Upload
others
View
5
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
0
Liese Weemaels
20052131
Master in de geschiedenis
UNIVERSITEIT
GENT
Academiejaar 2008 – 2009
Masterproef
De relatie tussen het antialcoholistisch vrouwelijk activisme en het
feminisme in het fin de siècle in België
Promotor: Prof. Dr. Gita Deneckere
Tweede lezers: Dr. Christophe Verbruggen
Dra. Julie Carlier
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
Vakgroep Nieuwste Geschiedenis
1
INHOUDSOPGAVE
Dankwoord
Inleiding
I.Vraagstelling en methodologie
II.Theoretisch kader
1. De historische context ...................................................................................................... 17
1.1. De periode van 1850 tot 1884 .................................................................................... 18 1.1.1. De Eerste Industriële Revolutie .......................................................................... 18 1.1.2. Sociale verhoudingen ......................................................................................... 19 1.1.3. Het liberale systeem ........................................................................................... 20
1.2. De periode van 1885 tot 1914 of het Fin de siècle .................................................... 22
1.2.1. De Tweede Industriële Revolutie ....................................................................... 22
1.2.2. De arbeidersbeweging ........................................................................................ 23
1.2.3. Het democratiseringsproces ............................................................................... 23 1.3. Het heersende discours omtrent alcoholisme, syfilis, tuberculose en rasdegeneratie 24
1.3.1. Rasdegeneratie ................................................................................................... 24 1.3.2. Het verband tussen alcoholisme, tuberculose en venerische ziekten ................. 25
1.3.3. De morele achteruitgang van de natie ................................................................ 27 1.3.4. De rol van een vrouw in de alcoholstrijd ........................................................... 28
2. De Belgische antialcoholistische bewegingen op het einde van de 19de
en het begin van
de 20ste
eeuw ............................................................................................................................. 31
2.1. De Belgische antialcoholistische liga‟s in het algemeen ........................................... 31 2.1.1. Ontstaan .............................................................................................................. 31 2.1.2. De verschillende antialcoholistische liga‟s in België ......................................... 32
2.1.3. Discours .............................................................................................................. 35
2.1.4. Propaganda ......................................................................................................... 36 2.2. L‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme ...................................................... 37
2.2.1. Ontstaan .............................................................................................................. 37
2.2.2. L‟Union op provinciaal vlak .............................................................................. 38 2.2.3. Structuur van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme .......................... 39
2.2.4. Staatssubsidies .................................................................................................... 40 2.2.5. Leden .................................................................................................................. 40 2.2.6. Discours .............................................................................................................. 41
2.2.7. Propaganda ......................................................................................................... 41 2.2.8. Activiteiten en verwezenlijkingen van l‟Union ................................................. 43
2.2.9. Verloop ............................................................................................................... 43
3. De complexiteit rond het begrip „feminisme‟ .................................................................. 44
4. De eerste feministische golf in België .............................................................................. 50 4.1. De inferieure positie van een vrouw in de maatschappij ........................................... 50 4.2. Het ideaal van de vrouw aan de haard ....................................................................... 51
4.3. Het meisjesonderwijs ................................................................................................. 53 4.4. De toegang tot universiteiten en vrije beroepen ........................................................ 55 4.5. L‟Affaire Popelin ....................................................................................................... 56 4.6. La Ligue Belge du Droit des Femmes ....................................................................... 57
2
4.7. Eis voor het vrouwenstemrecht ................................................................................. 58
4.8. De Conseil national des femmes belges .................................................................... 61 4.9. Belangrijke wettelijke hervormingen ........................................................................ 62
5. De relatie tussen het feminisme en antialcoholistische vrouwenbewegingen in de
internationale literatuur ............................................................................................................ 63 5.1. Vrouwen actief in gemengde antialcoholistische bewegingen .................................. 63 5.2. Women‟s Temperance Crusade ................................................................................. 65 5.3. Woman‟s Christian Temperance Union .................................................................... 67
6. De visie van de feministen op het antialcoholisme .......................................................... 70 6.1. De visie van Louis Frank ........................................................................................... 71 6.2. Louis Frank in de pers ............................................................................................... 84 6.3. La Ligue. Organe belge du droit des femmes ............................................................ 84
6.4. Besluit ........................................................................................................................ 88
7. De visie van de antialcoholistische vrouwenbewegingen op het feminisme ................... 89 7.1. De visie van l‟Union op het feminisme ..................................................................... 89 7.2. De visie van l‟Alliance op het feminisme ................................................................ 101 7.3. Conclusie ................................................................................................................. 103
8. De verschillen in het discours van het feminisme en de antialcoholistische
vrouwenbewegingen ............................................................................................................... 106
8.1. Stemrecht ................................................................................................................. 107 8.1.1. Vanuit het feministisch standpunt .................................................................... 107
8.1.2. Vanuit het standpunt van de antialcoholistische vrouwenbeweging ................ 110 8.2. Geheelonthouding versus gematigdheid .................................................................. 113
8.2.1. Vanuit het standpunt van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme ..... 113
8.2.2. Vanuit het standpunt van la Ligue Belge du Droit des Femmes ...................... 115
8.3. Besluit ...................................................................................................................... 119
9. Het verband tussen het „vrouw-zijn‟ en het antialcoholisme ......................................... 121
9.1. Zorgzaamheid .......................................................................................................... 121 9.2. Spaarzaamheid en vooruitziendheid ........................................................................ 122
9.3. Superieur op het vlak van de moraal ....................................................................... 123 9.4. Alcoholisme als typische mannelijke eigenschap ................................................... 125
10. Besluit .......................................................................................................................... 129
11. Bibliografie .................................................................................................................. 132
12. Lijst van bijlagen ......................................................................................................... 137
3
Dankwoord
Dit werkstuk had niet tot stand kunnen komen zonder de vakkundige hulp van mijn promotor,
prof. dr. Deneckere en Julie Carlier. Hun opmerkingen en bijsturingen zijn van grote waarde
geweest. Mijn dank gaat ook uit naar mijn vriend David die mijn werkstuk op fouten
verbeterd heeft.
Gent, 07/07/09
4
Inleiding
I. Vraagstelling en methodologie
La femme et l‟alcool …quelle antithèse de mots, semble-t-il! Il y a là plus qu‟une antithèse.
Entre ces deux termes, entre les idées qu‟ils expriment, il est une antinomie absolue.1
Zoals dit citaat al deels aangeeft, heeft dit werkstuk tot doelstelling een analyse te maken van
de relatie tussen het feminisme en het antialcoholistisch vrouwelijk activisme vanaf 1892 tot
1914 in België. Het antialcoholistisch vrouwelijk activisme werd in België op nationaal
niveau vertegenwoordigd door twee vrouwenbewegingen: l‟Union des Femmes Belges contre
l‟Alcoolisme, ontstaan in 1899 en l‟Alliance des Femmes Belges contre l‟abus de l‟Alcool,
ontstaan in 1905.2 Deze verenigingen maakten deel uit van de talrijke vrouwenbewegingen
die zich bezighielden met de toen bestaande sociale problemen. Zo waren die
vrouwenbewegingen erg actief op vlak van sociale hervormingen, antialcoholisme, de
bestrijding van prostitutie, armenhulp en de verbetering van de gezondheid van vrouwen in de
fabrieken en in het kraambed. Het organiseren van vrouwen in vrouwenbewegingen had onder
andere tot gevolg dat een aantal vrouwen actief werden in de publieke sfeer.
De eerste Belgische feministische vereniging was la Ligue Belge du Droit des Femmes,
ontstaan in 1892. Met feministische bewegingen bedoelen we bewegingen die gelijke rechten
tussen mannen en vrouwen eisen en bovendien de mannelijke overheersing of bevoorrechting
willen bestrijden.3 In de internationale literatuur is gebleken dat het definiëren van het begrip
„feminisme‟ niet zo vanzelfsprekend is. Hier komen we in hoofdstuk 3 uitgebreid op terug.
Het onderzoek naar de relatie tussen het feminisme en het antialcoholistisch vrouwelijk
activisme in België is nog niet grondig gevoerd.4 De licentiaatverhandeling van Sophie
Matkava L‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme (1899-1951): de la lutte
1 KBR, Papiers Frank, II/ 6024.
2 In dit werkstuk zullen we l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme ook aanduiden met l‟Union en
l‟Alliance des Femmes Belges contre l‟Abus de l‟Alcool met l‟Alliance. 3 De Haan (F.) en Van Der Heide (R.), Vrouwen-Verenigingen, Dames-comité‟s en feministen: De zorg van
vrouwen voor vrouwelijke gevangenen in de negentiende eeuw, in: Tijdschrift voor de sociale geschiedenis,
1997, nr. 23, p. 301. Zie ook: Van Drenth (A.) en De Haan (F.), The rise of caring power: Elizabeth Fry en
Josephine Butler and the Netherlands, Amsterdam, Amsterdam University Press, 1999. 4 Dit in tegenstelling tot de VSA waar men over de relatie tussen antialcoholistische vrouwenbewegingen en het
feminisme enorm veel literatuur kan terugvinden. We gaan hier dan ook in hoofdstuk 5 uitgebreid op in.
5
antialcoolique aux militantismes féministe et pacifiste5 heeft hieromtrent een poging
ondernomen, maar zij richtte zich veeleer op de structuur en werking van l‟Union des Femmes
Belges contre l‟Alcoolisme dan op de relatie tussen beide bewegingen. Dit had als gevolg dat
haar analyse van de relatie tussen l‟Union en het feminisme redelijk oppervlakkig bleef.
Desalniettemin heeft Matkava een uitgebreid overzicht gegeven van alle vrouwen – en ook
mannen - die zowel lid waren van l‟Union als van la Ligue Belge du Droit des Femmes
waardoor haar licentiaatverhandeling zeer hulpvol was voor het schetsen van onze
vraagstelling. Voor een algemeen overzicht van antialcoholistische bewegingen hebben we
ons in grote mate kunnen baseren op de licentiaatverhandeling Situatieschets van de
antialcoholistische beweging in het laatste kwart van de 19de
eeuw en het begin van de 20ste
eeuw6 van Nancy Lockkamper en deze van Martien Timmerman De sociale ernst van het
Alkoholisme en de mobilisatie voor de Drankbestrijding, vanaf het laatste kwart van de 19de
eeuw7.
Aan overzichtswerken over de eerste feministische golf is al helemaal geen gebrek. Zo waren
overzichtswerken als En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België 1830-
19608 geschreven door Denise De Weerdt en Stap voor stap : geschiedenis van de
vrouwenemancipatie in België9 van Denise Keymolen enorm nuttig voor de contextualisering
van het feminisme in België. Ook artikels geschreven door Eliane Gubin zoals Du politique
au politique : parcours du féminisme belge (1830-1914)10
en het boek Choisir l‟histoire des
femmes11
dat een verzamelwerk van een aantal van Gubin‟s artikels is, gaven op een
genuaneerde manier weer waarom het feminisme in België een ander proces heeft doorlopen
dan het feminisme in de meeste andere landen.
In de internationale literatuur wordt algemeen aangenomen dat het feminisme voortvloeide uit
de talrijke vrouwenbewegingen die in de 19de
eeuw bezig waren met het bestrijden van een
5 Matkava (S.), L‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme (1899-1951): de la lutte antialcoolique aux
militantismes féministe et pacifiste, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Université Libre de
Bruxelles), 1996, 137 pp. 6 Lockkamper (N.), Situatieschets van de antialcoholistische beweging in het laatste kwart van de 19
de eeuw en
het begin van de 20ste
eeuw, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel), 1994, 256
pp. 7 Timmerman (M.), De sociale ernst van het Alkoholisme en de mobilisatie voor de Drankbestrijding, vanaf het
laatste kwart van de 19de
eeuw, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Rijksuniversiteit Gent), 1981, 379pp. 8 De Weerdt (D.), En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België 1830- 1960, Gent,
Masereelfonds, 1980, 224 pp. 9 Keymolen (D.), Stap voor stap : geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de
Staatssecretaris voor Maatschappelijke Emancipatie, 1991, 128 pp. 10
Gubin (E.), Du politique au politique: parcours du féminisme belge (1830-1914), in: RBPH-BTFG, 1999, vol.
77, nr. 2, pp. 370-382. 11
Gubin (E.), Choisir l‟histoire des femmes, Bruxelles, Editions de l‟université de Bruxelles, 2007, 273 pp.
6
aantal sociale problemen zoals bijvoorbeeld het alcoholisme. Zo zegt Annemieke Van
Drenth dat sociale zorg van vrouwen in de 19de
eeuw opgevat kan worden als het fundament
voor het latere feminisme.12
Francisca De Haan en Romke Van Der heide beweren allebei
dat men zelfs drie stappen kan onderscheiden: eerst is er het vrouwelijk activisme, vervolgens
wordt de stap naar vrouwenbewegingen gezet en ten slotte de stap naar het feminisme. Onder
vrouwelijk activisme verstaan ze sociale of sociaal-politieke activiteiten van vrouwen ten
behoeve van anderen: het opkomen voor armen, voor beter onderwijs, tegen drank, etc. Met
vrouwenbewegingen bedoelen de auteurs georganiseerde activiteiten van vrouwen ten
behoeve van andere vrouwen, op grond van een notie van zusterschap zoals voor de
hervorming van vrouwengevangenissen. Ten slotte is er de categorie van het feminisme
waartoe alle bewegingen horen die gelijke rechten eisen en ook alles wat te maken heeft met
het bestrijden van mannelijke overheersing of bevoorrechting.13
Ook Nancy Cott beweert in
haar werk The grounding of modern feminism dat het feminisme, dat in de VSA pas in 1910
ontstond, voorafgegaan werd door verschillende vrouwenbewegingen die zich onder andere
bezighielden met liefdadigheid, antialcoholisme, beter onderwijs en stemrecht.14
Terwijl
vrouwenbewegingen vooral de nadruk legden op de plichten van een vrouw, focuste het
feminisme zich volgens Cott vooral op de rechten van een vrouw.15
Ten slotte citeren we
Jane Rendall die net als de vier andere auteurs akkoord ging met de stelling dat het
feminisme uit verschillende vrouwenbewegingen voortvloeide: But, most of all, women did
feel drawn by the argument that the qualities which they were expected to exercise in
domestic life should be carried into the outside world, infused into public life. It was an
argument which was by no means incompatible with the case for citizenship. But this
understanding of the possibility of expanding and redefining the sphere of women‟s action is
perhaps the most important element in the making of nineteenth-century feminism, and is
found in all three societies, though in different degrees.16
In haar werk citeert ze de Amerikaanse historicus Brian Harrison die beweert dat het
antialcoholistisch vrouwelijk activisme aanzien kan worden als een gematigde vorm van
feminisme, omdat in dat vrouwelijk activisme het geloof heerste dat geld niet alleen moest
12
Van Drenth (A.), Over dienende liefde en zorgende macht, sekse en sekseverhoudingen in historisch
perspectief, in: Tijdschrift voor vrouwenstudies, 1997, p. 328. 13
De Haan (F.) en Van Der Heide (R.), Vrouwen-Verenigingen, Dames-comité‟s en feministen: De zorg van
vrouwen voor vrouwelijke gevangenen in de negentiende eeuw, in: Tijdschrift voor de sociale geschiedenis,
1997, nr. 23, p. 300 en 301. 14
Cott (N.), The Grounding of Modern Feminism, New Haven, Yale UP, 1987, p. 3 en p. 13. 15
Cott (N.), Op. Cit., p. 49-50. 16
Rendall (J.), The origins of modern feminism: women in Britain, France and the United States, 1780-1860,
Basingstoke, Macmillian,, 1985, p. 231.
7
worden uitgegeven aan zaken die enkel en alleen de man plezieren, maar ook aan zaken waar
het hele gezin van kan meegenieten.17
In dit werkstuk gaan we na of ook in België de antialcoholische vrouwenbewegingen een
stimulans hebben gegeven tot het ontstaan van het feminisme of was er misschien eerder
sprake van een omgekeerde impuls? Was het dus eerder het feminisme dat een stimulans heeft
gegeven tot het ontstaan van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme. Zo ja, omwille
van welke reden? Ten einde een antwoord op deze vraagstelling te kunnen formuleren, gaan
we als volgt te werk: eerst en vooral gaan we na of er een verband bestaat tussen de strijd voor
het antialcoholisme en het feminisme, en op welk vlak deze relatie zich voordoet. Hiervoor
gaan we na wat de visie van de Belgische feministen was op het antialcoholisme en
omgekeerd namelijk wat de visie van l‟Union en l‟Alliance op het feminisme was. Hoe linken
beide bewegingen het feminisme en het antialcoholisme aan elkaar? Uiteindelijk zullen we
aan de hand van de hieruit bekomen resultaten een antwoord trachten te formuleren op onze
vraagstelling. We gaan ons hierbij vooral focussen op de verschillen die de antialcoholistische
vrouwenbewegingen en la Ligue Belge du Droit des Femmes wat betreft de oplossingen in de
strijd tegen het alcoholisme vooropstelden.
De bronnen die voor dit onderzoek in aanmerking zijn gekomen is eerst en vooral het
propagandaorgaan van l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme met name La
Clairière. Vers le beau, vers le vrai of kortweg La Clairière en het propagandaorgaan van
l‟Alliance des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme met name le Journal des Mères. Beide
bewegingen probeerden door middel van deze kranten alle vrouwen de gevaren en gevolgen
van het alcoholgebruik bij te brengen en hen bovendien aan te moedigen het alcoholisme te
bestrijden. La Clairière werd voor het eerst gepubliceerd in 1903 en werd voorafgegaan door
l‟Action Sociale dat voor het eerst in 1901 gepubliceerd werd. Aangezien l‟Union van mening
was dat l‟Action Sociale te weinig naar vrouwen gericht was, heeft men in 1903 aan de
uitgave van deze krant een stop gezet en in datzelfde jaar La Clairière opgericht. Hierdoor
hebben wij beslist enkel La Clairière en dus niet L‟Action Sociale door te nemen en dit van
1903 tot 1914.
Vervolgens hebben we gebruik gemaakt van het werk La Femme contre l‟alcool. Etude de
sociologie et de législation18
geschreven door de feminist Louis Frank in 1896 dat handelt
17
Rendall (J.), Op. Cit., p. 254.
8
over de relatie tussen het feminisme en het antialcoholisme. Aangezien dit ook het onderwerp
van ons werkstuk is, is dit werk onontbeerlijk voor ons onderzoek. Ook hebben we de Papiers
Frank doorgenomen. Dit bevatte het manuscript van Frank‟s werk La Femme contre l‟alcool,
maar ook enorm veel krantenartikels waarin hij en zijn werk uitvoerig worden besproken.
Verder hebben we gebruik gemaakt van het tijdschrift van la Ligue Belge du Droit des
Femmes met name La Ligue. Organe Belge du Droit des Femmes.19
De feministische liga
probeerde haar ideeën door middel van dit tijdschrift onder de publieke opinie te verspreiden.
Hierdoor is het van belang deze bron door te nemen, omdat we op die manier kunnen nagaan
wat de visie van deze feministische beweging was op het antialcoholistisch vrouwelijk
activisme.
Voor bijkomende informatie hebben we eerst en vooral gebruik gemaakt van het werk Le rôle
de la femme dans la lutte contre l‟alcoolisme20
geschreven door Marie Parent in 1892. Dit
werk is hoofdzakelijk gericht naar vrouwen uit de arbeidersklasse en heeft het over hoe
vrouwen zich moeten inzetten in de strijd tegen het alcoholisme. Vervolgens hebben we ook
nog gebruik gemaakt van het artikel Vrouwenbeweging21
geschreven door M. Brants en
uitgegeven in het tijdschrift het Willemsfonds in 1898.
Het gebruik van deze bronnen zullen we nog eens kort toelichten in de hoofdstukken waarin
ons onderzoek wordt uiteengezet.
In het eerste hoofdstuk zullen we een algemeen overzicht geven van de politieke, sociale en
economische situatie van België vanaf 1850 tot 1914 om op die manier het ontstaan van
antialcoholistische liga‟s beter te begrijpen. Ook zullen we in dit hoofdstuk extra de aandacht
leggen op het heersend discours in de 19de
eeuw omtrent alcoholisme en rasdegeneratie.
Vervolgens gaan we het in het tweede hoofdstuk nader hebben over de strijd tegen het
alcoholisme waarbij we onze aandacht toespitsen op de verschillende Belgische
antialcoholistische liga‟s, het algemeen antialcoholistisch discours en de antialcoholistische
propagandavoering. Aangezien l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme en l‟Alliance
des Femmes Belges contre l‟abus de l‟alcool belangrijke aspecten van ons onderzoek vormen,
gaan we deze twee bewegingen uitgebreider in dit hoofdstuk bespreken.
