOB ne licebat quidam dioere Qum bomiuum eommodo pel'aotoBesse veJut sterous ex Augiae stabulis sublatum aut Cerberum exinferis ad lueem protractnm. Tel' igitur quoniam Epicurnm deumappellavit (vv. 8, 19, 51), eum vel propterea ita appellandumesse addit(vv. 52 sqq.), quod de ipsis dis vera divinitus prae­dicaverit, id quod faeetius quam veriuB dictum esse apparet ne­que additum, uisi ut transitio fieret ad eil. quae Becnntur, in qui­bus est da falsa deorum opinione tollenda (vv. 81, 82, 87). Ne­que illis laudibus, quamvis non convenire videantur cum Epieuride dis doetrina, Lueretium a eonsuetudine Epieureol'um discessissetestes multi sunt l • Iam vero sexti libri prooemium ipsumquoque in Epicuri landibus versatur, ae non possumuB non mirari,quod ilIis laudibus, quas quinto scripserat, etiam quiequam ad­dere Iieere aut novum quicquam, quod maius esse debebat, pro­ferre se possepoeta putaverit. Quam ob rem eo aoeuratius eiussententiae eianJhandae sunt. Atque repetitionis aut imminutaelaudis opprobrium eo vitavit, quod non ab ipso Epicuro, cuiusnomine omnino verecundia induetus abstiuet in his laudibus, sadab Athenarum urhe proficiscitur, cuius tria in genus hUUlauumpraedicat merita, primum quod agri eulturam homines doeuerit,deinde quod leges invenerit, denique quod genuerit Epicumm.Iterum igitur Epieuri merita eum aliis composuit neque Hsdeminterdum voeabulis in utroque pl'ooemio uti dubitavit ll ; tamenoum illie Cereris donum oum Liberi eoniunxerit atque utrQquehomines facHe earere dixerit (V 14 sqq.), hie non dubitare vide­tur, quin frugipari fetus, quos primae mortalibus aegris dididerintAtbenae (VII sq.), ad vita.m humanam omnino neeessarii sint,nee minus vitam legibus profitetur esse recreatam (VI 3), ut tum

1 cr. praeter 1000s ab interpretibus allatos Cie, nato deor. I 43:ea qui elYltSide"et quam i'l'lcollsulte ae ternere dicantur, venerm'i Epicurulllet in eorum ipsorum nU11Ie1'0 de qUillUS lwee quaestio est,habe1'e debeat; ubi Cioero simili atque Lucretius festivitate utitur.Eandem figuram habet Pllltonis mud Phaedr. 247 C: TOAIJl')T€OV 1'0 T€dAl')Ot<; €l1rl'lv, UAAWo; Tl' Kai 'lTl'p\ «Al')Oda.; A€''fOVT(x.

:I Luer. ,ed. Giussani vo1. IV p. 17G.

