De meervoudige rechter · 2015-11-04 · tot het Redactioneel van de vorige editie. Het gaf reden tot klagen juist op het punt van de leesbaarheid vanwege de te lichte kleur. Rechtstreeks

rechtstreeks 2006 - nr 3

De meervoudige rechter:gezaghebbend, neutraal, efficiënt en coöperatief

rechtstreeks 2006 - nr 3

De meervoudige rechter:gezaghebbend, neutraal, efficiënt en coöperatief

RedactieraadMr. Th. Groeneveld (voorzitter)Lid Raad voor de rechtspraak.

Drs. M.J.G. BrackelHoofd Kabinet & CommunicatieRaad voor de rechtspraak,

Mr. W. DuitemeijerPresident rechtbank Groningen

Prof. Dr. H. FrankenHoogleraar Informatierecht Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit Leiden

Prof. mr. J. GaakeerBijzonder hoogleraar RechtstheorieFaculteit der Rechtsgeleerdheid, Erasmus UniversiteitRotterdamRechter rechtbank Middelburg

Mr. Dr. H. GribnauUniversitair hoofddocent fiscale methodologie enformeel belastingrechtFaculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit vanTilburg

Dr. J.W. de KeijserSenior onderzoekerNederlands Studiecentrum Criminaliteit enRechtshandhaving (NSCR), Leiden

Mr. J.J.M. de LaatVice-president inhoudelijk adviseur, sector kantonRechtbank Utrecht

Mr. Th.C.M. WillemseRechter rechtbank Zutphen

RedactieDr. A. Klijn (eindredacteur)Adviseur wetenschappelijk onderzoekRaad voor de rechtspraak

Mr. Drs. E.C.M. Bouman Beleidsadviseur Raad voor de rechtspraak

J. de Waard (secretaris)Programmamanager wetenschappelijk onderzoekRaad voor de rechtspraak

Rechtstreeks is een periodiek van de Raad voor de rechtspraak en richt zich op de praktijk en de ontwikkeling van de rechtspraak in Nederland. Het blad stelt zich ten doel wetenschappelijke inzichten en bijdragen aan het publiekedebat over de rechtspraak ter kennis te brengen van allen die beroepshalve bij de rechtspraakbetrokken zijn. Opname in Rechtstreeks betekent niet dat de inhoud het standpunt van deRaad voor de rechtspraak weergeeft.

3

Redactioneel

‘Waartoe zijn wij op aarde?’ Als deze vraagu enigszins bekend voorkomt, dan kan hetniet anders of uw herinnering keert terugnaar de jaren vijftig. Nog specifieker: dewoordkeus voert u terug naar een lagerekatholieke jongens- of meisjesschool wantde geslachten werden zowel op zondag – in de kerk – als op de doordeweeksedagen – op school – gescheiden gehouden.Onderdeel van de daar onderwezen leerstofvormde de catechismus: een catalogus vanvragen en antwoorden waarin de RoomsKatholieke leer en het daarbij passendedeugdzame leven werden verwoord. Vraag 1was de hierboven geciteerde. Ieder die ditboekwerkje onder ogen heft gehad, kentnu nog het antwoord op die vraag uit hethoofd. Het koppelde dienstbaarheid aangelukzaligheid, zowel hier als in hethiernamaals.1 Ik mag er, letterlijk gesproken,misschien een woordje naast zitten,belangrijker is de strekking van de missie.Een (bijna) onuitwisbare inprenting van‘corporate identity’ en ‘core business’; een

ideaaltype voor onze dagen gekenmerkt alsdie zijn door aandacht voor marketing enmanagement.

Over de kern van de Rechtspraak en deidentiteit van de rechter gaat dit nummer.Waartoe spreken wij recht? Een gewetens-vraag zowel als een wezensvraag, zij hetdan in oubollig taalgebruik gesteld. Wordter in deze dagen waarin naar beweerd‘productiecijfers‘ het modewoord aan deKneuterdijk zou zijn, eigenlijk nog welgereflecteerd over het waartoe en de zinvan rechtspraak? Voor de narrig-negatievelezer, geef ik ten overvloede het antwoord:jazeker, dat wordt er.2

The Legal Junction – de titel van een in deherfst van vorig jaar door de auteur van ditnummer verdedigd proefschrift – valt te lezenals een hedendaagse variant van de onder-havige catechismusvraag. Omdat er redenenzijn te veronderstellen dat het overgrotedeel van ons leespubliek geen kennis zou

rechtstreeks 3/2006 Redactioneel

1 Het antwoord luidde: “Wij zijn op aarde om God en onze naasten te dienen en daardoor hier en hiernamaalsgelukkig te zijn.”

2 Overigens, dergelijke reflectie over zinnige rechtspraak ontkomt ook niet aan het zich buigen over het meetbaarmaken van de beoogde kwaliteit. Juist in deze dagen laait zo’n discussie weer op in de media naar aanleidingvan het advies ‘Zinnige en duurzame zorg’ van de Raad voor de Volksgezondheid (Google levert u desgewensteen pdf-versie daarvan). Voor hen die bij voorbaat argwanend zijn ten opzichte van de noodzaak van kwanti-ficering van kwaliteit: Govert den Hartogh (hoogleraar ethiek Universiteit van Amsterdam) karakteriseert hetpleidooi van de Raad voor de noodzaak van een cijfermatige aanpak, als een dronken man die zijn hoed zoektonder een lantaarnpaal, niet omdat hij die hoed daar verloren heeft, maar omdat het daar tenminste licht is(Doormodderen is beter dan slecht meten; Trouw, 14 juli 2006).


nemen van deze poging om weer eens ordeop inhoudszaken te stellen, leek het deredactie gepast een beknopte versie daarvante presenteren. ‘Het juridisch kruispunt’, ‘De rechter als kameleon’, ‘Van oude enminder oude eisen gesteld aan de modernerechter’, en ten slotte: ‘De meervoudigerechter’; zie hier de titels van de vier concept-versies die voorafgingen aan de tekst dienu in druk voorligt. Tja, reflecteren is nueenmaal een proces dat in zijn verloopzelden gekenmerkt wordt door de kortstdenkbare verbinding tussen twee punten.Vier kernen – natuurkundig gesproken een onmogelijkheid naar ik mij heb latenvertellen – worden volgens de auteur in hetinmiddels sterk uitdijend rechts-politieke enrechtsfilosofische universum onderscheiden.Hoe en vooral, óf men als rechter viermeesters kan dienen, dat is de wezensvraag.

Denkend aan de opgave om het thema inte leiden, kreeg ik een typische vakantie-associatie: de geruststelling dat het op deautokaart als kruispunt aangegeven eerst-volgende moment waarop een beslissinggenomen moet worden hoe de tocht voortte zetten, in werkelijkheid een rotondeblijkt. In dat laatste geval kan er namelijk

niets meer mis gaan. Maar mocht de kaartidentiek zijn aan de werkelijkheid en menonverbiddelijk moet kiezen – rechtsaf,rechtdoor of linksaf – dan ontstaat eendilemma als zich de verwachte bestemmingniet eenduidig en vlot laat aflezen van derichtingwijzer(s). Snelheid is immers geboden!De cirkel van de rotonde echter biedt hetgenot van een naar believen uitstel van hetde te maken keus. Kan vanuit het strikt eigenperspectief enige twijfel ontstaan over detaakvervulling bij een meervoudige rondrit,de gemiddelde andere verkeersdeelnemerkrijgt slechts de indruk dat de chauffeur diemen voor zich heeft, doelgericht handelt.Als de dagelijkse rechtspraktijk de vergelijkingmet het kruispunt oproept, dan biedt lezingvan dit nummer u, naar ik hoop, weer evendat rotondegevoel.

Lezing, schreef ik. Dat woord voert me terugtot het Redactioneel van de vorige editie.Het gaf reden tot klagen juist op het puntvan de leesbaarheid vanwege de te lichtekleur. Rechtstreeks stelt zich weliswaarverlichting van zware kost ten doel, maartoch liever via andere manieren dan dezevorm van esthetiek. Er was dan ook simpelsprake van een foutje. Naar verluidt bevatte

4

de gebruikte inkt 10 procent te weinig kleur-stof. Zo’n verschil roept bij mij onmiddellijkeen andere associatie uit de jaren vijftig op:‘én 10% én betere waar’. De slagzin van De Gruyter. Wie weet er beter van deonverbrekelijke eenheid kwaliteit-kwantiteitdan een kruidenier?

Albert Klijn


5

Arie-Jan KwakNa een rechtenstudie in Leiden studeerde hij filosofie aan de Universiteitvan Amsterdam. Daarna was hij als AIO verbonden aan de Erasmusuniversiteit te Rotterdam waar hij in 2005 zijn proefschrift – The LegalJunction, The complex promise of modern legal professionalism –afrondde. Zoals uit de titel valt af te leiden, handeldt dat over deveranderende eisen en verwachtingen die aan juridische professionalsworden gesteld in relatie tot een veranderende (want) moderne samenleving. Sinds augustus 2006 is hij werkzaam bij de Faculteit der Rechtsgeleerdheiduniversiteit Leiden, binnen de afdeling Encyclopedie van het departementMetajuridica.

rechtstreeks 3/2006 Inleiding

7

De meervoudige rechter: gezaghebbend, neutraal, efficiënt encoöperatief

Arie-Jan Kwak

1 Inleiding

Wat doen rechters nou eigenlijk? Wat is hun taak, wat proberen rechters te bereiken? Of in managementjargon: wat is de ‘core business’ van de rechter precies? Het korte antwoordis dat rechters conflicten beslechten. Maar dat doen ze niet door een muntje op te gooien.Dus moet er een langer antwoord volgen: rechters houden zich bezig met het beslechtenvan conflicten op een manier die de burgers in de samenleving als gerechtvaardigd ervaren.Het opgooien van een muntje zal misschien worden gezien als een aanvaardbare manierom te bepalen wie mag aftrappen bij een voetbalwedstrijd, maar niet om te beslissen hoeveelgevangenisstraf we moeten opleggen of hoeveel schadevergoeding we gaan toewijzen. Om tot een aanvaardbare beslissing te komen in dat soort kwesties moet er iets meer gebeuren.

Als we rechters om het lange antwoord vragen, dan is het goed mogelijk dat ze heelverschillende dingen zeggen. Een rechter kan bijvoorbeeld stellen dat hij het gedrag vanmensen toetst aan maatschappelijk aanvaarde (en in het recht erkende) normen en waardenom tot een maatschappelijk aanvaardbaar oordeel te komen. Het publiek zal een beslissingals gezaghebbend ervaren als het zich kan identificeren met de waarden en normen waaropde beslissing gebaseerd is, als de burgers deze als hún waarden en normen herkent. Een ander langer antwoord zou kunnen luiden dat de rechter juist een aanvaardbare beslissingneemt als deze het product is van een neutrale procedure en gebaseerd is op wettelijke regelsen controleerbare feiten zodat de betrokkenen zich niet willekeurig behandeld hoeven te voelen.Het gaat er om een conflict te ontdoen van alle emoties, macht, en belangen, en vervolgensduidelijkheid en zekerheid te verschaffen. De rechter ziet dan neutraliteit en objectiviteitals het belangrijkste doel van rechtspraak. Nog weer een ander, nogal nuchter antwoord zou kunnen luiden: de rechter produceertvonnissen. Een rechtbank is een productiebedrijf net als vele andere, een vonnissenfabriek


8

waarin rechters proberen zo goed mogelijk aan de maatschappelijke vraag naar effectieve enefficiënte conflictbeslechting te voldoen. Om dat te bereiken moet hij binnen de organisatiezo goed mogelijk samenwerken omdat de organisatie als geheel meer kan en weet dan desom der delen en de rechter moet resultaatgericht en kostenbewust te werk gaan. Misschien is er zelfs nog een vierde, iets idealistischer antwoord denkbaar. In een modernesamenleving als de onze is maatschappelijk aanvaardbare conflictbeslechting een gezamenlijkeverantwoordelijkheid van de rechter en de burger samen. De rechter voelt zich dan misschienvooral een soort ‘mediator’ die een maximaal draagvlak probeert te creëren voor beslissingendoor deze zoveel mogelijk in samenwerking met de burger tot stand te laten komen. Een goede rechter weet de burger zo te betrekken bij de oordeelsvorming in de voortdurendediscussie die het recht is dat deze zich kan vinden in de beslissingen.

Het hierna volgende betoog handelt over die vier mogelijke antwoorden. Ik zal daarin destelling verdedigen dat een rechter in een moderne samenleving op de hier gestelde vraag,alle voorgaande antwoorden kan verdedigen. Dat kan omdat ze vanuit verschillende waardenworden gerechtvaardigd. Die waarden zijn: gezag, neutraliteit, efficiency en coöperatie. Dit leidt echter niet alleen tot een complex, maar ook tot een innerlijk tegenstrijdig antwoord.We kunnen in een onze complexe en tegenstrijdige wereld misschien ook niet veel andersverwachten. In dit langere antwoord wil ik deze vier waarden verbinden met eisen en verwachtingendie we aan de professionaliteit van rechters kunnen stellen. Dit levert vier verschillenderechterbeelden op: de gezaghebbende, de neutrale, de efficiënte en de coöperatieve rechter.Een goede rechter weet welke houding onder welke omstandigheden gepast is en dat is eenkwestie van ervaring, van oordeelsvermogen en een zekere praktische wijsheid. Er bestaatgeen handleiding voor een vastomlijnd antwoord op de vraag wat de omstandigheden ineen bepaald geval precies vereisen. Ik kan slechts – afgaand op mijn uitgebreide lezing vanrechtsfilosofische en rechts-politieke literatuur – beargumenteren waarom deze waardenvoor de praktijk van de rechter relevant zijn en ik zal vervolgens laten zien hoe we vanuitdeze waarden bepaalde instituties kunnen begrijpen.

Elke paragraaf van het betoog wordt op dezelfde manier opgebouwd zodat de contrastentussen de vier rechtersbeelden zo scherp mogelijk – welhaast verabsoluteerd – worden.Eerst zal ik een omschrijving geven van de betreffende waarde binnen de maatschappelijkecontext en vervolgens zal de ik het met die waarde corresponderende type recht omschrijven.Ik eindig met een karakterisering van de bijbehorende rol van de rechter. In de boxen diemen in de tekst aantreft, zal ik steeds relevante en illustratieve citaten uit de literatuur


9

plaatsen zodat de verschillende deelnemers aan het debat een voor de lezer herkenbare plaatskrijgen toegewezen.

Omdat het één van de traditionele legitimerende waarden is, begin ik met het verabsoluterenvan de waarde van gezag. Dat beeld fungeert als achtergrond voor de rest van het betoog.Het vervolgens ‘verabsoluteren’ van de waarde van neutraliteit, efficiëntie en coöperatielevert het onvermijdelijke spanningsveld op. Schuiven we de vier paragrafen over elkaarheen dan verschijnt het beeld van de ‘meervoudige rechter’: een rechter die weet dat hijaan alle eisen moet voldoen en daarop kan worden afgerekend. Dat is geen eenvoudige zaak,maar de meervoudige rechter weet dat iedere meer vereenvoudigde voorstelling van zijntaak en verantwoordelijkheden met scepsis zal worden benaderd.

rechtstreeks 3/2006 De gezaghebbende rechter

10

2 De gezaghebbende rechter

2.1 Het gezag van de gemeenschapHet eerste kabinet Balkenende heeft geprobeerd om een brede maatschappelijke discussiete beginnen over de normen en waarden van de Nederlandse samenleving. Er moeten in eenmoderne pluralistische samenleving, ondanks alle verschillen, toch een kern van gedeeldewaarden zijn omdat anders (aldus de website Regering.nl) conflicten ‘onoverbrugbaar’worden. Aan de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid is gevraagd te rapporterenover de vraag welke gemeenschappelijke waarden de samenleving binden en over welkewaarden conflicten kunnen ontstaan. Dit resulteerde in het WRR rapport ‘Waarden, normenen de last van het gedrag’ dat in 2003 uitgekomen is. Het is alweer een tijdje wat rustigerop dit terrein, maar het blijft, zeker voor rechters die zich dagelijks bezighouden met het‘overbruggen van conflicten’, een belangrijk thema. Waarom dat zo is, laat zich mooi illustre-ren met een anekdote die Geert Mak vertelt over kerstavond 1914 aan het westelijke front.

De Duitse, Belgische en Duitse soldaten aan het front deelden een verschrikkelijke werke-lijkheid en konden zich dus beter identificeren met de soldaten aan de overkant dan met demensen veilig in het achterland. Dit kon leiden tot ‘onderling begrip’ en zelfs tot ‘uitbarstingenvan verbroedering’ tussen soldaten die daarvoor opgehitst waren om elkaar tot de dood te bevechten. Dat dit op kerstavond gebeurde was waarschijnlijk geen toeval. Niet alleendeelden de soldaten aan beide zijden de schokkende ervaring van de loopgravenoorlog, ze deelden ook een Christelijke cultuur waarin kerstavond een bijzondere betekenis heeft.Ondanks dat ze verdeeld werden gehouden door een verschillende taal, geschiedenis,nationaliteit en belangen, inspireerde het idee van kerstavond hen om (heel even) het ideaalvan ‘vrede op aarde’ te verwerkelijken.

Box 1 Begrip en verbroedering

“Henri Barbusse spreekt in zijn autobiografische roman over twee verschillende werelden: het front, ‘waarteveel ongelukkigen zijn,’ en het achterland, ‘waar teveel geluk is.’ Dat onderlinge begrip leidde soms totuitbarstingen van verbroedering. Op de plek van de huidige IJzertoren bij Diksmuide vierden op 24 december1914 Belgische en Duitse soldaten bijvoorbeeld gezamenlijk kerstavond, waarbij de Duitsers de Belgenvolgooiden met schnaps. Een Duitse officier gaf een gestolen monstrans terug aan de Belgen. Ook elderskwam het in die dagen op grote schaal tot verbroederingen. In één sector ging het om negen Britse divisies,die langs een frontlijn van bijna vijftig kilometer een ketting van wapenstilstanden hadden georganiseerd.”

Geert Mak, In Europa, Reizen door de twintigste eeuw Uitgeverij Atlas Amsterdam Antwerpen 2004, p. 154.


11

Wederzijdse herkenning en het delen van een cultuur kan dus helpen om grote tegenstellingente overwinnen. Onderling begrip maakt conflicten beter beheersbaar en het ligt dus voor de hand dat juristen het ‘waarden en normen debat’ met belangstelling hebben gevolgd.Gedeelde waarden en normen hebben een integrerende werking in de groep omdat ze helpengedrag te coördineren en om conflicten te voorkomen. Als er toch een conflict ontstaan dankan het onder verwijzing naar deze waarden en normen tot een voor alle partijen aanvaardbarebeslechting komen. Rechters, professionele beslechters van conflicten, zullen dus zondertwijfel geïnteresseerd zijn in het uitgebrachte WRR rapport. (In de volgende paragraaf komik hier op terug.)