18
Frank (L.), La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation, Bruxelles, H. Lamertin, 1897, 273
pp. 19
In dit werkstuk zullen we dit tijdschrift met La Ligue aanduiden. 20
Parent (M.), Le rôle de la femme dans la lutte contre l‟alcoolisme, Bruxelles, Ligue patriotique contre
l‟alcoolisme, 1892, 46 pp. 21
Brants (M.), Vrouwenbeweging, in: Tijdschrift van het Willemsfonds, 1898, 3de
jaargang, 1ste
deel, pp. 93-110.
9
In hoofdstuk drie gaan we het hebben over de complexiteit van het begrip „feminisme‟
waarbij we aan de hand van internationale literatuur zullen aantonen dat het niet eenvoudig is
om een eenduidige definitie van het „feminisme‟ te vinden. Een overzicht van de eerste
feministische golf komt aan bod in hoofdstuk vier. In het vijfde hoofdstuk zullen we nagaan
op welke manier men in de VSA de relatie tussen antialcoholistische vrouwenbewegingen en
het feminisme heeft onderzocht en wat de uiteindelijke resultaten zijn. Vervolgens komen we
toe aan ons onderzoek dat verspreid is over de vier volgende hoofdstukken: in hoofdstuk zes
focussen we ons op de visie van het feminisme op het antialcoholistisch vrouwelijk activisme.
Het al dan niet verbinden van de strijd tegen het alcoholisme met het feminisme door l‟Union
en l‟Alliance, wordt in hoofdstuk zeven toegelicht. In het achtste hoofdstuk zullen we trachten
een antwoord te geven op de vraag of de antialcoholistische vrouwenbewegingen een impuls
hebben gegeven aan het ontstaan van het feminisme of eerder omgekeerd. Hierbij gaan we
ons vooral focussen op de verschillen die de antialcoholistische vrouwenbewegingen en la
Ligue Belge du Droit des Femmes wat betreft de oplossingen in de strijd tegen het
alcoholisme vooropstelden. In hoofdstuk negen gaan we na wat volgens feministen en
vrouwelijke antialcoholistische activisten het verband was tussen het vrouw-zijn en de strijd
tegen het alcoholisme. Als afsluiter volgt dan een algemene conclusie waarin we het antwoord
op onze vraagstelling nog eens kort uiteenzetten.
II. Theoretisch kader
We hebben besloten om met betrekking tot ons onderzoek het genderconcept als
analysecategorie te nemen. Om te begrijpen wat gender precies inhoudt en hoe dit concept
zijn ontstaan kent, is het belangrijk het eerst in zijn historiografische context te plaatsen.
1. Vrouwengeschiedenis
Vrouwengeschiedenis kent zijn intrede in de historiografie vanaf de begin jaren ‟70 als reactie
op het feit dat vrouwen in historisch onderzoek genegeerd werden. Door vrouwen onderwerp
van historisch onderzoek te maken, heeft dit er in de eerste plaats voor gezorgd dat hun
onderwerping aan mannen historisch zichtbaar werd. Veel van het onderzoek in de
vrouwengeschiedenis, is verricht binnen een context bestaande uit drie theoretische kaders.
Die theoretische kaders verwijzen naar drie dichotomieën die in het traditionele denken of in
de mainstream historiografie gebruikt werden om de relaties tussen mannen en vrouwen weer
10
te geven. Onderzoekers binnen het domein van de vrouwengeschiedenis gebruikten dus in het
begin dezelfde theoretische kaders als de mainstream historiografie. Over het gebruik van
deze drie dichotomieën werd echter hevig gedebatteerd. Zo beschouwde men in het
traditionele denken deze dichotomieën als universele onveranderlijke wetmatigheden, maar in
de vrouwengeschiedenis kwam men tot de conclusie dat dit niet het geval was. In de verdere
ontwikkeling van de moderne vrouwengeschiedenis hebben zich recent nieuwe dichotomieën
ontwikkeld - waar het begrip gender zijn ontstaan kent - die de dag van vandaag de
vrouwenstudies blijken te domineren.22
We gaan ons hierbij focussen op de dichotomie „seks
versus gender‟ en „gelijkheid versus verschil‟.
2. De drie traditionele dichotomieën
Natuur versus cultuur
In de mainstream historiografie en ook in het begin van de vrouwengeschiedenis, werd de
relatie tussen de beide geslachten aanzien als een relatie tussen natuur versus cultuur. Mannen
en hun activiteiten werden gelijkgesteld aan cultuur en vrouwen aan natuur waarbij het
vrouwelijke als onveranderlijk werd aanzien. Hierdoor vond men het niet waard om er enige
politieke of theoretische belang aan te geven. Het mannelijke daarentegen stond niet vast en
was doorheen de geschiedenis veranderlijk. Binnen deze context bedoelde men met natuur de
seksualiteit tussen mannen en vrouwen, vrouwenlichamen, zwangerschap en moederschap.
Vaderschap daarentegen werd aanzien als iets sociaal geconstrueerd en dus niet natuurlijk.
Onderzoekers binnen de context van de vrouwengeschiedenis bekritiseerden deze natuurlijke
dichotomie. Volgens hen was de echte betekenis van natuur in dit discours een
onderwaardering van alles dat met vrouwelijkheid te maken had. Ook waren ze van mening
dat natuur altijd een sociale betekenis heeft. Zo hebben de begrippen natuur en cultuur andere
betekenissen afhankelijk van de context zoals tijd en plaats. Dit laatste is bewezen door de
vele onderzoeken over het vrouwenlichaam. Hierdoor kunnen we concluderen dat de
dichotomie natuur en cultuur sociaal geconstrueerd is en dat cultuur superieur is aan natuur,
het mannelijke aan het vrouwelijke.23
Arbeid versus gezin
22
Bock (G.), Challenging Dichotomies: Perspectives on Women‟s History, in: Offen (K.), Pierson (R.R.) en
Rendall (J.) (eds.), Writing Women‟s History: International Perspectives, Basingstoke, Macmillan, 1992, p. 1. 23
Bock (G.), Art. Cit., p. 2.
11
Hoewel vrouwen doorheen de geschiedenis ook altijd gewerkt hebben, wordt in deze
dichotomie arbeid gelijkgesteld aan mannen en het gezin aan vrouwen. Dit komt omdat men
onder arbeid productieve arbeid verstaat of arbeid waar men een loon in ruil voor krijgt. Het
huishouden en het moederschap, dat vroeger steeds door vrouwen werd verricht, werd niet
beschouwd als een „echte‟ arbeid. De arbeidsverdeling op basis van geslacht stelde niet alleen
een onderscheid voor, maar ook een hiërarchie waarbij mannen hoger werden beloond dan
vrouwen. Zo werd het productieve arbeid dat door vrouwen werd verricht als minderwaardig
beschouwd dan het arbeid door mannen verricht.
Deze traditionele dichotomie werd door de vrouwengeschiedenis bekritiseerd, omdat ook hier
weer sprake is van de superioriteit van mannen aan vrouwen. Volgens de
vrouwengeschiedenis is het huishouden en het moederschap evenveel een arbeid als arbeid
buitenshuis. Hierdoor wordt de dichotomie „arbeid versus gezin‟ in de vrouwengeschiedenis
in vraag gesteld.24
Publiek versus privaat
Voor de inbreng van de vrouwengeschiedenis was de traditionele politieke theorie van
mening dat de dichotomie uit twee autonome, symmetrische en equivalente sferen bestond.
Mannen domineerden de publieke sfeer, en de vrouwen de private sfeer. Maar door het
bestuderen van deze twee sferen in de vrouwengeschiedenis, werd het duidelijk dat deze
traditionele visie niet klopte: mannen domineerden zowel de publieke als de private sfeer, en
vrouwen werden niet aanvaard in de publieke sfeer. De scheidingslijn tussen het publieke en
het private verschuift doorheen de tijd en is intercultureel. We kunnen dit verduidelijken met
de evolutie van de private liefdadigheid naar publieke bijstand, waarin vrouwen in beide
domeinen een belangrijke rol hebben gespeeld. Ook overlappen de publieke en private sfeer
elkaar, omdat de publieke sfeer ingrijpt op de private sfeer door middel van wetgeving,
bijvoorbeeld in verband met verkrachting en abortus. Maar ook omgekeerd grijpt de private
sfeer in op de publieke sfeer, bijvoorbeeld bij een huwelijkspolitiek waarbij een man trouwt
met een vrouw van een hogere stand waardoor hij op die manier kan opklimmen op de sociale
ladder.
De vrouwengeschiedenis heeft ook ontdekt dat wat voor sommigen als privaat werd
beschouwd, voor anderen publiek betekende. Zo waren de huishoudelijke taken en het
opvoeden van kinderen volgens vele vrouwen van de vroegere vrouwenbewegingen van
24
Bock (G.), Art. Cit., p. 3 en 4.
12
publiek belang. Deze vrouwen vonden dat ze hierdoor gelijke rechten als mannen verdienden,
omdat ook zij op die manier een bijdrage leverden aan het publieke en maatschappelijke
leven.
De dichotomie „publiek versus privaat‟ kan ook hier gezien worden als een historische
constructie waarbij het publieke superieur is aan het private.25
Het feit dat de publieke en de private sfeer niet als twee duidelijk afgebakende sferen aanzien
kunnen worden, komt heel duidelijk naar voor in ons werkstuk. Hoewel vrouwen in het
algemeen uitgesloten werden uit de publieke sfeer, waren hierin toch een aantal vrouwen
actief zoals de vrouwelijke leden van de antialcoholistische liga‟s en van de feministische
organisaties. Ook grijpt men aan de hand van die antialcoholistische verenigingen in op de
private sfeer, aangezien men de man probeert te weerhouden zich over te geven aan alcohol.
Indien een man niet alcoholverslaafd zou zijn, dan is de kans misschien kleiner dat hij al het
geld opdoet aan alcohol in plaats van aan andere nuttige zaken zoals voeding of medicijnen.
Ook wetgeving in verband met alcohol zoals bijvoorbeeld de Wet Vandervelde die op 29
augustus 1919 werd uitgevaardigd, heeft invloed op het private leven. De Wet Vandervelde
zorgde ervoor dat de consumptie van alcohol in drankgelegenheden verboden was waardoor
heel wat kroegen hun deuren moesten sluiten. De wet liet wel toe dat thuis alcoholische
dranken werden geconsumeerd op voorwaarde dat men minstens twee liter ineens kocht26
.
Deze wet zal als gevolg hebben gehad dat er minder mannen op café zaten wat op zijn beurt
ook een invloed heeft op het private leven.
Als besluit halen we de woorden van Joan Scott aan: gender is a constitutive element of social
relationships based on perceived differences between the sexes, and gender is a primary way
of signifying relationships of power.27
Hetgeen belangrijk is, is het feit dat gender gebaseerd is
op „veronderstelde verschillen‟ tussen mannen en vrouwen en dat gender een uiting is van een
bepaalde machtsverhouding tussen mannen en vrouwen. Hieruit kan men afleiden dat gender
altijd te maken heeft met de door de sociale instituties geconstrueerde man- en vrouwbeelden.
Die man- en vrouwbeelden zijn gebaseerd op normen die bepalen wat een „normale‟ man en
vrouw is.
25
Bock (G.), Art. Cit., p. 4 en 5. 26
Tollebeek (J.), Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860-1940: een geschiedenis van ideeën
en praktijken, Leuven, Universitaire pers, 2003, p. 13 en 101. 27
Scott (J.), Gender: A Useful Category of Historical Analysis, in: American Historical Review, 91 (1986), 5, p.
1067.
13
Wanneer deze drie dichotomieën gebruikt worden om genderrelaties te beschrijven, verwijzen
ze niet naar gescheiden, autonome, onafhankelijke en equivalente tweedelige sferen, maar
naar relaties van hiërarchie waarbij cultuur superieur is aan natuur, arbeid aan gezin en
publiek aan privaat.28
Gedurende de tweede fase van vrouwenstudies ontstonden er nieuwe concepten, zoals het
genderconcept, en nieuwe theoretische kaders als gevolg van de kritieken op de zopas
besproken dichotomieën. Deze nieuwe concepten en kaders zijn zelf de dag van vandaag
onderhevig aan kritiek. We zullen aantonen aan de hand van de auteurs Gisela Bock en Joan
Scott welke kritieken zij op deze nieuwe dichotomieën hadden.
3. Het ontstaan van gendergeschiedenis met gender als analysecategorie
Sex versus gender
De debatten met betrekking tot de dichotomieën „cultuur versus natuur‟, „arbeid versus gezin‟
en „publiek versus privaat‟, hebben geleid tot de introductie van het begrip „gender‟, dat in
een dichotomie tegenover „sex‟ kan worden geplaatst. 29
Gender is een sociale, culturele,
politieke en historische analysecategorie die ervan uitgaat dat de onderwerping van vrouwen
aan mannen, hun inferioriteit en hun machteloosheid niet biologisch bepaald is, maar wel
sociaal, cultureel, politiek en historisch geconstrueerd is. Gender staat tegenover sex dat naar
het biologische geslacht verwijst.30
Het genderconcept is een groot theoretisch kader geworden en heeft ertoe geleid dat in de
jaren ‟80 er een verschuiving was van vrouwengeschiedenis naar gendergeschiedenis.
Vrouwengeschiedenis kreeg te kampen met de kritiek dat men zich enkel op vrouwen richtte
waardoor men de relatie met mannen uit het oog verloor. Dit had namelijk als gevolg dat men
er niet in slaagde de mainstream geschiedenis te herinterpreteren wat aanvankelijk de
doelstelling van vrouwengeschiedenis was. Historische feiten moeten volgens de
gendergeschiedenis zowel uit vrouwelijk als uit mannelijk perspectief bekeken worden. Ook
mag men zich niet enkel focussen op vrouwelijke onderwerpen zoals het moederschap of het
vrouwenlichaam. Op die manier kunnen bepaalde feiten geherinterpreteerd worden en worden
ze misschien wel opgenomen in de algemene geschiedenis.
28
Bock (G.), Art. Cit., p. 6. 29
Het is belangrijk de Engelse terminologie te gebruiken, want in het Nederlands bestaan er geen woorden voor
biologisch geslacht en sociaalgeconstrueerde geslacht. 30
Bock (G.), Art. Cit., p. 7.
14
Om het met de woorden van Joan Scott te zeggen: Those who worried that women‟s studies
scholarship focused too narrowly and separately on women used the term „gender‟ to
introduce a relational notion in our analytic vocabulary. According to this view, women and
men were defined in terms of one another, and no understanding of either could be achieved
by entirely separate study.31
Deze nieuwe dichotomie heeft volgens Gisela Bock ook een aantal problemen met zich
meegebracht. Volgens Bock lost de nieuwe dichotomie „biologisch/sex versus sociaal/gender‟
het debat rond de dichotomie „natuur versus cultuur‟ niet op, maar wordt het gewoon
geherformuleerd. Zo verplaatst het alles dat te maken heeft met vrouwenlichaam, seksualiteit,
moederschap en het fysiologische seksuele onderscheid naar een “pre-social sphere”. Ook
maakt de dichotomie „sex versus gender‟ niet duidelijk welk deel van de vrouwelijke
activiteiten en gedragingen biologisch bepaald is en welk deel sociaal of cultureel.
De dag van vandaag gebruiken feministische onderzoekers de term „biologie‟ in plaats van
„natuur‟ om naar het lichaam van een vrouw en naar moederschap te verwijzen. De term
natuur wordt vaak tussen aanhalingstekens gezet, maar dit is niet het geval met de term
biologie, omdat dit begrip als vanzelfsprekend wordt beschouwd. Bock vindt de term biologie
helemaal niet vanzelfsprekend, omdat dit op historisch en cultureel vlak zelf sociaal-cultureel
geconstrueerd is. Zo betekende „biologie‟ in 1900 „inferioriteit‟ De term „biologie‟ is even
weinig vanzelfsprekend als „natuur‟ in het traditionele taalgebruik, en volgens Bock heeft het
zelfs gevaarlijkere gevolgen voor vrouwenstudies en de bevrijding van vrouwen, zeker
wanneer men kijkt naar de gangbare hevige aanvallen op „natuur‟ in de natuurwetenschappen.
Het nieuw feministisch gebruik van de term „biologie‟ als tegenovergesteld aan gender, heeft
ervoor gezorgd dat gender als instrument gebruikt kan worden om vrouwen weer onzichtbaar
in de geschiedenis te maken. Zo draag gender soms een gender-neutraal discours met zich
mee wat impliceert dat vrouwen en mannen geen leden zijn van een sex maar van een gender.
Dit zorgt ervoor dat men ervan uitgaat dat mannen en vrouwen in essentie identieke
individuen zijn en dat sex geen belang heeft, omdat dit „biologisch‟ is en daarom sociaal
irrelevant.32
Ook is het onderscheid tussen sex en gender een onderscheid dat enkel in de Engelse taal
voorkomt. In andere talen, zoals in het Nederlands, heeft men geen woorden voor biologisch
geslacht en sociaalgeconstrueerde geslacht. Dit kan volgens Bock problematisch zijn.
31
Scott (J.), Art. Cit., p. 1054. 32
Bock (G.), Art. Cit., p. 8.
15
Bock concludeert dat het niet de term gender is dat men moet bestrijden, maar wel de
linguïstische en de theoretische dichotomie van „sex versus gender‟, omdat deze dichotomie
nog te problematisch is.33
Verschil versus gelijkheid
Een tweede dichotomie waarover de dag van vandaag hevig gedebatteerd wordt is het
„gelijkheid versus verschil‟ debat. Deze dichotomie verwijst naar de spanning die er in het
verleden bestond tussen feministen die gelijkheid tussen man en vrouw eisten op basis van de
gelijkenissen tussen beide geslachten en op basis van het feit dat ze allebei tot het menselijk
ras behoren. Daartegenover stonden feministen die gelijkheid eisten op basis van de seksuele
verschillen tussen mannen en vrouwen. In de jaren 1980 werd beargumenteerd dat het
seksuele onderscheid een beginpunt mag zijn voor een herdefiniëring van gelijkheid dat niet
op mannelijke normen is gebaseerd.34
In het volgend puntje zullen we aantonen dat Joan Scott deze dichotomie weerlegt aan de
hand van de poststructuralistische theorie
In het artikel Deconstructing equality-versus-difference: or, the uses of poststructuralist
theory for feminisme35
bekritiseert Joan Scott de dichotomie gelijkheid versus verschil en doet
dit door middel van een methode geïntroduceerd door het poststructuralisme. Het
poststructuralisme gebruikt een aantal concepten die heel handig zijn voor feministen. Tot
deze concepten rekent zij taal, discours, verschil en deconstructie die we één voor één nader
zullen verklaren. Volgens poststructuralisten hebben woorden of teksten geen vaste of
inherente betekenis. Hierdoor is taal geen spiegel van de werkelijkheid. Volgens Scott is het
analyseren van taal een belangrijk vertrekpunt om te begrijpen hoe sociale relaties onder
woorden worden gebracht, hoe instituties georganiseerd zijn, hoe productierelaties ervaren
worden en hoe collectieve identiteiten gecreëerd worden. De passende vragen zijn volgens
haar dan ook: hoe veranderen betekenissen? Waarom worden bepaalde betekenissen als
normatief beschouwd terwijl andere betekenissen meteen overschaduwd worden? Wat
onthullen deze processen over hoe macht geconstrueerd is en in zijn werk gaat? Scott beweert
dan enkele van deze vragen beantwoord zouden kunnen worden na een analyse van het
33
Bock (G.), Art. Cit., p. 9. 34
Offen (K.), Pierson (R.R.) en Rendall (J.), Writing Women‟s History : International Perspectives, Basingstoke,
Macmillan, 1992, xxxiv. 35
Scott (J.), Deconstructing equality-versus-difference: Or, the uses of poststructuralist theory for feminism, in:
Feminist studies, vol. 14, nr. 1, 1988.
16
heersende discours. Een discours is geen taal of tekst, maar wel een bepaalde overtuiging of
verklaring die tijd- en plaatsgebonden is en wordt zowel uitgesproken in organisaties en
instellingen als in woorden. Men probeert een bepaald discours altijd te legitimeren aan de
hand van „waarheden‟ waarvan de Darwiniaanse theorieën over de natuurlijke selectie een
duidelijk voorbeeld is.