86 Sonnenburg

demum locus esset dulcibus ilIis solaciis, quae Epiourus homini·nibus tribuisset. SeHieet iis quae intel' utrumque prooemium idest libro quinto exposuit, legentes doouit ae prhno hominumstatu, quo beluarum ritu vitam degebant, de inventa agri ouItura,de legibus iuribusque eOßstitutis 1. Atque quod extremo iUo Hbro(V 1457) signifieavit summum pedetemptim progredientium ea­eumen, ad id eos venisse per Epieurum iam pl'ofitetur. Quareeum in Epieuro idem tum laudet quod in: Buperioris lihri prooe­mio, tamen hoo novum aeeedit, guod demonstrat Epieurum homi­num illud ad summum bonum tendentium iter quasi perfeoisseatque absolvisse, ut iam iis lieeat vere beatis .esse neque qnie­quam ultra sit exspeotandum. Quoniam igitur quinto prooemioEpieurus iure deus dieitur, quippe qui summo quedam bone ho­mines donaverit ae eeterorum, qui di ferantur, dona longe supe­r,!,verit, sexto etiam supra deos effertur, utpote qui non uua. autaltera re de hominibus belle meruerit, sed.J~()Lll.Ill-in.crllm~n.!~a~ etprogre.E'sionem .aL.llnem. perduxerit. Quod quo magis illustretur,d~t;' opel'a et certo consilio ita egisse (vv. 9 sqq.) dicitul', utperspectis iis, quae iam assecuti essent homines, iutellegeret,quid desideraretur, atque his curis et laboribull mederetur, At·que quoniam quinti (nee minus sexti) Iibri summa in eo versatur,ut quaecumque in mundo fiant, non deorum opera, sed naturaelegibus neri confirmetur, et quoniam saepius Epieuri de deorumsecuritate et rerum humanarum neglegentia sententiam poe.ta pro­fessus es~ non iam Iieebat Epieurum laudare tl'ibuta dignitate di­vina, immo eius opus adserere deeebat singuIis gradibus, quibusnaturajluoe bominesad vitam vere beatam progressi viderentur.N~~·deue igitur, sed neseio quid maius quam di quos volguscredebat merito est praedioandus. Quod si recte de hoc prooe­mio statuimus, nisi extreme libro non esse aptum intellegimusneque iam siue certo quodam consilio hio 'IJucretium eundemquem superiore prooemio deum dixit, exstinctum dioere(VI 7)ceueemus, ouius tarnen propter di vin a reperta ad oaelum gloriaferatur. Dixerit quispiam argutius haeo omnia. quam verius ex'cogitata esse ac sane Lucretium in componendo sexto prooemiorationem babuisse rerum !ibro quinto explicatal'um, non habuisllll

I Sane id intereedit, quod illie est de re pubIica legibull tem­perata aute agri eulturam (1361 sqq.): at poeta pro eo quod sibi pro­posuit ilIie sequitur veram quam dieere eon~llevil, rationern, hia (VI1 sqq.) cornmunem hominum opiniouem.

de Luoreti prooemiis 87

IPS1US quinti pl'ooemii: at ct repetitis looutionibull legentium ani­mos eo atlvertit, de qua re supra Ginssanium testem eitavimus,8t repetitll. in altera exordii parte serie versuum 58 -66 (= V82-90), siquidem non lieet separare ab ipsis illis prooemiis al­teras exordiorum partes, quibus poeta quid iam peregerit quidqueacturns eit signifioare solet, quas eum prooemio unum efficereexordium ipse ostendit invoeata post alteram partem Musa insexti libri initio (vv. 92 sqq.); qua re ipsa quoque huie exordiosingularem esse loeum indinavit. Praeterea nisi ita ut expli­eavimus de bis prooemiis sensit, quidni eorum ordinem invertit,ut potius in quinto diceret de Ha Epiouri meritis quae artissimeconiuncta sunt eum iis rebus, de quibus dioturus erat, in sextoatque extremo eam Epiouro impertiret laudem, quae summa essefere videtur? Neque enim eo impeditum eum esse, quod sibivideretur ante sextnm exordium dieendum fnisse de inventa agrioultura atque iuventis legibus, ipse indieat, enm haac bona nona natura, lled ab Atbenis hominibull data esse dieit neque eumtenet ordinem, qui quinto !ibro erat propositus 1,

Quodsi quae ratio inter quinti et Ilexti libri prooemia inter­oedat, intelleximus, iam quaerendum est, similene quiequam inceteris prooemiis oognoscatur. Qua in re primum ilJud observatur !prooemia prioris cuiusque libri e tribus illis paribus exordium ,)eapere a persona Epicuri (I 66 2) Graius komo, III 3 Graiae i,

gentis decus, V 8 detts ille fuit) atque omnino in eins laudibuBversari, ceterorum librorum rationem aliam esse, siquidem inaltero est de beata vita vere sapientis, in quarto de ipsius poetaelaude, in sexto etai Epieuri laudes non absunt, tamen ita inferun­tur, ut potiua inter Athenarum in genus humanum merita nume­rentur B, In apel'to igitUf est !ibrorum I III V prooemiornm ar­gumenta traxisse Lucretium a persona, ceteroruro librorum arebus. Qua ipsa re efficitur et versus e prime libJ.'o petitos(I 926 sqq.) quarto praescriptoB (IV 1 hnic rationi beneeonvenire et poetam, ut sexti libri exordium caperet ab urbe