Box 2 ‘Normen en waarden’ en recht

“In dit perspectief zijn waarden op te vatten als de algemene en ethische of preferentiële beginselen van eensamenleving. Normen zijn de vertaling van dit soort noties in concrete, ongeschreven, intrinsieke gedragsregels.De geschreven regels en wetten vormen de explicitering van waarden en normen. Een voorbeeld uit hetwegverkeer: zich gezamenlijk zo snel en veilig mogelijk willen verplaatsen (waarde); allemaal aan dezelfdekant rijden (norm); allemaal rechts (of links) rijden (geschreven regel in verkeerswet). Het belang van waardenen normen bestaat er dus in dat ze als onderliggend fundament en voedingsbodem van de formele regelsde smeerolie vormt voor de maatschappelijke samenwerking vormen. […] Gemeenschappelijke waarden zijndaarbij van belang aangezien er zonder gemeenschappelijkheid geen intrinsiek gedragen normen kunnenbestaan en de overheid dan niets anders rest dan de kostbare coördinatie van het collectieve handelen opbasis van formele regels.”

Frank den Butter & Robert Mosch, ‘Het nut van tegeltjeswijsheid, Waarden en normen als maatschappelijke smeerolie’

Hollands Maandblad 2003, 12, pp. 35, 40.

“De rechter zoekt naar wat recht is in een gegeven situatie. Dat is niet afhankelijk van hoe zijn pet staat. Als de wet zwijgt, moet hij naar aanknopingspunten zoeken in hetgeen in de maatschappij aan normen enwaarden leeft. Hij moet met behulp daarvan toetsen wat maatschappelijk aanvaardbaar is.”

Rechter M.C. Fliek in: Molenaar, B., Rechters, De opkomst van de zwarte macht,

Aramith uitgevers Bloemendaal 1990, p. 47.

“Recht is moraal en burgerlijk recht is burgerlijke moraal.”

Hans Nieuwenhuis, Confrontatie en compromis, recht, retoriek en burgerlijke moraal,

Kluwer Deventer 1992, p. 5


12

Als de geschreven regels daadwerkelijk de explicitering vormen van ‘de algemene en ethischebeginselen van een samenleving’ dan zijn de waarden en normen in de gemeenschap hetfundament van de formele rechtsregels. Zoals Hans Nieuwenhuis het vrij boud formuleert,het recht is dan ten diepste moraal. Veel rechtsfilosofen zijn het er wel over eens dat hetrecht in een min of meer open verbinding staat met de zich voortdurend ontwikkelendewaarden en normen in de gemeenschap. (De vraag is vooral steeds hoe we die verbindingmoeten denken; als een open kanaal of als een systeem met dammen en sluizen,bijvoorbeeld.) Deze verbinding is belangrijk omdat, als de rechtsregels niet ‘intrinsiekgedragen’ worden door de burgers, het handhaven van die regels een zeer kostbare zaakwordt. En dan niet alleen in economische zin.

Als de rechtsregels niet worden er- en herkend als gebaseerd op de waarden en normen vande groep dan zal het recht geen gezag hebben in de gemeenschap, en dat geldt dan ook voordiegenen die het recht vertegenwoordigen. Dat zou rampzaling zijn want ‘het recht vraagtuit zijn aard naar gezag’, aldus Paul Scholten (in zijn Algemeen Deel). Als burgers zichherkennen in de waarden en normen van de gemeenschap die worden ingeroepen, zijn zevaak wel bereid om hun individuele eigenbelang te offeren ten gunste van het belang vande gemeenschap. Sterker nog, het offeren van je eigenbelang ten gunste van dat van hetgrotere geheel is een typische karakteristiek van moreel handelen. Moraal laat zich dan ookbegrijpen als het geheel van cultureel bepaalde waarden en normen die de gemeenschap bindt.

Het ondergeschikt maken van je eigenbelang aan de waarden en normen van de gemeenschapwordt over het algemeen ook gezien als prijzenswaardig en eervol. De ultieme morele daadis zelfs je leven geven voor de grotere gemeenschap en Geert Mak verhaalt hoe de soldaten,toen ze nog de wereld van het achterland deelden, ‘vol moraal’ naar het front marcheerden.Van die moraal bleef in de loopgravenoorlog snel weinig over en diegenen die de eerstenweken overleefden ervoeren de begeestering aan het thuisfront al gauw als onbegrijpelijk.Het ‘wij-gevoel’ dat nu kon ontstaan met de soldaten aan de overkant leidde tot hetspreekwoordelijke ‘gebrek aan moraal’ die door de officieren en de achtergeblevenen alslaf en defaitistisch werd gezien.

Nu lijken er dus weer zorgen over een gebrek aan moraal. Na een aantal schokkendegebeurtenissen is Balkenende I op zoek gegaan naar wat ons (nog) bindt in modernewesterse samenlevingen. ‘Wat hebben we nu nog samen?’ Een belangrijkevooronderstelling in dit debat is dat er een verband bestaat tussen gemeenschap en gezag.


13

Geen enkele gemeenschap kan bestaan zonder gezagsstructuren, dat wil zeggen zonder de verticale machtsverhoudingen die door haar leden – om wat voor reden dan ook – alsnoodzakelijk en gerechtvaardigd worden ervaren. Een gemeenschap die gebaseerd is opdwang alleen is geen lang leven beschoren. Dat is eigenlijk helemaal geen gemeenschapwant de normen en regels blijven ‘extrinsiek.’ Omdat ze niet worden gedragen door deburgers zullen zij zich niet vrijwillig conformeren en er zal dus ook geen gezag bestaan.

Een gezaghebbende persoon kan het handelen van mensen, zonder gebruik te maken vangeweld of dwang, beïnvloeden omdat hij of zij mensen weet aan te spreken als lid van degroep. Gezag kan worden omschreven als ‘zachte macht,’ als macht die niet fysiek hoeft te worden en dus (in tegenstelling tot ‘harde’ macht) opereert op het niveau van de ideeën,op het niveau van gedeelde angsten, verlangens en aspiraties. Gezag kan ‘inspireren’ totmoreel handelen. Werkelijk gezag wordt ervaren als een ‘moreel appel’, als een beroep om bepaalde waarden, normen en belangen als ‘hoger’ te ervaren dan het individueleeigenbelang en om gehoor te geven aan de stem van de gemeenschap. Iedere goede bemid-delaar zal dus proberen om de ‘spreekbuis van de groep’ te zijn en om namens de groepeen beroep te doen op de ‘burgerzin’ van de strijdende partijen. Als ‘zoon politikon’ – alsgemeenschapswezen – is de mens over het algemeen niet ongevoelig voor een dergelijk appel.

Box 3 Gemeenschap en gezag

“In point in fact, the permanence and survival of any society, – or, at any rate, its governing structures – dependson some mix of force and authority. Authority is basic.”

Friedman, L. M., The Republic of Choice, Law, Authority, and Culture, Harvard University Press Cambridge Mass. 1990, p. 211

“[A] claim for – or against – the authority of an institution or a set of practices is always, among other things,an invitation to create a community, both with one’s interlocutor and with those others one speaks about, a community for which authority is claimed.”

White, J. B., Acts of Hope, Creating Authority in Literature, Law, and Politics, Chicago University Press Chicago 1994, p. xii

“Gezag moet […] omschreven worden als de mogelijkheid of de kans om op grond van een moreel overwichten dus met afzien van welke vorm van geweld of dwang dan ook het handelen (dat wil zeggen: het voelen,denken en doen) van mensen te beïnvloeden. […] Op grond van een respect afdwingend, moreel overwicht is gezag in staat het handelen van mensen te beïnvloeden, inclusief het handelen van machtshebbers.”

Zijderveld, A. C., ‘De dynamiek van macht en gezag,’ oratie Rotterdam Vuga Den Haag 1985, pp. 11, 13, 15


14

2.2 De ivoren torenHet is duidelijk waarom gezag voor het recht en voor rechters zo belangrijk is en waaromrecht ‘uit zijn aard vraagt om gezag.’ Als de burgers het beroep dat het recht op hen doetom het conflict op een geweldloze wijze te beëindigen als een moreel beroep ervaren (alsze een ‘moreel overwicht’ ervaren van het recht en haar instituties en vertegenwoordigers)dan leggen ze zich eerder bij de door het recht voorgeschreven oplossing neer. Het verklaartook waarom rechters niet alleen in het brede maatschappelijke ‘waarden en normen debat’geïnteresseerd zijn, maar over het algemeen een goed gevoel moeten hebben voor wat inbrede kringen in de gemeenschap als ‘behoorlijk’ en als ‘redelijk en billijk’ wordt ervaren.

Het recht ontwikkelt zich, wil het gezaghebbend blijven in de gemeenschap, in een openverbinding met de moraal. Gezaghebbend recht is een breed gedragen, ‘gejuridiseerdemoraal’ en het recht vertegenwoordigt als zodanig de morele aspiraties van de gemeenschap.Dit betekent echter dat het recht in een complexe verhouding komt te staan tot de maat-schappij. Het recht ‘spiegelt’ de morele aspiraties die in de maatschappij leven. Het spiegeltde ideale gemeenschap, de gemeenschap die het zou moeten zijn, maar die de modernemaatschappij feitelijk meestal niet is. De verleidingen zijn groot en het vlees is zwak, degedeelde waarden, normen en daarop gebaseerde regels worden dus nogal eens met voetengetreden. Van deze feitelijke maatschappij probeert het recht zich in zekere mate te distantiëren.

Een klassiek sociologisch onderscheid, het onderscheid tussen Gemeinschaft en Gesellschaft(dat door Ferdinand Tönnies in de negentiende eeuw werd bedacht), kan hier behulpzaamzijn. Een Gemeinschaft is een harmonieuze samenleving gebaseerd op gewoonten, waardenen normen die werkelijk gedeeld worden en dus intrinsiek door haar leden gedragen worden.Een Gesellschaft is echter het product van een moderne vrije markteconomie waarin deindividuele burgers in hoofdzaak hun eigenbelang nastreven (en hoogstens nog vanuit een‘verlicht eigenbelang’ rechtsnormen en regels aanvaarden als noodzakelijk voor de coördinatievan gedrag en het voorkomen van conflicten.) Sommige Negentiende-eeuwse romanticivonden dat de, sinds de Middeleeuwen gedegenereerde, Westerse maatschappijen de naam‘gemeenschap’ niet meer verdienen.

Maar het recht vertegenwoordigt de gemeenschap die we zouden moeten zijn, de gemeenschapdie we aspireren te zijn, en is zo als norm boven de maatschappij gesteld. Het recht normeerteen maatschappij, een maatschappij vol verleidingen om, als dat zo uitkomt, je weiniggelegen te laten liggen aan de gedeelde waarden, normen en regels. Als het recht zijn moreleoverwicht wil behouden, dan moet het zich zo veel mogelijk associëren met normen, waarden


15

en aspiraties van de Gemeinschaft. Dat betekent dus ook dat het zich dus zoveel mogelijkdistantiëren van de moderne Gesellschaft waar het nastreven van het individuele eigen-belang de norm is. Het recht laat zich dus ook kenmerken door een zekere afstandelijkheid,afzijdigheid en afscherming van een dergelijke maatschappij. Individueel eigenbelang engezag dat gebaseerd is op ‘moreel overwicht’ gaan niet goed samen.

Veel van de rituelen, gewoonten en instituties van het recht laten zich begrijpen vanuit ditstreven het gezag van het recht en haar vertegenwoordigers te beschermen. Het recht moeteen zekere onafhankelijkheid houden ten opzichte van de moderne maatschappij omvoldoende moreel overwicht te hebben om de burgers op gezaghebbende wijze te kunnennormeren. Rechters moeten in staat worden gesteld om de gemeenschap te bewaken tenopzichte van alle mogelijke particuliere belangen, maar dat betekent dat de rechter ook zelfin staat worden gesteld om zijn eigen belangen te overstijgen.

Werkelijk onafhankelijk is alleen hij aan wie een bepaalde (economische) zekerheid enautonomie is gegarandeerd want ‘wiens brood men eet, wiens woord met spreekt.’ Door middel van een systeem van licenties, monopolies, coöptatie, zelfbestuur en andereprivileges (benoeming voor het leven, bijvoorbeeld, en bepaalde onschendbaarheden) wordteen beschermde omgeving gecreëerd. Een belangrijk aspect van het invloedrijke idee vanMontesquieu om de macht van de overheid in drieën te delen en de drie machten elkaar te

Box 4 Afzijdigheid en afscherming

“Maar ondanks alle democratisering en modernisering is het rechterschap nog steeds bepaald geen doorsneeberoep. Rechtspraak is een bedrijf dat vraagt om afscherming en afstandelijkheid. Dat geldt zeker voor de straf-rechtspraak, die immers het overheidsgezag van de bestraffende gerechtigheid moet uitstralen: streng, doch recht-vaardig. De toga’s, de brede tafel, het grote portret van de koningin symboliseren de autoriteit. De functionarissen die de rechtspraak uitvoeren – rechters, officieren van justitie, zelfs griffiers en ondersteuning –krijgen tot in hun persoonlijkheid iets mee van die afscherming en afstandelijkheid.”

Theo de Roos in: Vrij Nederland 11 oktober 2003, p. 67

“ ‘Autoriteit moet je verdienen’, geeft Van Boven als motief voor de gebruikelijke afzijdigheid van rechters. ‘Maar negatieve beeldvorming bergt een gevaar in zich. Het oordeel van de rechter is niet zomaar een mening zoalsiedereen er tegenwoordig één heeft. Het heeft een zwaarder gewicht, het oordeel heeft gevolgen, vaak ingrijpendegevolgen voor wie het aangaat.”

Rechter Wouter van Boven in: ‘De rechter, het oordeel en de stem des volks’ ‘M’ augustus 2003, p. 49


16

laten controleren, is dat de rechter wordt afgeschermd van invloed door het bestuur en dewetgever. Maar rechters moeten ook beschermd worden tegen de invloed machtige partijenin de maatschappij. Rechters kunnen alleen de waarden en belangen van de gemeenschapdienen als ze niet hoeven te vrezen voor represailles van machtige partijen die hun zin nietkregen. Daarom is er een apart ‘bolwerk’ in de gemeenschap gecreëerd van waaruit rechtersonafhankelijk en belangeloos het recht kunnen dienen.

Het gezag van het recht en haar vertegenwoordigers is zeer kwetsbaar en dus moet ‘negatievebeeldvorming’ zoveel mogelijk worden vermeden. Dit leidt er bijvoorbeeld toe dat er ergvoorzichtig wordt gecommuniceerd over lopende zaken en dat de rechter het liefst alleenvia het vonnis tot de samenleving spreekt. Het leidt er ook toe dat bepaalde beraadslagingenin het geheim plaatsvinden en rechters moeten bij hun installatie beloven (of zweren) datze het ‘geheim van de raadkamer’ zullen respecteren. Als we dit allemaal samen nemen is het geen wonder dat het recht in de samenleving als een ‘ivoren toren’ wordt ervaren.

2.3 De gezaghebbende rechter‘Rechters krijgen tot in hun persoonlijkheid iets mee van die afscherming en afstandelijkheid’,schrijft Theo de Roos. Gezag is een kwestie van vertrouwen, gezagsdragers die hetvertrouwen beschamen kunnen van de ene op de andere dag hun gezag verliezen en vanafdat moment worden ze niet meer ervaren als een betrouwbare vertegenwoordiger van degemeenschap. Een moreel appel op de partijen om hun ‘betere ik’ te volgen en zich neer te leggen bij de waarden, normen en regels van de gemeenschap, zal dan als schijnheiligworden weggehoond. Een rechter die zijn gezag heeft verloren, kan niet meer als rechterfunctioneren en dit besef zal hun gedrag (als het goed is) sterk bepalen. Om hun gezag tebewaken moeten ze een zekere afstand houden tot alles wat hun ‘morele overwicht’ zoukunnen aantasten want het is gemakkelijker om het vertrouwen te verliezen dan om het weerterug te winnen. Zoals het spreekwoord zegt: ‘vertrouwen komt te voet maar gaat te paard.’


17

Om de burgers aan te kunnen spreken op hun gedrag moeten rechters zelf wel ‘deugen.’Dus zijn rechters vaak ‘fatsoensrakkers van nature’ en ‘brave mensen.’ Ze zijn zelfs vaak‘het braafste jongetje van de klas’ om geloofwaardig te blijven. Met andere woorden,rechters identificeren zich vaak sterk met de (heersende) waarden en normen. Ze nemendeze niet alleen tot leidraad van hun handelen, maar maken deze tot hun ‘tweede natuur.’Dat wil zeggen ze worden zelf ‘intrinsiek gedragen.’ Dit sluit goed aan bij de deugden-ethiek van Aristoteles waarin goed handelen niet het product is van het volgen van regels,of het tot stand brengen van een gewenst resultaat, maar om het werkelijk ‘eigen maken’van de waarden en normen van de gemeenschap. Maar de belangrijkste deugd – een‘kardinale’ deugd – was vervolgens, volgens Aristoteles, om in het handelen vanuit diewaarden en normen altijd ‘prudent’ te werk te gaan.

Box 5 Rechterlijke deugd

“ ‘We doen niets anders dan normen en waarden over de wereld uitstrooien,’ zegt Ingrid Corbey. ‘Dan moet jezelf het braafste jongetje van de klas zijn, anders ben je niet geloofwaardig.’ Een rechter wordt bovendienontslagen als hij of zij een misstap maakt, zegt Brouwer. Het kost geen van de rechters moeite om in de pas telopen. Ze zijn gewoon eerlijk, oprecht en voorspelbaar. Brave mensen. Geen beeldenstormers of wereldverbeteraars.‘We zijn fatsoensrakkers van nature,’ glimt Bueno.”

Rechters Ingrid Corbey, Harm Brouwer en Eddy Bueno in: ‘De rechter spreekt’ Volkskrant magazine 9 augustus 2003, p. 22

“Je moet je als rechter om goed te kunnen functioneren min of meer thuis voelen in de maatschappelijkeordening zoals wij die kennen.”

Raadsheer mw. Mr. A. van der Putt- Lauwers in: Brouwer, J. G., Wat maakt een goed jurist? Over academische vorming en het

recht’, Boom juridische uitgevers 2005, p. 137

“Nee, de hoeders van het recht en de orde blijken privé geen aanhangers van een wilde levensstijl. Het lijstjemet de onderwerpen waarin rechters en aanklagers het meest geïnteresseerd zijn, is braaf en het best teomschrijven als sociaal aanvaardbaar.”