Volgens Scott kan elk begrip tegenover een ander begrip worden geplaatst, maar in de meeste
gevallen wordt het tegenovergestelde begrip verzwegen of onderdrukt. Het is juist van groot
belang dat wanneer men de betekenis van een begrip wil analyseren, men ook het begrip dat
tegenover het eerste begrip staat, erbij betrekt en ook analyseert. Dit omwille van het feit dat
het tegenovergesteld geplaatste begrip meebepalend is het voor de betekenis van het eerste
begrip. Zo krijgt het begrip „eenheid‟ mee betekenis door het begrip dat men hiertegenover
kan plaatsen namelijk „veelheid‟. Net hetzelfde met het begrip „aanwezigheid‟ dat tegenover
„afwezigheid‟ staat en hierdoor betekenis krijgt. Ten slotte hebben we nog het concept
„deconstructie‟. In het poststructuralisme verwijst men met deze term naar het onthullen van
achterliggende betekenissen in teksten en de onderlinge afhankelijkheid van schijnbaar
tegenovergestelde termen en hun betekenissen. Het toont aan dat die tegenstellingen geen
natuurlijke maar geconstrueerde tegenstellingen zijn voor bepaalde doelstellingen in een
bepaalde context.36
Scott past deze vier concepten toe op het gelijkheid versus verschil debat onder feministen.
Zij beweert dat deze binaire tegenstelling de onderlinge afhankelijkheid van de twee termen
namelijk „gelijkheid‟ en „verschil‟ verbergt. Zo werkt de term gelijkheid de term verschil niet
weg en omgekeerd. De dichotomie gelijkheid versus verschil is volgens Scott te simplistisch:
vaak hanteerden feministen uit de 19de
eeuw hun argumenten op een gecombineerde manier.
Hierdoor is het stellen dat er twee duidelijk gescheiden groepen feministen waren waarbij de
ene groep enkel argumenten aannam die de gelijkenissen tussen mannen en vrouwen werden
benadrukt en de andere groep haar argumenten baseerde op de verschillen tussen beide
geslachten is volgens Scott niet correct. In hoofdstuk 3 zullen we zien dat ook Karen Offen37
deze kritiek uitte.
36
Scott (J.), Art. Cit., p. 33-40. 37
Offen (K.), Defining Feminism: a comparative historical approach, in: Signs, 1988, vol. 14, nr. 1, 119-157 pp.
17
1. De historische context
De 19de
eeuw was als gevolg van de industriële revolutie een tijd van het
vooruitgangsoptimisme38
, van vernieuwing en moderniteit. Het was een periode waarin vanaf
de tweede helft van de 19de
eeuw, zowel het economisch als het politiek liberalisme hoogtij
vierde en de burgerij op alle vlakken van de maatschappij invloed uitoefende. Het fin de
siècle of het laatste decennium van de 19de
eeuw werd in België, maar ook in andere Europese
landen, gekenmerkt door de „belle époque‟, een term die verwijst naar de bruisende cultuur
van het fin de siècle. Volgens Gita Deneckere is het niet de bedoeling om aan de belle époque
een begin – en einddatum vast te plakken, omdat er met deze term wordt verwezen naar een
gevoel, een sfeer en een geestelijk en materieel klimaat. Het was een periode die gekenmerkt
wordt door culturele en technologische vernieuwingen en een verhoogde welvaart. Dit brengt
misschien in eerste instantie het geloof mee dat alle sociale lagen van de maatschappij konden
meegenieten van de verhoogde welvaart, maar niets was minder waar. Een overgroot deel van
de bevolking leefde in extreme armoede onder slechte hygiënische omstandigheden. Dit
bewijst dat het leven in de belle époque niet altijd zo rooskleurig was zoals de term in eerste
instantie laat uitschijnen.39
Ondanks het ongebreidelde geloof in het vooruitgangsoptimisme, had de medaille ook een
keerzijde. Zo ontstond vanaf de tweede helft van de 19de
eeuw angst voor de degeneratie van
het menselijk ras. Op het eerste zich lijkt het concept degeneratie haaks te staan op het geloof
in de vooruitgang, maar Jo Tollebeek beweert dat beiden na nader inzien nauw met elkaar
waren verweven. Doordat men juist geloofde in de vooruitgang van de mensheid, had men
schrik dat aan dit proces toch abrupt een einde zou komen. Men vreesde dat de constante
inspanningen om tot een betere wereld te komen hun tol zouden eisen en men uiteindelijk tot
het omgekeerde zou komen namelijk tot een fysieke, mentale en morele achteruitgang van de
mensheid. Om het met de woorden van Tollebeek te zeggen: dat betekent dat het
degeneratiedenken geen antimodern (reactionair) karakter had, maar integendeel deel
uitmaakte van hetzelfde moderne (progressistische) vertoog als het vooruitgangsgeloof.40
Het
alcoholisme werd, naast syfilis en tuberculose, als een gevaar aanzien voor de degeneratie van
38
Met het vooruitgangsoptimisme bedoelt men het geloof dat de mens via een geleidelijk proces de
volmaaktheid kan bereiken. 39
Deneckere (G.), 1900: België op het breukvlak van twee eeuwen, Tielt, Lannoo, 2006, p. 10. 40
Tollebeek (J.), Degeneratie, moderniteit en culturele verandering: een Belgisch perspectief, in: Tollebeek (J.),
Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860 Ŕ 1940: een geschiedenis van ideeën en praktijken,
Leuven, Universitaire pers, 2003, p. 300.
18
het ras. Men vreesde dat deze drie „ziekten‟ de motors waren van het fysieke, mentale en
morele achteruitgangproces.
In dit hoofdstuk gaan we na wat de sociale en economische situatie was in België vanaf de
tweede helft van de 19de
eeuw. We zullen hierbij een onderscheid maken tussen de periode
vanaf 1850 tot 1884 en de periode 1885 tot 1914 of het fin de siècle, omdat er zich in de
periode van het fin de siècle belangrijke politieke en sociaaleconomische veranderingen
hebben voorgedaan. Er deed zich toen een economische en sociale stroomversnelling voor dat
gevoeld werd in alle lagen van de bevolking en in alle sectoren van het maatschappelijke
leven.41
In een derde puntje zullen we het hebben over het discours rond alcoholisme, syfilis,
tuberculose en rasdegeneratie dat reeds vanaf 1860 heersend was.
1.1. De periode van 1850 tot 1884
1.1.1. De Eerste Industriële Revolutie
Vanaf 1850 ontstond er in België de eerste industriële revolutie dat voor het eerst rond 1780
in Groot-Brittannië opkwam. De industrialisatie hield in dat het vervaardigen van producten
door middel van handenarbeid vanaf dan vervangen werd door machines.42
Dit had als gevolg
dat de huisnijverheid door de industrie verdrongen werd wat ook implicaties had op de rol van
mannen en vrouwen in de samenleving op vlak van arbeid. Op dit aspect gaan we in
hoofdstuk 4 uitgebreid in. De mechanisatie had als gevolg dat er een massaproductie van
goederen op gang kwam wat op zijn beurt voor een prijsdaling van goederen zorgde. Deze
prijsdaling was uiteraard ook van toepassing op alcohol: het volk kon het zich gemakkelijker
permitteren om alcohol te kopen wat een verandering in drinkgewoontes met zich
meebracht.43
De industrialisatie zorgde ervoor dat de bestaande textielindustrieën hun productiecapaciteit
konden vergrootten en dat er nieuwe sectoren zoals de vlasnijverheid en de lichte industrie het
daglicht zagen. Doordat machines noodzakelijk werden in de industriële sectoren, kenden ook
41
Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Politieke geschiedenis van België sinds 1830: spanningen in een burgerlijke
democratie, Antwerpen, Standaard, 1983, p. 105. 42
Palmer (R.R.), Colton (J.) en Kramer (L.), A History of the Modern World, Boston, McGraw-Hill, 2007, p.
429. 43
Lockkamper (N.), Situatieschets van de antialcoholistische beweging in het laatste kwart van de 19de
eeuw en
het begin van de 20ste
eeuw, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel), 1994, p.2.
19
de verschillende sectoren van de zware nijverheid een enorme productiestijging. De
steenkoolnijverheid, de zink – en glasnijverheid groeiden in een snel tempo.44
Voor de definitieve doorbraak van het industriële kapitalisme vanaf 1850, domineerde de
landbouw de Belgische economie. België en dan voornamelijk Vlaanderen bestond vooral uit
kleine bedrijven en intensieve landbouw waarin een kleine groep grootgrondbezitters de
politieke macht in handen hadden.45
Na 1850 als gevolg van de snel groeiende industrialisatie,
verminderde het agrarische aandeel in de nationale product alsmaar meer en meer. Aangezien
niet meer de landbouwsector, maar wel de industriële sectoren de Belgische economie
domineerden, ontstond er een migratie van plattelandbewoners naar de steden in hoop daar
werk te vinden. Dit fenomeen bracht een ware urbanisatie met zich mee: in steden als Luik en
Henegouwen waren de bevolkingconcentraties het hoogst.46
Deze economische hoogconjunctuur was maar van korte duur, want vanaf 1873 bevond de
Belgische economie zich in een recessiefase als gevolg van de ineenstortende
grondstofprijzen. Ook de landbouwcrisis die ontstaan is door de toenemende graaninvoer uit
Noord-Amerika en Oost-Europa zorgde ervoor dat België zich vanaf 1873 in een
economische laagconjunctuur bevond. De burgerij had als oplossing de lonen van de arbeiders
te drukken. Dit bleef uiteraard niet zonder gevolgen en vanaf de jaren „80, de periode waarin
de economische crisis zich in een absolute dieptepunt bevond, ontstond er maatschappelijke
onrust waarvan de arbeidersopstand in de Waalse industriebekkens in 1886 een voorbeeld is.
1.1.2. Sociale verhoudingen
De burgerij kon enorm mee genieten van de economische expansie die vanaf 1850 als gevolg
van de industriële revolutie werd ingezet. Zo streek zij in 1846 de helft van de reële inkomen
op en in 1880 zelfs twee derde, terwijl zij in de hele 19de
eeuw maar tien procent van de
gehele bevolking uitmaakte.47
De burgerij maakte dus met andere woorden grote winsten en
het was dan ook in die periode dat de burgerlijke bezittende klasse zich uitbreidde. Het
vergroten van de welvaart van de gegoede burgerij had als gevolg dat men op politiek vlak
geleidelijk aan meer en meer macht verwierf. Naast het uitbreiden van de gegoede burgerij,
ontstonden als gevolg van de industrialisatie ook nieuwe groepen in de middenklasse met
name kaderpersoneel, technici, ambtenaren, geschoolde bedienden, leraars, beoefenaars van
44
Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 58 en 59. 45
Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 31. 46
Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 60. 47
Blom (J.C.H.), Lamberts (E.), Geschiedenis van de Nederlanden, Rijswijk, Nijgh en Van Ditmar Universitair,
1993, p. 263.
20
vrije beroepen, enz. Als gevolg van de urbanisering nam ook de kleinhandel sterk toe. In een
onderzoek naar de leden van het Gentse kiezerskorps die in 1848 het stemrecht hadden
gekregen, kwam men tot de conclusie dat 60% van het kiezerskorps uit ambachtslui,
herbergiers en detailhandelaars bestond en nog eens 30% uit bedienden, ambtenaren en vrije
beroepen. Aangezien in de periode het cijnskiesrecht van toepassing was, impliceert dit dat
deze groepen een toegenomen welstand kenden en dus konden meeprofiteren van de
industrialisatie.
Tegenover deze welstellende groepen, stonden de industriële proletariërs die de slachtoffers
waren van het liberaal kapitalistisch systeem. De meeste van de industriële proletariërs waren
geëmigreerd van het platteland naar de stad waar ze als goedkope arbeidskrachten in de
industrie werkzaam waren. De industriële arbeiders maakten deel uit van een volledig
geïsoleerde klasse die door de rest van de maatschappij verafschuwd werd en hierdoor totaal
afgescheiden werd. De toestand van de arbeiders was miserabel: ze werkten daags gemiddeld
12 à 14 uur aan een minimumloon. Ook vrouwen- en kinderarbeid behoorde in die periode tot
de dagelijkse praktijk, omdat het loon van een man alleen vaak niet voldeed om in het
levensonderhoud van het hele gezin te voorzien. Vrouwen en kinderen verdienden nog minder
dan een gemiddelde mannelijke arbeider. Rond de eeuwwisseling werd hiertegen hevig
geprotesteerd vanuit feministische hoek.
De arbeiders leefden in overbevolkte achterbuurten in echte krotten waar de helft van de
gezinnen zelfs in één kamer samenleefden. Ook leefden ze in slechte hygiënische
omstandigheden en waren ze vaak ondervoed. Dit zorgde voor een lage levensverwachting en
een hoog sterftecijfer in de arbeidersklasse. Doordat er toen nog geen sociale wetten
bestonden die de arbeiders beschermden, werden ze door de kapitaalhouders zwaar uitgebuit
en onderdrukt.48
Om uit deze harde realiteit van armoede te kunnen ontsnappen, werd de stap
naar alcohol vlug gezet.
1.1.3. Het liberale systeem
De definitieve doorbraak van het industriële kapitalisme, heeft ervoor gezorgd dat het politiek
liberalisme ingang vond. De Belgische politiek werd dus vanaf de eind jaren 50 van de 19de
eeuw hoofdzakelijk gedomineerd door de burgerij. De heersende liberale ideologie met het
vooruitgangsoptimisme als uitgangspunt, steunde en rechtvaardigde de machtspositie van het
liberalisme. De burgerij beweerde dat de industriële arbeid noodzakelijk was in het
48
Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 61-63.
21
vooruitgangsproces, maar ook het absolute recht op eigendom waardoor ze op die manier de
bezitsaanspraken konden legitimeren.
De kloof tussen de arbeiders en de burgerij was in die periode zeer groot. De burgerij
beschouwde de arbeiders als immorele mensen die van nature lui en dom zijn. Ook hier past
het discours met betrekking tot het alcoholisme perfect in: de burgerij beweerde dat de
arbeiders geen moreel besef hadden waardoor ze zich zonder gewetensbezwaren volledig
overgaven aan alcoholische dranken. Hierdoor heerste er vanuit de positie van de burgerij een
totale minachting voor de arbeiders waardoor de burgerij elk contact probeerde te vermijden.
Om hun geweten te sussen beweerde de burgerij dat armoede het werk van God was en dus
ook gewoon noodzakelijk was. Het was God die de onderwerping van de arbeider in de
sociale hiërarchie gecreëerd heeft waardoor men niet moest proberen dit te veranderen.49
Urbanistische projecten zorgden ervoor dat de burgerij en de arbeiders van elkaar gescheiden
waren: de burgerij woonde in residentiële wijken terwijl de arbeiders onder druk naar de
achterbuurten van de stad moesten verhuizen alwaar men in overbevolkte en slecht
hygiënische omstandigheden leefden. Het vermijden van elk contact met de arbeiders, had
ook te maken met de angst die de burgerij voor hen had. Men vreesde dat de arbeiders in
opstand zou komen en de openbare orde zou verstoren. Hierdoor oefende de burgerij met
behulp van repressiemiddelen en paternalistische maatregelen als armenzorg sociale controle
uit op de arbeiders.50
We zouden hierbij willen opmerken dat men het fenomeen van sociale
controle ook kan inpassen in het kader van de antialcoholistische liga‟s al naargelang de
interpretatie. Zo bestaat er in literatuur omtrent burgerlijke filantropische
hervormingsbewegingen onenigheid wat betreft de motieven van de burgerij om sociale
hervormingen te bewerkstelligen. Bepaalde onderzoekers zijn ervan overtuigd dat de
burgerlijke filantropen vanuit goede bedoelingen gedreven werden om sociale hervormingen
zoals het bestrijden van het alcoholisme, na te streven. De burgerij deed dit om de ellendige
situatie van arbeiders te verbeteren. Andere onderzoekers daarentegen geloofden dat de
burgerij puur uit eigenbelang handelde en als sociale controle het alcoholisme bij de arbeiders
uit de wereld probeerde te helpen. De burgerij en de middenklasse vreesden namelijk voor een
„dronken revolterende arbeidersklasse‟ en hadden schrik dat dit economische verbeteringen in
de weg zou staan. Hierdoor wou men een einde brengen aan het alcoholisme om zo de situatie
49
Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 64-66. 50
Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 72-73.
22
van de elite veilig te stellen.51
Wij denken dat het waarschijnlijk wel een combinatie van
beiden zal zijn. Bovendien vreesde men ervoor dat het alcoholisme zou leiden tot de
degeneratie van het ras wat uiteraard ook een sterke beweegreden was om zich in te zetten in
de strijd tegen het alcoholisme.
1.2. De periode van 1885 tot 1914 of het Fin de siècle
Het fin de siècle is het begin van politieke, sociale en economische veranderingen die de basis
vormden van vele verworvenheden van onze tijd. De periode werd gekenmerkt door het einde
van het burgerlijk tijdperk en het begin van het democratiseringsproces. Andere sociale
bevolkingslagen zoals de arbeidersklasse werden geïntegreerd in het bestaande politieke
systeem waardoor de vertegenwoordigers van de arbeiders zich nu ook konden laten gelden.
De eeuwwisseling werd ook gekenmerkt door nieuwe emancipatorische bewegingen zoals het
socialisme, het feminisme, het antiklerikalisme en het flamingantisme.52
1.2.1. De Tweede Industriële Revolutie
Vanaf 1973 kwam België in een economische recessie terecht als gevolg van de
ineenstortende grondstofprijzen en de landbouwcrisis door de invoer van goedkoop graan uit
Amerika en Oost-Europa. Rond 1885 bereikte de economische crisis een absoluut dieptepunt
waardoor er maatschappelijke onrust ontstond. In 1886 was de situatie voor de arbeiders niet
meer te houden waardoor ze in datzelfde jaar in opstand komen in de Waalse
industriebekkens. Het jaar 1886 is echter ook het jaar waarin nieuwe sociaal-politieke
strategieën door de elite werd aangewend wat de basis voor een nieuwe sociale wetgeving
vormde.53
Vanaf 1896 herstelde de economie zich en kwam men weer in een hoogconjunctuur
terecht. Vanaf het einde van de jaren ‟90 van de 19de
eeuw begon de tweede industriële
revolutie dat gekenmerkt werd door de mechanisatie in de nieuwe industrietakken, de
introductie van nieuwe energiebronnen zoals gas en elektrische motor en het gebruik van
petroleum in plaats van steenkool.54
Hoewel de welvaart als gevolg van de economische groei
in België toenam, veranderde er voor de arbeidersklasse nauwelijks iets. De lonen bleven over
51
Lockkamper (N.), Situatieschets van de antialcoholistische beweging in het laatste kwart van de 19de
eeuw en
het begin van de 20ste
eeuw, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel), 1994, p.
iii. 52
Deneckere (G.), Op. Cit., p. 7. 53
Deneckere (G.), Op. Cit., p. 17. 54
Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 106.
23
het algemeen laag en de arbeiders werkten nog steeds onder slechte sociale omstandigheden.55
Dit zal met de integratie van de arbeidersbeweging in het politieke systeem geleidelijk aan
veranderen: de socialistische arbeidersbeweging kon met behulp van stakingen enorm veel
druk uitoefenen op de regering.
1.2.2. De arbeidersbeweging
De arbeidersbeweging was er de jaren voor en na de eeuwwisseling in geslaagd om zich op
politiek vlak te laten gelden en heeft zelfs voor een fundamentele koerswijziging gezorgd.
In deze periode groeide de arbeidersbeweging van een vrij zwak georganiseerde, weinig
gecoördineerde protestbeweging uit tot een bezielde massabeweging, gekenmerkt door een
veel sterkere stakingstraditie, door agressieve en massale straatbetogingen en door de
toetreding van de werkende klasse tot diverse arbeidersverenigingen, verspreid over het
gehele land.56
Dit had als gevolg dat de burgerij de arbeidersklasse niet meer zoals vroeger
met de traditionele wapens onder controle kon houden. De sociaaldemocraten eisten het
algemeen stemrecht, omdat ze hoopten hiermee invloed op het machtsbeleid te kunnen
uitoefenen. De Belgische Werkliedenpartij oefenden door middel van vele stakingen enorm
veel druk uit op de regering. Vanaf 1893 werd het algemeen meervoudig stemrecht ingevoerd.
Dit hield in dat alle mannen vanaf 25 jaar minimum één stem hadden, maar tot drie stemmen
konden krijgen afhankelijk van het vermogen en de intellectuele opleiding.
1.2.3. Het democratiseringsproces
In die periode zagen de machthebbers in dat het integreren van andere sociale lagen zoals de
arbeidersbeweging perfect verzoenbaar was met de belangen van de liberale staat. Sommige
machthebbers zagen in dat als men de koopkracht en de levensstandaard in het land zou
vergroten, dit tot een economische expansie zou kunnen leiden. Leden van de arbeidersklasse
en de lagere middengroepen zouden dus als consumenten gestimuleerd moeten worden.