1 Cf. supra p. 3ß, 1-2 In hao euim 1'0 abstinendum ost a versibus I qui ad

totum opus pertinent neque quiequam in ceteris libria habont quod1'cspondeat praeter versus illos sexti libri exordio BubiunctoB, quibusinvooatur callida Musa Calliope VI 92 sqq.

3 Quod quo clarius eluceat, conferto I,in ,~!\.'Y 19 sqq. et VI 4::illio enim aulcia 80lacia vitae ex Epicuro pe'; ,cere animos, hio oademmortalibns aegris ab Ath en i s primis data es'se' 'dicuntur,

38 Sonnenburg

Athena.rum praedicanda, eadem ratione inductum esse, Omnisveto haec ratio turn demum omnibus nnmeris probata videbitur,eUlU demonstl'atum erit eadem illa, quae de quinto aextoqueprooemio reperire no bis visi aumus, non minus yalere de primoalteroque ct tertio quartoquc, Quod si efficietur, sane et dequarto certius conlltabit et de prima poetae consilium clariusiIlustrabitul'. Atque ut a tertio prooemio proficiscamur, poetamprimis versibus se sequi Epicurum profitentem videmus avidumimitandi, non certandi cupidum: quasi patrem eum veneratur,qui patria praecepta, aurea dicta hominibus Buppeditaverit. Idigitur in Epicuro potissimum praedicat, quod veram rationemeum hominibus omnibus communicaverit, ita eorum mentesrecreaverit, deorum inferorumque metum sustulerit, vitam divipa

tate perfuderit, Itaque quoniam .Epiourum la.udat ut utto'::':f verae rationis, se autem eius imitatorem infert, quasi

eandem sententiam coutiuuare videtur quarti libri prooemio, quosibi iam propter ipsa illa merita eoronam iude petit, unde priu8rmlU velarunt tempora Musae (IV 5). Scilicet Epieuri opus quasiquodam modo absolvisse sibi videtuT, oum hominibus Romaniaaditum faoilem et eommodum apel'uerit ad veram mam rationemab Epicuro et aliena lingua et obscura hominibua nuntiatam.Arti8simo igitur haec duo prooemia inter se contineri vineulooognosolmus, atque quoniam quartum beue respondere rationi,quam in ceteris alteriuB ouiusque libri prooemiis poeta secutusest, supra cognovimu8 neo minus argumentis aliunde petitisVahlenum eandem seutentiam confirmasse supra diximu8, iam nondubitandum videtur, quin ab ipao poeta quarti lihri exordiumsoriptum habeamus. {am vero ut in existimamlis quinti et sextilibri prooemiis oognovimus poetam in Hs aliquam rationem habarelibrorum superiorum, non minus faoHe intellegimus eas res, quallin bis tortio et quarto prooamio exponit, non liouisse proferrinisi ante edito llpeoimine et doetrinae Epieureae et artis Luere­tianae superatisque iHis diffioultatihus, de quibus dixit (I 136 sq.)

neo me animi fallit Graiorum obseura repertadifficile inlustrare Latinis versibus esse.