‘Rechterlijke macht onder vuur’, VN- enquête in Vrij Nederland 11 oktober 2003, p. 35


18

Een gezaghebbend oordeel is een oordeel van iemand waarin (een zo groot mogelijk deelvan) de gemeenschap haar ‘betere ik’ herkent. Van een dergelijk oordeel gaat een grote‘zachte macht’ uit. Een goede rechter houdt dus voeling met de waarden en normen van degemeenschap en beschikt over een standvastig karakter en over, wat Aristoteles noemde,‘verstandelijke deugden’. Een goed gecultiveerd oordeelsvermogen – phronèsis – wasvolgens hem het product van jarenlange training en ervaring, en kan worden gezien als devaardigheid om in een complexe wereld via een ‘gulden middenweg’ tussen alle klippendoor te zeilen en steeds weer de verstandigste keuzen te maken.

Hoe gaat een prudente rechter te werk? Ik beargumenteerde al dat het dienen van het rechtgelijkstaat aan het dienen van de gemeenschap. De rechter moet dus proberen bij hetvormen van een oordeel zijn eigen particuliere perspectief (en dat van partijen) te ‘overstijgen’en het algemene perspectief van de gemeenschap in te nemen. De rechter probeert departijen te bewegen tot wederzijds begrip en respect. Hij kan ook een ‘moreel overwicht’krijgen door het conflict te ‘contextualiseren’ en het te zien vanuit de bredere maatschappe-lijke context, aan de ene kant, en vanuit de historische context, aan de andere.

Box 6 Prudentie of de kunst van de ‘voorzichtigheid’

“Het is bekend dat de Romeinen het Griekse phronèsis, in het bijzonder zoals dat door Aristoteles of de Stoïcijnengebruikt werd, vertaalden met het begrip prudentia. Aristoteles stelde dat het hier gaat om een verstandelijkedeugd omdat het gericht is op waarheid, kennis en redelijkheid. Prudentie is de (karakter-) eigenschap die iemandin staat stelt om juist te redeneren en de juiste afwegingen te maken over wat goed en slecht is (en dan niet watgoed en slecht is op zich, maar in de dagelijkse werkelijkheid, en niet wat goed en slecht is in algemene zin,maar in de specifieke omstandigheden van het geval). Daarna weet hij hoe hij hoort te handelen. We zoudenhet ‘gezond verstand’ kunnen noemen, maar dan gezond verstand dat geleid wordt door de goede wil. We kunnenhet ook intelligentie noemen, maar dan intelligentie in dienst van de moraal. Op deze manier gaat prudentievooraf aan alle andere deugden: geen enkele deugd weet zonder prudentie hoe er gehandeld moet worden, of hoe we het doel (het goede) van een dergelijke deugd moeten bereiken. […]De prudentie van de Klassieken (phronèsis, prudentia) reikt dus veel verder dan het alleen vermijden van gevaren,waartoe het huidige begrip prudentie zich vrijwel beperkt. De beide betekenissen hangen met elkaar samen enin de ogen van Aristoteles of Epicurus zou de hedendaagse betekenis deel uitmaken van de vroegere. Prudentie bepaalt wat we moeten kiezen en wat we moeten vermijden. Gevaar valt meestal in die laatste categorie:prudentie in de moderne betekenis van het woord (het mijden van onnodige risico’s en ‘voorzichtigheid’).Prudentie in de oude betekenis ontkent dit niet maar gaat hiervan uit. Prudentie is echter niet gebaseerd opangst of lafheid. Zonder moed zou het niet meer dan kleinzieligheid zijn, zoals moed zonder prudentie niet meerdan roekeloosheid en dwaasheid is.”

Comte-Sponville, A., Petit Traité des Grandes Vertus, Presses Universitaire de France Paris 1995, pp. 49, 50, 54 eigen vertaling


19

Maatschappelijke ‘gewoonten’ zijn de oorsprong van ieder rechtssysteem en blijven ook altijdeen zelfstandige rechtsbron. Een rechter kan dus verwijzen maar naar gedeelde waarden,normen en gebruiken hier en nu in de gemeenschap. Een rechterlijk oordeel dat hieropgebaseerd is zal goed aansluiten bij de verwachtingen die burgers over en weer van elkaarhebben in de samenleving. Het recht beïnvloedt vervolgens de praktijk en de onderlingeverwachtingen in de gemeenschap weer. Als de burgers zich goed kunnen herkennen in hetrecht dan geeft het recht weer extra legitimatie aan de gebruiken en verwachtingen en hetgezag van het recht zal vervolgens een belangrijke referentie worden van voor hoe het ‘hoort’in de gemeenschap.

Om tot een gezaghebbend oordeel te komen, kan de rechter het conflict ook in historischezin ‘contextualiseren’ door het te duiden vanuit een gemeenschappelijke geschiedenis. Met andere woorden, vanuit de juridische traditie. De gezamenlijke ervaring van juristenmet gewoonten, instituties, waarden, regels en rechterlijke uitspraken die de tand des tijdshebben doorstaan, is door generaties juristen verwerkt tot een juridische traditie. Een traditiedie zich langzaam maar zeker mee ontwikkelt met de veranderende samenleving. Ik verwijshier naar het begrip ‘traditie’, omdat dit, veel meer dan een geheel van in abstracte wettenvastgelegde algemene regels, de ideale ‘drager’ of ‘bewaarplaats’ is van waarden, van waarde-volle instituties en praktijken.

Het vereist echter bepaalde vaardigheden – ‘verstandelijke karakterdeugden’ – om te wetenwat de algemene maatschappelijke gebruiken en de juridische traditie in een concreet gevalbetekenen en wat ze onder specifieke omstandigheden precies vereisen. Een goede rechterziet ‘het algemene in het bijzondere’ en ‘het bijzondere in het algemene’, zodat hij verstandigedingen kan zeggen over zaken waar hij niet zoveel van weet, maar ook weet te zwijgen alshij niets verstandigs weet te verzinnen. Ondanks dat een verstandige rechter weet dat demoderne samenleving bijzonder complex is en er dus oneindig veel is dat hij niet weet,moet er altijd een beslissing komen. De rechter moet dus verstandig en voorzichtig te werkgaan. Niet voor niets heeft prudentie ook voor ons nog die twee betekenissen: voorzichtigheiden praktische wijsheid. Vroeger noemde men Aristotelische phronèsis de ‘kunst van devoorzichtigheid.’


20

Wat houdt deze onafhankelijke en afgeschermde rechter op de rails? Waarom kunnen we erop vertrouwen dat de rechter in zijn ivoren toren geen misbruik zal maken van zijn zachtemacht en bevoegdheden in de gemeenschap? Wel, we mogen er op vertrouwen dat misbruikbeneden zijn waardigheid is. Een goede rechter zal gezagsverlies als gezichtsverlies ervaren,en zijn beroepstrots beschermd hem tegen de verleidingen die de moderne samenleving biedt.Een goede rechter ervaart zijn verantwoordelijke beroep in dienst van de gemeenschap alseen complete levensvervulling, als een roeping. In een dergelijk engagement horen eer endeugd bij elkaar, zoals Ad Verbrugge schrijft. Een goede en verstandige rechter mag besteen beetje trots zijn want (in de woorden van Aristoteles) ‘trots is de kroon op alle deugden’.

Box 7 Beroepstrots

“Eergevoel impliceert dat iemand er naar streeft eervol te handelen en daarin ook door anderen te wordenerkend. Daarbij stelt iemand bepaalde objectieve eisen aan zijn eigen doen en laten, om in de ogen vanzichzelf en anderen iets voor te stellen. […] Deze standaarden worden primair binnen een bepaalde beroeps-praktijk vastgesteld en behoren tot de kunde en eer van dat beroep. […] Aristotelisch gesproken horen eeren deugd bij elkaar.”

Verbrugge, A., ‘Geschonden beroepseer,’ in: Van den Brink, G., Jansen, T. & Pessers, D., Beroepszeer, Waarom Nederland niet

goed werkt, Boom Amsterdam 2005, p. 113


21

Relevante literatuur

Bourdieu, P. ‘A Paradoxical Foundation of Ethics,’ in: Practical Reason, Polity Press Cambridge 1998

Den Butter, F. & Mosch, R.‘Het nut van tegeltjeswijsheid, Waarden en normen als maatschappelijke smeerolie’ Hollands Maandblad 2003

Comte-Sponville, A.Petit Traité des Grandes Vertus, Presses Universitaire de France Paris 1995

Freidson, E.Professionalism, The Third Logic, Polity Press Cambridge UK 2001

Friedman, L.M.The Republic of Choice, Law, Authority, and Culture, Harvard University Press Cambridge Mass. 1990Total Justice, Russell Sage Foundation New York 1985.

Kronman, A.T.The Lost Lawyer, Failing Ideals of the Legal Profession, Harvard University Press Cambridge Mass. 1993.

Mak, G.In Europa, Reizen door de twintigste eeuw, Uitgeverij Atlas Amsterdam Antwerpen 2004

Molenaar, B.Rechters, De opkomst van de zwarte macht, Aramith uitgevers Bloemendaal 1990

Nieuwenhuis, J. H.Confrontatie en compromis, recht, retoriek en burgerlijke moraal, Kluwer Deventer 1992

Shapiro, M.Courts, A Comparative and Political Analysis, The University of Chicago Press Chicago 1981

Verbrugge, A.‘Geschonden beroepseer,’ in: Van den Brink, G., Jansen, T. & Pessers, D., Beroepszeer, Waarom Nederland nietgoed werkt, Boom Amsterdam 2005

Vining, J.The Authoritative and the Authoritarian, The University of Chicago Press Chicago 1986

White, J.B.Acts of Hope, Creating Authority in Literature, Law, and Politics, Chicago University Press Chicago 1994.

Wiarda, G. J.Drie typen van rechtsvinding, W. E. J. Tjeenk Willink Deventer 1999 (vierde door T. Koopmans bewerkte druk)

Zijderveld, A. C.‘De dynamiek van macht en gezag,’ oratie Rotterdam Vuga Den Haag 1985

rechtstreeks 3/2006 De neutrale rechter

22

3 De neutrale rechter

3.1 De liberale samenlevingIn moderne, liberale samenlevingen wordt gezag minder vanzelfsprekend. Mondige burgerseisen dat ze op een gelijkwaardige en respectvolle wijze worden behandeld door deautoriteiten en dat vertaalt zich in het recht vooral in een vraag naar neutraliteit, transparantieen objectiviteit. De burger wil het oordeel van de rechter kunnen voorspellen, verklaren encontroleren omdat hij er niet meer voetstoots vanuit gaat dat de autoriteiten die macht overhem uitoefenen het beste met hem voor hebben. Al is het oordeelsvermogen van de rechternog zo gecultiveerd en is het nog zo een deugdzaam en verstandig mens, de burger wil nietdoor de rechter beoordeeld worden, maar wil dat zijn handelen op een doorzichtige encontroleerbare wijze aan het objectieve recht wordt getoetst. Alleen dan heeft de burger het gevoel dat hij gelijk wordt behandeld als de andere burgers en niet wordt achtergesteld(en anderen worden voorgetrokken.) Om te begrijpen waarom de rechter aan zachte machtinboet, is het interessant om terug te komen op het eerder genoemde WRR rapport.

Box 8 De liberale samenleving

“Pluriformiteit in waarden en normen is een kenmerk van een moderne samenleving. Door de maatschappelijkeveranderingen van de afgelopen dertig jaar is een geïndividualiseerd waardepatroon beter mogelijk geworden,waarbij overigens de waarden van persoonlijke vrijheid en gelijkheid als centrale waarden van een burgerlijkesamenleving onveranderd hoog worden gehouden. Een moderne samenleving staat voor de opgave om degrote mate van pluriformiteit te laten samengaan met voldoende eenheid en gemeenschappelijkheid. Menhoeft niet precies dezelfde redenen te hebben om bepaalde centrale waarden te onderschrijven, als mendeze waarden maar in praktisch gedrag blijft ondersteunen. De waarden van de democratische rechtsstaaten de open samenleving vormen een gemeenschappelijke kern, die de pluriformiteit van waarden mogelijkmaakt en zelf bepaalde waarden inhoudelijk ondersteunt. Die kern maakt het tegelijkertijd mogelijk omvoldoende overeenstemming te behouden over de wijze waarop waardeconflicten moeten worden bijgelegd.Inhoudelijke waarden, die de open westerse samenleving hebben gevormd en die ook voor de toekomst blijvengelden als belangrijke richtinggevende waarden, zijn onder andere: geloof in de toekomst, de beschermingvan persoonlijke vrijheid en autonomie, rede en redelijkheid, universaliteit, rechtvaardigheid en gelijkheid.Deze waarden zijn echter zo abstract, dat ze een dynamische ontwikkeling om aan deze waarden concreteinhoud en richting te geven, stimuleren. Dit geldt evenzeer voor de centrale waarden van de rechtsstaat,waaronder grondrechten die telkens een nieuwe, soms verruimende, soms beperkende interpretatie kunnenkrijgen. Botsingen van waarden zijn onvermijdelijk, maar kunnen door de kracht van de rechtsstatelijkeinstituties in goede banen worden geleid.”

Uit de samenvatting van het WRR rapport ‘‘Waarden, normen en de last van het gedrag’ 2003


23

Moderne samenlevingen kenmerken zich door een vergaande individualisering en door‘pluriformiteit van waarden’. De relatief grote mobiliteit van burgers is één van de oorzaken.Mensen leggen flinke afstanden af voor werk en vakantie, veranderen nog al eens van baanen verhuizen dan ook relatief vaak en gemakkelijk. De voor moderne maatschappijentyperende verstedelijking en (internationale) migratiestromen hebben van de meeste westerselanden tot multiculturele of -etnische samenlevingen gemaakt. Naast deze geografischemobiliteit zien we echter ook een grote sociale mobiliteit. Mensen bewegen zich sneller en gemakkelijker heen en weer tussen verschillende groepen, en op en neer op de socialeladder.

Bovendien zijn de onderlinge contacten in een dynamische moderne economie terloopseren oppervlakkiger. Daar waar in eerdere of andere samenlevingen mensen precies wisten‘wie’ de ander was in termen van identiteit en status, laat de moderne samenleving zich, in de woorden van Alexis de Toqueville, eerder begrijpen als een ‘maatschappij vanvreemdelingen.’ Ongetwijfeld biedt onze massale, vluchtige en multiculturele maatschappijveel minder gelegenheid om met iedereen intense en persoonlijke betrekkingen aan te gaan.Mensen blijven dus anoniemer en abstracter voor elkaar. Dat weerspiegelt zich in de modernecultuur: ook de moderne cultuur laat zich karakteriseren als betrekkelijk abstract.

Dit heeft twee voor de moderne rechter belangrijke gevolgen. In de eerste plaats is dat watmoderne mensen in een gemeenschap bindt, zoals het WRR rapport stelt, veel abstractergeworden. De bindende waarden zijn persoonlijke vrijheid en gelijkheid, en de waardenvan de democratische rechtsstaat (grondrechten, inspraak) die deze ondersteunen.Opvallend aan deze waarden is natuurlijk niet alleen dat ze abstract zijn, maar ook dat ermaar nauwelijks inhoudelijke gedragsvoorschriften uit af te leiden zijn. Dat kan ook nietanders want de burger eist vrijheid en wil dus niet voorgeschreven krijgen hoe hij eenvoorbeeldig leven leidt.

Dat is het tweede wat opvalt aan een moderne cultuur. De burger wil in staat gesteld wordenom zoveel mogelijk zelf te bepalen wat waardevol en het nastreven waard is, en dat betekentdat hij zich niet klakkeloos wil conformeren aan gemeenschappelijke normen en waarden.Maar dat betekent ook dat de burger niet afhankelijk wil zijn van anderen en zich nietgemakkelijk ondergeschikt maakt aan het oordeel van anderen. Met andere woorden, de moderne, mondige burger wil niet moralistisch of paternalistisch worden behandeld. In tegendeel, deze burger eist dat zijn zelfgekozen waarden en levensdoelen respecteertlouter op basis van het feit dat hij ze zelf gekozen heeft.


24

Als ‘zachte’ macht een kwestie is van ‘moreel overwicht,’ dan ligt het voor de hand dat in een liberale samenleving gezag problematischer wordt. In een geïndividualiseerde‘samenleving van vreemden’ waarin burgers niet afhankelijk willen zijn van het oordeelvan anderen, ervaren burgers immers minder snel ‘moreel overwicht’ van gezagsdragers.Wat overblijft is ‘harde’ macht en dat zal het wantrouwen van de burger alleen nog maarversterken, tenzij er een manier wordt gevonden om de machtsuitoefening te rechtvaardigen.Het WRR rapport geeft daarvoor een aantal ingrediënten. ‘De bescherming van persoonlijkevrijheid en autonomie, rede en redelijkheid, universaliteit, rechtvaardigheid en gelijkheid’spelen een belangrijke rol. Ik zal deze begrippen in de komende alinea’s allemaal latenvoorbij laten komen.

De bescherming van persoonlijke vrijheid en autonomie maakt de ‘emancipatie’ van hetindividu uit de greep van traditionele gemeenschappen en haar gezagstructuren mogelijk.Dit gebeurt door een proces van ‘demoralisering’ en ‘depolitisering’ van het publieke domein.Neutraliteit ten opzichte van de waarden, normen en opvattingen van de burgers is onderdeze omstandigheden een fundamentele publieke waarde geworden. Vooral overheids-instanties moeten neutraal zijn en geen enkele groep of individu voortrekken door opwillekeurige wijze de waarden en normen van een deel van de samenleving tot norm vanhet geheel te maken. Dit heeft grote consequenties voor de rechtspraktijk.

Box 9 De onafhankelijke burger

“[T]he image of the self as free and independent, unencumbered by aims and attachments it does not choose foritself, offers a powerful liberating vision. Freed from the sanctions of custom and tradition and inherited status,unbound by moral ties antecedent to choice, the liberal self is installed as sovereign, cast as the author of theonly obligations that constrain. More than the simple sum of circumstance, we become capable of the dignitythat consists in being persons of our own creating, making, choosing.”

Sandel, M., Democracy’s Discontent, America in Search of a Public Philosophy, Harvard University Press Cambridge Mass. 1996, p. 12

“ ‘Het is het meest destructieve element van die cultuur, die weerzin tegen afhankelijkheid. Dat geeft groteproblemen in het publiek domein, maar ook op de werkvloer. Men heeft zich de notie eigen gemaakt dat je nietafhankelijk mag zijn van iemand die hoger op de maatschappelijke ladder staat dan jij. Op de werkvloer betekenthet dat macht en autoriteit gescheiden worden. Praktisch gezien ben je nog altijd afhankelijk van je meerdere,ze zeggen wat je moet doen. Maar autoriteit betekent iets anders, het wil zeggen dat je je ondergeschikt maaktaan hun oordeel, zoals in het leger, in het vertrouwen dat ze zo goed mogelijk voor je zullen zorgen. Dat wordttegenwoordig als iets beschamends gezien. Afhankelijkheid is zuiver negatief […].”