Hiervoor moesten zij wel vertrouwd raken met de materiële waarden en het
consumptiepatroon van de burgerij. Om hiertoe te kunnen komen, moest men alle
bevolkingslagen in de burgerlijke samenleving integreren. De reden dat dit proces niet
vroeger van start was gegaan, was omdat pas rond de eeuwwisseling de relatie tussen de staat
en het kapitaal gewijzigd was. Aangezien de arbeidersbeweging akkoord ging met de
principes van het economisch liberalisme, waren de liberale gezagshebbers er mee akkoord
55
Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 109. 56
Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 110.
24
om de andere sociale bevolkingslagen te integreren in de liberale democratie. Els Witte merkt
hierbij op dat dit proces uiteraard niet zo vlot verliep zoals hierboven beschreven en dus veel
turbulente fases kende.57
In hoofdstuk 2 zullen we zien dat het democratiseringsproces ook tot uiting kwam in de
antialcoholistische liga‟s: zo werden de bewegingen nu ook toegankelijk voor andere
bevolkingslagen dan de gegoede burgerij en ook voor het vrouwelijk geslacht.
1.3. Het heersende discours omtrent alcoholisme, syfilis, tuberculose en
rasdegeneratie
De angst voor het alcoholisme in de maatschappij van de 19de
en vroeg 20ste
eeuw, dat
duidelijk zichtbaar werd in het ontstaan van de talrijke antialcoholistische liga‟s58
, kan men in
een breder context plaatsen namelijk in dat van de angst voor rasdegeneratie. Het is
noodzakelijk om de alcoholproblematiek in deze bredere context te plaatsen, omdat men
anders de angst voor het alcoholisme, maar vooral ook de belangrijke rol die vrouwen spelen
in de alcoholstrijd, niet volledig zou kunnen begrijpen.
1.3.1. Rasdegeneratie
Het rasdenken werd in de tweede helft van de 19de
eeuw sterk ontwikkeld als gevolg van de
verzelfstandiging van de antropologie als wetenschappelijke discipline. Men maakte een
onderscheid tussen verschillende rassen op basis van schedelmeting.59
Het blanke ras werd
toen als superieur aan alle andere rassen zoals het zwarte of Aziatische ras aanzien. In de
raswetenschappen zelf was niet echt duidelijk wat men nu precies verstond onder de categorie
„ras‟. Men was het er over eens dat ras te maken had met overerfbare biologische verschillen
tussen mensengroepen. Bovendien veronderstelde men dat die overerfbare biologische
verschillen ook samenhingen met culturele en psychische eigenschappen. Toch heerste er nog
veel onenigheid over vragen als welke fysieke kenmerken nu bepalend waren voor het
onderscheiden van mensenrassen.
De definitie van „rasdegeneratie‟ hebben we ontleent aan de definitie die Tollebeek eraan
geeft: In de op het lamarckiaanse transformisme gebaseerde herformulering die Valentin
Magnan het concept gaf, stond „degeneratie‟ voor een door bepaalde milieufactoren ingezette
57
Ibidem 58
In hoofdstuk 2 gaan we uitgebreid verder op welke antialcoholistische liga‟s er bestonden in België in de
tweede helft van de 19de
eeuw. 59
Beyers (L.), Rasdenken tussen geneeskunde en natuurwetenschap, in: Tollebeek (J.), Vanpaemel (G.) en Wils
(K.), Degeneratie in België 1860-1940: een geschiedenis van ideeën en praktijken, Leuven, Universitaire pers,
2003, p. 43-44.
25
en vervolgens intergenerationeel overgeërfde achteruitgang, die uiteindelijk zou uitmonden in
steriliteit en uitroeiing.60
Onder rasdegeneratie verstond men dus in de algemene geneeskunde in het fin de siècle de
erfelijk overdraagbare fysieke degradatie. Dit kan men koppelen aan de wijdverbreide vrees
tijdens het fin de siècle voor de fysieke verzwakking van de eigen maatschappij of natie.61
1.3.2. Het verband tussen alcoholisme, tuberculose en venerische ziekten
Op het einde van de 19de
en in het begin van de 20ste
eeuw vreesde men dat alcoholisme, naast
tuberculose en syfilis, zou leiden tot rasdegeneratie en nationaal verval. Alcoholisme werd
voorgesteld als een ziekte dat overerfbaar en besmettelijk was. Ook was men er in de
medische wereld van overtuigd dat er een verband bestond tussen het alcoholisme en
tuberculose, maar ook tussen alcoholisme en geslachtsziekten.62
In La Clairière, het
propagandaorgaan van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme, werden er ook artikels
in verband met tuberculose gepubliceerd. Een voorbeeld hiervan is het artikel Lady Aberdeen
et l‟Exposition anti-tuberculose de Belfast waarin staat geschreven: Indirectement l‟alcool
favorise la production de presque toutes les maladies en diminuant la force de résistance
pendant qu‟il en augmente le danger, en attaquant ce qui aiderait à les supporter et à les
vaincre.63
De feminist Louis Frank64
maakt in zijn werk la femme et l‟alcool ook een duidelijk verband
tussen alcoholisme en venerische ziekten. Zo beweert hij dat mannen die vaak alcohol
drinken, meer venerische ziekten hebben dan mannen die zich niet overgeven aan grote
hoeveelheden alcoholische dranken.65
In hoofdstuk 6 gaan we hier verder op in.
Artsen beschouwden alcoholisme net als tuberculose en syfilis als een stedelijke ziekte dat
chaos en ellende in de steden veroorzaakte. Ook beweerden ze dat het alcoholisme zich vanuit
de steden begon uit te spreiden naar het platteland en zelfs naar de Europese kolonies in
Afrika. De reden dat artsen deze ziekten voornamelijk als stedelijke ziekten beschouwden,
was omwille van het feit dat een stad als een plaats van verderf werd aanzien. De hygiënische
60
Tollebeek (J.), Degeneratie, moderniteit en culturele verandering: een Belgisch perspectief, in: Tollebeek (J.),
Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860-1940: een geschiedenis van ideeën en praktijken,
Leuven, Universitaire pers, 2003, p. 299. 61
Beyers (L.), Art. Cit., p. 47. 62
Nys (L.), De ruiters van de Apocalyps. „Alcoholisme, tuberculose, syfilis‟ en degeneratie in medische kringen,
1870-1940, in: Tollebeek (J.), Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860-1940, Leuven,
Universitaire pers, 2003, p. 11-12. 63
KBR, La Clairière, 26 januari 1908, 6de jaargang, nr. 125, p.1. 64
Zie bijlage 2, biografie. 65
Frank (L.), La femme et l‟alcool. Etude de sociologie et de législation, Bruxelles, H. Lamertin, 1897, p. 37-38.
26
omstandigheden waren er slecht, er was sprake van een hoge criminaliteitsgraad en er was een
groot aantal kroegen wat het alcoholisme, tuberculose en geslachtziekten in de hand werkte.
Artsen hadden geen positieve kijk op de kroegen: volgens Liesbet Nys werden kroegen
beschreven als kleine, overbevolkte ruimten, waar tabaksrook en allerhande ziektekiemen in
het rond zweefden en waar vulgair en revolutionair taalgebruik, drankmisbruik, seksuele
uitspattingen en vechtpartijen schering en inslag waren.66
In de medische wereld was men ervan overtuigd dat er een verband bestond tussen de
buitensporige consumptie van alcohol en het ontstaan van tuberculose. Toch was men het niet
helemaal eens hoe dat verband kon worden opgevat: sommige artsen geloofden dat alcohol
een efficiënt geneesmiddel was voor tuberculose, anderen waren van mening dat alcohol
tuberculose net in de hand werkte.67
Naast het geloof dat alcoholisme ervoor zorgde dan men
vatbaarder werd voor tuberculose, geloofde men in de medische wereld ook dat
drankmisbruik venerische ziekten kon veroorzaken. In dronken toestand was men minder
behoedzaam waardoor men zich zonder nadenken overgaf aan seksuele impulsen. Ook
prostituees speelden volgens vele artsen een belangrijke rol in de verspreiding van venerische
ziekten en werden hierdoor vaak geassocieerd met alcohol en syfilis.68
Medici waren ervan overtuigd dat de kinderen van alcoholverslaafde ouders enerzijds de
alcoholverslaving van hun ouders overerfden en anderzijds vatbaarder waren voor allerlei
ziekten, waaronder venerische ziekten, en een mentale achterstand hadden. Vooral wanneer
de moeder een drankverslaving had, vreesde men dat de mentale en fysieke toestand van het
kind erg zwak zou zijn. Louis Frank beweert dat vrouwen die alcohol drinken, dit via de
moedermelk aan hun kind doorgeven waardoor kinderen op die manier reeds op jonge leeftijd
aan alcohol verslaafd geraken.69
De kinderen van een gedegenereerde zullen er op fysiek en
mentaal vlak nog erger aan toe zijn dan hun gedegenereerde vader en/of moeder. De graad
van degeneratie wordt alsmaar hoger en hoger wat uiteindelijk tot het verval van het blanke
ras zou leiden. Belgische medici geloofden er wel in dat dit proces van verval omkeerbaar
was indien er een strikte alcoholwetgeving tot stand zou komen.70
Hier was ook l‟Union van
overtuigd: zij geloofden dat vrouwen een positieve invloed op hun man en kinderen konden
uitoefenen door zelf het goede voorbeeld te geven en geen druppel alcohol aan te raken. Het
blanke ras kon dus nog gered worden. Louis Frank beweerde net als l‟Union dat vrouwen het
66
Nys (L.), Art. Cit., p. 13. 67
Nys (L.), Art. Cit., p. 15. 68
Nys (L.), Art. Cit., p. 20. 69
Frank (L.), Op. Cit., p. 20. 70
Nys (L.), Art. Cit., p. 25.
27
alcoholisme uit de wereld konden helpen, vooral vanuit de overtuiging dat de vrouw in het
algemeen sober is. Hij was echter wel van mening dat het alcoholisme ook bij de vrouwen
toenam waardoor het noodzakelijk was meteen te handelen en de alcoholkwaal tegen te
houden vooraleer ook de vrouwen „besmet‟ zouden worden. Wanneer van dit laatste sprake
zou zijn, dan zou de dood van het ras het uiteindelijke resultaat zijn.71
Belgische artsen
geloofden ook dat er een duidelijk verband bestond tussen krankzinnigheid en alcoholisme. In
de twee laatste decennia van de 19de
eeuw werd krankzinnigheid vaak bestudeerd. Ze stelden
op basis van de vele studies vast dat naast krankzinnigheid ook andere psychische
aandoeningen hun ontstaan kenden in het overmatig gebruik van alcohol. Zo waren er veel
kinderen van alcoholverslaafde ouders die ofwel idioten, epileptici, psychopaten of
imbecielen waren.72
Ten slotte, beweerde de medische wereld dat alcoholisme een hogere criminaliteitsgraad in de
hand werkte. Zo toonden ze aan de hand van grafieken aan dat het vooral alcoholverslaafden
waren die omwille van een criminele daad door de politie opgepakt werden en in de
gevangenis belandden.73
1.3.3. De morele achteruitgang van de natie
De medische wereld vreesde niet alleen voor de achteruitgang van de natie, maar ook voor het
toenemend immoreel gedrag in de samenleving. Zoals we hierboven gezien hebben, geloofde
men dat alcoholverslaafden vaak ook criminelen waren. Hierdoor waren artsen zeer bezorgd
over de heersende moraliteit in de samenleving. Het was vooral de arbeidersklasse die in de
strijd tegen buitensporig alcoholgebruik geviseerd werd. De arbeidersklasse werd als een
immorele klasse beschouwd en hierdoor was men ervan overtuigd dat enkel in die klasse het
alcoholisme voortkwam. Hoewel ook de gegoede klasse zich toelegde op het drinken van
alcoholische dranken, kon men dit volgens de medici niet vergelijken met de situatie in de
arbeidersklasse. Zo dronken de rijken thuis en niet in de kroeg, en dronken ze ook alcohol van
betere kwaliteit wat zogezegd minder gevaarlijke gevolgen voor het menselijk lichaam had.74
71
Frank (L.), Op. Cit., p. 174. 72
Nys (L.), Art. Cit., p. 28. 73
Nys (L.), Art. Cit., p. 31, Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 23. 74
Nys (L.), Art. Cit., p. 33, Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 22.
28
1.3.4. De rol van een vrouw in de alcoholstrijd
In het medisch discours werden vrouwen als onschuldige slachtoffers beschouwd: ze werden
ofwel mishandeld door hun agressieve dronken man ofwel besmet met syfilis of tuberculose
door hun overspelige man. Toch werden ook vrouwen als schuldige slachtoffers beschouwd
indien ze hun huishouden niet naar behoren deden. Men was er namelijk van overtuigd dat
een vuil huis de man naar de kroeg zou wegjagen. Dit komt vooral sterk naar voor in le rôle
de la femme dans la lutte contre l‟alcoolisme geschreven door Marie Parent75
als
propagandamateriaal voor la ligue patriotique contre l‟alcoolisme. We zullen dit met een
citaat uit het werk van Parent verduidelijken:
Votre premier devoir, aussitôt le jour du mariage fixé, sera de vous mettre en mesure de
remplir votre mission. Exercez-vous à tous les travaux du ménage, apprenez à faire la cuisine.
Let mets les plus ordinaires ont encore de la saveur lorsqu‟ils sont bien préparés.
Vous ne vous doutez pas de l‟importance qu‟attachent à cette question la plupart des hommes.
Non seulement dans la classe ouvrière, mais dans toutes les classes de la société, les bons
ménages sont ceux où la femme est habile ménagère, c‟est-à-dire où elle s‟entend à préparer
à son mari des jouissances matérielles. Si ce n‟est pas ainsi qu‟on prend les hommes, c‟est
presque toujours ainsi qu‟on les garde. Remarquez que le bien-être n‟entrave en rien la
réalisation d‟autres désirs d‟un ordre plus élevé ; au contraire, ceux qui vivent environnés de
confort sont plus susceptibles que d‟autres de goûter les joies de l‟esprit. Rien n‟entretient la
gaîté et la bonne humeur comme les bons repas pris en commun. Il sera utile de faire votre
apprentissage d‟acheteuse avant de vous marier, afin que votre mari n‟ait pas à souffrir des
bévues que l‟inexpérience vous fera commettre.76
Ook in la Clairière hebben we artikels gevonden waarin men beweert dat het alcoholisme
geen rechtstreeks gevolg kan zijn van een slecht huishouden. Op een bijeenkomst van l‟Union
in Seraing werd er tijdens een toespraak gezegd : La première, s‟adressant aux mères de
famille, leur rappela qu‟un ménage bien ordonné et agréablement tenu sera toujours un
puissant moyen de préservation pour le mari et les enfants.77
L‟Union beweert dat het vaak een excuus is van arbeiders om op café te gaan. Als men aan
een arbeider de vraag stelt waarom hij op café gaat, dan is het antwoord vaak omdat het thuis
één en al warboel is. Zo is er als hij thuiskomt na het werk, geen eten, geen warmte en maken
75
Zie bijlage 2, biografie 76
Parent (M.), Le rôle de la femme dans la lutte contre l‟alcoolisme, Bruxelles, Ligue patriotique contre
l‟alcoolisme, 1892, p. 8-10. 77
KBR, La Clairière, 14 februari 1904, 2de jaargang, nr. 125, p. 3.
29
de kinderen veel lawaai. Volgens l‟Union is dit maar excuus om op café te gaan, want hoe
verklaart men dan dat mannen uit de bourgeoisie op café gaan? Het huis van iemand
afkomstig uit de bourgeoisie is steeds proper en aangenaam.
Mais l‟excuse du logis mal éclairé et mal chauffé, du dîner manqué et refroidi, des
piaillements des enfants, des cris de l‟épouse peu soucieuse de donner à son foyer un air de
joie et de fête, que vaut-elle ? Elle est un prétexte, non une raison sérieuse, une explication
plausible de l‟attrait qu‟exercent les lieux voués à l‟ivresse, les cafés qui prennent à une
grande partie de l‟humanité le meilleur de son temps et de son argent. La preuve en est facile
à faire : Qui oblige le bourgeois, l‟employé dont la demeure réunit toutes les conditions du
confort et même de l‟élégance, à passer ses fins d‟après-midi, ou parfois ses soirées dans
l‟atmosphère enfumée des établissements qui se multiplient au sein de toutes les cités, petites
et grandes ?78
Ten slotte beweert ook Louis Frank dat een slecht huishouden een belangrijke factor speelt in
het alcoholisme. Hij is, net zoals de algemene publieke opinie van de burgerij en
middenklasse, voor het bevorderen van de ontwikkeling van huishoudscholen zodat op die
manier vrouwen van de arbeidersklasse betere huishoudsters kunnen worden. Net zoals Marie
Parent heel duidelijk geschetst heeft, komt ook in het werk van Louis Frank het beeld van de
goede huisvrouw naar voor. Hij beweert dat als het huis vuil en ongezellig is, de arbeider de
neiging om zijn huis te ontvluchten en op café te gaan.79
De medische wereld beweerde dat vrouwen een belangrijke rol speelden in de strijd tegen het
alcoholisme, omdat zij als de natuurlijke beschermers van het ras werden gezien. Dit omwille
van het feit dat zij de kinderen voortbrengen en dus hierdoor ook verantwoordelijk waren
voor het menselijk blanke ras. Ook beschouwden artsen een vrouw als van nature matig en
nuchter waardoor zij degene was die de strijd tegen het alcoholisme op zich diende te nemen.
Kort samengevat, kunnen we stellen dat vrouwen een belangrijke rol speelden in de
alcoholstrijd omdat ze eerst en vooral van nature uit nuchter en sober waren. Verder waren
vrouwen verantwoordelijk voor het huishouden waardoor zij ervoor moesten zorgen dat het
huis steeds proper was zodat de man niet naar de kroeg zou vluchten. Ten slotte waren zij
degenen die de kinderen voortbrachten en opvoedden waardoor het ook hun taak was om
ervoor te zorgen dat het blanke ras niet in verval geraakte. Aangezien men in de tweede helft
van de 19de
en het begin van de 20ste
eeuw ervan overtuigd was dat alcoholisme voor het
78
KBR, La Clairière, 25 september 1904, 2de jaargang, nr. 44, p. 1 79
Frank (L.), Op. Cit., p. 193.
30
verval van het ras en de moraliteit zou zorgen, was het van groot belang dat iedereen zich
inzette in de strijd tegen de alcoholkwaal.
31
2. De Belgische antialcoholistische bewegingen op het einde van
de 19de
en het begin van de 20ste
eeuw
In dit hoofdstuk gaan we ons focussen op het ontstaan en de werking van de Belgische
antialcoholistische bewegingen in het algemeen. Verder in dit hoofdstuk gaan we dieper in op
de Belgische antialcoholistische vrouwenbeweging l‟Union des Femmes Belges contre
l‟Alcoolisme, omdat deze beweging een belangrijk gegevens is voor ons onderzoek. Hierbij
zouden we graag willen vermelden dat er betrekkelijk minder te vinden was over de structuur
en de werking van l‟Alliance des Femmes Belges contre l‟Abus de l‟Alcool. Hierdoor hebben
we besloten deze beweging niet apart te bespreken.
2.1. De Belgische antialcoholistische liga‟s in het algemeen
2.1.1. Ontstaan
Vanaf het einde van de jaren 70 van de 19de
eeuw ontstonden er in België antialcoholistische
liga‟s die een einde wouden maken aan het toenemende alcoholisme in de maatschappij. De
antialcoholische liga‟s kwamen niet alleen in België voor, maar ook in vele andere landen
zoals de Verenigde Staten, Australië, Groot-Brittannië, Canada, Frankrijk, Duitsland, enz. die
al vroeger het ontstaan van antialcoholistische organisaties kenden. De bestrijding van het
alcoholisme was een internationaal gegeven omwille van de industrialisatie zoals we reeds in
hoofdstuk 1 aangehaald hebben. Aangezien Engeland het eerste land was waarin de
industriële revolutie zijn opgang maakte, werden antialcoholische liga‟s dan ook voor het
eerst in Engeland in het begin van de 19de
eeuw georganiseerd.80
In de bestrijding van het alcoholisme door de verschillende antialcoholistische verenigingen
kan men twee fases onderscheiden. De eerste fase omvat de periode 1879 tot 1895 en de
tweede fase de periode van 1895 tot 1914. In de eerste fase waren het vooral mensen uit de
welgestelde burgerij die lid waren van antialcoholistische organisaties. We kunnen deze elite
onderverdelen in drie groepen: de eerste groep bestond vooral uit oude maatschappelijke
groepen die zich inzetten in de strijd tegen de alcoholkwaal, omdat ze op die manier status
konden verwerven. De tweede groep bestond uit de nieuwe industriële elite en de derde groep
uit de stedelijke middenklasse zoals dokters, bankiers, advocaten en geestelijken.81
In de
80
Lockkamper (N.), Situatieschets van de antialcoholistische beweging in het laatste kwart van de 19de
eeuw en
het begin van de 20ste
eeuw, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel), 1994,
p.19. 81
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 52.