Quo fit, ut poetae quartum prooemium aptum videretur ot ex­tremae primi libri parti (1926 sqq.) et exordio buius libti inferiliris,nobis quidem praesertim in comparationem vooato Borat.i oar­mine UI 30 aptum etiam videri possit extremo lihro, nisi quodtune abstinendum erat versibus, quibus ibi Musam ut se adiuvetimplorat ao dieit (iVi 95)

da Luol'oti prooemiis 39

te duee nt insigni eapiam !lum laude uoronam,His autem ipsis rebus etiam atque eti",m oonfirmari videtm' qual'~

tum librum suum ao iustumhabere proo6mium. Quod si tenemus,tamen a oeteris disorepal'e non negamus, primum 60 quod de seipae poeta dioit, deinde quod neque Epiourum laudat neque eiusdootrinam, nisi quod doctrinae laus inest in similitudina iIla quataetris absintbiis puerorum valetudo reor6ar i dioitur, postremoquod apparat hoa versus scriptoll 6886 prime \ihro atque indepetitos huie libro praescriptos 1•

Relltat ut de primi alteriusque libri prooemiis quaeramus;qua in re abatimmdum esse a versibus I 1-6l supra est signi- \neatum 2. Quae seountur, iis,,~~piou.f'um-'~laU'dat. quod e·lmiseria vitae humanae ereetus de rerum natura vera invelltiga­verit atgue a religionis formidinibus homines liberaverit, ut iamneo d60rum metull neo mortis valeat. Sublatis igitur gummisvitae human!l-e maHs ~omines vere beatOll reddidit, Iliquidemlleoundum Epiourum ÖPOt; TOU I!El€8ouC;; TWV ftbovwv ft rravToc;;TOU &'AYOÜVTOlj; örr€EaipeO'l~3. IHane autem ipsam beatam vitamll.Ceuratius describit 80 eum eeterorum hominum miseria eomponitalterius libri prooemio: boe igitur Don minus bene primi sen­tentillll oontimllll'i atque abllolvi cognolleimus, quam tertio prooemioquartum adplieari supra intelleximull. Ergo guam in quinto et

",sexto prooemio non sine aliqua difficultate perspieere Heuit ratio-nem, eil. in primo alteroque et tertio quartoque tam faoile ad- •gnosoitur, ut qualli nItro offerri videatur. Quae eum ita sint,vere poetae in eomponendis prooemiill consilium asseouti essenobill videmur.

Neque tamen quod suscepimus negotium perfeeisse nOll ap­paret, nilli qnae inter omnia iHa deineepll prooemia intercedatratio demoDlltraverimus, id quod faoili iam negotio praestarelioet. Atque ut hao quoque in re instituto itinere oaneri ritumimitemur, Ilexto prooemio Epicuri dootrina hominum cultum per­fici atque absolvi dillOimus, namque ceterorum benefioia in genusbumamim Clollata prae UHus nihil valere (V): ad homines autempervenerunt 4 iHa beneneia luculentis Luereti versibus (IV), qui

1 Ita vera est quam Heinze (Lucr. 1. III p, 47) profitetur sententiaquarto libro poetam suum prooemium non seripsisse.

i p. 37.2.8 Sant. seI. III;p. 72.1 Ull6ner,4 V 20 pef magllas didita gemis, VI 8 di"QZgata gZoria,

40 Sonnen burg

Epietlri praeeepta expressit (lU); quihus vel'am hominibusbeatitudinem praestat (II) sublatill religionis terroribus (I). Binut iusto ordine singulorum prooemiorum summam singulis oom­prehendamuB sententiis: Epieurus 11. veria maHs homines libe­ravit (I): qua re vita veresapientium beata est (Il): hanedoctrinam omnibus impertivit (IIl): quam Lucretius operam per­seoutus hominibull Romll.nis aperuit (IV): his meritis omuiumceterorum marita superavit Epicurus, deus vel'e appeUandus (V):quin etiam hominum ad vitam beatam tendentium studia perfeoitatque absolvit (VI).