‘Afhankelijkheid is niet vernederend’, Richard Sennett, Amerikaans socioloog en pleitbezorger van sociaal kapitalisme’,

in M augustus 2006, p. 11


25

3.2 Het glazen huisTegelijkertijd met de emancipatie van het individu vindt er een massale ‘juridisering’ vanalle sociale verhoudingen plaats. De bescherming van het individu vindt immers voor eenbelangrijk deel plaats door hem (grond-) rechten toe te kennen en door hem toegang tegaranderen tot juridische procedures waar hij de handhaving van deze rechten kan afdwingen.Bijna alle verticale gezagsverhoudingen in de gemeenschap, die voorheen werden beheerstdoor de moraal en die gebaseerd waren op vertrouwen (zoals die tussen ouders en kinderen,tussen leraren en leerlingen, en tussen artsen en hun patiënten) worden nu door rechtsregelsgeregeld, regels waarvan de naleving door rechters kan worden gecontroleerd.

De moderne, onafhankelijke burger heeft moeite met de combinatie van een verticalemachtsrelatie en moralisme. Want dat noemen we paternalisme. Deze burger vindt het dusrechtvaardig om kinderen, leerlingen en patiënten minder afhankelijk te maken van ouders,leraren en artsen. Dit is een logisch uitvloeisel van het feit dat deze afhankelijkheid enonevenwichtige machtsrelatie strijdig zijn met het principe van (gelijk-) waardigheid vanhet individu. Dit principe voedt een groeiend wantrouwen ten opzichte van iedere vormvan gezag. Het recht lijkt het gat te vullen dat het ontmantelde traditionele gezag achterlaat.Het recht lijkt een substituut te zijn voor de door de traditioneel door de moraal beheersteverticale gezagsverhoudingen. De moderne burger wil een ‘rule of law and not of men’ endus worden alle verhoudingen formeel bij wet geregeld.

Ook het (persoonlijke) gezag van de rechter is niet meer vanzelfsprekend. De rechter diecontroleert of de rechten van de burger niet worden geschonden, is zelf ook een autoriteitin de gemeenschap die gecontroleerd moet kunnen worden. Het is redelijk dat de burgerwordt gehouden aan de regels die democratisch zijn vastgesteld en die universeel, en dusvoor iedereen gelijk gelden, maar de burgers willen dat een rechter daarbij nonjudgmentalis, zoals de Engelsen het zo mooi zeggen. De burger wil niet beoordeeld worden door derechter, maar wil dat zijn handelen wordt getoetst aan de rechtsregels. Deze toetsing kan,gemakkelijker dan een beoordeling, namelijk kunnen worden gecontroleerd.

Box 10 ‘Majority rule, minority rights’

“Het hart van de rechtsstaat wordt gevormd door de bevoegdheid van de rechter om gehoor te geven aan de eisvan een recidiverende pedofiel om een wet die gedwongen castratie mogelijk maakt, buiten toepassing te latenwegens strijd met zijn fundamentele rechten, vervat in het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten vande Mens. Majority rule, minority rights; dit is de onvertaalbare wapenspreuk van de democratische rechtsstaat.”

Hans Nieuwenhuis, ‘De rechtsstaat is heel wat anders dan de Hema’ NRC Handelsblad Opinie 12 juli 2004, p. 7


26

Maar dit heeft een sterke ‘formalisering’ van de rechtsspraak tot gevolg. Kort gezegd:beslissingen worden minder op inhoudelijke (morele) en meer op basis van formelegronden genomen omdat dit tot objectiviteit en dus tot voorspelbaarheid encontroleerbaarheid leidt. De nadruk komt te liggen op rechten, gecodificeerde rechtsregels,en op procedures vanwege hun formele eigenschappen.

Een ‘recht’ heeft een vorm en een inhoud: het is een door een daartoe bevoegd orgaanafgegeven garantie van de immuniteit of onschendbaarheid (vorm) om iets te doen of na telaten (inhoud). Burgerlijke vrijheidsrechten zoals die in de loop van de negentiende eeuwin de Grondwet zijn vastgelegd, zijn bijna helemaal formeel omdat ze niet specificeren watje mag doen of nalaten, maar een zo groot mogelijke onschendbare ruimte willengaranderen aan de individuele burger om zijn eigen waarden te kiezen en zelf zijnlevensplan te bepalen. Met andere woorden, deze burgerrechten zijn formeel omdat hungeldigheid in principe niet afhankelijk wordt gemaakt van inhoudelijke overwegingen, zegaan vooraf aan de discussie over de doelen en waarden die de burgers nastreven.

Het maakt dus niet uit wat de burger met zijn vrijheid doet, zijn rechten worden in deeerste plaats alleen beperkt door de rechten van anderen. Ze mogen vervolgens wel beperktworden door de overheid maar om de burgers te beschermen worden aan die beperkingbelangrijke formele eisen gesteld: de beperking van de vrijheid mag alleen “bij algemenewet in formele zin gebeuren”. Daarover later meer. We kunnen concluderend stellen datrechten vooral door hun vorm iets ‘objectiefs’ hebben en de moderne burger beroept zichook op zijn rechten alsof het om een gegeven, om een vaststaand feit gaat.

Soms worden rechten niet als een product van onze cultuur beschouwd, maar als iets metuniversele geldigheid. Vooral in het internationale recht heeft deze stelling een groteaantrekkingskracht. Het feit dat mensen bepaalde rechten hebben, volgt dan uit het feit datde mens van nature een zekere waardigheid bezit – ‘menselijke waardigheid’ – die overalen altijd gerespecteerd moet worden en dus alle culturen overstijgt. Dergelijkemensenrechten lijken dus niet verankerd in een cultuur maar in de natuur der dingen – inde menselijke natuur. Veel objectiever kunnen ze, lijkt me, niet worden. De stelling datmensenrechten ‘natuurrechten’ zijn, wordt echter (nog) niet wereldwijd aanvaard, maar datterzijde. Ik wil het vooral gaan hebben over de moderne democratische rechtsstaat.


27

De fundamentele rechten van de burger winnen vooral aan kracht (aan ‘objectiviteit’) alsze in het recht van een gemeenschap als zodanig worden erkend. Deze erkenning is ookeen formele eigenschap van die rechten want het gaat weer om een aspect dat los staat vande inhoud. Morele rechten zijn zwakker en subjectiever dan juridische rechten want alleendeze laatste zijn middels juridische procedures af te dwingen. Maar dit maakt hetbelangrijk om, als er een beroep wordt gedaan op bepaalde rechten, te weten of dezejuridisch wel of niet erkend zijn, en of deze vervolgens daadwerkelijk met behulp van deinzet van overheidsmacht kunnen worden gehandhaafd. Deze vraag leidt echterautomatisch tot de vraag: wat is recht? (En wat niet?)

Het antwoord op deze vraag is ook om een andere reden belangrijk. De mondige burgereist dat zijn handelen wordt getoetst aan het recht en niet aan zoiets vaags als de waardenen normen van de gemeenschap want dan voelt hij zich al gauw paternalistisch behandelddoor de rechter. De burger wil niet weten of de rechter zijn handelen al dan niet behoorlijkof netjes vindt, maar wat zijn feitelijke rechtspositie precies is. Hij wil, kortom, horen watzijn juridische rechten en plichten zijn. Dit vereist echter een scherp onderscheid tussenrecht en moraal en dus is weer de vraag: wat is recht? (En wat is moraal?)

Om hier objectiviteit mogelijk te maken werken juristen met ‘herkenningsregels’ en om rechtvan niet recht te onderscheiden wordt in moderne samenlevingen vaak weer een formeelcriterium gebruikt. Rechtsnormen zijn, in tegenstelling tot andere normen, te vinden in eenerkende ‘rechtsbron.’ De belangrijkste bron is de wet (in formele zin) omdat in een liberaledemocratie het volk zichzelf middels de wet regeert. Een wet herkennen we niet aan de inhoudmaar aan bepaalde formele kenmerken waarvan de belangrijkste is dat ze afkomstig is vande bevoegde wetgever. In Nederland is dat de Regering en de Staten Generaal gezamenlijk,aldus de Grondwet.

Box 11 De democratische rechtsstaat

“De democratische rechtsstaat is gebaseerd op enkele prachtideeën, die eind achttiende eeuw zijn ontstaan.De belangrijkste zijn goed samen te vatten. De overheid is gebonden aan regels. De bevolking bepaalt deinhoud van die regels, en ook wie belangrijke functies krijgt. Mensen hebben fundamentele rechten tegen-over de overheid. Rechtspraak is onafhankelijk en onpartijdig. De staat, kortom, zou geen werktuig meerzijn van de machthebbers. Zij was er voortaan voor ons, om onze belangen te waarborgen en te dienen.”

Maurits Barendrecht, ‘Pak klassieke kern van rechtsstaat aan; Regelgeving, geschiloplossing en democratie kunnen moderner

worden georganiseerd,’ NRC Handelsblad Opinie 1 juli 2004, p. 9


28

De bevoegde wetgever mag dus regels afkondigen die de vrijheid van de burger beperkenmaar daar zal over het algemeen redelijk mee om worden gesprongen. In principe mag dewetgever deze vrijheid namelijk alleen beperken met behulp van algemene regels. Van belangis, het zal niet meer verrassen, hier ook weer niet de inhoud maar twee formele eigenschappenvan dergelijke regels. In de eerste plaats bieden regels veel duidelijkheid omdat ze een ‘als … dan structuur’ hebben: hij die een iemand opzettelijk van het leven berooft wordtgestraft met … enzovoort. Hier hoeft alleen maar door een rechter te worden vastgesteld of aan de voorwaarde is voldaan (de feiten) om bepaalde (rechts-) gevolgen in het leven te roepen. Dit kan op een zakelijke en neutrale wijze gebeuren.

In de tweede plaats is het belangrijk dat de rechtsregels algemeen zijn. Deze regels moetenuniverseel, voor iedereen in de gemeenschap gelijk gelden want dat maakt het redelijk voorde burgers om zich aan de regels te houden. Door het handelen te toetsen aan algemeengeldende regels wordt iedereen door de rechter precies gelijk behandeld. Maar er is nogeen andere belangrijk aspect. Algemeen geldende regels gelden dus óók voor de overheidzelf (dat noemen we het legaliteitsbeginsel) en dit biedt óók een reden voor de burger omzich aan het recht te houden. De universele geldigheid van de regels en het legaliteits-beginsel moeten namelijk de garantie bieden dat rechtsregels ook redelijke regels zullen zijn.Een overheid zal zichzelf immers niet willen binden aan willekeurig en onredelijk recht.(Dit is, losjes geformuleerd, de kern van het idee van de Volonté Générale van Jean-JaquesRousseau, inderdaad een van de ‘prachtideeën’ uit de achttiende eeuw.)

Tot slot wordt ook de gevolgde procedure belangrijk voor de legitimiteit van de uitspraak.De procedure is immers óók zuiver formeel en dus neutraal met betrekking tot de waardenen belangen van de individuele burger. Als de burger de juridische procedure in principerechtvaardig acht, dan wordt het vaak als redelijk ervaren om in principe ook de uitkomstvan de procedure te aanvaarden. Het ‘formele’ beïnvloed dus de manier waarop de beslissing,de inhoudelijke uitkomst, wordt ervaren. Dat geldt ook voor de andere formele aspecten vanhet recht. Een burger wil dat zijn handelen in een rechtvaardige procedure getoetst wordtaan, in wetten (in formele zin) vastgelegde, algemene regels. Deze formele aspecten vanhet recht maken objectiviteit mogelijk, zodat het recht als neutraal kan worden ervaren enrechters goed controleerbaar zijn. Rechtelijk handelen wordt zo geheel transparant en hetrecht een ‘glazen huis’ waar iedereen precies weet, of kan weten, waar hij aan toe is.


29

3.3 De neutrale rechterDe democratische rechtsstaat is het product van ‘de bescherming van persoonlijke vrijheiden autonomie, rede en redelijkheid, universaliteit, rechtvaardigheid en gelijkheid’ en volgensde WRR worden deze waarden breed gedragen in de huidige samenleving. Het heeft eenrechtsstaat opgeleverd waarin een sterke nadruk is komen te liggen op formele aspecten vanhet recht. De rechter hoeft in het ideale geval het handelen van de burger niet inhoudelijkte beoordelen, maar kan hij neutraal blijven door de feiten met het positieve recht te con-fronteren. Hier kan hij een beslissing uit af leiden. In een pluriforme liberale samenlevingkan een rechter zo neutraal blijven en duidelijkheid en zekerheid bieden.

Montesquieu is de bedenker van de rechter als ‘spreekbuis van de wet.’ (Een ander ‘prachtidee’uit de Verlichting.) De wetgever is de bevoegdheid gegund om de wetten te maken en derechter heeft slechts de bevoegdheid om concrete conflicten aan de hand van die wet tebeslechten. Idealiter bevat de wet dus ook regels waarin helder en duidelijk de rechten enplichten van burgers worden vastgelegd en waarin aan bepaalde handelingen door het recht

Box 12 Zekerheid en duidelijkheid

“Voor mij werd steeds meer helder dat juristen duidelijkheid en zekerheid brachten: ontdaan van allerlei andereaspecten (emoties, macht, belangen) werd gezegd wat recht was. Ja, die duidelijkheid, dat is toch steedsbelangrijk gebleven. Dat vind ik nu nog. Er moet na een verschil van mening, na de strijd, duidelijkheid en rustkomen. Daar is ieder mee gediend: anders wordt onzekerheid op onzekerheid gestapeld. Het recht scheptduidelijkheid. De jurist is degene die heeft geleerd die duidelijkheid te geven – op grond van feiten en toe-passing van regels.”

Rechter J. S. van der Kolk in: Brouwer, J. G., Wat maakt een goed jurist? Over academische vorming en het recht’, Boom juridische

uitgevers 2005, pp.75, 76.

“Het probleem is echter dat de rechter niet op alle terreinen even deskundig is. In mijn filosofie moet de rechterzich bij zijn leest houden. De problemen in een juridische context vertalen en niet te zeer in een politieke ofmaatschappelijke context.”

Rechter J. E. B. van Julsingha in: Molenaar, B., Rechters, De opkomst van de zwarte macht, Aramith uitgevers Bloemendaal 1990, p. 36

“Het is goed daarbij voorop te stellen dat de meeste wettelijke voorschriften gelukkig nog altijd zo duidelijkzijn dat hun toepassing geen enkele moeilijkheid oplevert en hoogstens bij het optreden van uitzonderlijke,atypische, situaties een rechtsvindingprobleem schept. Niet zelden kan daarom het denkproces waardoor derechter tot zijn beslissing komt, beantwoorden aan hetgeen Montesquieu als ideaal voor ogen stond.”

Wiarda, G. J., Drie typen van rechtsvinding, W. E. J. Tjeenk Willink Deventer 1999 (vierde, door T. Koopmans bewerkte druk), p. 19


30

bepaalde gevolgen worden verbonden. Zoals eerder gezegd, hoeft de rechter alleen vast testellen of aan de voorwaarden is voldaan (de feiten) om bepaalde (rechts-) gevolgen in hetleven te roepen. Dit lijkt bijna een ‘mechanisch’ proces te zijn en bijna net zo mechanisch teverlopen als oorzaak gevolg relaties in de natuur. Ook hier geldt, veel objectiever kan hetniet worden.

We vragen van de rechter niet meer dan analytische intelligentie en formele kennis van het positieve recht. Deze rechter zal proberen niet over de partijen te oordelen (de houding is nonjudgmental) maar zal louter hun handelen formeel toetsen aan de wet. Met anderewoorden, er wordt hier geen bijzondere substantiële of kwalitatieve kennis verwacht diesterk verbonden is met de persoon van de rechter. Deze rechter is vooral een ‘expert’ opeen gebied waar in principe iedereen kennis van kan nemen, al hebben we niet allemaal de tijd en de middelen om zelf ook expert op dit terrein te worden. Hij onderscheidt zichdus alleen van de leek door zijn formele kennis van het positieve recht.

Deze rechter hoeft zich niet te onderscheiden door een persoonlijk engagement met dewaarden van de gemeenschap en hoeft ook geen bijzondere deugden te bezitten. Sterkernog, de persoon van de rechter moet zo veel mogelijk op de achtergrond blijven. De vraagnaar neutraliteit en objectiviteit vereist dat ‘het persoonlijke’ en ‘het subjectieve’ zoveelmogelijk verdwijnen. Een rule of law and not of men impliceert een scherpe scheiding tussende professionele rol, aan de ene kant, en de privé-persoon, aan de andere. Het betekent echterook dat het rechterschap een gewone baan wordt als alle andere.

Box 13 Rechters als gewone mensen

“ ‘Vroeger voelden rechters zich toch een beetje boven het volk verheven, ze vormden een elite. Het is goeddat het een normale baan wordt, waaraan gewone eisen kunnen worden gesteld. Weet je dat ik niet eens eenvakantiekaart had… Kennelijk werd van rechters verwacht dat ze hun vakantie zelf bijhielden.’”

Rechter Marc de Werd in: ‘Onder rechters’, Volkskrant magazine 9 december 2000 p. 27

“De rechter als gewone man: alle gesprekspartners onderstreepten het veranderingsproces binnen de rechter-lijke macht. Een elite vormen rechters allang niet meer. Ze worden getutoyeerd, zelfs de rechtbankpresident.Meer dan de helft is vrouw. Ze zijn wel academisch gevormd, maar dat er slechts wordt gegolfd, gebridgeden gewandeld, is een mythe.”

‘Onder rechters’, Volkskrant magazine 9 december 2000 p. 27


31

De eigen normen, waarden, smaakoordelen en emoties bewaart de ware professional voorzijn privé-leven. Het wordt als een kwaliteit beschouwt om je niet teveel emotioneel enpersoonlijk te engageren; je moet niet teveel geïnvolveerd of te betrokken raken, maar jenuchter beperken tot de feiten en de regels. Een ware professional houdt een zekere distantie,is zakelijk en laat zich leiden door zijn technische expertise en niet door zijn persoonlijkevoorkeuren, en al helemaal niet door zijn emoties.

Omdat hij alleen specifieke formele kennis van het positieve recht en haar toepassing claimt,zal hij zich ook niet voorstaan op bijzondere persoonlijke eigenschappen en vaardigheden.De rechter is objectief controleerbaar in het werk dat hij doet en de verdere karakter-eigenschappen of persoonlijke kwaliteiten doen er nu in principe net zo weinig toe als depersoonlijke eigenschappen van de technische ingenieur die een brug bouwt. Het maakt in principe dus ook niet uit wat deze rechter in zijn privé leven doet, als hij werk en privémaar goed gescheiden houdt.

Het past trouwens goed in deze logica dat, als er toch onzekerheid is over de invulling vande publieke rol – over de beroepsethiek – van de rechter, er ook hier weer de neiging bestaatom te juridiseren. Recentelijk zijn er pogingen gedaan om beroepscodes te formuleren waarprofessionals zich aan vast kunnen houden en waar het publiek zich op kan beroepen als erreden is tot klagen over de integriteit van rechters, advocaten of notarissen. Als we onzekerzijn en bang voor willekeur, is de impuls om het te gaan ‘regelen,’ en objectiviteit na te strevendoor middel van regels, in moderne samenlevingen nauwelijks te weerstaan.