32
tweede fase, dus vanaf 1895, was er duidelijk sprake van een democratisering. Zo
rekruteerden de antialcoholistische liga‟s niet alleen meer mensen uit de gegoede burgerij,
maar ook mensen uit andere bevolkingsklassen zoals onderwijzers en de arbeiderselite. Ook
vrouwen kregen toegang tot de antialcoholistische bewegingen. Dit past geheel perfect in het
algemene democratiseringsproces dat in het fin de siècle van start ging. We moeten hierbij
wel opmerken dat mensen uit de echte lage klasse zoals de arbeidersklasse nooit toegang tot
die organisaties heeft gekregen.82
De leden van de antialcoholistische liga‟s waren dus allen
afkomstig van de burgerij en de welgestelde middenklasse. De democratisering ging gepaard
met een radicalisering: zo kende het principe van geheelonthouding een sterke intrede in de
antialcoholistische verengingen. Geheelonthouding hield in dat men geen druppel alcohol
meer mocht drinken. Dit staat tegenover gematigdheid waarbij men zich afzette tegen het
drinken van sterke drank, maar waarbij bier en wijn wel toegestaan was, op voorwaarde dat
dit met mate werd gedronken. Er ontstonden in deze democratiseringsfase nieuwe organisaties
die geheelonthouding als ideaal vooropstelden, maar er waren ook bestaande
antialcoholistische organisaties die vroeger het principe van gematigdheid aanhingen, maar in
de tweede fase de overstap naar geheelonthouding maakten. De meeste nieuwe organisaties
die voorstanders van geheelonthouding waren, waren veelal internationale organisaties zoals
de Goede Tempelieren. In die periode werden ook nieuwe doktersverenigingen zoals de
Société médicale belge de tempérance en vrouwenverenigingen opgericht zoals l‟Union des
femmes belges contre l‟alcoolisme en l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de
l‟alcool.83
2.1.2. De verschillende antialcoholistische liga‟s in België
De antialcoholistische verenigingen konden op drie niveaus worden georganiseerd namelijk
op internationaal, nationaal of provinciaal niveau. Le Société de tempérance de la Croix-Bleue
en de Internationale Onafhankelijke Orde der Goede Tempelieren waren op internationaal
niveau georganiseerd. Tot het nationale niveau behoorden la Ligue patriotique contre
l‟alcoolisme, le Société belge de tempérance, l‟Allliance des femmes belges contre l‟abus de
l‟alcool, l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme en le Société médicale belge de
tempérance. Er bestonden verder ook nog veel provinciale verenigingen. De
antialcoholistische organisaties konden ook autonoom, gefedereerd en geconfedereerd
georganiseerd zijn. Zo waren de internationale organisaties allemaal confederaties. La Ligue
82
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 62. 83
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 79.
33
patriotique contre l‟alcoolisme en l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme kenden een
federale structuur en tot de autonome organisaties behoorden de Société belge de tempérance,
de Belgische schoolbond tegen het alcoholisme, le Société médicale belge de tempérance en
l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de l‟alcool. Ten slotte bestonden er ook nog
overkoepelende organisaties zoals een overkoepelende organisatie van alle katholieke
antialcoholistische verenigingen samen.84
Omdat er enorm veel antialcoholistische verenigingen in België bestonden, gaan we enkel de
verenigingen bespreken die op nationaal niveau georganiseerd waren. We volgen hierbij de
redenen die Martien Timmerman in haar licentiaatverhandeling heeft opgegeven als
verklaring voor haar nationale benadering van de antialcoholistische liga‟s. Vooreerst beweert
Timmerman dat de ware stuwkracht achter die antialcoholistische bewegingen vanuit
nationale antialcoholistische organisaties gekomen is. De lokale en provinciale liga‟s hebben
de nationale organisaties bijgestaan om zo de alcoholstrijd te vergemakkelijken. Bovendien
focussen we ons in ons onderzoek ook enkel op de nationale antialcoholistische
vrouwenbewegingen waardoor we ons in dit hoofdstuk ook gaan beperken tot de andere
nationale verenigingen.85
De eerste antialcoholistische liga in België was de in 1879 opgerichte l‟Association belge
contre l‟abus des boissons alcooliques met als propagandaorgaan Bulletin de l‟association
belge contre l‟abus des boissons alcooliques. In 1884 veranderde de vereniging van naam en
werd het la Ligue patriotique contre l’alcoolisme met als nieuwe propagandaorgaan Journal
de la Ligue patriotique contre l‟alcoolisme en le Bien Social, dat eerder vulgariserend was.
Deze liga was een neutrale beweging wat inhield dat het geen religieuze, politieke of
filosofische voorkeuren had. Toch waren de meeste van haar leden katholiek gezind. Deze
vereniging was een aanhanger van het gematigdheidprincipe.86
In 1889 werd de Société belge de Tempérance of de Belgische matigheidsbond opgericht te
Brussel. Deze beweging werd de voornaamste bondgenoot van la Ligue patriotique contre
l‟alcoolisme. De meest vooraanstaande leden van deze antialcoholistische organisatie waren
dan ook lid van la Ligue patriotique contre l‟alcoolisme.87
In 1892 werd de Belgische
Schoolbond tegen Alkoholisme opgericht. Dit werd reeds eerder in 1887 in experimentvorm
84
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 62. 85
Timmerman (M.), De sociale ernst van het Alkoholisme en de mobilisatie voor de Drankbestrijding, vanaf het
laatste kwart van de 19de
eeuw, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Rijksuniversiteit Gent), 1981, p.
172-175. 86
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 64. 87
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 71.
34
op kinderen in scholen in de provincie Limburg uitgetest. Deze vereniging probeerde kinderen
de deugden van onthouding bij te brengen.88
In 1892 kreeg deze vereniging steun van de
toenmalige minister van Openbaar onderwijs en Binnenlandse Zaken die de onderwijzers
verplichtten om hun medewerking te verlenen.89
Te Luik werd in 1898 de Société Médicale
Belge de Tempérance opgericht. Deze antialcoholische vereniging was een strikt medische
vereniging bestaande uit geneesheren en apothekers.90
In het begin was deze beweging een
aanhanger van het onthoudersprincipe, maar zoals ook het geval was bij vele andere
onthoudersverenigingen, bekeerde zij zich tijdens de democratiseringsfase tot het principe van
de geheelonthouding.91
Zoals we reeds hierboven hebben gezien, ontstond er vanaf 1895 een democratisering in de
rekrutering van de antialcoholistische liga‟s. De verenigingen stelden zich open naar vrouwen
en zij speelden vanaf dan een belangrijke rol in de alcoholstrijd. In 1899 wordt de eerste
antialcoholistische vrouwenbeweging opgericht met name l’Union des femmes belges contre
l’alcoolisme. Omdat deze beweging belangrijk is voor ons onderzoek, gaan we verder in dit
hoofdstuk hier uitgebreider op in.
In 1905 scheurde Marie Parent zich af van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme en
richtte zij in datzelfde jaar een nieuwe beweging op namelijk l’Alliance des femmes belges
contre l’abus de l’alcool. Deze vereniging richtte zich expliciet naar vrouwen, moeders,
meisjes en kinderen. Het grote verschil met l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme
was dat l‟Alliance afkerig waren voor het geheelonthoudingprincipe. Zij vond dit namelijk te
radicaal en was ervan overtuigd dat gematigdheid voldoende was om de strijd tegen alcohol te
winnen. Het algemeen bestuur van l‟Alliance kwam maandelijks bij elkaar om de zaken met
betrekking tot hun organisatie te bespreken. Jaarlijks werd er een algemene vergadering
gehouden die toegankelijk was voor al haar leden.92
Ten slotte werd er in 1910 te Antwerpen de priesterbond met name Abstinentie opgericht die
zich naar eigen zeggen met behulp van God de strijd tegen het alcoholisme aanging.93
Deze
liga bestond uit twee secties: de ene sectie was de meer algemene sectie waarbij men het
gematigdheidprincipe aanhing. In de tweede sectie was men een voorstander van de
geheelonthouding en deze praktijk werd dan ook één keer per week uitgeoefend.94
88
Timmerman (M.), Op. Cit., p. 176, Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 75. 89
Timmerman (M.), Op. Cit., p. 183. 90
Timmerman (M.), Op. Cit., p. 176 en p. 183. 91
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 82. 92
Lockkamper (N.) Op. Cit., p. 158-159. 93
Timmerman (M.), Op. Cit., p. 176 en p. 185. 94
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 89.
35
2.1.3. Discours
Zoals we reeds in hoofdstuk 1 kort hebben vermeld, richtten de antialcoholistische liga‟s zich
naar de arbeiders. Zo geloofden de leden van de burgerij en van de progressieve intellectuele
middenklasse dat het alcoholisme vooral een kwaal van de arbeidersklasse was. Het was een
klasse waarin immoraliteit heerste. Hoewel ook de burgerij en de middenklasse enorm veel
wijn consumeerden, waren ze van mening dat er toch een verschil was, omdat de burgerij
thuis dronk en niet op café, en bovendien ook wijn consumeerde en geen jenever.95
Dit is dan
ook de reden waarom de antialcoholistische liga‟s zich enkel naar de arbeidersklasse richtte
en niet naar de burgerij of middenklasse. Men ontkende niet dat er ook veel leden van de
burgerij waren die graag een glaasje dronken, maar het werd ook niet echt erkend.
In hoofdstuk 1 hebben we gezien dat 1885 het dieptepunt van de economische crisis was.
Hierdoor leden de armere mensen aan hongersnood wat uiteindelijk tot sociale onrusten in
1886 leidde. De burgerij en de middenklasse waren ervan overtuigd dat de ellende waarin de
arbeiders leefden het gevolg was van het verspillen van loon aan drank. Ze geloofden dus met
andere woorden dat het alcoholisme de oorzaak van armoede was en niet het gevolg.
De burgerij zag zichzelf als een spaarzame, sobere en vooruitziende klasse en was ervan
overtuigd dat als ze deze deugden in de arbeidersklasse verspreidde, het alcoholisme beperkt
zou kunnen worden. Hierdoor stimuleerde de burgerij de arbeiders om te sparen. Vooral de
vrouwen werden hierbij betrokken, omdat zij verantwoordelijk was voor het huishouden en er
dus ook voor moesten zorgen dat ze genoeg geld hadden om eten te kopen.96
In hoofdstuk 6
en 9 zullen we zien dat de feministen, vooral Louis Frank en Marie Parent, ervan overtuigd
waren dat vrouwen van nature spaarzaam en vooruitziend zijn. Spaarzaamheid en
vooruitziendheid waren dus burgerlijke idealen die de burgerij op de arbeiders probeerde te
spiegelen.
De antialcoholistische liga‟s wilden het bestaande sociale systeem verbeteren, maar zeker niet
diepgaand veranderen. Zoals we in hoofdstuk 1 gezien hebben, legde de burgerij de schuld
wat betreft de ellendige situatie waarin de arbeiders leefden noch bij zichzelf noch bij het
liberale systeem. Dit is uiteraard ook van toepassing op de antialcoholistische liga‟s: geen
enkele liga beweerde dat de reden dat arbeiders drinken misschien te wijten was aan de
ellende waarin ze leefden. Het drinken van alcohol was volgens de burgerij enkel en alleen te
95
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 22. 96
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 42.
36
wijten aan het immoreel gedrag van de arbeiders zelf. Het was het drinken dat hen in een
ellendige situatie heeft doen belanden en niet omgekeerd.
2.1.4. Propaganda
De antialcoholische liga‟s voerden op verschillende manieren propaganda om op die manier
de publieke opinie voor zich te winnen. Zo voerde men eerst en vooral schriftelijke
propaganda. Elke antialcoholische liga deed een beroep op kranten om de gevaren van
alcoholisme bij het publiek kenbaar te maken. In die kranten vond men artikels terug waarin
de gevolgen van alcoholisme uiteengezet werden en waarin men iedereen stimuleerde of met
mate te drinken of zelfs het ideaal van geheelonthouding te volgen. In de Journal des Mères,
het propagandaorgaan van l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de l‟alcool, werden
enorm veel artikels gepubliceerd over ongelukken met een dramatische afloop als gevolg van
het drinken van alcohol. Hiermee probeerde men zeer duidelijk het volk af te schrikken zodat
ze geen druppel alcohol meer zouden aanraken. Ook werden er vaak wetenschappelijke
artikels geschreven door dokters gepubliceerd in antialcoholistische kranten.
Naast wetenschappelijke bewijsvoering maakte men ook vulgariserende propaganda. Zo
werden er veel almanakken, zoals Almanach de la jeune fille et de la femme en Almanach des
mères uitgegeven door l‟Union, brochures, affiches en moraliserende verhaaltjes verspreid.97
Naast schriftelijke propaganda, werden er ook veel vergaderingen, congressen en conferenties
georganiseerd. Op die bijeenkomsten werd er gesproken over hoe ze het alcoholprobleem het
best zouden kunnen aanpakken en wat ze reeds verwezenlijkt hebben. Er werden ook vaak
internationale conferenties georganiseerd. Ten slotte werden er ook veel toneelstukken in
verband met antialcoholisme opgevoerd, en werden er alcoholvrije restaurants en koffiehuizen
opgericht. Vanaf 1907 werden er ook asielen opgericht waar alcoholverslaafden naar toe
konden worden gestuurd totdat ze volledig „genezen‟ waren. Het waren vooral de vrouwen-
en doktersverenigingen die hiervoor opteerden. De asielen zijn nooit echt volledig van de
grond gekomen en hebben ook niet veel resultaat geleverd.98
97
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 96-101. 98
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 119-120.
37
2.2. L‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme
De antialcoholistische vrouwenbeweging behoorde tot de categorie van de
vrouwenbewegingen die zich bezighielden met het oplossen van de sociale problemen die in
de maatschappij van de 19de
eeuw aanwezig waren. Deze negentiende-eeuwse
vrouwenbewegingen waren erg actief op vlak van sociale hervormingen, antialcoholisme, de
bestrijding van prostitutie, armenhulp en de verbetering van de gezondheid van vrouwen in de
fabrieken en in het kraambed.
2.2.1. Ontstaan
Op 15 maart 1899 werd de eerste antialcoholistische vrouwenbeweging opgericht namelijk
l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme.
Il s‟agit d‟une association antialcoolique de femmes, luttant contre l‟alcoolisme des hommes
du peuple et pour la défense des femmes du peuple, dans l‟espoir d‟une diminution de la
consommation de boissons alcoolisées.99
Deze antialcoholistische vrouwenbeweging wou een
einde brengen aan het alcoholisme bij de mannelijke arbeiders en tegelijkertijd de vrouwelijke
arbeiders verdedigen. Men richtte zich dus naar aan alcoholverslaafde arbeidsters hoewel deze
er zeker ook waren. Sophie Matkava beweert in haar licentiaatverhandeling dat l‟Union niets
zegt over het alcoholisme bij vrouwen, omdat dit het imago van de antialcoholistische
vrouwenbeweging niet ten goede zou komen. Indien men het alcoholisme bij vrouwelijke
arbeiders naar boven zou brengen, dan zou een vrouw met nog meer minachting door mannen
bekeken worden.100
Hoewel men in La Clairière en vooral in de Journal des Mères melding
maakte van dronken vrouwen, denken wij dat deze hypothese wel zou kunnen kloppen.
L‟Union en het feminisme gaven wel toe dat ook vrouwen zich overgaven aan alcoholische
dranken, maar beweerden dat zij slechts in een minderheid waren. Drinken werd als iets
typisch mannelijks gezien waardoor men de focus niet legde op vrouwelijke drinkers. Ook
zagen beide bewegingen vrouwen vooral als onontbeerlijk in de strijd tegen het alcoholisme,
omdat ze eerst en vooral als moreler dan mannen werden aanzien.101
Vervolgens waren
l‟Union en de feministische liga van mening dat het opvoeden van kinderen en het
onderhouden van het huishouden belangrijke taken waren van een vrouw. Zoals we reeds in
99
Matkava (S.), L‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme (1899-1951): de la lutte antialcoolique aux
militantismes féministe et pacifiste, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Université Libre de
Bruxelles), 1996, p. 10. 100
Matkava (S.), Op. Cit., p. 11. 101
We komen op deze aspecten in hoofdstuk 9 op terug.
38
hoofdstuk 1 gezien hebben, vreesde de burgerij dat het alcoholisme tot een degeneratie van
het ras zou leiden. Aangezien het de taak van een vrouw was om kinderen op te voeden,
diende zij ervoor te zorgen dat haar kinderen zich niet overgaven aan alcoholische dranken.
Zij moest er met andere woorden voor zorgen dat het menselijk ras niet degenereert.
L‟Union was een neutrale vereniging wat wil zeggen dat ze geen politieke, filosofische of
religieuze voorkeuren had. Naast vrouwen mochten ook mannen lid worden van deze
antialcoholistische vereniging.
De familie Nyssens heeft een belangrijke rol gespeeld in de organisatie en het bestuur van
l‟Union, de sectie in Brussel. Zo was Anna-Louise Nyssens-Guillaumot102
voorzitster vanaf
het ontstaan van l‟Union tot 1903 waarna ze tot 1907 vice-voorzitster was. Dit was ook het
jaar waarin ze gestorven is. Haar schoonzus Joséphine Keelhoff103
die tevens stichtster van
l‟Union was, bekleedde van 1903 tot 1914 het voorzitterschap. Marguerite Nyssens104
heeft
ook geholpen bij de oprichting van l‟Union en was van 1901 tot 1914 lid van het comité. De
feministe Laure Levoz-Hauzeur was de enige voorzitster van l‟Union die niet behoorde tot de
familie Nyssens. Zij nam deze functie waar vanaf 1919 tot 1923 waarna zij door Marie
Hettema-Nyssens105
werd opgevolgd. Marie Hettema-Nyssens was tot 1950 voorzitster van
l‟Union waarna deze organisatie ophield te bestaan. Het feit dat de bestuursfuncties steeds in
handen waren van de familie Nyssens heeft ervoor gezorgd dat er een zekere continuïteit was
in het bestuur van de sectie van Brussel.106
De familie Nyssens was afkomstig uit de progressieve liberale milieu, maar ook andere
bestuursters van de dochtersecties van l‟Union kwamen uit de burgerij. De meeste vrouwen
waren getrouwd met een man die industrieel, advocaat of dokter was.107
Er heerste wat betreft
de alcoholkwestie eenheid onder de burgerij hetgeen in de tijd vanwege verschillende
politieke overtuigingen toch niet vaak voorkwam.108
2.2.2. L‟Union op provinciaal vlak
De hoofdzetel van l‟Union was in Brussel onder voorzitterschap van Keelhoff vanaf 1903.
Naast de nationale sectie in Brussel, waren er nog verschillende provinciale secties die de
102
Zie bijlage 2: biografie. 103
Zie bijlage 2: biografie. 104
Zie bijlage 2: biografie. 105
Zie bijlage 2: biografie. 106
Matkava (S.), Op. Cit., p. 26-27. 107
Matkava (S.), Op. Cit., p. 30-31. 108
Matkava (S.), Op. Cit., p. 31.
39
nationale zetel steunde. Er waren provinciale secties in Luik, Morialmé, Nieuwpoort,
Verviers, Heist-sur-mer, Herstal, Seraing en Gent. Deze secties werden ook wel sociétés-filles
genoemd. Met deze term wou men duidelijk maken dat deze secties “dochters” waren van
l‟Union die als société-mère werd aangeduid. Ten slotte bestond er ook een sectie voor
geheelonthouding dat niet als een provinciale sectie aanzien kan worden, maar in 1901 wel de
titel société-fille kreeg waardoor we het bij de andere sociétés-filles plaatsen. Deze sectie
werd opgericht naar aanleiding van de onenigheid die er binnen l‟Union heerste. Zo vonden
heel wat leden dat men het principe van geheelonthouding moest verdedigen terwijl anderen
net voorstanders waren van gematigdheid.109
2.2.3. Structuur van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme
L‟Union bestond uit een centraal comité bestaande uit een voorzitster, een secretaris en een
penningmeester(es) met nog enkele vicevoorzitsters, adjunct-secretaris en adjunct-
penningmeesters. Elke maandag vergaderden ze behalve in de zomermaanden.110
1 keer in het
jaar was er een algemene vergadering waarbij het comité telkens een overzicht gaf van de
activiteiten en de verwezenlijkingen van het afgelopen jaar.