HiB poetae rationibua ae consiliis detectis iam elucet, quoiure Vahlenus senserit cogitari lieere de prooemio primi libri itacomposito, ut versus abessent I 62-146 et pronomen cuius, quodest in versu 149" referretur ad eam rationem, de qua est inversu 59, etsi quae ita oriatur difficultas non dissimnlat. Nam­qUe partem illam, qua Venerem invocat et Memmium nt animumadvertat hortatur, totius operis esse prooemium poetam voluisseapparet, cete1'a eum addidisse, ne primo libro suum p1'ooemiumdesideraretur. Q,ua1'e huius partis noluit cum superio1'ibus artioremesse iunoturam, ac similiter exorsus est atque in tertio librovv. 1 sqq.

e tenebris tantis tam clarum extollere lumenqui primus potuisti inlustrans oommoda vitae,te sequor,

quamquam de tenebris et de illustratis vitae commodis non dixitnisi in primi et alte1'ius libri prooemiis1. Tamen una restat du­bitatio: namque quae vv. I 136-145 scribit de difficultate reisuaceptae et patrii sermonis egestate, ad totum opus potius quamad primum librum eum pertineant, non defuere, qui hane partemaut transponendam aut alteri p1'ooemii conformationi tribuendamputarent. At huie 1000 illos versus aptissimos esse, quodantequam de Graio repertore disciplinae diotum esset (v. 66),non Heeret de Graiorum repertis diei, ac falsa specie in erroreminduci quicumque hos versus cum iis qui sunt da atomis nomi­nandis (I 58 sqq.) iungendos existimarent Vahlenus ostendit:neque quae secuntur omissis illis bene se haberent, siquidemante versum 146 non aolum desideratur significatio terroris, quae

1 Cf. V 11 sq,: {luetibus e temtis 'lJitap1. tantisque tenebl'is in tamtranquiUo et tam clara luee Zaeavit. Forsitan igitur ea, quae supra(p. 2) ad superiores !ibros rettulimus, reetius referamus ad prooemia.

du Luoreti pr()oemiis 41

est in versu 133, Bcd ctiam tenebraruIn, ad quas allimum adver­tunt quae sunt in vcrsibus 136 obsctwa reperfa, 137 illustrare,144 clara praepandere lumina, 145 res quibus QCcuUas penitusconv'isere POSs1.s. Quae cum ita Bint, Lucretium cognoBcimuB ret;nita iusfituiBBC, ut unum prooemium et totius operis et primi libriesset, !liquidem quae Epicuri laudandi causa exponit, Ha expouii,ut non minus apte in totius operis exordio Iegantur.

Carmine igitUl' aut omnino aut maiorem partem perfeoto ­namque e mcdio prima libro quartum proocmium petivit - suumcuiquc libro prooemium ita composuissc poetam intelleximus, utccrto quodam eonsilio deinccps inter se exciperent. Sed hamlseio an in indaganda eiuB ratioßc ctiam altiuB p;rogredi liccat.Namque iam supra in enarrando scxto prooemio intclleximus· nonseparandos ab ipsis essc cas exordiorum partcs, quibuspoeta superiorum librorum argumenta comprehcndere ct no"i libl'iargumentum breviter indioare solet: ipse enim post hano alteramsexti exordii partern Musam invocat atque hunc demum exordii:linem esse ostendit. Quas partes aut non esse ant minoris essespatii in primo alteroquc libro eonsentaneum est (Il 62-66), ineeteris maiores sunt, m 31-93, IV 26-41 (45), V 55-90,VI 43-91. Quas si aoeuratius spectamus atque inter seoom'paramus, primum obsorvamus aliquot vorsus plurium esse corn- >.munes: namque lidern versus et primi (146-148) et alterius •(59-61) et sexti (39-41) prooemii exitum efficiunt et in tertiolibro extremi sunt totius exordii (91-93); praeterea in altero,tertio, sexto libro hi verSUB adplicantur iisdem, qui sunt de homi­num verae rationis expertium eum pueris similitudine (11 55~ 58,III 87 - 90, VI Atque eadem res Herum ohservatur \in vcrsibua V 82-90 et VI 58-66: nam horum versuum trosexeuntes (V 88-90, VI 64-66) inveniuntur in primi libri prooe­mio I 75-77, praeterea I 594-596. Huio igitur rei si animumattendimua atque quaerimus, cui loco ilJOB versus primum com­positos atque inde in ceteros 1000s translatos esse credendum ait,aliquot oerte gradua, qUOB poeta ad perfiQiendum opus feoit, in­dagamu8 ac de tot.a via qua profectus est, de itinere facto, define quo pervenit rectius iudioare possumus. Atque versusI 146 -148 illi 1000 non admodum bene convenire !lupra intel­legere licuit1,.neque faoere possumus quin adsentiamur Giu!lsanio 2,