32


Barry, B.Justice as Impartiality, Oxford University Press Oxford UK 1995

Berger, P., ‘On the Obsolescence of the Concept of Honor’ in: Hauerwas S., & MacIntyre, A., Revisions, ChangingPerspectives in Moral Philosophy, University of Notre Dame Press Notre Dame In. 1983

Bourdieu, P., ‘The Force of Law’: Toward a Sociology of the Juridical Field, The Hastings Law Journal Vol. 38 July 1987

Brint, S.In an Age of Experts, The Changing Role of Professionals in Politics and Public Life, Princeton University PressPrinceton NJ 1994

Brouwer, J. G.Wat maakt een goed jurist? Over academische vorming en het recht, Boom juridische uitgevers 2005

Clarke, J., & Newman, J.The Managerial State, Sage Publications London 1997

Dahrendorf, R.The Modern Social Conflict, An Essay in the Politics of Liberty, University of California Press Berkeley Ca 1988

De Montesquieu, C.The Spirit of the Laws, Cambridge University Press Cambridge UK 1989

Friedman, L. M.Total Justice, Russell Sage Foundation New York, 1985The Republic of Choice, Law, Authority, and Culture, Harvard University Press Cambridge Mass. 1990

Hart, H. L. A.The Concept of Law, Oxford University Press Oxford UK 1960

Loth, M. L. , & Gaakeer, A. M. P.Meesterlijk recht, Boom Juridisch Den Haag 2005

Rousseau, J.J. The Social Contract, Penguin Books London 1968

Sandel, M.Democracy’s Discontent, America in Search of a Public Philosophy, Harvard University Press Cambridge Mass.1996

Sennett, R.The Fall of Public Man, Norton & Company New York 1992Respect, The formation of character in an age of inequality, Penguin books 2003

Taylor, C.The Ethics of Authenticity, Harvard University Press Cambridge Mass. 1989


33

Wiarda, G. J. Drie typen van rechtsvinding, W. E. J. Tjeenk Willink Deventer 1999

Zijderveld, A. C.The Abstract Society, A Cultural Analysis of our Time, Doubleday & Company Inc. New York 1970

rechtstreeks 3/2006 De efficiënte rechter

4 De efficiënte rechter

4.1 Consumentisme en ‘managerialism’In de voorgaande twee paragrafen werd er een verticale verhouding tussen het recht en deburger veronderstelt. Het recht is boven de burger gesteld en normeert zijn doen en laten.In een democratie zijn de burgers echter zelf gezamenlijk de wetgever: met behulp van hetrecht regeert het volk zichzelf. ‘De staat was er voortaan voor ons, om onze belangen tewaarborgen en te dienen,’ lazen we bij Maurits Barendrecht. Dan is het een kleine stap omde verhouding tussen burger en overheid en dus ook de verhouding tussen burger en recht,niet langer als verticaal, maar als horizontaal te zien. Daar waar het ooit vanzelfsprekend of‘natuurlijk’ leek om de staat te zien als boven de burger gesteld, is het nu meer en meer van-zelfsprekend om de staat te beschouwen als het instrument van de burger om zijn belangente dienen.

Het recht is volgens minister Donner niet meer en niet minder dan een ‘gebruiksartikel,’ en een van de doelstellingen van zijn beleid is dan ook het ontwerpen van een ‘bruikbarerechtsorde.’ De belangen en behoeften van de burger zijn de norm – wat is anders de normin een democratische samenleving? – en recht en overheid zijn de instrumenten om debelangenbehartiging en de behoeftebevrediging van de burger te faciliëren. De modernemondige burger mag en kan daarbij best kritisch en veeleisend zijn. Maar hoe kritisch enveeleisend de burger ook is, het is ondemocratisch om de eisen die de burger stelt nietserieus te nemen.

Box 14 Consumentisme en democratie

“Democratisering van het bestuur – door allerlei vormen van inspraak, maar ook het mantra ‘de kiezer heeftaltijd gelijk’ – maakten de burger nog zelfverzekerder tegenover autoriteiten. Elke beslissing waarmee hij hetniet eens is, ervaart hij als een schending van zijn democratische rechten. De belangrijkste oorzaak is misschiendat directe behoeftebevrediging door steeds meer mensen als een recht wordt ervaren.”

‘Een ambulance en gauw een beetje, Agressie tegen politie en hulpverleners nemen toe’ in Zaterdags Bijvoegsel

5 augustus 2006, p. 10

“The ideology of consumerism contests the authority of specialists by asserting what might be called populistgeneralism. Populist generalism is deeply embedded in the assumptions of liberal economics and closelyrelated to those of liberal democracy. Essentially, it asserts that average people with ordinary human abilitiesare capable of learning and knowing all that is necessary in order to make economic and political choices thatwill serve their own best interest without specialists to choose on their behalf. […] The customer is alwaysright, and the people are always right. Specialized knowledge must serve rather than command in both themarket and the polity.”

Freidson, E., Professionalism, The third logic, Polity Press Cambridge UK 2001, p. 116

34


35

Als de burger zelf het beste weet wat goed voor hem is, en als de overheid er is voor deburger en niet andersom, dan zijn de traditionele verhoudingen aan het veranderen. De huidige cultuur van ‘consumentisme’ sluit vrij naadloos aan bij een kritischer en veel-eisender houding ten opzichte van de overheid. De burger stelt zich steeds vaker op als een kritische ‘consument’: hij beschouwd zich als een ‘klant’ van de overheid die rechtheeft op een goed ‘product’ en op goede ‘service’ voor een redelijke prijs.

Voor de traditionele overheid is dit echter een probleem. Hiërarchisch georganiseerdeoverheidsinstellingen zijn echter traditioneel niet gewend zich horizontaal tegenover deburger te verantwoorden. Overheidsdienaren waren gewend zich ‘bottom up’, oftewel‘verticaal’ te verantwoorden ten opzichte van het bestuur en niet direct ten opzichte van de ‘klant’ die voor hen staat.

Een dergelijke meer horizontale vorm van verantwoording betekent dat overheid meer naarbuiten gericht moet zijn dan ze traditioneel gewend was. Het betekent dat ze meer openmoeten staan voor de behoeften en belangen van de burgers en dat ze hun organisatieszodanig moeten inrichten dat deze behoeften daadwerkelijk serieus worden genomen. De overheid moet gemakkelijk toegankelijk zijn voor de individuele burger. De overheidmoet misschien zelfs actief op onderzoek uitgaan wat de behoeften en belangen van deburger eigenlijk precies zijn en niet doen alsof ze daar ver boven verheven is. De cultuurvan consumentisme sluit nu goed aan bij de cultuur van ‘managerialism.’ Professionelemanagers claimen namelijk dat ze weten wat klanten willen, dat ze ‘horizontaal’verantwoording verschuldigd zijn en concreet kunnen worden afgerekend met betrekking totprijs en kwaliteit van het ‘product,’ en dat ze kennis hebben van organisaties die debehoeften en belangen van de klanten efficiënt kunnen dienen.


36

De moderne burger wil nog al wat van de overheid. In de verschillende politieke arena’sproberen burgers en hun belangenvertegenwoordigers om hun wensen op de agenda tekrijgen en wordt gestreden om de politieke middelen om deze verlangens te realiseren. Dit blijft een strijd waarin een beroep op gedeelde waarden en normen vaak weinig houtzal snijden omdat we het daar in een pluriforme samenleving vaak niet over eens worden.In een pluriforme samenleving zijn de burgers verdeeld over de vraag welke waarden enbelangen voorrang verdienen. Maar ondertussen zijn de verlanglijstjes eindeloos en demiddelen schaars. We zullen dus, of we het nu willen of niet, een discussie moeten voerenover de optimale inzet van de middelen in dienst van de concrete belangen en behoeftenvan de burgers.

Box 15 ‘Managerialism’

“[…] managerial regimes stress accountability to users, and promise best service to customers, tested bycustomer satisfaction ratings and performance in league tables. […] The rationalism of managerialism providesa non-partisan (and depoliticised) framework within which choices can be made. Competing values arereduced to alternative sets of options and costs and assessed against their contribution to the organisation’sperformance. […] The calculative technologies of managerialism thus provide a foundation for enacting thenew logics of rationing, targeting and priority setting. Its quantitative and evaluative technologies form thebasis for the new roles of contracting, audit and regulation. The scientific knowledges which they deployposition managers as neutral and impersonal.”

Clarke, J. & Newman, J., The managerial state, Sage publications London 1997, p. 66

“De managementmodellen die worden gehanteerd pretenderen veelal een soort algemene ‘logische’ structuurbloot te leggen van organisaties. Daartoe vindt een formalisering plaats van de organisatiestructuur waarin dewerkzaamheid ervan wordt opgevat als een ‘proces’ dat in bepaalde factoren kan worden ontleed. Het gaaterom dit proces zo efficiënt mogelijk in te richten en de grootst mogelijke effectiviteit van menselijke activiteitte genereren. […] De factoren van een ‘functie’ moeten worden vastgesteld en in termen van input en outputberekenbaar worden gemaakt. Daarbij is men gericht op de efficiëntste inrichting van werk. Het managementontleedt het bedrijfsproces in factoren en controleert en stuurt aan op basis van ‘objectieve’ meetbaregegevens. Men wil kwantificeren.”

Verbrugge, A., ‘Geschonden beroepseer,’ in: Van den Brink, G., Jansen, T. & Pessers, D., Beroepszeer, Waarom Nederland niet

goed werkt, Boom Amsterdam 2005, pp. 118, 119


37

In de eerste plaats kunnen we, als we het inhoudelijk niet eens kunnen worden, een zuiverprocedureel criterium hanteren voor de verdeling van de middelen: ‘de meeste stemmengelden’ en de ‘kiezer heeft altijd gelijk’. Democratie wordt dan gezien als een geheel van in-stituties en praktijken om de behoeften en belangen in de maatschappij op het spoor te komen.Vervolgens moeten we, als we het inhoudelijk niet eens kunnen worden, de discussie aangaanover de verschillende opties en het ‘kostenplaatje’. ‘Competing values are reduced to alter-native sets of options and costs,’ schrijven Clark en Newman. Dit biedt namelijk de moge-lijkheid om in een verdeelde samenleving op een neutrale en effectieve manier toch totcompromissen en beslissingen te kunnen komen.

In die discussie blijkt er dan toch één belang zijn dat iedereen deelt: het belang van efficiency.Als de verlanglijstjes van de burger eindeloos lang zijn, maar de middelen altijd schaars, danzal niemand betwisten dat we zo weinig mogelijk middelen moeten verspillen. Hier kunnende kennis en vaardigheden van de moderne professionele manager ook een belangrijke rol spelen. De manager vertegenwoordigt immers in het bijzonder kennis van efficiënteorganisaties. Maar om de efficiency te meten en te verbeteren moeten het management het bedrijfsproces in kaart brengen en vervolgens controleren en aansturen “op basis van‘objectieve’ meetbare gegevens” want er moet immers verantwoording worden afgelegd,managers moeten kunnen worden gecontroleerd en worden ‘afgerekend.’ En daarom wilmen ‘kwantificeren.’

4.2 De (quasi-) marktEen overheid die niet aan de verwachtingen voldoet, moet niet alleen de gelegenheid gevenom te kunnen klagen zodat ze daar van kan leren. Ze moet ook concreet kunnen worden‘afgerekend’ door de burger op haar falen. Maar als we over afrekenen gaan spreken, dan ishet nog maar een kleine stap om in helemaal in ‘markttermen’ over de verhouding tussende burger en de overheid te denken. Op de markt is klant immers ‘koning’ want daar kunnenklanten ‘stemmen met hun voeten.’ Dit maakt de markt bijzonder democratisch en het maaktde markt ook tot een institutie waarmee we de verhoudingen verder kunnen democratiseren.


38

De markt biedt prikkels aan de producenten om de belangen en behoeften van de consumentenserieus te nemen. Op de markt is de ‘macht aan de consument’ en dit zal over het algemeenleiden tot een zo divers mogelijk aanbod en voor een redelijke kwaliteit voor een lage prijs.De producenten beschouwen de vraag van de consument als een ‘gegeven’ en zullen nietgeneigd zijn te gaan moraliseren. Elk individu kan dus zijn preferenties zelf bepalen envervolgens zelf kiezen hoe hij zijn voorkeuren het beste kan realiseren. De markt is dusliberaal: de individuele voorkeuren van de consument zijn de norm. De markt is tegelijkertijddemocratisch: de burger kan zelf kiezen uit een ruim aanbod en stemmen met zijn voetenals hij niet tevreden is.

We mogen bovendien verwachten dat de burgers zich op de markt nuchter en zakelijk zullengedragen. De oppervlakkige en instrumentele relaties die mensen met elkaar op de vrije marktaangaan, kunnen een grote bevrijding betekenen ten opzichte van de door moralisme enpaternalisme gekenmerkte traditionele gemeenschappen. De combinatie van een gebrekaan onderlinge (emotionele) betrokkenheid en het gedeelde belang van een redelijke kwaliteitvoor een lage prijs, leidt tot tolerantie en pragmatisme.

Box 16 Markt, democratie en recht

“At the heart of the discourse of consumerism lies the notion that the best way of ensuring greater user choiceand user power is through the market-place.”

Clarke, J., and Newman, J., The Managerial State, Power, Politics and Ideology in the Remaking of Social Welfare,

Sage Publications London 1997, p. 112

“The institution of the market is celebrated by its proponents because in their view it is democratic – eachperson brings to the market his own values and can ‘maximize’ them his own way – and because it is creativeand open, leaving the widest room for individual choice and action. The market establishes a communitybased upon a competitive process which allows each person freedom to choose what to do with what is his.”

White, J. B., Justice as Translation, An Essay in Cultural and Legal Criticism, The University of Chicago Press Chicago 1990, p. 62

“Wat maakt de rechtsstaat nu zo star? Wie naar de redenen zoekt, vindt er al snel zoveel dat zijn verontwaar-diging omslaat in begrip. De centrale instituties van de rechtsstaat, zoals rechterlijke macht, Raad van State,wetgevingsafdelingen op ministeries, Openbaar Ministerie, Ministerie van Justitie en parlement, hebben eenmonopolie. Zij krijgen dus geen concurrentieprikkels tot innovatie.”


worden georganiseerd,’ NRC Handelsblad ‘Opinie & Debat’ 1 juli 2004, p. 9


39

De Oostenrijkse econoom Ludwig von Mises stelde dat de vrije markt hét recept biedt tegenoorlog en dit was ook één van de ideeën die geleid hebben tot Europese Unie: een gemeen-schappelijke markt en de resulterende economische samenwerking en onderlinge economischeafhankelijkheid zou een nieuwe oorlog in Europa moeten voorkomen. Juist de pragmatischezakelijkheid op de markt voorkomt dat de burgers elkaar met een beroep op waarden enprincipes op leven en dood gaan bestrijden.

De vrije markt heeft nog een derde belangrijke ‘selling point’. Mensen zijn over het algemeenniet uit zichzelf geneigd om efficiënt met schaarse middelen om te gaan. En de overheiddus ook niet. Dat is ook de voornaamste reden waarom economen nog al eens kritisch zijnover monopolies: organisaties en bedrijven met een monopolie positie krijgen geen ‘prikkels’om zich veel van de wensen van de consumenten aan te trekken en om de kosten laag tehouden. Op een vrije markt met meerdere aanbieders zullen consumenten de producentenechter ‘afrekenen’ als de prijs of prijs/kwaliteit-verhouding hen niet zint: ze gaan naar deconcurrent. De vrije markt is dus niet alleen liberaal, democratisch en bevorderlijk voor devrede, het biedt ook prikkels tot efficiency.

De instituties en praktijken van het recht lijken niet erg democratisch en efficiënt. Sterkernog, de juristen en hun instituties lijken erg traditioneel, conservatief en dogmatisch te zijn.Barendrecht gebruikt het woord ‘star’ als hij de rechtsstaat beschrijft en betoogt dat hetinderdaad te maken heeft met het feit dat juristen geen ‘prikkels’ krijgen om zich iets vande behoeften en belangen van de burger aan te trekken. Ze hebben immers een monopolieop juridische dienstverlening. Al zouden ze het willen, hun klanten kúnnen niet bij zeweglopen want er is geen alternatief. De klanten komen toch wel en dat maakt juridischeprofessionals ontoegankelijk, gemakzuchtig, en duur. Sterker nog, de klanten komen steedsvaker en massaler. De vraag naar recht is de afgelopen decennia flink toegenomen.


40

Het recht is hét instrument van de politiek om de verlanglijstjes van de burgers te realiserenen het lijkt dus bijna inherent aan de democratische samenleving dat het recht het middellijkt om ‘al het leed van de moderne maatschappij’ op te lossen. We kunnen inderdaadstellen dat de ‘vraag’ naar recht enorm is toegenomen. Maar het aanbod niet, of veel minder.Het gevolg is dat er voortdurend grote achterstanden dreigen te ontstaan bij rechtbanken en dat juridische dienstverlening door advocaten en notarissen als duur en inflexibel wordtbeschouwd. Economen zullen betogen dat er iets aan de ‘aanbodkant’ moet gebeuren omdeze problemen op te lossen.

Maar er speelt nog een belangrijke factor. De vraag naar recht is zelden een vraag naar rechtin abstracto; het is zelden een vraag naar recht als een mooi systeem van regels en procedures.De regels zijn geen doel op zich, de burger wil bepaalde concrete doelen gerealiseerd zien:welvaart, sociale rechtvaardigheid, gezondheid, milieubescherming, noem maar op. Het zal

Box 17 Overvraagd recht

“Natuurlijk vervult het openbaar ministerie een niet onbelangrijke rol in de samenleving. Maar soms voelt hetof al het leed van de moderne maatschappij door de jongens en meisjes van het OM moet worden opgelost.De verwachtingen zijn te hoog gespannen.”

Vrij Nederland 11 oktober 2003, p. 63

“Sinds de jaren tachtig en negentig zijn een heleboel feiten strafbaar geworden die dat naar mijn idee nooithadden mogen worden. Het rechterlijk apparaat raakt daardoor geweldig overbelast.”

Rechter Peter Bender in: Volkskrant magazine 9 augustus 2003, p. 18

“Soms is een boom in de tuin van de buren al reden voor een proces. Steeds meer Nederlanders stappensteeds sneller naar de rechter, meent vijfenzestig procent van de rechters en officieren van justitie. Het aantalbestuurs- en civiele procedures neemt schrikbarend toe. Twee derde van de ondervraagden begrijpt wel hoedat komt. De afgelopen twaalf jaar is de samenleving veel ingewikkelder geworden. De kans op onderlingeconflicten en geweld neemt daardoor toe, denken de leden van de rechterlijke macht. Dat merken ze ook in het strafrecht, waar de VN- enquête op is toegespitst. De hoeders van orde en recht zien zich niet alleengeconfronteerd met almaar méér zaken, het gaat ook om zwaardere delicten. De burger voelt zich daardoorniet meer veilig; een hot item, ook in de politiek. De overheid heeft haar hoop gevestigd op een nouveauté:het afsluiten van ‘prestatiecontracten.’ Bewindslieden ondertekenen samen met burgemeesters, politiecorpsenen het openbaar ministerie convenanten. De politie heeft beloofd meer zaken aan te brengen bij het openbaarministerie, dat heeft toegezegd meer verdachten te zullen vervolgen.”