Naast het centrale comité, waren er nog drie aanvullende comités met name het
propagandacomité, dat in 1903 van naam verandert en vanaf dan het comité de publication
werd genoemd, de redactie en het comité de conférences. Het propagandacomité bestond uit
jonge vrouwen en meisjes die l‟Union bij de publieke opinie kenbaar diende te maken en voor
nieuwe leden moest zorgen. De redactie had als taak brieven op te stellen en stond bovendien
in voor de redactie van de propagandabladen van l‟Union met name l‟Action sociale, La
Clairière en het Geluck des Huisgezins. De comité de conférences bestond uit mannen en
vrouwen die hun capaciteiten ter beschikking stelden aan l‟Union om te strijden tegen het
alcoholisme.
In 1901 besliste de minister van landbouw, die de bevoegdheid had over antialcoholistische
organisaties, dat l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme het statuut van “société-
mère” kreeg. Dit statuut zorgde ervoor dat l‟Union een extra subsidie krijgt die ze diende te
verdelen over haar “sociétés-filles” of haar dochterorganisaties. Door het verkrijgen van het
statuut van “société-mère”, werd l‟Union als gelijke beschouwd aan andere belangrijke
109
Matkava (S.), Op. Cit., p. 39-50. 110
Matkava (S.), Op. Cit., p. 15.
40
antialcoholistische organisaties zoals la Ligue Patriotique contre l‟Alcoolisme waarmee ze
altijd goede relaties heeft gehad.111
2.2.4. Staatssubsidies
In 1900 kreeg l‟Union voor het eerst een subsidie van 1 000 frank van de staat. Wanneer ze in
1901 het statuut van société-mère toegewezen kreeg, ontving ze een nog grotere som namelijk
2 500 frank waarvan 1 500 frank voor de moederorganisatie was en 1 000 voor de provinciale
secties of dochterorganisaties van l‟Union. Vanaf 1905 kreeg l‟Union om een niet duidelijke
reden 300 frank in totaal minder. Ook in 1909 en 1910 verminderde het toegewezen bedrag en
kreeg l‟Union nog slechts 1 800 frank.112
2.2.5. Leden
In l‟Union waren er drie soorten leden: les membres effectifs of de „werkelijke‟ leden, les
membres sympathiques en les membres d‟honneur ou protecteurs of de ereleden. Les
membres effectifs moesten een jaarlijks contributie betalen waarvan ze het bedrag zelf
mochten kiezen. Les membres sympathiques moesten geen contributie betalen en kregen
bovendien de door l‟Union naar hen opgestuurde antialcoholistische brochures gratis. Deze
leden engageerden zich in de strijd tegen het alcoholisme door de antialcoholistische
brochures van l‟Union te lezen en vervolgens de ideeën van gematigdheid te verspreiden.
L‟Union bestond uit een sectie dat voor geheelonthouding was en een sectie voor
gematigdheid. Hoewel we reeds hebben gezegd dat l‟Union na verloop van tijd een sterke
voorstander werd van geheelonthouding, verwachtte l‟Union niet van haar leden dat zij zich
ook aan geheelonthouding hielden. Ten slotte waren er nog de ereleden. Zij werkten mee aan
de vooruitgang van de strijd tegen het antialcoholisme en betaalden een contributie van 50
frank per jaar.113
Het aantal leden van l‟Union zonder de provinciale secties hierbij te rekenen,
steeg in een duidelijk lijn: in het eerste jaar van haar bestaan bestond l‟Union uit 1 550 leden
waarvan 385 een contributie betaalden.114
Na de Eerste Wereldoorlog daalde het aantal leden
zeer sterk. Dit kan men verklaren doordat eerst en vooral de oorlog de werking van l‟Union
bemoeilijkte en ten tweede omdat in 1919 de wet Vandervelde115
in werking treed.
111
Matkava (S.), Op. Cit., p. 17 en 18. 112
Matkava (S.), Op. Cit., p. 19. 113
Matkava (S.), Op. Cit., p. 21. 114
Matkava (S.), Op. Cit., p. 22. 115
De Wet Vandervelde zorgde ervoor dat de consumptie van alcohol in drankgelegenheden verboden was
waardoor heel wat kroegen hun deuren moesten sluiten. De wet liet wel toe dat thuis alcoholische dranken
werden geconsumeerd op voorwaarde dat men minstens twee liter ineens kocht. Zie in: Tollebeek (J.),
41
2.2.6. Discours
Het discours van l‟Union was verwant aan het algemeen antialcoholistisch discours. Het was
het immoreel gedrag van de mannelijke arbeider dat ervoor zorgde dat het alcoholisme een
maatschappelijke kwaal werd. Dit had op zijn beurt het gevolg dat de weerloze en
onschuldige vrouw het slachtoffer werd van het immoreel gedrag van haar man. De arbeiders
moesten de waarden van spaarzaamheid en vooruitziendheid leren kennen. Aangezien
vrouwen geacht werden dit van nature te zijn, zijn waren zij belangrijke pionnen in de
alcoholstrijd. Ook was het hun taak de kinderen op te voeden waardoor het hun
verantwoordelijkheid was hun kinderen de gevaren van alcoholgebruik bij te brengen. Net
zoals het algemeen antialcoholistisch discours trof het liberale systeem geen schuld. Het
sociale systeem diende zeker niet omvergeworpen te worden.116
2.2.7. Propaganda
Het doel van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme was om de vrouwen de gevaren
en de gevolgen van alcoholgebruik bij te brengen en hen bovendien aan te moedigen het
alcoholisme te bestrijden. Met behulp van propagandabladen en brochures probeerde zij haar
doelstelling te verwezenlijken. Het eerste propagandablad waarvan l‟Union gebruik maakte
om haar discours te verspreiden was de Journal des Mères, op de markt gebracht in 1901. De
idee om een tweemaandelijks blad van vier pagina‟s uit te brengen dat handelt over het
antialcoholisme en naar vrouwen gericht is, kwam van de feministe Marie Parent die tevens
lid was van l‟Union. Marie Parent was dan ook degene die zich bezighield met de
ontwikkeling en de redactie van de Journal des Mères waarvan zij bovendien de enige
verantwoordelijke was. De Journal des Mères was in hoofdzaak gericht naar vrouwen van de
lage middenklasse en de arbeidersklasse. Arbeidsters konden bovendien een gratis
abonnement krijgen op de Journal des Mères als ze hiervoor een verzoek stuurden naar het
comité van l‟Union.117
In 1901 besliste het comité van l‟Union om de vermelding van hun organisatie van het
voorblad van de Journal des Mères te halen, omdat ze van mening was dat dit blad toch niet
voldeed aan de verwachtingen van l‟Union. Zo vond l‟Union dat de krant hen niet volledig
correct vertegenwoordigde en dat de antialcoholische propaganda op een manier naar voren
Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860-1940: een geschiedenis van ideeën en praktijken,
Leuven, Universitaire pers, 2003, p. 13 en 101. 116
Matkava (S.), Op. Cit., p. 32. 117
Matkava (S.), Op. Cit., p. 25.
42
moest worden gebracht. De reden dat de Journal des Mères niet voldeed aan de
verwachtingen van l‟Union was waarschijnlijk omwille van het feit dat Marie Parent een
hevige voorstander was van gematigdheid terwijl l‟Union geloofde in de heilzame werking
van geheelonthouding. Dit voorval heeft de verstandhouding tussen Marie Parent en het
comité van l‟Union wel bemoeilijkt, maar l‟Union probeerde kost was kost ervoor te zorgen
dat Parent lid bleef van l‟Union, omdat zij al zeer lang ervaring had in de strijd tegen het
alcoholisme. Hierdoor bleven ze abonnementen op de Journal des Mères bewaren.118
Bij het ontstaan van de propagandabladen l‟Action sociale in 1901 en La Clairière in 1903,
zag l‟Union zich verplicht de abonnementen op de Journal des Mères op te geven, omdat het
financieel te zwaar werd. Dit bleek voor Marie Parent de druppel te zijn en in 1905 gaf ze
haar lidmaatschap van l‟Union op. In 1905 stichtte zij l‟Alliance des Femmes contre l‟abus
d‟Alcool op: een antialcoholistische vrouwenbeweging ddie net zoals l‟Union gericht was
naar vrouwen, maar dan vooral naar moeders. Parent ijverde in deze organisatie expliciet voor
gematigdheid in plaats van voor geheelonthouding.119
In hoofdstuk 6 en 8 zullen we zien wat
haar redenen hiervoor waren.
Het tweede propagandablad van l‟Union werd opgericht op 21 februari 1901 met name
l‟Action sociale. Dit blad was de officiële stem van l‟Union en kwam net zoals de Journal des
Mères tweemaandelijks uit. De verantwoordelijke uitgeefster was Joséphine Keelhoff, de
stichtster en sinds 1903 de voorzitster van l‟Union. Uiteindelijk kwam ook aan dit blad in
1903 een einde. Het blad voldeed wel aan de verwachtingen wat betreft de antialcoholistische
propaganda, maar was volgens het comité van l‟Union niet voldoende gericht naar vrouwen.
Hierdoor werd in 1903 La Clairière. Vers le beau, vers le vrai opgericht die zich volgens
l‟Union wel voldoende richtte naar vrouwen. Het comité van l‟Union trachtte met dit orgaan
het heersend negatief discours met betrekking tot het antialcoholisme te veranderen naar een
eerder positief discours waarin men een ideaal met betrekking tot schoonheid en de
verbetering van het menselijk ras vooropstelde. La Clairière werd nog altijd
vertegenwoordigd door Joséphine Keelhoff en werd tot 1914 gepubliceerd.120
Het laatste propagandaorgaan van l‟Union was Het Geluk des Huisgezins en was
hoofdzakelijk gericht naar de arbeidersklasse. In 1911 fusioneerde het blad met La Clairière
die vanaf dan zowel in het Frans als in het Nederlands werd uitgegeven.
118
Marie Parent was lid van la Ligue Patriotique contre l‟alcoolisme, zie bijlage 1. 119
Matkava (S.), Op. Cit., p. 27. 120
Matkava (S.), Op. Cit., p. 28.
43
Vanaf 1909 werd er door het comité de publication van l‟Union ook een kalender uitgegeven
met name l‟Almanach de la jeune fille et de la femme. Ook hierin probeerde men het
antialcoholistisch discours onder de vrouwen te verspreiden, maar er werd ook veel aandacht
besteed aan de rol van een vrouw als moeder. Zo vinden we vaak tips en raadgevingen terug
wat betreft het opvoeden en verzorgen van kinderen.
2.2.8. Activiteiten en verwezenlijkingen van l‟Union
Naast het uitdelen van brochures, hield l‟Union zich ook bezig met het organiseren van
antialcoholistische feesten waar toespraken werden gegeven, liedjes gezongen en
antialcoholistische toneelstukjes werden opgevoerd.
Een van de belangrijkste verwezenlijkingen van l‟Union was de oprichting van
antialcoholistische restaurants of des Restaurants Hygiéniques. De eerste Restaurant
Hygiénique werd opgericht op 3 december 1901 in Brussel waar geen alcoholische dranken
werden geserveerd. Het restaurant was toegankelijk voor iedereen en alle dagen open. Men
kon eten aan lage prijzen en ook vegetarische gerechten waren mogelijk.121
In 1904 werd er een coöperatieve vereniging opgericht met name Les Restaurants
Hygiéniques sans alcool die zich bezighield met het stichten van antialcoholistische
restaurants in België.122
2.2.9. Verloop
De Eerste Wereldoorlog vormde een belangrijk keerpunt in het bestaan l‟Union des femmes
belges contre l‟alcoolisme. Zo had l‟Union na 1919 te kampen met grote problemen: de
oorlog had voor totale chaos gezorgd waardoor een groot deel van de infrastructuur en de
instellingen in België volledig vernield waren. Na het verlies van Keelhoff, die in 1917
gestorven was, was l‟Union de weg kwijtgeraakt, omdat Keelhoff heel die tijd het leiderschap
in handen had. Na de oorlog waren de mensen niet meer bezig met het de strijd tegen het
alcoholisme, omdat er belangrijkere zaken op het voorplan verschenen zoals de heropbouw
van het land. De wet van Emile Vandervelde heeft er bovendien voor gezorgd dat de
alcoholkwestie in handen kwam van de overheid waardoor de noodzaak zich in een
antialcoholistische liga te organiseren kleiner werd. L‟Union des femmes belges contre
l‟alcoolisme verdween net na de Tweede Wereldoorlog.123
121
Matkava (S.), Op. Cit., p. 34. 122
Matkava (S.), Op. Cit., p. 35. 123
Matkava (S.), Op. Cit., p. 52-55.
44
3. De complexiteit rond het begrip „feminisme‟
Het begrip „feminisme‟ is een moeilijk definieerbaar begrip, omdat de inhoud van het begrip
sterk afhankelijk is van de context met name tijd en plaats.124
Dit wordt uitvoerig besproken
door zowel Nancy Cott in het artikel What‟s in a name? The limits of Social feminism, or,
expanding the vocabulary of Women‟s History125
als door Karen Offen in Defining feminism:
a comparative approach126
. In dit hoofdstuk zullen we trachtten de complexiteit rond de
definiëring van het „feminisme‟ aan de hand van deze artikels naar voren te brengen.
Aan de hand van het begrip social feminism, geïntroduceerd door William L. O‟Neill in zijn
werk Everyone was brave: the rise and fall of feminism in America, toont Nancy Cott aan dat
het maken van een tweedeling van begrippen met betrekking tot het feminisme niet nuttig is.
Met social feminists bedoelt O‟Neill vrouwen die sociale hervormingen als belangrijker
achtten dan het vrouwenstemrecht. Ook waren deze vrouwen aanhangers van de
conventionele vrouwelijke en moederlijke of huishoudelijke vrouwbeelden zoals medelijden,
het grootbrengen en het centraal stellen van kinderen. O‟Neill plaatst social feminism in een
tweedeling tegenover hard-core feminism. Met dat laatste heeft hij het over de aanhangers van
het feminisme die het vrouwenstemrecht boven alle andere sociale hervormingen plaatsten.
Ook namen ze in tegenstelling tot social feminists afstand van de conventionele voorstellingen
of associaties van vrouwelijkheid. O‟Neill verwijst dus met andere woorden met de term
„social feminists‟ naar het publiek activisme van vrouwen in de late 19de
en vroege 20ste
eeuw
zoals antialcoholistische vrouwenbewegingen of women temperance movements, of
bewegingen waarin vrouwen zich inzetten voor de reglementering van vrouwenarbeid, maar
niet naar stemrechtbewegingen.127
Cott bekritiseert deze tweedeling omwille van een aantal redenen. Eerst en vooral was het
niet zo dat stemrechtbewegingen en vrouwenbewegingen die zich inzetten voor sociale
problemen strikt gescheiden waren. Zo waren er een aantal vrouwen die van beide
bewegingen lid waren. Zoals we reeds hebben vermeld, was dit ook het geval in België: er
waren veel leden van de feministische liga ook lid van de antialcoholistische
124
Nancy Cott zegt: To imagine that any continuing set bipolar themes explains the disputing camps of
particular controversies ignores the truths that feminists have other political loyalties and views besides, and
that feminist ideology always dynamically interacts with surrounding politics. Zie in: Cott (N.), Art. Cit., p. 825. 125
Cott (N.), What‟s in a name? The limits of „social feminism‟, or, expanding the vocabulary of Women‟s
History, in: Signs, 1989, vol. 76, nr. 3, pp. 809-829. 126
Offen (K.), Defining Feminism: a comparative historical approach, in: Signs, vol. 14, nr. 1, pp. 119-157. 127
Cott (N.), Art. Cit., p. 810-812.
45
vrouwenbeweging. Ook kunnen de prioriteiten van een aantal vrouwen doorheen de tijd
veranderen: zo zijn er vele voorbeelden gekend van vrouwen die zich eerst ten volle inzetten
in de strijd voor het vrouwenstemrecht, maar daarna geen lid meer zijn van een
stemrechtbeweging en zich ten volle overgeven aan bewegingen die zich inzetten voor sociale
hervormingen.128
Een tweede puntje van kritiek van Cott is dat het gebruik van social feminism als een
umbrella term of een allesomvattende term, een paar zaken onbelicht laat zoals de politieke
voorkeuren van een social feminist. Zo kunnen volgens Cott politieke voorkeuren verklaren
waarom de ene social feminists na verloop van tijd meer hard-core wordt en de andere een
nog overtuigendere social feminist. Cott maakt dit duidelijk aan de hand van een voorbeeld:
Dreier zette zich voor 1915 sterk in voor de verbetering van de arbeidsvoorwaarden voor
vrouwen. Na 1915 besliste ze zich meer to focussen op het vrouwenstemrecht. O‟Reilly
daarentegen zette zich net zoals Dreier sterk in voor loonsverhogingen van arbeidsters, maar
na verloop van tijd hield ze hiermee op en besteedde al haar energie aan pacifisme. Cott
vraagt zich af: Or do their choices reveal dimensions of class loyalty and political leanings
not encompassed in those categories?129
Cott is van mening dat het heel belangrijk is om na te
gaan wat deze vrouwen hun voorkeuren waren op het conventionele politieke spectrum als op
het spectrum wat betreft de feministische ideologie.130
Een derde puntje van kritiek is dat O‟Neill door gebruik te maken van de tweedeling social
feminism versus hard-core feminism niet nagaat of deze zogenaamde sociale feministen
zichzelf überhaupt feministen noemden. O‟Neill gaat niet na welke betekenis zij zelf in hun
tijd aan het begrip feminisme gaven terwijl dit zeer belangrijk is. Het is best mogelijk dat de
zogenaamde sociaal feministen zichzelf als feministen beschouwden waardoor O‟Neill
afbreuk doet aan de historische definiëring van feminisme. Cott is van mening dat het
helemaal niet vanzelfsprekend is dat vrouwen die zich met antialcoholisme bezighielden,
sowieso als (sociaal) feministen bestempeld kunnen worden. Deze vrouwen beschouwden
zich misschien zelf niet eens als feministen.131
128
Cott (N.), Art. Cit., p. 815-817. 129
Cott (N.), Art. Cit., p. 819. 130
Cott (N.), Art. Cit., p. 818-820. 131
Hierin zegt Cott: “Historians applying the term social feminism have paid little attention to their subject‟s
self-naming, although women active in the early twentieth usually had specific notions of what constituted
feminism and located themselves within or without it.” Zie in: Cott (N.), Art. Cit., p. 821.
46
Historians applying the term social feminism have paid little attention to their subject‟s self-
naming, although women active in the early twentieth century usually had specific notions of
what constituted feminism and located themselves within or without it.132
Ten slotte is Cott van mening dat het definiëren van het begrip „feminisme‟ niet echt mogelijk
is, omdat het sterk afhankelijk is van de context en dus een dynamisch begrip is.133
Ze
bekritiseert het feit dat de tweedeling social feminism versus hard-core feminism geen
rekening heeft gehouden met de politieke ontwikkelingen van de periode met name 1890 tot
1914. O‟Neill impliceerde met de introductie van social feminism en hard-core feminism dat
die tweedeling op eender welke tijdsperiode kon worden toegepast wat dus onmogelijk is
volgens Cott. Het is volgens haar dan ook nutteloos om hardnekkig een tweedeling te
proberen vinden dat voldoende is om heel de vrouwengeschiedenis te karakteriseren.134
Aangezien het feminisme een dynamisch begrip is, is het ook nutteloos om na te gaan of een
persoon of een bepaalde organisatie feministisch was of niet. Het is daarentegen veel
interessanter om te onderzoeken of er feministische aspecten aanwezig zijn als gevolg van een
bepaald geloof van een persoon of organisatie. Cott besluit door te stellen dat de enige manier
om de historische betekenis van het begrip „feminisme‟ te herstellen, is om een woordenschat
te vinden voor alle varianten in de vrouwengeschiedenis die zich nu onder een umbrella term
zoals social feminism of hard-core feminism vervat zitten.