1 Nimio anim artificio veraus 146 adplicatur superiorihuB.11 Lucr. ed. Giusaani vol. II p. 5.

42 SOllnenburg

qui altero.m sententio.m (f/,on 1'adii soZis neo tucida tela diei dis"clttiaut) paella inapto.m censet, quoniam llupra de animi tenebrisct superstitiollnm terroribus seriptum est: o.t gptime eonvellitceteris locis ubi o.dpHcatur similitlldini illi, quae i~tei;oedit ho~i­

nibua eum pueris, qni in tenebris vanis terro1'ibus commoventur.Restat igitur qllaerenduin, <lai e tribus illis libris haee tota parsseripta sit, alteri an tertio an sexto: qua in 1'e dissentiendumvidetur a Giussauio 1, qui eo. in sexto lib1'o aptissime prooemiumo.bsolvi, ceteris locis non sine quadam violentia additam eam essaceuset. Atque da altero !ibro hoo facHe oonoeditur: namqueversu 54 omnis oum in tenebris praeserti'l11 vita lahoret, qui exsuperioribus non bene aptus ast2, poeta ipse indieillm feeit, quoeognoscimus non sine Rl'tilicio bic adiunetam esse similitudinem.Uiflieilius ast diiudioare inter te1'tium et sextum librum; sed siaCCl1rate et superiorum et inferiorum sententiarum rationem habe­

IlllUll, haud soio an co pervcniamull, ut ex tertio libro in sextnmieos versus translatos putemus. De tenebris enim et terroribuBII iu tertio libro multo saepius atque apertius ante dictum est quam

, in sexto :laudatur iniÜ;;~(nI 1) Epicllrus, quod e te'f1.ebris tantistam darum extollere lumen potuerit, quo diffugiant animi tef'rores(v, 16), atque tota altera eXOl'dii pars (vv, 31-86) seripta est,ut demonstretur, quot et quanta e va,nis Aoheruntis ter1"01'WUShominibus ol'iantur mala 3; in sexto libro neo tenebrarum antea

1 Vol. II p.3,I Nisi quis provocat ad versum 15, in quo est de tenebris: quae

ipsae quoniam eet.eris omnibus qui interoedunt versibull explicantur, nelicebat quidem iusto iure hoc loeo easdem ita adferre, ut novum argu­mentum subiungi videatur.

S Ex his maHs post voluntariarn mortern extremo 1000 adferturueglecta erga parentes, amicos, patriam pietas (vv. 83-86): quare postv.82 interpungendum est (itaHeinze); nova enim infertur versu 83 sen­tentia, siquidem haee non obmi sunt homines, qui ipsi sibi mortem eon­seiseunt; tarnen quae in hoc versu sunt pronomina hunc , .., hunc ad eun­dem timorern referenda sunt, non interpretanda de hominibus: nam si hocvoluisset poeta, omnem ambiguitatem vitare poterat ac scribere huic , ..,huie, Quare verbum suadet stare nequit, neque probari potest novissimaemendandi ratio perquam elegans, qua Stampini proposuit seribendumesse Bua vi (Riv. di filol. 1902 p, 815 sqq., Brieger Bursian· KrollJahresb. XXXIII 1906 Bd, 126 p, 11), Scripsisse videtur poeta elaret

ut VI 937, quod praesertim eum optimc 5e ei adplioet quod sequitural'gumentum, sententiae bene eonvenit ct a ratione 5cripturae commen­datur (Bernaysius quidem scripserat clade).