‘Rechterlijke macht onder vuur, VN- enquête in Vrij Nederland 11 oktober 2003, p. 33


41

niemand ontgaan zijn dat de laatste jaren de behoefte aan veiligheid hoog op de politiekeagenda staat en het recht is weer het belangrijkste instrument – ‘gebruiksartikel’ – om eencomplex geheel van beleidsdoelen op dit terrein te realiseren. De burger zal niet tevredenzijn als dit leidt tot een mooi geheel van regels en procedures, maar wil merken dat door deeffectieve bestrijding van de criminaliteit zijn wijk veiliger wordt. De burger wil dus eigenlijkgeen recht, maar wil concrete resultaten.

Om vraag en aanbod beter op elkaar af te stemmen, wordt geëxperimenteerd met ‘prestatie-contracten’ en hier komen het marktdenken en het recht dicht bij elkaar. Er wordt hier eensoort ‘quasi-markt’ gecreëerd. De burgers geven te kennen dat ze meer ‘waar voor hun geld’willen en dus tekent de overheid ‘convenanten’ waarin bepaalde prestaties worden beloofd.Bij voorkeur worden er concrete beleidsdoelen – ‘targets’ – geformuleerd waarna we kunnencontroleren – ‘meten is weten’ – of ze gehaald worden door de overheid. Er kunnen sanctiesworden afgesproken voor het geval de overheid de afgesproken doelen niet haalt; bijvoor-beeld in de sfeer van de budgettering, of door middel van ‘outputfinanciering’. Deze komenin de plaats van de sancties die consumenten op een vrije markt hanteren: vertrek naar eenconcurrerende aanbieder.

In de wereld van advocatuur en notariaat gaat men al verder dan het creëren van een quasi-markt. Hier wordt geëxperimenteerd met echte marktwerking om de klantvriendelijkheiden de efficiency van deze professionals te vergroten. De zekerheden, of de privileges, zoalshet systeem van vaste declaraties die advocaten en notarissen traditioneel werd gegund,werden toch al met het nodige wantrouwen bekeken in de samenleving. Het gevoel leeft datdeze privileges juristen een zo veilige positie biedt dat ze het zich kunnen veroorloven omzich niet al te veel van de wensen in de maatschappij aan te trekken. In een vrije markt moeter echter worden gestreden voor de gunst van de klant en de hoop is dat de advocaten ennotarissen nu meer vraaggericht en kostenbewust worden. De idee is dat de markt prikkelsbiedt om flexibeler, responsiever, en efficiënter te worden.

4.3 De efficiënte rechterIn een overbelaste rechtsorde is effectiviteit en efficiency van groot belang, omdat de legi-timiteit van het recht sterk zal lijden onder gebrek aan snelheid en resultaat. Deze nieuweomstandigheden zullen juristen dwingen pragmatischer te worden en dat lijkt precies eendoel van de ‘cultuurverandering’ die wordt nagestreefd. Er zijn twee aspecten van een derge-lijke houding die van belang zijn voor een democratischer en efficiënter recht. Pragmatismeis een houding waarin een instrumenteel, toekomst- en resultaatgericht handelen voorop staat.


42

Dit staat in schril contrast met de neiging van juristen om juist op het verleden gericht tezijn: wat is er precies gebeurd? Bovendien contrasteert het met de neiging om op de regelsen niet op resultaten gericht te zijn. Resultaatgericht denken vereist echter dat juristen zichbeter bewust zijn wat burgers concreet bereiken en hoe dit met zo een efficiënt mogelijkeinzet van schaarse middelen kan gebeuren.

Een pragmatische jurist stelt zich niet dogmatisch, formalistisch en moralistisch op maardit impliceert, in de tweede plaats, ook een zeker relativisme met betrekking tot waardenen normen. Vooral in een structureel verdeelde moderne samenleving, lijkt het verstandigom waarden, ideeën en overtuigingen niet absoluut te nemen. Als je dergelijke waarden enideeën beschouwt als een middel, en niet een doel op zich, biedt pragmatisme een maniervan denken waarin we confrontatie kunnen mijden en gemakkelijker tot compromissenkunnen komen. We moeten dus niet al te principieel omgaan met de abstracties van onsdenken (en van het recht) maar de blik gericht houden op concrete behoeften en belangenen op de efficiënte inzet van de schaarse middelen.

Niet alleen advocaten, notarissen en officieren worden geconfronteerd met het feit dat demaatschappelijke realiteit heeft geleid tot nieuwe eisen aan professioneel handelen. Er is ookvoor de rechter een nieuwe situatie ontstaan. De lange doorlooptijden, nodeloos formalismeen de slechte toegankelijkheid van de rechterlijke macht worden als klantonvriendelijkbeschouwd. De rechter weet zich geconfronteerd met een roep om een grotere openheid voorde behoeften en belangen in de samenleving en de burger eist een snellere en efficiëntereafwikkeling van de procedures. De rechterlijke heeft macht ook een soort ‘prestatiecontract’moeten tekenen waarin zij heeft moeten beloven om, in ruil voor een verruiming van debudgetten, de bedrijfsprocessen te moderniseren. De rechter betreedt daarmee de wereldvan ‘modern management’, de wereld van ‘benchmarking,’ ‘audits’ en ‘outputfinanciering.’


43

Als efficiëntie belangrijk wordt, dan zal de cultuur van ‘managerialism’ dominanter worden.De managers van de organisatie zullen hun positie ten opzichte van de professionals kunnenen moeten versterken. De managers zorgen dat ze op de hoogte zijn van wat de ‘klanten’van het recht willen en zorgen dat de klanten op de meest efficiënte wijze worden bediend.De zakelijke en berekenende cultuur van managerialism zal echter niet alleen de rechterlijkeorganisatie veranderen, maar zal ook de houding van de professionals in de organisatie – van de rechters – beïnvloeden. Niet voor niets gaan de herstructureringen en reorganisa-ties ook vaak gepaard met een streven naar een ‘cultuurverandering.’

Omdat de organisatie moet ‘overleven’ in een met kritische consumenten bevolkte omgeving,moeten de professionals zelf ook managementkwaliteiten ontwikkelen. Dat wil zeggen, de moderne rechter is een ‘case manager’ die goed luistert naar wat de klanten precieswillen en die vervolgens probeert efficiënt deze doelen te realiseren. Dit vereist responsiviteit,flexibiliteit, doelgerichtheid en kostenbewustzijn van rechters. Juridisch moralisme en

Box 18 De rechter-manager

“Bij de bestuurlijke reorganisatie van de rechterlijke macht die in aantocht is, wordt wel de vrees uitgesprokendat rechtbanken kille vonnissenfabrieken zullen worden. Er moet efficiënter worden gewerkt, de minister eistmeer rechtszaken voor zijn gulden. Maar eigenlijk zijn de rechtbanken al fabrieken, waar aan de lopende banduitspraken en vonnissen worden afgeleverd. In elk geval in Amsterdam.”

Rechter Jan Peeters in: ‘Onder rechters’ Volkskrant magazine 9 december 2000 pp. 25, 26

“Sinds balpennen en briefpapier voor de rechtbank niet meer door het departement worden verstrekt maarDen Haag met een lump sum over de brug komt, verschoof de taakomschrijving voor rechtbankpresidentenvan filiaalhouder geleidelijk in de richting van directeur van een onderneming. Ze voeren personeelsbeleid,zijn verantwoordelijk voor adequate huisvesting en bewaken budget, rendement en efficiency. ‘Het is hier eenproductiebedrijf, vindt de Rotterdamse rechtbankpresident Erik van de Emster. Het ‘product’ bestaat uittientallen tot honderden vonnissen per dag.”

Rechter Erik van de Emster in: Vrij Nederland 11 oktober 2003, p. 48

“De tijd dat de rechter zelf in alle zaken een uitspraak schreef ligt nagenoeg achter ons. ‘Delegatie’ is op dit moment het sleutelwoord binnen de gerechten. In het kader van efficiency- en kwaliteitsdenken wordenverantwoordelijkheden op een zo laag mogelijk niveau in de organisatie gelegd en dure krachten ingezet op zaken die daarom vragen. […] Onder ideale omstandigheden kan de rechter volstaan met het zetten vaneen handtekening.”

Rechter H.C. Naves, Wat maakt een goed jurist? Over academische vorming en het recht’, Boom juridische uitgevers 2005, p. 118


44

formalisme worden nu eerder een onderdeel van het probleem dan een oplossing. Dogmatismeen formalisme zijn voor de moderne pragmatische rechter-manager pejoratieve termen.

Het betrekkelijke relativisme, de responsiviteit, flexibiliteit en zakelijkheid van de efficiënterechter maken dat er geen bijzonder persoonlijk engagement wordt gevraagd. De rechterhoeft zich niet in het bijzonder verantwoordelijk te voelen voor de waarden van de gemeen-schap of voor het recht als een objectief systeem van regels. De nadruk komt immers meerte liggen op het behalen van (bij voorkeur meetbare en dus controleerbare) resultaten en op de manier waarop dit resultaat wordt behaald. De nadruk ligt niet meer op de vraag hoebeslissingen moreel of juridisch-technisch moeten worden gerechtvaardigd.

De efficiënte rechter kan zakelijk, neutraal en onpersoonlijk blijven en in die zin is dezerechter een ‘expert’ net als de neutrale rechter van de vorige paragraaf. Voorzover hijconcrete resultaten en efficiëntie nastreeft is hij berekenbaar en controleerbaar en dus hoefthij niet persoonlijk betrokken te raken. Deze rechter zal ook geen bijzondere nadruk leggenop beroepstrots, of op zijn ‘professionele eer’ en ‘reputatie,’ want dat maakt de jurist juist

Box 19 De pragmatische rechter

“De ene rechter is geneigd zaken formalistisch te behandelen, en let bijvoorbeeld erg op termijnen, deander bekijkt de zaak wat praktischer, en let meer op de uitkomst ervan.”

Rechter Ellis Houweling in: ‘De rechter, het oordeel en de stem des volks’ ‘M’ augustus 2003, p. 57

“Als men zich afvraagt wat een goed jurist maakt, kan dit immers ook zien op de vraag wat een goed juristtot stand brengt. […] Een succesvol goed jurist is een Macher: een persoon met daadkracht.”

F. E. J. Beekhoven van de Boezem & D. C. baron van Wassenaer, ‘Over kennen, kunnen en doen’, in: Brouwer, J. G.,

Wat maakt een goed jurist? Over academische vorming en het recht’, Boom juridische uitgevers 2005, p. 24

“But there is no intrinsic or fundamental difference between how a judge approaches a legal problem andhow a businessman approaches a problem of production or marketing.”

Posner, R. A., Law, Pragmatism and Democracy, Harvard University Press Cambridge Mass. 2003, p. 73

“The judge has to make a policy choice, and the choice is dictated by the results of surveying andevaluating the consequences of alternative choices: consequences for the rule of law, for the parties, for theeconomy, for public order, for civilization, for the future – in short for society.”

Posner, R. A., Problems of Jurisprudence, Harvard University Press Cambridge Mass. 1990, p. 133


45

voor buitenstaanders juist vaak zo ontoegankelijk en gesloten. De efficiënte rechter voeltzich niet boven de behoeften en belangen van de burgers verheven maar is juist open enlaagdrempelig. Hij zal niet oordelen maar faciliëren.

Verder valt op dat deze rechter een sterke loyaliteit heeft ten opzichte van de organisatiewaarin hij werkt. Hij realiseert zich dat de belangen van de organisatie ook zijn belangenzijn, en dat hij in een succesvolle efficiënte organisatie meer kan bereiken dan alleen. Een dergelijke organisatie maakt namelijk goede samenwerking en het delen van kennismogelijk. Bovendien ‘worden verantwoordelijkheden op een zo laag mogelijk niveau in de organisatie gelegd en dure krachten ingezet op zaken die daarom vragen,’ zoals Navesschrijft. Dat betekent dat de rechter zich kan beperken tot denkwerk over zaken die echtzijn aandacht vereisen.

Rechters die niet mee willen veranderen met de organisatie, weigeren dat vaak met eenberoep op andere loyaliteiten, zoals die aan het recht of aan de gemeenschap als geheel.Maar in een moderne organisatie kunnen rechters verwachten dat met behulp van prikkelsuit de organisatie een cultuur- en mentaliteitsverandering kan worden geforceerd. Zoalsadvocaten en notarissen door marktprikkels pragmatischer moeten worden, zo zullenbijvoorbeeld productiequota de rechters motiveren om kostenbewuster en efficiënter tewerken. Zo werkt modern management: productieprocessen in kaart brengen, kwantificerenen vervolgens met behulp van incentives de efficiency van de organisatie maximaliseren.

Maar rechters die bloot worden gesteld aan dergelijke ‘prikkels’ zouden op hun beurt ookde burgers kunnen ‘prikkelen’ om pragmatischer te zijn. Niet alleen de rechter zelf moetgericht blijven op de feiten, op de toekomst en op concrete resultaten. Dit geldt dan net zogoed voor de burgers die in een conflict verwikkeld zijn. Het is vaak nuttig om de dogmatischeen formalistische discussie over juridische waarden, regels en rechten kort te sluiten. Van eentijdrovend en emotioneel meningsverschil over het verleden moet de discussie veranderdworden in een constructief overleg over de toekomst, over concrete doelen en over deefficiënte inzet van schaarse middelen om die te bereiken. Een moderne overvraagde rechts-orde in een pluriforme samenleving kan niet overleven zonder dergelijk pragmatisme.


46


Aubert, V.The Hidden Society, The Bedminster Press Inc. Totowa NJ 1965

Clarke, J., and Newman, J.The Managerial State, Power, Politics and Ideology in the Remaking of Social Welfare, Sage PublicationsLondon 1997

Friedman, L. M.The Horizontal Society, Yale University Press New Haven 1999

Freidson, E.Professionalism, The Third Logic, Polity Press Cambridge UK 2001

Geest, G. de, Hoe maken we van de rechtswetenschap een volwaardige wetenschap?, NJB 9 januari 2004 afl. 2

Hayek, F. vonThe Road to Serfdom, The University of Chicago Press Chicago Ill. 1994

Menand, L.The Metaphysical Club, A Story of Ideas in America, Farrar, Strauss and Giroux New York 2001

Newman, J.Modernising Governance, New Labour, Policy and Society, Sage London 2001

Nonet, P., & Selznick, P.Law & Society in Transition, Toward Responsive Law, Transaction publishers London 2001

Posner, R.A.The Problems of Jurisprudence, Harvard University Press Cambridge Mass. 1990Overcoming Law, Harvard University Press Cambridge Mass. 1995The Problematics of Moral and Legal Theory, Harvard University Press Cambridge Mass. 1999

Unger, R.M.Passion, An Essay of Personality, The Free Press New York 1984

Verbrugge, A.‘Geschonden beroepseer,’ in: Van den Brink, G., Jansen, T. & Pessers, D., Beroepszeer, Waarom Nederland nietgoed werkt, Boom Amsterdam 2005

White, J. B.Justice as Translation, An Essay in Cultural and Legal Criticism, The University of Chicago Press Chicago 1990

Zijderveld, A.C., The Institutional Imperative, The Interface of Institutions and Networks, Amsterdam University Press Amsterdam2000

rechtstreeks 3/2006 De coöperatieve rechter

47

5 De coöperatieve rechter

5.1 De vervreemde samenleving De moderne samenleving wordt bevolkt door onafhankelijke, mondige burgers die snelnaar juridische middelen grijpen om voor hun rechten op te komen. Bovendien zijn dezeburgers gewend geraakt om problemen met consumentenvaardigheden op te lossen. Omdatde verhoudingen in de samenleving horizontaler zijn geworden, lijden de traditioneleautoriteiten in de gemeenschap (waaronder overheidsdienaren) aan gezagsverlies. Dit heeftook te maken met het feit dat onze gemeenschap door de individualisering en toenemendemobiliteit pluriformer is geworden. Het is dan ongetwijfeld moeilijker om uitspraken tedoen waar iedereen zich even goed mee kan identificeren. Objectiviteit en efficiëntie zijnook in het recht belangrijke waarden geworden en de moderne rechter moet zich aanpassenaan deze nieuwe maatschappelijke realiteit omdat hij anders niet kan functioneren. Hetrecht loopt daarmee in de pas met cultuurveranderingen die sinds de Verlichting in eensteeds hogere versnelling plaatsvinden.

Box 20 Cultuurkritiek

“De moderne cultuurkritiek kent sinds de Verlichting een rijke traditie, waarin voortdurend dezelfde thema’sterugkeren: verlies van religieuze zingeving, toenemende vervreemding, dreigende desintegratie, oprukkendnihilisme, de macht van het geld, de technologie die mens boven het hoofd groeit. Tel je alle kwalen bijelkaar op, dan mag het een wonder heten dat we er nog zijn als beschaving. Maar ook wordt duidelijk datalle remedies kennelijk vergeefs zijn geweest, want de ziekte is niet alleen nooit verdwenen maar, als we deopeenvolgende cultuurcritici mogen geloven ook nog verhevigd.”

Arnold Heumakers, ‘De Fantoompijn van de God die verdween’, NRC Handelsblad ‘Boeken’ 30 juli 2004, p. 24

“Het hedendaags liberalisme lijkt steeds meer in het teken te staan van overmatig consumentisme (de vrijheidom te kopen) en van doorschietend gelijkheidsdenken, dat het liberalisme soms tot populisme maakt (allemeningen zijn gelijk, dus is de meest gehoorde mening maatgevend). Een veelgehoorde klacht is ook dathet liberalisme te sterk economisch en nauwelijks cultureel gemotiveerd is (de ongelimiteerde vrijheid om te verdienen). Het individualisme verwordt tot kortzichtig egoïsme (het gaat om mijn vrijheid, en wel nu).”

‘De moraal van de liberaal, Wat het hedendaags liberalisme nog steeds kan opsteken van John Stuart Mill, in ‘Boeken’

4 augustus 2006, p. 16


48

Immanuel Kant schreef over de Verlichting als ‘de emancipatie van het individu uit deonmondigheid die het aan zichzelf te wijten heeft’. De idee van de individuele menselijkewaardigheid en de onvervreemdbare vrijheidsrechten die deze waardigheid moet beschermen,had een enorme kritische potentie in de samenlevingen van achttiende eeuw en dat heefthet nog steeds. Het moderne recht bewaakt deze waardigheid en de liberale samenlevingdie haar serieus neemt. Een ander aspect van de Verlichting is echter ook steeds dominantergeworden in de moderne cultuur. De Verlichting bood ook een technologische kijk op mensen maatschappij – het idee van de ‘maakbare samenleving’ – dat in de loop van de tijd steedsdominanter werd en waarin het recht het belangrijkste instrument werd in dienst van debelangen en behoeften van de burger. Ook dit idee had een grote kritische potentie tenopzichte van de verhoudingen ten tijde van het ancien régime en nog steeds blijft het eenvooronderstelling van een democratische samenleving dat deze belangen en de behoeftener wezenlijk toe doen.