Karen Offen probeert in haar werk Defining feminism: a comparative historical approach een
allesomvattende definitie te geven van het begrip „feminisme‟ door na te gaan hoe het begrip
doorheen de geschiedenis gebruikt is geweest om basis van een comparatieve methode.135
Het doel van Offen is dus tot een nieuwe definitie te komen die dynamischer, soepeler en
begrijpbaar is dan de definities die men in woordenboeken terugvindt. Dit in tegenstelling tot
Cott die niet gelooft dat het mogelijk is om met het begrip „feminisme‟ alles aan te duiden dat
te maken heeft met protest van vrouwen tegen mannelijke dominantie in verschillende
132
Cott (N.), Art. Cit., p. 821. 133
Nancy Cott zegt: “People change their positions over time in response to their surroundings; or if they
remain consistent, the meaning of being on one side or another of an issue may change as the time change.(…)
The radical feminist move of one generation may become the conventional move of its successors.” Zie in: Cott
(N.), Art. Cit., p.823. 134
“The effort to find one bipolarity sufficient to characterize women‟s politics Ŕ whether social/hard-core,
rights/emancipation, justice/expediency, equality/difference Ŕ is a futile search for an equivalent of the two-party
system.” Zie in: Cott (N.), Art. Cit., p. 825. 135
Zo zegt Cott: “What I am proposing here is a reexamination and reconceptualization of the public
understanding of this word „feminism‟, based on the history of the word and its cognates and on evidence of its
use from comparative history.” Zie in: Cott (N.), Art. Cit., p. 820.
47
tijdsperiodes. Zo schrijft ze: The one word Ŕ feminism Ŕ is bound to be inadequate to capture
the multifarious ways that women through the ages have protested male domination or
attempted to redefine gender hierarchy. (…) The single word‟s insufficiency can be read in
the many prefixes it has acquired, in historians‟ investigations as well as in current political
practice.136
Hoewel Cott beweert dat het definieren van het begrip feminisme onbegonnen
werk is, geeft ze in het begin van haar artikel toch een zekere omschrijving: If feminism, to
use the term retrospectively and inclusively, can be called an integral tradition of protest
against arbitrary male dominion, it has been nonetheless internally variegated, (…).137
Ondanks dit meningsverschil, is Offen net zoals Cott wel van mening dat het maken van
tweedelingen onderzoekers niet helpt om te begrijpen wat er nu precies begrepen kon worden
onder het begrip „feminisme‟ voor de 20ste
eeuw.138
Offen levert dan ook, net zoals Joan
Scott139
, kritiek op de dichotomie gelijkheid versus verschil waarbij ze stelt dat men
feministen niet in hokjes kan plaatsen. Zo eisten feministen nooit enkel en alleen gelijkheid
tussen man en vrouw op basis van het feit dat een vrouw net zoals een man in eerste instantie
een mens is. Noch eisten ze gelijkheid op basis van de seksuele verschillen die er tussen
mannen en vrouwen waren. Hierdoor introduceert Offen twee nieuwe termen: relationele
feministen en individuele feministen waarbij zowel relationele als individuele feministen op
een gecombineerde manier gebruikt maakten van gelijkheid- en verschilargumenten.140
Na een vergelijkende analyse van de doelstellingen en de activiteiten van de
vrouwenbewegingen op het Europees continent met die van de Amerikaanse
vrouwenbewegingen, kwam Offen tot de vaststelling dat de definitie van het feminisme die
men in Angelsaksische woordenboeken terugvindt, niet volledig toepasbaar is voor het
feminisme in de Europese geschiedenis. De definitie die men in de Angelsaksische
woordenboeken in de jaren ‟70 kon terugvinden, was: “a theory and/or movement concerned
with advancing the position of women through such means as achievements of political, legal,
136
Cott (N.), Art. Cit., p. 809. 137
Ibidem. Francisca De Haan en Romke Van Der Heide hebben in hun werk Vrouwen-Verenigingen, Dames-
comité‟s en feministen: De zorg van vrouwen voor vrouwelijke gevangenen in de negentiende eeuw hun definitie
van het feminisme ontleent aan deze omschrijving van het feminisme door Nancy Cott. Zie in: De Haan (F.) en
Van Der Heide (R.), Vrouwen-Verenigingen, Dames-comité‟s en feministen: De zorg van vrouwen voor
vrouwelijke gevangenen in de negentiende eeuw, in: Tijdschrift voor de sociale geschiedenis, 1997, nr. 23, p.
301. 138
Offen (K.), Art. Cit., p. 133. 139
Zie in: Scott (J.), Deconstructing equality-versus-difference: Or, the uses of poststructuralist theory for
feminism, in: Feminist studies, vol. 14, nr. 1, 1988, 33-50 pp. 140
“Reintegrating individualistic claims for women‟s self-realization and choices, with its emphasis on rights,
into the more socially conscious relational framework, with its emphasis on responsibilities to others, may
provide a more fruitful model for contemporary feminist politics, on that can accommodate diversity among
women better than either of the two historical approaches can on their own.” Zie in: Offen (K.), Art. Cit., p. 156.
48
or economic rights equal to those granted by men (my emphasis).”141
Volgens Karen Offen is
het fout te beweren dat alle feministen, zowel in de Angelsaksische wereld als in Europa,
eisten voor rechten gelijk aan die van mannen, omdat men op die manier de indruk krijgt
mannelijkheid de norm is om gelijke rechten te kunnen verwerven.142
Zo legden Europese
feministen zeer sterk de nadruk op de verschillen tussen mannen en vrouwen, terwijl
feministen uit de Angelsaksische wereld meer de nadruk legden op gelijkenissen tussen
mannen en vrouwen.143
Aangezien Offen van mening is dat de gehanteerde tegenstelling gelijkheid versus verschil te
ongenuanceerd is, verwerpt zij de termen gelijkheid- en verschilfeministen en vervangt ze die
door relational feminists en individual feminists. Volgens Offen geloofden relationele
feministen dat er zowel biologische als culturele verschillen waren tussen mannen en
vrouwen. Dit had als gevolg dat zij voorstanders waren van een sterk gedefinieerd seksueel
onderscheid binnen de familie en wat betreft de arbeidsverdeling. Zij zagen het opvoeden van
kinderen, dus hun moederlijke rol, en de daarbij horende verantwoordelijkheden als iets
typisch vrouwelijks. Toch eisten deze relationele feministen voor het recht van vrouwen om
buiten het huishouden te werken, om toegang te krijgen tot alle beroepen, en om te stemmen
naast alle eisen met betrekking tot gelijkheid in het burgerrecht wat betreft eigendom en
personen. Uiteraard waren ze ook voor de reeds oudere feministische eisen als gelijke toegang
tot het onderwijs en voor morele en ethische ontwikkeling. Relationele feministen waren dus
met andere woorden voor een combinatie van morele gelijkheid tussen mannen en vrouwen
met de expliciete erkenning van de verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke seksuele
functies in de maatschappij.144
Individuele feministen waren sterk voor de persoonlijke onafhankelijkheid of autonomie in
alle aspecten van het leven. Ze waren, in tegenstelling tot relationele feministen, geen
voorstanders van sociaal gedefinieerde rolpatronen. Ook minimaliseerden ze de discussie wat
betreft op geslachtsgebaseerde kwaliteiten of bijdragen zoals “childbearing” en de daarbij
horende verantwoordelijkheden. Moederschap werd in dit geval dus niet centraal gesteld in
het feministisch discours. In dit discours dienden vrouwen dus worden vrijgesteld van sociaal
geconstrueerde rolpatronen en van de scheiding tussen de publieke en private sfeer. Vrouwen
141
Offen (K.), Art. Cit., p. 123. 142
“Notice the extent to which this legalistic definition of “equal rights” proposes the standard of male
adulthood as the norm.” Zie in: Offen (K.): Art. Cit., p. 123. 143
Offen (K.), Art. Cit., p.128. 144
Offen (K.), Art. Cit., p. 139.
49
hadden het recht de kans te krijgen om hun potentieel als individu te verwezenlijken zonder
dat er hierbij werd gekeken naar hun geslacht of naar het feit dat ze kinderen konden kijken.
Volgens Offen moet het feminisme aanzien worden als een snel evoluerende ideologie of als
een systeem van verschillende ideeën. Dit zal ervoor zorgen dat het feminisme een breed
spectrum aan ideeën zoals relationele en individualistische argumenten, maar ook nog andere
ideeën zal kunnen bevatten. Ook zorgt het beschouwen van het feminisme als een ideologie
ervoor dat het begrip feminisme al naargelang tijd en plaats een andere omschrijving kan
aannemen, aangezien een ideologie afhankelijk is van de door mannen gedomineerde
politieke en intellectuele discours.145
Uiteindelijk komt Karen Offen tot een definitie van het feminisme waarbij ze zowel de
relationele als de individualistische tradities geïncorporeerd heeft.146
Feminisme roept een halt
toe aan de onderwerping van vrouwen aan mannen in de familie en in de maatschappij, en ook
aan het geloof van mannen dat ze weten wat het beste is voor een vrouw zonder haar daar
eerst voor raad te plegen. Dit heeft als gevolg dat het feminisme een uitdaging vormt voor het
patriarchaal denken, sociale organisatie, en controlemechanismen. Het feminisme streeft
ernaar de mannelijke hiërarchie te vernietigen, maar niet het seksueel dualisme.147
145
“As an ideology, feminism incorporates a broad spectrum of ideas and possesses an internatioinal scope, one
whose developmental stages have historically been dependent on and in tension with male-centered political and
intellectual discourse but whose more recent manifestations transcend the latter.” Zie in: Offen (K..), Art. Cit.,
p. 150. 146
“The historical evidence prsented above sustains two prior propositions on which I base a definition of
feminism incorporating both the relational and individualist traditions.” Zie in: Offen (K.), Art. Cit., p. 150. 147
Offen (K.), Art. Cit., p. 151.
50
4. De eerste feministische golf in België
Zoals we uitgebreid in hoofdstuk 3 behandeld hebben, is het niet gemakkelijk om een
eenduidige definitie te vinden van het feminisme. Algemeen kunnen we stellen dat het
feminisme een beweging is die de vrouw wil vrijmaken uit de inferieure positie waarin ze zich
recht tegenover de man bevindt. Deze inferioriteit vertaalt zich vanuit de mentaliteit van de
samenleving die ook haar neerslag vindt in de wetgeving. Het feminisme streeft naar de
erkenning van de vrouw als een menselijk wezen dat het recht heeft gerespecteerd te worden
zodat ze haar specifieke capaciteiten voor het welzijn van de maatschappij kan gebruiken.148
Het feminisme in België wordt gekenmerkt door drie eigenschappen: het was een beweging
die redelijk laat op gang kwam, de feministische doeleinden waren relatief gematigd en ze
werden snel opgenomen door de mannelijke politieke partijen.
Terwijl in de Angelsaksische wereld het feminisme al in de jaren ‟50 van de 19de
eeuw sterk
op gang kwam, wordt er in België pas in 1892 een beweging die een feministische positie
innam opgericht namelijk La Ligue Belge du Droit des Femmes. Alvorens hier uitgebreid
verder op in te gaan, is het noodzakelijk eerst de positie van de vrouw in de samenleving van
de 19de
eeuw te schetsen.
4.1. De inferieure positie van een vrouw in de maatschappij
De 19de
-eeuwse maatschappij werd gekenmerkt door enerzijds een scheiding tussen de
publieke en de private sfeer, anderzijds door een strikte rolverdeling tussen man en vrouw. De
publieke sfeer was verboden terrein voor vrouwen met als gevolg dat ze niet als volwaardige
burgers in de publieke sfeer werden erkend.149
Zo mochten vrouwen niet stemmen, waren ze
niet verkiesbaar, bekleedden ze geen publieke functies en maakten ze geen deel uit van
politieke verenigingen.150
Het Burgerlijk Wetboek, dat in grote mate gebaseerd was op de
“Code Napoléon”, weerspiegelde die ongelijkheden. Tijdens de Franse Revolutie hadden
vrouwen enkele burgerlijke vrijheden verkregen, maar onder heerschappij van Napoleon
verdwenen die uit de “Code Napoléon”. De zoektocht naar het vaderschap werd bij wet
148
Boël (P.) en Duchène (C.), Le féminisme en Belgique : 1892-1914, Bruxelles, Conseil national des femmes
belges, 1955, p. 5-6. 149
Deneckere (G.), 1900 : België op het breukvlak van twee eeuwen, Tielt, Lannoo, 2006, p. 165. 150
Keymolen (D.), Stap voor stap : geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de
Staatssecretaris voor Maatschappelijke Emancipatie, 1991, p. 9.
51
verboden waardoor vrouwen met een onechtelijk kind volledig zelf moesten instaan voor
diens onderhoud.151
Vrouwen werden zowel op intellectueel als op lichamelijk vlak als zwak en biologisch
inferieur aan de man beschouwd. Deze beschouwing legitimeerde de ongelijkheid tussen
mannen en vrouwen en de onderwerping van vrouwen aan mannen in zowel de publieke als
de private sfeer. Doordat een vrouw als een zwak wezen werd beschouwd, was het de taak
van haar echtgenoot om haar te beschermen en haar in onderhoud te voorzien. Dit noemt men
de maritale macht van de man. In ruil daarvoor moet een vrouw haar dankbaarheid tonen door
een respectvolle, onderdanige en gehoorzame houding aan te nemen. De man beschikte over
het tuchtigingsrecht152
om die gehoorzaamheid af te kunnen dwingen. Het Belgische
huwelijksrecht zorgde er ook voor dat gehuwde vrouwen handelingsonbekwaam waren.153
Dit
hield in dat vrouwen niets zelf mochten kopen, verkopen, schenken of hypothekeren. Ook
beheerde de echtgenoot haar persoonlijk bezit, zoals haar loon, en het gemeenschappelijk
bezit. Gehuwde vrouwen mochten ook geen eigen spaarboekje openen en verbintenissen
aangaan zoals het ondertekenen van het arbeidscontract zonder de toestemming van haar
man.154
Verder mochten de vrouwen geen deel meer uitmaken van de familieraad, geen
voogdijschap uitoefenen en zelfs geen getuige meer zijn bij akten van de burgerlijke stand.
Ook gold toen het principe van de dubbele moraal: wanneer een man overspel pleegde, werd
hij maar licht bestraft terwijl een vrouw een gevangenisstraf kon krijgen van drie maanden tot
twee jaar.155
4.2. Het ideaal van de vrouw aan de haard
De periode vanaf 1860 tot 1900 was een periode waarin het ideaal van de vrouw aan de haard
gepredikt werd. Een ideale vrouw was volgens de brede lagen van de burgerlijke
maatschappij een vrouw die omringd was door veel kinderen en haar rol als troosteres en
verzorgster van haar hardwerkende echtgenoot, goed uitoefende. Kort samengevat was een
goede vrouw een liefhebbende echtgenote en opofferende moeder, een zorgzame huishoudster
en sieraad voor de status.156
Dit ideaal van de vrouw aan de haard is het gevolg van het
151
De Weerdt (D.), En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België 1830- 1960, Gent,
Masereelfonds, 1980, p. 18. 152
Het tuchtigingsrecht hield in dat een man het recht had zijn echtgenote te slaan indien zij hem niet
gehoorzaamde. 153
Deneckere (G.), Op. Cit., p. 165. 154
Deneckere (G.), Op. Cit., p. 166, De Weerdt (D.), Op. Cit., p. 18. 155
Ibidem. 156
De Weerdt (D.), Op. Cit., p. 22.
52
ontstaan van de fabrieksarbeid waarbij het gezin en de arbeidsplaats van elkaar gescheiden
werden. Vanaf het ontstaan van de fabrieksarbeid geraakten de arbeidsverhoudingen, die
vroeger vooral familieverhoudingen waren, van het huishouden losgekoppeld.157
Hierdoor
ontstond er een nieuwe taakverdeling: mannen deden de zogenaamde productieve arbeid dat
buitenshuis gesitueerd was en ontvingen hiervoor een loon. Vrouwen moesten thuis het
huishouden doen en werden op die manier teruggedrongen tot de private sfeer.158
Volgens
Eliane Gubin en Gita Deneckere kunnen we dit fenomeen ook in een andere context plaatsen:
de opmars van het socialisme na 1885. De heersende burgerij die ofwel tot de katholieke of de
liberale partij behoorde, probeerde door middel van een „her-moralisering‟ en een „her-
chistianisering‟ de opmars van het socialisme te verhinderen. De traditionele waarden en de
natuurlijke rolverdeling werden beschouwd als de steunpilaren van de maatschappelijke en
sociale orde waardoor deze door de heersende politieke instellingen sterk werden benadrukt.
Aangezien de vrouw volgens de traditionele rollenpatroon verantwoordelijk was voor het
huishouden, verklaart dit de sterke nadruk op de vrouw aan de haard. Op het congres des
Œuvres sociales georganiseerd in 1886 in Luik, raadde men aan om een aantal vakken die in
het onderwijs voor meisjes waren opgenomen te vervangen door huishoudkundige vakken
waardoor meisjes tot goede huisvrouwen zou kunnen worden opgeleid. In het sociale project
dat rond de eeuwwisseling vorm krijgt, wordt de vrouw paradoxaal genoeg meer dan ooit een
familiale en huiselijke rol toebedeeld. In de sociaal-politieke antwoorden op de crisis wordt
een strikte rolverdeling tussen de seksen naar voor gebracht, die de sociale orde moet
ondersteunen.159
Hierbij zouden we opmerken dat ook de feministen van de eerste feministische golf voor het
behoud van de traditionele rollenpatronen waren. De feministen beschouwden het
moederschap als een belangrijke taak van een vrouw alsook de organisatie van het
huishouden.
Een vrouw die toch buitenshuis werkte, kreeg hierdoor een lagere status.160
Toch waren er
veel vrouwen van de lagere klasse die buitenshuis werkten, omdat ze ofwel niet gehuwd
waren ofwel omdat het inkomen van de echtgenoot niet voldoende was. Vrouwen verrichten
vooral huisnijverheid als kantwerkster, naaister, borduurster, breister, strovlechtster, hoeden -,
korsetten -, en bloemenmaakster. Vrouwen die niet gehuwd waren, waren vooral werkzaam
157
Deneckere (G.), Op. Cit., p. 166. 158
Keymolen (D.), Op. Cit., p. 7. 159
Gubin (E.), Choisir l‟histoire des femmes, Bruxelles, Editions de l‟université de Bruxelles, 2007, p. 95,
Deneckere (G.), Op. Cit., p. 166. 160
Deneckere (G.), Op. Cit., p. 166.
53
als dienstmeisjes die zich bezighield met het huishouden in een ander gezin. Omdat ze door
hun „natuurlijke‟ zwakheid niet in staat waren in alle sectoren arbeid te verrichten, waren
vrouwen maar in een aantal beroepen werkzaam. Ook verdienden ze voor hetzelfde werk
maar de helft tot twee derden van het gemiddelde mannenloon.161
Het loonarbeid dat door de arbeidsters verricht werd, was uiteraard uitgesloten voor vrouwen
van de midden – en hogere klassen. Zij hadden enkel kans op een zelfstandig beroep indien zij
van hoger onderwijs konden genieten, hoewel dit op het einde van de 19de
eeuw en het begin
van de 20ste
eeuw niet altijd zo evident was.162
4.3. Het meisjesonderwijs
Vanaf de jaren ‟30 van de 19de
eeuw waren er een aantal vrouwen waaronder Zoé de
Gamond163
die de positie van de vrouwen wilden wijzigen.164
Zoé de Gamond was ervan
overtuigd dat de politiek onbekwaam was om de positie van vrouwen te veranderen, omdat
volgens haar de onderwerping van vrouwen meer in de mentaliteit zit, dan in de wetgeving
zelf. De Gamond is ervan overtuigd dat eerst de mentaliteit bij de vrouwen zelf moet
veranderen vooraleer er een einde kan komen aan de onderwerping van vrouwen aan mannen.
Hetgeen volgens de Gamond voor de emancipatie van vrouwen zou kunnen zorgen, is het
hervormen van het onderwijs voor vrouwen.165
In de jaren 1850 ontstond er officieel
middelbaar onderwijs voor jongens, maar niet voor meisjes. Meisjes konden enkel van
onderwijs genieten in privéscholen dat vooral in handen lag van de katholieke congregaties.166
In 1847 werd Zoé de Gamond de eerste inspectrice van de Brusselse kleuterscholen, lagere
scholen en normaalscholen.167
Het geloof in meisjesonderwijs als motor voor de emancipatie van vrouwen, vond haar
weerklank in/bij de oprichting van la Ligue de l‟Enseignement in 1864.168
Isabelle Gatti de
Gamond169
zette na de dood van haar moeder in 1853 de strijd voor goed onderwijs voor
meisjes voort. Ook zij dacht net als haar moeder dat meisjesonderwijs noodzakelijk voor
vrouwenemancipatie: Parmi les défenseurs de la femme, beaucoup ont été dupes de leurs
161
Keymolen (D.), Op. Cit., p. 12-13. 162
Keymolen (D.), Op. Cit., p. 14. 163
Zij wordt beschouwd als de eerste Belgische feministe. Zie bijlage 2, biografie. 164
Gubin (E.), Du politique au politique: parcours du féminisme belge (1830-1914), in: RBPH-BTFG, 1999, vol.