de Lucreti preeemiis 43

nel) terroris ulla est mentio: de anxiis hominum cOl'dibus (v. 14),querelis (v. 16), tristibus curarum in pectore ftuctibus (v. 34)sermo est, quin etiam timol' non commemol'atur nisi exemplicausa eoniunetus eum ea quae contraria est euppediuljI (v. 25).Atque eum tertio !ibro poeta iltis versibus totum exordiumelegantissime absolvat et iam trausitllrus Bit ad naturae speciemrationemque explicandam (similiter atque in primo lihro), in sextonon modo intercedit altera exordii pars (vv. 43-91) eaque invano hominum metu explicando versatur, id quod aptius antescribendum erat (ut in libro tertio), sad etiam addito verSR 42qua magis inceptum pergam perteleere dictis, qui supplementi ape·eiem aperte prae se fert, artifioiose magis quam eleganter utri­usque partis exordii iunctura instituta est. Quae eum ita sint,poetam hos versus primum in tertio libro scripsisse atque inde~on saUs feliciter in sextum, etiam minus eleganter in alterulll,tres versus extremos pronus male in primum librum transtulisseefficitur.

Non idem iudicandum videtur de aUeda illia vel·sibus, quollin exordiis non semel oeeurrere videmus. Atque maior illa parll,quae est de deorum religionibus exeitatis miraeulis rerum, quaesupera caput aetheriis cernurdur in oris (V 82-90, VI 58-66),utri 1000 composita in utrum translat!l. sit" (lertis argumentis,eviuoi vix potest: sed si quis eam opillionem, qua ex quinte in'sextum lihrum translata existimetur, aliquantulo probahilioremdieat 1, vere dicat. At extrema huius earminis pars

quid queat esse,quid nequeat, finita potestas denique cuiquequaDll.m sit ratione atque aUe terminus haerens

(lum praeterea bis in primo libm, et in exordio (vv. 75 sqq.) etinfra (vv. 594 sqq.), occurrat ita mutata ut primi versUs exitussit hio: quid possit orit-i, obiter oonsideranti prior oonformatiovidetur genuina esse, quoniam ll.oouratius inter se l'espondent fJftiit

queat esse et qu'id nequeat, ac similiter Lucretius inter se opposuitquid queant et quid nequeant I 586 sq. Bed hoc argumentulllnon muItum valere demonstratur multis illis locis, quibus idempromiscue utitur verbis lJosse ct quire velut 1827 sqq., III 605 slhV J24-145, V 781 et 736 cf. 750, 753 756, omnium maxime

1 Giussani vol. IV p. 13 et 175: sane in quinte libro superioribllsmelius apta est, cf insexto versus additus (v. 67) indieio est poetamaliquod vinculum desideravisse, quo eum inferioribus iungeretur.

44 Sonnenbul'g

versn V 836 (utut de emendando altero vocabulo iudicamus) quodtutit ut nequeat, possit quod non tutit ante. Quare q\loniamoriendi verbum multo acouratius iis respondere videtur quae Buntin proxitpis de finita llniuscuiusque potestate et de termino alteberente, atqlle quoniam hae res potius ad omnem naturam retumquam ad deotum dominationem referuntur, quippe quibus omninonec potestatem in illis rebus nec terminum esse Epiourus diceret,in primo libto primum hoa veraus scripaisse poetam apparet: aosi quis quaerat utro 10eo, recte conioere respondeatur Giussanium,qui ex interiore parte libri in prooemium translatos esse eenset 1 :

illo enim 1000 re vera de oriendo dioit poeta, in prooemio, etsiminus apte, lioebat tamen dieere quid queut esse.