Het gezagsverlies van zowel traditionele autoriteiten – ‘vaderfiguren’ en ‘notabelen’ zoalsdominees, priesters, juristen, artsen, onderwijzers en leraren – als van de dienaren van demoderne overheid – ‘vadertje staat’ – laat zich goed begrijpen vanuit de processen vanliberalisering en democratisering. Maar als de kritische geest eenmaal uit de fles is, dankrijg je hem niet gemakkelijk meer terug. Verlichting is in essentie een kritische houdingten opzichte van de tijdgeest. Zij heeft een samenleving opgeleverd die zich nu ook kritischverhoudt tot de vorm die liberalisering en de democratisering in de moderne samenlevingheeft aangenomen. De kritiek richt zich op het ‘verlies van religieuze zingeving’, en op de‘toenemende vervreemding, dreigende desintegratie, op oprukkende nihilisme, op de machtvan het geld, en op de technologie die mens boven het hoofd groeit.’ Liberalisme dreigt teverworden tot egoïstisch consumentisme dat ‘te sterk economisch en nauwelijks cultureelgemotiveerd is.’ De Verlichting bijt zich in haar eigen staart, zouden we kunnen zeggen.

Vooral de toenemende ‘vervreemding’ die Arnold Heumakers noemt lijkt een thema waarmeeveel van de ongenoegens van de moderne burger zich laten verklaren. De burger ervaarteen kloof tussen hem en de overheid en kan zich slecht identificeren met diegenen die dezeoverheid vertegenwoordigen. Dat zal bijvoorbeeld veel te maken hebben met het complexeen ontoegankelijke juridische en economische jargon dat gebruikt wordt om overheids-beslissingen te rechtvaardigen. De voortdurende noodzaak van economische efficiency leidttot een cultuur waarin kille rekensommen van zeer gespecialiseerde experts – managers enbeleidsmedewerkers – de basis vormen van beslissingen die de burgers wel aangaan, maardie ze maar nauwelijks kunnen volgen. Bovendien heeft een ongebreidelde regelzucht een


49

‘woud’ van rechtsregels opgeleverd, waarin de burger al snel verdwaalt. Gespecialiseerdeexperts mogen dan de weg nog wel weten, het lukt vaak maar nauwelijks om beslissingen,die op basis van dit complexe systeem worden genomen, goed uit te leggen aan debetrokkenen.

De burger voelt zich machteloos en overgeleverd aan experts die (omdat ze objectiviteit enefficiency nastreven) een voor leken ontoegankelijk jargon gebruiken. Als de kritische burgerzich niet kan identificeren met de gang van zaken dan zal hij zich vervreemd voelen en een ‘kloof’ ervaren. De actieve ‘betrokkenheid’ van de burger met politiek en bestuur zalverminderen als de burger het gevoel heeft dat de experts niet in dezelfde wereld leven alshij. Hij zal dan gemakkelijk het gevoel krijgen dat hij als gewone burger ‘uit het zicht isverdwenen.’ Dit kan leiden tot een gevoel van crisis: ‘Er ontstaat een crisis in de democratie’kopt een artikel in het NRC Handelsblad van 28 januari 2006, want “het vertrouwen vande bevolking in parlement, regering en rechterlijke macht daalt.”

Maar deze experts handelen wel voortdurend in naam van de burger. Het ‘sociale contract’dat ten grondslag ligt aan een liberale en democratische samenleving stelt immers dat deburger een deel van de rechten die hij in een ‘staatloze’ toestand heeft (het recht op eigen-richting bijvoorbeeld) overdraagt aan een centrale overheid. Deze overheid krijgt vervolgens(soms vergaande) bevoegdheden die nodig geacht worden om de belangen en behoeften vande burger te dienen. De burger heeft dus een deel van de macht die hij heeft om zijn eigenlot te bepalen uit handen gegeven aan de overheid. Deze ‘vervreemding’ in juridische eneconomische zin dreigt echter voortdurend gepaard te gaan met een ‘vervreemding’ in eenmorele en politieke zin.

Box 21 Vervreemding van macht

“Steeds minder mensen zijn actief betrokken bij politiek en bestuur. Gerard van Westerloo schreef een prachtigboek (Niet spreken met de bestuurder) over de gemeentepolitiek in Arnhem, waarin alleen nog de mensenmet de politieke en bestuurlijke banen actief bleken te zijn. De gewone burger is uit zicht verdwenen.”



“There is a false appearance of determinacy in the social world, and the false determinacy hides a truedetermination by human agency. In other words, people “alienate their powers. […] I suggest that it wouldbe in some sense “better” to determine our fates without alienating our powers.”

Kennedy, D., A Critique of Adjudication, Fin de Siècle, Harvard University Press Cambridge Mass. 1997, pp. 15, 19.


50

Het gevoel van machteloosheid en van morele en politieke vervreemding kan wordenbestreden door de burger meer te betrekken bij de overheid. Als de burger daadwerkelijkverantwoordelijkheid deelt en actief deelneemt aan de besluitvorming, dan zal hij zich beterherkennen in de uitkomst daarvan. Als, met andere woorden, de burger actief betrokkenwordt bij de besluitvorming zal hij zich ook meer kunnen identificeren met de samenlevingdie het resultaat daarvan is, het is immers zijn eigen product. Burger en overheid leven danniet meer in gescheiden werelden, de kloof is overbrugd.

De hoop is bovendien dat deze ervaring vormend is voor de burger, dat het delen van deverantwoordelijkheid en de gezamenlijke besluitvorming zijn sociale vaardigheden, zijnoordeelsvermogen en zijn verantwoordelijkheidsgevoel versterkt. Het versterken van dezeeigenschappen en vaardigheden kan ook de betrokkenheid en de burgerzin versterken ensommige idealisten hopen dat dit zelfs zou kunnen leiden tot nieuwe vormen van gemeen-schap. We moeten daartoe niet over de maatschappij spreken als over één grote markt,maar we zouden haar meer moeten zien als een ‘forum.’ Een forum waar burgers met elkaarverantwoordelijkheid delen en dus voortdurend met elkaar de dialoog aangaan om gezamenlijkvorm te geven aan hun gemeenschap.

Het cruciale verschil tussen het idee van het recht als markt en het idee van het recht alsforum is dat de burger ‘als consument’ betrekkelijk passief blijft. De consument wil geen

Box 22 Forum en participatie

“Markt is een naam voor allerlei vormen van economische transactie, waarbij allerlei soorten ruil plaatsvinden.Je accepteert iets van een partner en deze ontvangt iets van jou. Bij forumachtige activiteiten hebben we meteen heel ander proces te maken, waarbij kopen en verkopen in tal van gevallen zelfs verboden is. Mensenproberen hier tot overeenstemming te komen, consensus te bereiken aangaande problemen in de samen-leving waarvan zij deel uitmaken. Forum is een naam voor allerlei vormen van politieke coördinatie en daarkunnen allerlei soorten handelingen mee gemoeid zijn: stemmen, debatteren, protesteren, demonstreren,intrigeren.”

Lolle Nauta, Onbehagen in de filosofie, Van Gennep Amsterdam 2000, p. 100

“Indeed, participation has as its primary function the education of judgment. The citizen is the individualwho has learned how to make civic judgments and who can evaluate goods in public terms. We often rankpoliticians and statesmen by their capacity for judgment. It is no different with citizens, whose responsibilityis not merely to choose but to judge options and possibilities.”

Barber, B., Strong Democracy, Participatory Politics for a New Age, University of California Press Berkeley Ca 1984, pp. 156, 157


51

verantwoordelijkheid delen en hoeft niet zo nodig te ‘participeren’ en mee te ‘delibereren.’De consument heeft het al druk genoeg. Hij wil niet worden opgezadeld met problemendie veel tijd en energie kosten, maar waar hij niet veel verstand van heeft. Het is voldoendeals hij in staat wordt gesteld om ‘met zijn voeten te stemmen’ en daartoe voldoet het als desamenleving voor alle mogelijke producten en diensten voldoende keuzemogelijkheden biedt.

De koele zakelijkheid, de vluchtigheid, oppervlakkigheid en de berekenbaarheid van derelaties op de vrije markt werken bevrijdend ten opzichte van de hoge morele verwachtingenen verplichting binnen de traditionele gemeenschappen (kerk, gezin, buurt), zoals ik alschreef. Maar de keerzijde is dat de burgers op de markt van elkaar vervreemden en dat de gemeenschap uiteen dreigt te vallen, dat de gemeenschap dreigt te ‘desintegreren’. De mens is misschien in hoge mate een ‘homo economicus’ maar hij is óók een gemeen-schapswezen dat zich wil kunnen identificeren met anderen en dat zich verbonden wilvoelen met een groter geheel. De burger wil zich dus engageren en actief participeren ineen gemeenschap.

5.2 Het forumAls de mens niet alleen door economische motieven, maar ook door gemeenschapidealenwordt gedreven, dan ontstaat er behoefte aan het idee van de samenleving als een ‘forum’waar kan worden gedebatteerd, gedelibereerd en geoordeeld over een gemeenschappelijketoekomst. Als we in een pluriforme moderne samenleving geen gedeelde waarden ennormen aantreffen, dan is het forum de plek waar burgers actief, vanuit verantwoordelijkheids-gevoel en een maatschappelijke betrokkenheid, met elkaar op zoek blijven naar waardenen belangen die hen binden.

Als de kritische burger zich vervreemd voelt van de overheid, dan ligt het voor de hand dat de rechterlijke macht de dans niet ontspringt. Het verlangen naar controleerbaarheid en objectiviteit heeft het recht tot een, voor de burger, ontoegankelijk systeem van regelsgemaakt. Een systeem van regels dat bovendien ook nog met de dag door de wetgever lijktte worden veranderd. De juridische gronden waarop rechters hun uitspraken baseren zijndus complex en veranderlijk. Al was er genoeg tijd om het allemaal goed uit te leggen, dan nog moeten burgers veel maar op goed vertrouwen van de experts aannemen want ‘die hebben er voor gestudeerd.’ Hoewel de burger het belang van efficiency en pragmatismezal onderstrepen, levert deze houding ook niet een rechtssysteem op waar de burger zichaltijd even gemakkelijk mee kan identificeren.


52

De vergaande juridisering, of de ‘overregulering’ van de samenleving is een voortdurendebron van kritiek. De burger die iets wil ondernemen krijgt vaak te maken met een enormehoeveelheid regels en voorschriften waarvan hij het nut niet ziet, maar die hem wel dwingentot duur juridisch advies. Als hem de lust al niet helemaal vergaan is. Maar de juridiseringleidt ook in de rechtsspraak tot problemen. De betrokken partijen herkennen soms, als deexperts het conflict grondig gejuridiseerd hebben, hun conflict niet meer terug zodat ze nade beslissing niet het gevoel hebben dat hun conflict is opgelost. Volledig vervreemd is hijdie het gevoel heeft dat er net zo goed een muntje had kunnen worden opgegooid.

Veel principiële morele kwesties worden tot een platte geldkwestie gereduceerd omdat het vaak praktischer is om partijen tot een compromis te dwingen met betrekking tot hun(financiële) belangen, dan een debat aan te gaan over de normen en waarden die partijentot elkaar zouden kunnen brengen. Hier ontstaat het beeld dat het moderne recht niet alleeneen arena is waar het eigenbelang hoogtij viert, maar dat het zelf een van de structureleoorzaken is van het ontstaan van een ‘claimcultuur’ waarin materialistische hebzucht denorm is geworden. Dit voedt de angst voor ‘Amerikaanse toestanden,’ dat wil zeggen eenrechtsstaat die niet gericht is op rechtvaardigheid en verzoening, maar waar de macht vanhet geld regeert.

Maar vooral het strafrecht staat natuurlijk voortdurend in het middelpunt van de belang-stelling. Als we het hebben over de kritische burger die zich vervreemd voelt van het rechtdan gaat het meestal over de manier waarop het strafrecht functioneert. Een structureelprobleem is dat de burger zich vooral met het slachtoffer identificeert en vervolgens ziet

Box 23 Recht en kritiek

“Tegelijkertijd is er veel kritiek. De dagelijkse incidenten leveren veel gesputter op, maar daarin klinken altijdweer een paar grondtonen door. Het gaat dan om problemen die ieder kabinet weer op de agenda heeft,maar waarin nooit een echte doorbraak wordt bereikt. Een voorbeeld is het teveel aan regels. De admini-stratieve lasten van die regels voor het bedrijfsleven bedragen 17 miljard euro per jaar. Een ander voorbeeldis het strafrecht, dat de balans maar niet kan vinden tussen het garanderen van veiligheid en het tonen vanrespect voor individuen, slachtoffers zowel als daders. Wat ook steeds terugkeert, zijn klachten over deontoegankelijkheid van de rechtspraak. Wie onhandelbare buren heeft, of een probleem met een aannemer,zal moeten slikken, want een gang naar de rechter duurt jaren en kost vele duizenden euro’s. Het recht lijktgeschillen op scherp te zetten en ze in een graaierige claimcultuur te trekken.”




53

dat de rechters het slachtoffer negeren en zich alleen maar bezig houden met de dader! Een rechter die formalistisch een checklist zit af te strepen – die de bestanddelen van dedelictsomschrijving naast de als bewezen verklaarde feiten legt en een strafmaat berekend –kan dan op weinig sympathie rekenen. De burger voelt zich net als het slachtoffer:genegeerd en onbegrepen. Met andere woorden, de drang naar objectiviteit en neutraliteitin het strafrecht kan leiden tot vervreemding frustratie in de samenleving.

Box 24 Innovatie en samenwerking

“Hoe kunnen we de instellingen van de rechtsstaat beter voor ons laten werken? Laten we beginnen met nietmeer vanzelfsprekend vinden wat deze instituties doen. Juist deze oude organisaties moeten indringend wordengeconfronteerd met de manier waarop soortgelijke dingen elders in de huidige samenleving worden gedaan.Laten we ze bevragen. Waarom geen normale communicatie, in normale taal? Hoe maken andere organisatieskeuzes als zij overbelast dreigen te raken? Wat weten jullie van onze behoeften? Wat doen jullie aan ontwikkelingvan nieuwe diensten? Wat worden onze kansen en mogelijkheden als jullie echt zouden innoveren? […]

Cruciaal is goede en directe communicatie over elkaars ergernissen, behoeften en zorgen. Creativiteit bij hetzoeken naar oplossingen is ook belangrijk, en algemeen aanvaarde normen voor verdeling van voor- en nadelen.Dat geldt bij ruzie over een erfenis net zo goed als bij een meningsverschil tussen Ahold en haar aandeel-houders. Rechtspraak, de service van de overheid als mensen er samen niet uitkomen, zou daarop kunnenaansluiten. Maar rechtspraak is nog georganiseerd als een schriftelijke uitwisseling van standpunten, zonderwerkelijke dialoog, en met formalistische procedureregels. Wie er ooit mee heeft gewerkt, voelt dat ditnegentiende-eeuwse systeem achterhaald is. Zelfs rechters raden mensen standaard hun eigen dienstverleningaf: ‘Vindt op de gang alsnog een oplossing, of ga naar een mediator’ is de dagelijkse boodschap in de rechtszaalaan MKB-ers die een probleem met een leverancier hebben, of aan anderen met een gewoon geschil.Bevreemdend. Waarom innoveert de rechterlijke macht niet, zodat de overheidsgeschiloplossing onze problemensnel en goed aanpakt, met behulp van de modernste kennis over geschillen?

Het zal moeilijk zijn, en ingrijpend. Maar de rechtsstaat, de basisorganisatie van onze samenleving, is goudwaard. Het kan veel effectiever en inventiever. Misschien ook wel speelser, want de rechtsstaat neemt zichzelfdodelijk serieus. En waarschijnlijk prettiger, warmer, menselijker. Voor ons.”


worden georganiseerd,’ NRC Handelsblad ‘Opinie & Debat’ 1 juli 2004, p. 9.

“Zowel binnen de gerechten, tussen gerechten als in de relatie tot ketenpartners komt het aan op het vermogenom samen met elkaar iets tot stand te brengen. Dat iets is in alle gevallen hetzelfde: het verzorgen vanrechtspraak van niveau en op maat.”

Rechter H.C. Naves, Wat maakt een goed jurist? Over academische vorming en het recht’, Boom juridische uitgevers 2005, p. 118


54

De vervreemding van de burger kan legitimatieproblemen opleveren voor de rechter en zalhet gezag van de rechterlijke macht kunnen aantasten. We zouden moeten beginnen het ideete laten varen dat de huidige gang van zaken noodzakelijk is. De huidige praktijk is eentoevallig product van een toevallige geschiedenis en we hoeven juridische instituties dus nietals ‘vanzelfsprekend’ of ‘noodzakelijk’ te beschouwen. In de woorden van Duncan Kennedy‘There is a false appearance of determinacy in the social world, and the false determinacyhides a true determination by human agency.’ De juridische instituties zijn mensenwerk enals we dat nodig vinden kunnen we hoe we werken veranderen. Als de burger de expertsvan het recht niet meer vertrouwt, dan dreigt het gevaar dat hij het recht weer in eigen handneemt. Om dit te voorkomen moet het recht misschien gedeeltelijk terug in eigen hand.

Hoe kan de burger meer bij de rechtspraak worden betrokken? In de eerste plaats lijkt‘communicatie in gewone mensentaal’ wel een belangrijke voorwaarde. ‘Cruciaal is goedeen directe communicatie over elkaars ergernissen, behoeften en zorgen,’ schrijft Barendrechtdie voorstelt om rechtspraak te zien als ‘de service van de overheid als mensen er samenniet uitkomen’. Dit vereist een open en creatieve houding van rechters. Maar de rechtermoet niet alleen openstaan voor de materiële behoeften en belangen in de samenleving,maar ook voor de ideeën en initiatieven die het mogelijk maken voor de burger zich beterte herkennen in het recht en de rechtspraak.

Een voorbeeld van zo een idee is het invoeren van vormen van lekenparticipatie. Theo deRoos bepleit dat het op deze manier betrekken van burgers bij de strafrechtspleging zalleiden tot een groter begrip in de samenleving en dat dit het draagvlak voor rechterlijkebeslissingen kan vergroten. Ook het slachtofferspreekrecht kan hieraan een bijdrage leveren.