Duae praeterea in alters parte sexti exordii oeeurrunt repe­titiones: namque eum versns I 153 sq. in nostris libris sunt etpost VI 55 et post VI 89, tum versus VI 87 - 89 iidem suntatque VI 383-385. Atque in illa repetitione, si altero 1000 apoeta ipso instituta est - Munro quidem aBter sentit - dubi­ta:ri nequit, quin e prima libro huc translati sint isti versus.Neqne de alter& videtur fieri posse, quin ex ipso libro verSUBpetivisse et in exordio 10c&sse poetam pntemus: nam v. VI 386,quem Giussani indioio oellset esse, quo cognoscatur versus ilIose prooemio petitos alteri 1(1)0 artificios6 acoommodatos esse 2, ar­gumento esse propterea non poteat, quill. illa sententia a prooe­mio sane aliena, alteri loco aptissima est: illic enim non dioen­dum erat nisi de expUoanda fnlminis natura, hio de fmperstitione,qua Cere non satis haberent ipsnm fulmen speetare, sed etiam infuturum mala eo portendi opinatentur.

ram veto ut omnium harum r6rum sllmmam faciamus, Lu­cretium ita egisse apparet, ut primum totam ~at6riem singu1islibris maximam partem trachuet atque absolveret, tune compo­neret eas exordiorum partes, quibus 8uperiorum librornm ar­gumenta comprebenderet ac futuri Ubri argumentum indioeret,denique singula deineeps prooemia 8criberet. Quo fleht ut repe­teret versus 1 594 sqq. = V 88 aqq. = VI 64 sqq., I 153 sq.

VI 90 sq., VI 383 sqq. VI 87 sqq.; I 594 sqq. 175 sqq.III 91 sqq. = I 146 sqq., III 87 sqq. = n 55 sqq. VI 35 sqq.,

1 Vol. II p. 19.2 Vol. IV p. 186. Quamquam iIle non disputat nisi de vcrsibus

ex ipso libro in exordium non ab ipso pacta translatisatqlle hoc loeoeieienws.

de Lucreti prooemiis 45

I 926 sqq. = IV 1 sqq. j sive ut librorum et versuum ordinemqui nunc est teneamus I 75 sqq. petivit e I 594 sqq., I 146 sqq.e III 91 sqq., 11 55 sqq. e III 87 Sqq., IV 1 Sqq. e I 926 sqq.,V 88 sqq. e I Ö94 sqq., VI 35 sqq. e III 87 sqq. sive II 55 sqq.,VI 64 sqq. e I 594 sqq. sive V 88 sqq., VI 87 sqq. e VI 383 sqq.,VI 90 sq. e I 153 sq.

Quodsi· vere conclusimus alteras fere exonliorum partesconfectis ipsis libris ante prooemia compositas esse, certo consiliohane quoque rem ita instituisse poetam cognoscimus, ut detollendo metu mortis in tertio et quarto libro, de deorum super­stitione tollenda in quinto et sexto dieeret: librol'um enim argu­mentis ipsis ut ita ageret inducebatur. Tamen uua restat diffi­eultas: namque de his duabus formidinibus omnino ante dictumesse oportebat, et sane dictum est prooemio primi libri: de huiusigitur argumento tum iam constabat poetae, eum illas aHerasexordiorum partes scriberet. Praeterea si confecto demum quintolibro versus exordii seripsit, miraculo nobis est, quod de rebus,guae in libro insunt, tam non accurate refert versibus V 6fl sqq.;uam quod iu sexti libri argumento significando unam ae primamrem, de qua dieturus est, tempestates (VI 82 I;qq.) adferre satishabet, morem sequitur hominum antiquorum, qui prima partenominata totum opus signifieabant, velut pueri coloniae Corneliae ..Veneriae ut Luoreti oarmina se seire· profiterentur parietibusinsoribebant (CIL IV 3072, 3139): Aeneadum genetrix.

Monasterii Guestfalorum. P. E. So TI ne nburg.