Box 25 Participatie

“Dergelijke voorstellen kunnen model staan voor wat onze magistratuur […] te doen staat: niet alleen ervoorzorgen dat de procedures deugen en op een deskundige en integere wijze worden toegepast, maar ook aanhet brede publiek duidelijk maken dat het geleverde ‘product’ deugt. Dat kan niet zonder maximale openheid,en het zoeken naar mogelijkheden om het publiek bij de rechtspraak te betrekken. Vanuit dat gezichtspunt ishet jammer dat in ons systeem geen enkele rol voor de leek is weggelegd in de strafrechtspleging. Menbehoeft niet direct aan de invoering van een jurysysteem te denken; daaraan zijn grote praktische nadelenverbonden en het past slecht in onze nationale cultuur. Maar er zijn andere, beperktere vormen vanlekenparticipatie denkbaar (en in vele landen ook bekend), die actieve betrokkenheid van de burgers gestaltegeven. Dat komt het begrip voor en het draagvlak van de rechtspraak ten goede.”

Theo de Roos in: Vrij Nederland 11 oktober 2003, p. 69.


55

Het betrekken van het slachtoffer bij het proces wordt bekritiseerd omdat het met betrekkingtot de objectiviteit geen enkele bijdrage levert. Sterker nog, het gevaar is dat het leidt toteen meer subjectieve oordeelsvorming en dit kan de neutraliteit van de rechter aantasten.Daar staat echter tegenover dat niet alleen het slachtoffer zich niet meer genegeerd voelt.Ook alle burgers die zich sterk met het slachtoffer identificeren kunnen nu het gevoel hebbendat hun emoties en verontwaardiging een plaats hebben gekregen.

5.3 De coöperatieve rechterIn een voortdurend veranderende samenleving moet de rechterlijke macht bereid zijn omzich voortdurend te vernieuwen. Sterker nog, innovatie is een waarde in een democratischesamenleving waarin burgers gezamenlijk vorm moeten kunnen geven aan hun eigen wereld.Rechters zijn echter geneigd om een bepaalde afstand tot de Gesellschaft te houden, ze zijndus ‘voorzichtig’ en geneigd zich in een ivoren toren te verschansen. Het zal dus niet altijdeven eenvoudig zijn voor rechters om zich open op te stellen en om burgers de ruimte moetgeven om actief te participeren en verantwoordelijkheid te delen.

Natuurlijk past hier ook wel enige voorzichtigheid. De rechter heeft zelf ook verantwoor-delijkheden en kan niet op zijn beurt “een passief instrument worden deze participerendeburger” – dan zijn de rollen en gezagsverhoudingen echt volledig omgedraaid. Zowel deburger als de rechter moeten zich dus ten opzichte van elkaar tegelijkertijd kritisch énresponsief opstellen. Ze moeten zoveel mogelijk samenwerken in het zoeken naar oplossingenen naar een rechtvaardige inrichting van samenleving. We kunnen relatie tussen burger enrechter op het forum zien als een gelijkwaardige ‘partnerschap’ en de ideale rechter laatzich kenmerken door een kritische maar open en coöperatieve opstelling. Deze rechtercreëert een sfeer van gedeelde verantwoordelijkheid en inspireert de partijen en de burgertot goede wil, tot samenwerking en tot gezamenlijke deliberatie en oordeelsvorming.

Dit vraagt natuurlijk om heel specifieke vaardigheden van de rechter. Om te beginnen vereistdit zowel een kritische visie op recht en de moderne maatschappij als een oprecht engagementmet haar voortdurende vernieuwing. Het recht kan nooit verworden tot een praktijk waarin‘anything goes.’ De rechter heeft in zijn publieke rol bijzondere verantwoordelijkheden endeze verbieden hem opportunistisch de waan van de dag te volgen en te vervallen tot gemak-kelijk populisme. Om zijn professionele integriteit te bewaren, zal hij een kritische visie op recht en maatschappij als richtinggevend hanteren. De vraag die de rechter zichzelfsteeds stelt is: leidt deze vernieuwing werkelijk tot een grotere participatie en identificatiein de maatschappij? Of wordt het recht hier juist gebruikt om burgers buiten te sluiten en(individuele of maatschappelijke) deelbelangen na te streven?


56

De rechter moet zijn beslissingen vervolgens op een begrijpelijke manier kunnen uitleggenen beargumenteren. Dit vereist, zoals Barendrecht schrijft, ‘normale communicatie, in normaletaal.’ De rechter is dus laagdrempelig en gaat een open dialoog aan met de burger over devraag waar het in dit geschil in het bijzonder, en (zonodig) waar het met recht en samen-leving naar toe moet. De rechter praat deze burger echter niet naar de mond. Het is eenpartnerschap en dus moet er werkelijk worden samengewerkt en overlegd. Dit vereist ookdat de rechter een goede ‘team worker’ is, iemand die een goed evenwicht weet te vindentussen eigen en gedeelde verantwoordelijkheid en bereid is tegelijkertijd te sturen engestuurd te worden.

De rechter moet midden in de samenleving staan en niet teveel nadruk leggen op zijn beroeps-trots ‘professionele eer’ of ‘reputatie’ want dat maakt juridische instituties ontoegankelijkvoor de buitenwereld. De rechter moet echter óók niet een te scherpe scheiding aanleggentussen zijn persoon en zijn rol, in een poging zo onpersoonlijk en objectief mogelijk te zijnwant hierin schuilt het risico dat de rechter de ‘zielloze bureaucraat’ wordt waar de socioloogen cultuurcriticus Max Weber voor waarschuwde. De rechter moet ook voorkomen dat hijconflicten steeds reduceert tot een belangenstrijd want dat versterkt ook de vervreemding.De efficiënte rechter neemt het risico dat de burger zich als discussiepartner niet serieusgenomen voelt in zijn waarden, normen en engagement.

De rechter toont een persoonlijk maatschappelijk engagement, maar heeft voldoendeaanpassingsvermogen om flexibel te manoeuvreren tussen de verschillende waarden,belangen en verwachtingen. Het is echter net zo min democratisch om kritiekloos de wilvan de meerderheid te volgen, als dat het democratisch is om de macht en bevoegdhedenvan het recht te gebruiken om jouw wil aan de samenleving op te leggen. Het gaat vooralom de kwaliteit van de ideeën en de mate waarin er werkelijk een open en constructiefdebat plaatsvindt.

Een kwalitatief hoogstaand debat vereist creativiteit, begeestering en communicatievevaardigheden. Er moeten bovendien zo weinig mogelijk taboes zijn en een rechter moetgrensverleggend kunnen (mee) denken. Hij moet ook de durf hebben om met bestaandepraktijken te breken en te experimenteren met nieuwe ideeën en institutionele vernieuwing.Hij moet misschien soms zelf initiatieven nemen en voorop lopen in de vernieuwing vanonze rechtsorde. Dat vereist een onafhankelijke kritische geest en de moed om tegen destroom in te zwemmen. Het doel moet echter steeds zijn om burgers te betrekken bij hetrecht, om ze te stimuleren en motiveren tot participatie en samenwerking. Het doel is een‘prettiger, warmer, menselijker’ recht.


57


Barber, B.Strong Democracy, Participatory Politics for a New Age, University of California Press Berkeley Ca 1984

Berman, M.All that is Solid Melts into Air, The experience of modernity, Penguin Books 1988Bourdieu, Language and Symbolic Power, Harvard University Press Cambridge Mass. 1991

Dupré, L.The Enlightenment and the Intellectual Foundations of Modern Culture, Yale University Press New Haven andLondon 2004

Fukuyama, F.Trust, The Social Virtues & the Creation of Prosperity, The Free Press New York 1995

Giddens, A.The Consequences of Modernity, Polity Press Cambridge 1990

Held, D.Models of Democracy, Polity Press Cambridge 1996 (second edition)

Hertogh, M.‘Hoezo Edelachtbare? Rechtsvinding en de groeiende externe oriëntatie van de rechterlijke organisatie’, in:Broers, E. J., & Van Klink, B., De rechter als rechtsvormer, Boom Den Haag 2001

Himmelfarb, G.The Demoralization of Society, From Victorian Virtues to Modern Values, Vintage Books New York 1994

Kelman, M.A Guide to Critical Legal Studies, Harvard University Press Cambridge Mass. 1987

Kennedy, D.A Critique of Adjudication, fin the siècle, Harvard University Press Cambridge Mass. 1997

Luban, D.Legal Modernism, The University of Michigan Press Ann Arbor 1994

Schumpeter, J.Capitalism, Socialism and Democracy, Georg Allen & Unwin London 1976

Sennett, R.The Corrosion of Character, The Personal Consequences of Work in de the New Capitalism, W.W. Norton &Company New York London 1998

rechtstreeks 3/2006 Ter afronding: de meervoudige rechter

58

6 Ter afronding: de meervoudige rechter

In de inleiding is de vraag opgeworpen wat rechters nou eigenlijk precies doen. Het korteantwoord is dat rechters conflicten beslechten. Maar dat doen ze niet door een muntje op te gooien. Het langere antwoord op deze vraag is in het voorgaande gegeven. Daarbij zijnvier typen rechters beschreven, elk geconstrueerd vanuit één waarde.

De gezaghebbende rechter vooronderstelt gemeenschappelijke normen die hij belichaamt.Een rechter die de normen, waarden en aspiraties van de gemeenschap verpersoonlijkt zal(door hen die zich tot deze gemeenschap rekenen) als gezaghebbend worden ervaren. De rechter deelt met de gemeenschap de inhoud van de normen en doet een moreel appelop de burgers. Deze rechter kenmerkt zich door een persoonlijke betrokkenheid en hij zalhet belangrijk vinden moreel van onbesproken gedrag te zijn. Hij stelt daar ook eer in. Hij is als het ware de betere ik van de burgers in de samenleving. Burgers die zich echterniet kunnen herkennen in de normen, waarden en aspiraties, zullen deze rechter niet alsgezaghebbend zien, maar als ‘moralistisch.’ Ze zullen zich buitengesloten en miskend voelenen het rechterlijke optreden ervaren als ‘autoritair.’

In een samenleving waarin gemeenschappelijkheid van normen niet meer vanzelfsprekendis, kan het gezag niet altijd ontleend worden aan gemeenschappelijke normen. De burger in een dergelijke samenleving vat rechtvaardigheid niet meer op in inhoudelijke, maar inprocedurele zin. Het is een samenleving waarin burgers rechtszekerheid eisen, en waarinburgers willen kunnen controleren of ze niet willekeurig worden behandeld door de rechter.Daar is juridisch formalisme een grote verworvenheid. De burger is dan niet langer afhankelijkvan autoritaire en moralistische rechters, maar onderworpen aan een objectief en neutraalsysteem van algemene regels en procedures. De massale juridisering van de moderne samen-leving getuigt van het feit dat deze objectiviteit van grote waarde voor ons is.

Hier hoort een neutrale rechter bij van wie niet méér gevraagd wordt dan analytischeintelligentie en formele kennis van het positieve recht. De rechter oordeelt niet in morelezin, maar toetst het handelen aan het recht. De rechter is een expert die zich niet hoeft teonderscheiden door persoonlijk engagement of moreel hoogstaand gedrag. De professionelerol en de privé-persoon zijn strikt gescheiden. De keerzijde van de medaille is echter dathet recht onpersoonlijk en star wordt. Het rechterschap wordt een gewone baan. Als debetrokken partijen bovendien hun waarden en belangen niet meer herkennen in de abstractiesvan het recht, kan de juridisering van het conflict heel vervreemdend werken. Zelfs in die


59

mate dat de burger het gevoel krijgt dat er net zo goed een muntje had kunnen wordenopgegooid. Dan is de kwalificatie ‘positivist’ of ‘formalist’ geen compliment meer.

Star formalisme wordt ook niet zo gewaardeerd als burgers graag snel bepaalde doelenwillen realiseren en de regels en procedures dus niet als een doel op zich zien (zoals deformalistische rechter geneigd is te doen). We hebben het dan over een samenleving waarinde burger de klant is die door de overheid en ook door de rechtspraak bediend wordt. Ze vragen om een resultaatgerichte houding en efficiënt handelen: we moeten niet denkenmaar doen. Omdat de middelen altijd schaars zijn, hebben burgers moeite met juristen diezich de kosten van het volgen van de regels en procedures niet bewust zijn. Gevraagd wordtom een efficiënte rechter die zich bewust is van wat de klanten precies willen en die dezedoelen zo efficiënt mogelijk probeert te verwezenlijken. Hij is responsief, flexibel, doel-gericht en kostenbewust.

Moralisme en formalisme zijn eerder een onderdeel van het probleem dan van de oplossing.Van een tijdrovend en emotioneel meningsverschil over het verleden, moet de discussieveranderd worden in een constructief overleg over de toekomst, over concrete doelen enover efficiënte inzet van schaarse middelen om die te bereiken. Deze rechter identificeertzich ook met de organisatie die door managers wordt geleid en kopieert het ‘managerial’gedrag. Persoonlijk engagement is niet nodig en de rechter hoeft zich niet te identificerenmet de waarden van de gemeenschap of het recht als een objectief systeem van regels.Pragmatisme, dat wil zeggen resultaatgericht en efficiënt handelen, kan echter afglijdennaar opportunisme.

In een samenleving waarin gemeenschappelijke waarden niet vanzelfsprekend zijn en waarinde verhoudingen horizontaal zijn, is wellicht meer behoefte aan een rechter die zich kritischopstelt en die aan de burger tegenwicht biedt als dat nodig is. De burgers worden betrokkenbij de vormgeving van de samenleving en het recht zodat het legitimatieprobleem van derechter als gezagsdrager wordt ondervangen. De coöperatieve rechter stelt zich op als een‘partner’ van de burger in het oplossen van geschillen en het vormgeven van de rechtsorde.De partners delen de verantwoordelijkheid voor het grotere geheel en de gezamenlijkedeliberatie zal het mogelijk maken dat burgers zich meer in het recht herkennen.

De rechter moet een kritische visie hebben op het recht en de moderne maatschappij eneen persoonlijk engagement met haar voortdurende vernieuwing. Hij heeft een publieke rolen moet bewaken dat er geen recht gedaan wordt volgens de waan van de dag. Ook moet


60

hij communiceren op een begrijpelijke manier. Hij is laagdrempelig en gaat een open dialoogaan met de burger en de samenleving. Vereist is ook dat de rechter een goede ‘teamworker’is die een evenwicht weet te vinden tussen de eigen en de gedeelde verantwoordelijkheid;hij moet bereid zijn tegelijkertijd te sturen en gestuurd te worden. Hij reduceert conflictenniet steeds tot een belangenstrijd maar neemt waarden en normen van de veranderendeomgeving in acht. Het doel is de burgers te betrekken bij het recht, om ze te stimuleren enmotiveren tot participatie en samenwerken zodat een ‘prettiger, warmer, menselijker’ rechtontstaat.

Maar ook hier ligt een hellend vlak. De rechter kan proberen als een gelijkwaardige partnerde dialoog aan te gaan, maar deze coöperatieve en faciliërende opstelling kan ook leidentot morele karakterloosheid en vergaand relativisme. Recht ‘vraagt uit zijn aard om gezag’en dat maakt de rechtszaal veel minder geschikt voor een dialoog tussen gelijkwaardigepartners. De hele gemeenschap kijkt over de schouder mee en soms moet de rechter met de hamer op tafel slaan, de oeverloze dialoog afkappen en doen wat juist is.

Daarmee maken we de cirkelgang van rechterbeelden rond. Als we de vier typen over elkaarheen schuiven, dan verschijnt het beeld van de ‘meervoudige rechter’. Dit is een rechterdie zich goed bewust is van het feit dat er voortdurend met meerdere maten zal wordengemeten. Hij weet bovendien dat elke maat een keerzijde heeft en dat rechterlijke deugdenonder omstandigheden gemakkelijk kunnen omslaan in hun tegendeel. De meervoudigerechter voelt dus goed aan wat de situatie van hem vraagt en weet moreel overwicht om te zetten in gezag, weet het positieve recht toe te passen, werkt doelgericht en efficiënt enbetrekt burgers zodanig dat ze betrokken zijn en zich in het recht herkennen.

De meervoudige rechter voelt feilloos aan welke maat hem in welke situatie wordt genomen.Misschien is dat wel de belangrijkste kwaliteit die recht in een moderne samenleving vanhem eist. Dit is een kwestie van ervaring, van oordeelsvermogen en een zekere praktischewijsheid, schreef ik in de inleiding. Maar wie denkt dat die opgave moeilijk te vervullen is,heeft gelijk. Niemand kan feilloos bepalen wat de situatie van hem vraagt. De meervoudigerechter zoals hier getekend is bovendien een tegenstrijdige figuur; een figuur uit meer dan één stuk, zou je kunnen zeggen, die per context zijn prioriteiten stelt en zijn houdingbepaalt en daarbij altijd de juiste keuze maakt. Het is duidelijk, de meervoudige rechter is een ‘ideaaltype’ in de oorspronkelijke betekenis van het woord, en daarmee voorbij demenselijke maat.

RedactieadresRedactie RechtstreeksRaad voor de rechtspraakAfd. OntwikkelingPostbus 906132509 LP Den HaagE-mail: [email protected]

OntwerpKoeweiden Postma, Amsterdam

DrukSpinhex & Industrie, Amsterdam

Oplage4500 exemplaren

Toezending Rechtstreeks wordt gratis toegezonden aan hen die totde doelgroep behoren. Zij die menen voor toezendingin aanmerking te komen worden verzocht hun naam,postadres en hun functie kenbaar te maken aan deredactie (zie redactieadres).

ISSN 1573-5322

© Staat der Nederlanden (Raad voor de rechtspraak)

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, in een voor anderen toegankelijk gegevensbestandworden opgeslagen of worden openbaar gemaaktzonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Raad voor de rechtspraak. De toestemming wordthierbij verleend voor het verveelvoudigen, in eengegevensbestand toegankelijk maken of openbaarmaken waarvoor geen geldelijke of anderetegenprestatie wordt gevraagd en ontvangen enwaarbij deze uitgave als bron wordt vermeld.

Colofon

Rechtstreeks is een periodiek van de

Raad voor de rechtspraak en richt zich

op de praktijk en de ontwikkeling van

de rechtspraak in Nederland.

In de rechts-politieke en rechtsfilosofische

literatuur buitelen de eisen die gesteld worden

aan de rechter over elkaar heen. In dit nummer

staan ze kort samengevat: gezaghebbend,

neutraal, efficiënt en coöperatief. Maar kan

dat menselijkerwijs wel?

Recent verschenen

2006 - nr 2 Toedeling van zaken binnen het gerecht:regels en praktijk in vijf Europese landen en in Nederland

2006 - nr 1 Europa en de Nederlandse rechtspraak: de praktische gevolgen

2005 - nr 4 Meer van minder in de rechtspraak: over toetredingskansen van etnische minderheden

Documents

De meervoudige rechter · 2015-11-04 · tot het Redactioneel van de vorige editie. Het gaf reden tot klagen juist op het punt van de leesbaarheid vanwege de te lichte kleur. Rechtstreeks