77, nr. 2,, p. 374. 165
Gubin (E.), Art. Cit., p. 375. 166
Keymolen (D.), Op. Cit., p. 10. 167
Keymolen (D.), Op. Cit., p. 17. 168
Gubin (E.), Art. Cit., p. 377. 169
Zie bijlage 2, biografie.
54
illusions, de leur système. Ils ont cru qu‟en changeant les lois, ils changeraient les moeurs
tandis que les moeurs seules modifient réellement les législations.170
Zo was zij in 1862 de
drijvende kracht achter het maandblad Education de la Femme. In 1864 richt ze in Brussel
samen met andere liberalen en vrijdenkenden de eerste stedelijke middelbare meisjesschool,
met name le Cours d‟éducation, waar een volledig leerprogramma van lager middelbaar
onderwijs onderwezen werd. Een jaar later, in 1865, werd ook de eerste beroepsschool voor
meisjes opgericht. Belangrijk is dat die scholen onttrokken werden aan de invloed van de
katholieke kerk. Het feminisme past op dat vlak perfect in de liberale stroming waarin men
het onderwijs als wapen zag tegen de kerk. De liberalen wilden gebruik maken van het
meisjesonderwijs om hen aan de kerkelijke invloedssfeer te onttrekken, omdat ze ervan
overtuigd waren dat het „onderwijs‟ die de meisjes op die privéscholen kregen, de
vooruitgang tegenhield. Toch was er uiteraard ook een verschil in het gebruik van het
meisjesonderwijs tussen liberalen en feministen. Liberalen beschouwden het onderwijs als
manier om meisjes te onttrekken aan de kerkelijke invloedssfeer terwijl de feministen veel
verder gingen dan de antiklerikale bevrijding. Zij gingen niet uit van het principe van de
ondergeschiktheid van de vrouw aan haar man en beweerde dat het meisjesonderwijs
noodzakelijk was voor de persoonlijke intellectuele ontplooiing. Dit in tegenstelling tot de
liberalen die vasthielden aan het traditioneel familiemodel waarin de vrouw een
ondergeschikte positie innam en haar man vooral moest steunen. Ook geloofden de feministen
dat het onderwijs een hefboom was voor de toegang tot zelfstandige beroepen terwijl liberalen
tegenstanders waren van de toegang van vrouwen tot het arbeidersproces.171
Isabelle Gatti de Gamond krijgt al snel navolging en in verschillende steden en gemeenten
worden in de volgende jaren gelijkaardige meisjesscholen opgericht. Het is dus vanaf dan dat
meisjes een volwaardige opleiding krijgen.172
Toch heeft de actie voor het onderwijs
georganiseerd door feministen niet meteen zijn vruchten afgeworpen. Ook al heeft een vrouw
op intellectueel niveau hoge capaciteiten ontwikkeld, een vrouw blijft een vrouw. Dat
vrouwen niet welkom waren in de publieke sfeer, was in het heersend discours doordrongen.
Hierdoor werd algemeen beschouwd dat als een vrouw van onderwijs geniet, dit voor haar
eigen verrijking zal zorgen, maar verder geen praktisch nut heeft.173
Dit verklaart ook waarom
heel wat meisjes die een universitaire diploma hadden, de toegang tot het uitoefenen van het
beroep geweigerd werd zoals we in het volgend puntje uitgebreid zullen zien.
170
Gubin (E.), Art. Cit., p. 377. 171
Deneckere (G.), Op. Cit., p. 170-171. 172
Keymolen (D.), Op. Cit., p. 18. 173
Gubin (E.), Choisir l‟histoire des femmes, Bruxelles, Editions de l‟université de Bruxelles, 2007, p. 94.
55
4.4. De toegang tot universiteiten en vrije beroepen
Vrouwen hadden in de 19de
eeuw nog geen toegang tot de vrije beroepen.174
Men probeerde
de universiteiten open te stellen voor vrouwen om hen zo de mogelijkheid te geven de vrije
beroepen uit te oefenen, maar het openen van de deuren van de universiteiten voor vrouwen,
gebeurde pas laat. In 1878 weigerde de raad van bestuur van de Université de Bruxelles om
een onderwijzeres het recht te geven om de richting natuurwetenschappen te volgen. Twee
jaar later slaagde ze voor haar examens voor de jury waardoor la commission d‟entérinement
besliste dat niemand uitgesloten mag worden om een diploma te behalen op basis van
geslacht. De Brusselse universiteit opende als eerste haar deuren in 1880, de Luikse
universiteit in 1881 en de Gentse universiteit in 1882. In het algemeen bleef het aantal
vrouwelijke studenten zeer beperkt. De wet van 10 april 1890 eiste dat men in bezit moest zijn
van een certificaat certificat d‟études moyennes complètes, homologué par un jury de
gouvernement of een diploma van het middelbaar onderwijs. Indien men niet over zo‟n
certificaat beschikte, moest men aan een ingangsexamen deelnemen waarvan het resultaat zou
moeten aantonen of men volwassen genoeg was om universitaire studies aan te vangen. Veel
meisjes genoten, in tegenstelling tot jongens, niet van un enseignement moyen supérieur175
of
hoger middelbaar onderwijs waardoor ze vaak niet slaagden voor het ingangsexamen. Isabelle
Gatti de Gamond reageerde hierop door in 1892 een pre-universitaire afdeling op te richten bij
haar school.176
Hoewel vrouwen in deze drie universiteiten toegelaten werden, betekende dit niet dat ze na
het behalen van een diploma ook effectief het beroep waarvoor ze gestudeerd hadden,
mochten uitoefenen. Isala Van Diest177
werd in 1873 door de Leuvense universiteit geweigerd
om geneeskunde te studeren. Hierdoor trok ze naar de universiteit van Bern waar ze in 1879
als doctor in de geneeskunde afstudeerde. Pas in 1884, op 42-jarige leeftijd, kan Van Diest
uiteindelijk in Le Refuge178
te werk gaan als dokter.179
174
Keymolen (D.), Op. Cit., p. 14. 175
Met un enseignement moyen supérieur bedoelt men de drie laatste jaren van het middelbaar onderwijs. 176
De Bueger-Van Lierde (F.), Marie Popelin et les débuts du mouvement féministe belge (1892-1914), in:
Courtois (L.), Rosart (F.) en Pirotte (J.), Femmes des années 80, Louvain-la-Neuve, Academia, 1989, p. 198. 177
Zie bijlage 2, biografie. 178
Le Refuge is een toevluchtshuis voor „gevallen‟ vrouwen, dat in 1883 wordt opgericht op initiatief van de
Société de Moralité Publique. Deze beweging ijverde voor de afschaffing van het gedoogbeleid inzake prostitutie
en van blanke slavinnenhandel. 179
Deneckere (G.), op. Cit., p. 172 – 173.
56
4.5. L‟Affaire Popelin
Naast Isala Van Diest, ondervindt ook Marie Popelin180
in lijve in 1888-1889 de heersende
discriminatie tegenover vrouwen wat betreft de toegang tot vrije beroepen. In tegenstelling tot
de affaire-Van Diest zal de affaire-Popelin de trigger worden voor het ontstaan van de
feministische liga in België.
Op 37-jarige leeftijd begint ze op de ULB haar studies in rechten. Ze studeert in 1888181
af
met onderscheiding, maar ze werd als vrouw niet toegelaten aan de balie. In principe is er
geen enkele formele tekst die zegt dat vrouwen niet tot de balie mogen worden toegelaten,
maar de mentaliteit en de moraliteit van de maatschappij vinden het ongepast dat een vrouw
als advocaat werkzaam zou zijn.182
Zo beweert de Raad van toezicht dat een vrouw niet in
staat is het beroep van advocate uit te oefenen, omdat een vrouw een aangeboren zwakheid
kent, intellectueel niet op hetzelfde niveau staat als een man en omdat ze haar rol als moeder
hier niet mee kan combineren.183
De feminist en advocaat Louis Frank neemt de verdediging
van Marie Popelin in de rechtbank op zich. De zaak Popelin werd uitvoerig in de pers
besproken. Sommige bladen als La Chronique, La Réforme en Le Précurseur d‟Anvers zijn
voor de toelating van vrouwen tot de balie, andere bladen als le Patriote en le Soir beweren
net het tegenovergestelde. Zo schreef een dokter een artikel in le Patriote waarin hij beweerde
dat vrouwen anatomisch en fysiologisch gezien inferieur zijn met als gevolg dat vrouwen
nooit in staat zullen zijn om intellectuele of fysieke arbeid te verrichten.184
L‟Affaire Popelin
wordt behandeld door het Hof van Beroep in Brussel op 3 december 1888 en op 12 december
wordt de eis om toegang te krijgen tot de balie verworpen. Marie Popelin geeft niet meteen op
en besluit naar het Hof van Cassatie te stappen waar een jaar later op 12 maart 1889 de zaak
wordt behandeld. Het Hof van Cassatie beslist echter in het nadeel van Marie Popelin om
dezelfde reden als in het Hof van Beroep namelijk omwille van de zwakheid van een vrouw.
Pas in 1922 wordt er een wet gestemd die de toestemming geeft aan vrouwen die een diploma
in de rechten hebben behaald, om de eed van advocaat af te leggen en het beroep uit te
oefenen.
180
Zie bijlage 2, biografie. 181
Marie Popelin studeert als eerste af als juriste aan de ULB. 182
De Bueger-Van Lierde (F.), A l‟origine du mouvement féministe en Belgique “l‟Affaire Popelin”, in : RBPH-
BTFG, 1972, Vol. 55, Nr., 4, p. 1129. 183
De Bueger-Van Lierde (F.), Marie Popelin et les débuts du mouvement féministe belge (1892-1914), in:
Courtois (L.), Rosart (F.) en Pirotte (J.), Femmes des années 80, Louvain-la-Neuve, Academia, 1989, p. 198. 184
De Bueger-Van Lierde (F.), A l‟origine du mouvement féministe en Belgique “l‟Affaire Popelin”, in : RBPH-
BTFG, 1972, Vol. 55, Nr., 4, p. 1132.
57
4.6. La Ligue Belge du Droit des Femmes
L‟Affaire Popelin is dus uitgedraaid op een mislukking. De zaak toonde duidelijk aan dat de
inferioriteit van vrouwen aanvaard werd in de mentaliteit en als legitiem werd beschouwd
door de meerderheid van de publieke opinie. De Popelin-Affaire heeft wel een belangrijk
gevolg met zich meegebracht: op 27 november 1892 stichtten Marie en Louise Popelin185
,
Isale Van Diest, Henri en Léonie La Fontaine186
en Louis Frank als gevolg van hun grote
teleurstelling de eerste Belgische feministische organisatie met name la Ligue belge du droit
des femmes.187
De feministische organisatie was een neutrale organisatie wat wou zeggen dat
men geen politieke of religieuze overtuigingen had. Toch had deze beweging duidelijk
liberale wortels en had ze sterke banden met de vrijdenkersmilieu van de hoofdstad. Bij haar
ontstaan telde de organisatie ongeveer 300 leden.188
De voornaamste activiteiten van la Ligue hadden betrekking op de economische en
burgerlijke gelijkheid zoals de hervorming van het Burgerlijk Wetboek, de opheffing van de
maritale macht, het arbeidsrecht van vrouwen, de toegang tot de vrije beroepen en de balie,
het recht voor getrouwde vrouwen om over hun eigen loon te beschikken, het recht op sparen
voor gehuwde vrouwen, het recht om te getuigen, een familierecht gebaseerd op de gelijkheid
van echtgenoten, de bescherming van kinderen en jonge meisjes en het onderzoek naar de
vaderschap.189
De ligue verspreidt haar ideeën vooral via congressen, voordrachten en
cursussen, maar ook via het tijdschrift La Ligue. Organe belge du droit des femmes dat door
de organisatie zelf wordt uitgegeven. Op de publieke opinie heeft de ligue nauwelijks
invloed. Hierdoor oefenen ze vooral druk uit op de wetgevende macht via petities en
contacten met liberale en socialistische parlementariërs zoals Hector Denis190
en Emile
Vandervelde.191
185
Zie bijlage 2, biografie. 186
Zie bijlage 2, biografie. 187
De Bueger-Van Lierde (F.), A l‟origine du mouvement féministe en Belgique “l‟Affaire Popelin”, in : RBPH-
BTFG, 1972, Vol. 55, Nr., 4, p. 1133-1137. 188
Denckere (G.), Op. Cit., p. 175. 189
Gubin (E.), Du politique au politique: parcours du féminisme belge (1830-1914), in: RBPH-BTFG, 1999, vol.
77, nr. 2, p. 373, Deneckere (G.), Op. Cit., p. 175. 190
Hector Denis behoorde net zoals Emile Vandervelde tot de BWP en was in de Kamer de woordvoerder van de
feministische eisen opgesteld door de Ligue. Net zoals Vandervelde is hij nooit lid van de Ligue geworden. Zie
in: Van den Dungen (P.), Art. Cit., p. 24-25. Zie ook bijlage 2, biografie. 191
Emile Vandervelde was vanaf 1885 lid van de Belgische Werkliedenpartij. Hoewel hij nooit lid is geworden
van de Ligue Belge du Droit des Femmes, steunde hij het feminisme met volle overtuiging. Hij hielp de Ligue
door enkele feministische eisen in de Kamer zoals het vrouwenstemrecht op gemeentelijk vlak te verdedigen. Zie
in: Van den Dungen (P.), Les divisions de féminisme belge avant 1914, in: Sextant, vol. 1, Groupe
interdisciplinaire d‟Etudes sur les femmes de l‟Université libre de Bruxelles, 1993, p. 24. Vandervelde zette zich
58
Het feminisme in België kan men aanduiden als een gematigde beweging, omdat de
feministen een afkeer hadden van gewelddadige acties. Ze geloofden namelijk dat de
emancipatie van vrouwen verwezenlijkt zou kunnen worden door trage opeenvolgende
stappen. Zeker in vergelijking met het discours van de Engelse suffragetten, ontwikkelt la
Ligue een gematigd discours waarin de moederlijke taak van een vrouw niet bestreden wordt
en waarin men bevestigt dat het streven naar politieke gelijkheid nog voorbarig is.192
Zoals we reeds gezegd hebben, was het meisjesonderwijs er vooral op gericht vrouwen los te
maken uit de economische beperkingen. Economische gelijkheid tussen mannen en vrouwen
was dan ook prioritair in la Ligue.193
Feministen in België waren van mening dat economische
gelijkheid een stap naar vrouwenemancipatie zou zijn: zo zijn ze voor het recht op arbeid voor
vrouwen en voor veiligheidswetten op de werkvloer.194
Vanaf 1893 ijverde la Ligue ook voor
de loi des sièges, een wet die bepaalt dat verkoopsters het recht hebben om te zitten wanneer
er geen klanten in de winkel zijn. In 1900 eisten de feministen dat er een wet uitgevaardigd
werd met betrekking tot het spaargeld van getrouwde vrouwen en met betrekking tot de vrije
beschikking van haar loon.195
4.7. Eis voor het vrouwenstemrecht
Het feminisme in België, met uitzondering van het Christelijk feminisme, was in eerste
instantie niet bezig met het ijveren van politieke gelijkheid en het vrouwenstemrecht. Zo heeft
Marie Popelin, die als de motor van la Ligue beschouwd kan worden, zich altijd terughoudend
ten opzichte van het vrouwenstemrecht getoond. Ook Louis Frank, theoreticus van la Ligue en
advocaat, was geen voorstander van het verschaffen van het stemrecht aan alle vrouwen. Hij
was van mening dat enkel vrijgezellen, weduwen en gescheiden vrouwen het stemrecht
zouden mogen krijgen. Hij beschouwde het stemrecht niet als een onderdeel van het
gelijkheidsproces tussen mannen en vrouwen.196
Volgens Eliane Gubin zijn er twee redenen die kunnen verklaren waarom de Belgische
feministen terughoudend waren ten opzichte van het stemrecht. Eerst en vooral hadden
Belgische feministen geen ervaring wat betreft de politiek in het verleden. Dit in tegenstelling
ook sterk in in de alcoholstrijd en in 1919 was hij degene die aan de hand van de Wet Vandervelde een strikte
alcoholwetgeving heeft ingevoerd. 192
Gubin (E.), Art. Cit., p. 371. 193
Gubin (E.), Art. Cit., p. 377. 194
Gubin (E.), Art. Cit., p. 378. 195
Gubin (E.), Art. Cit., p. 379. 196
Gubin (E.), Art. Cit., p. 372.
59
tot de Franse, Engelse en Amerikaanse feministen die zeer actief hebben deelgenomen aan de
revoluties op het einde van de 18de
en 19de
eeuw en toen al voor het vrouwenstemrecht
ijverden. La Ligue Belge du Droit des Femmes ziet het stemrecht als un droit dérivé of een
recht dat afgeleid moet worden en pas op het einde verworven zou moeten worden. De
Belgische feministen geloofden dat de doeltreffendheid van het stemrecht bedrieglijk was
zolang vrouwen geen economische en burgerlijke rechten krijgen.197
En somme, avant de
réclamer pour la femme des droits politiques, nous commencerons par revendiquer pour elle
la reconnaissance de des droits civils. Avant de vouloir faire de la femme l‟égale absolue de
l‟homme, nous chercherons à empêcher qu‟elle en demeure, comme aujourd‟hui, l‟infortunée
victime.198
Een tweede reden volgens Gubin is dat de opkomst van het feminisme in België net op een
slecht moment gebeurde. De heersende burgerij was namelijk bezig met een totale
reorganisatie zowel wat betreft het moraal als de politiek om de vooruitgang van het
socialisme te blokkeren.
In tegenstelling tot la Ligue belge du droit des femmes, ijverde le Féminisme Chrétien of het
Christelijke feminisme dat in 1902 door Louise Van den Plas199
werd opgericht, wel voor het
vrouwenstemrecht. Dit lijkt in eerste instantie contradictorisch indien men kijkt naar wat de
visie van de katholieke kerk op de vrouw in de maatschappij was. Zo heeft paus Leo XIII in
het encycliek Arcanum van 1880 en het encycliek Rerum Novarum in 1891 sterk de nadruk
gelegd op de gelijkenis tussen de hiërarchie in de maatschappij als de hiërarchie in het gezin:
l‟organisation chrétienne de la famille et la prééminence du mari comme chef de la société
conjugale. Hoewel het Christelijk feminisme ijvert voor het vrouwenstemrecht, blijft het toch
trouw aan de doctrine van de Kerk. De beweging breekt niet met de patriarchale organisatie
van de samenleving door net een nadruk te leggen op de verschillen tussen de geslachten
waardoor zowel de man als de vrouw elk op hun eigen manier een bijdrage kunnen leveren
aan de beheer van de samenleving.
On nous dénie le droit de vote sous prétexte que nous sommes trop différentes des hommes,
n‟est-ce pas au contraire un motif pour nous le donner, afin que nous apportions dans le soin
des affaires communes des qualités différentes et complémentaires de celles de hommes?200
Volgens Gubin beginnen vanaf 1900 en dan vooral vanaf 1905 feministen in België, o.a.
Louise van den Plas, de journalist René Henry201
en de volksvertegenwoordiger René
197
Gubin (E.), Choisir l‟histoire des femmes, Bruxelles, Editions de l‟université de Bruxelles, 2007, p. 77. 198
Gubin (E.), Op. Cit., p. 95. 199
Zie bijlage 2, biografie 200
Gubin (E.), Op. Cit., p. 99.
60
Colaert202
, zich meer beginnen te interesseren voor het vrouwenstemrecht. Maar zij eisen het
vrouwenstemrecht niet omwille van hun geloof in politieke gelijkheid, maar wel omdat dit
een oplossing zou kunnen bieden aan een aantal sociale problemen zoals het alcoholisme, de
prostitutie en de oorlog. Sympathie voor het vrouwenstemrecht heeft dus niets te maken met
politieke gelijkheid, maar kan wel als hulpmiddel gebruikt worden voor de strijd voor de
publieke moraliteit.203
De part et d‟autre, la sympathie pour le suffrage féminin se fonde donc sur une perspective
qui n‟est pas celle de l‟égalité politique: pour les catholiques, il s‟agit de dresser un barrage
contre le progrès du socialisme, pour les féministes de faire progresser la lutte pour la
moralité publique.204
Zelfs op het internationaal congres georganiseerd door la Ligue in Brussel in 1912, waar er op
30 april een hele dag gewijd was aan de politieke situatie van vrouwen, bleef het
vrouwenstemrecht een soort van hulpmiddel om de maatschappij te moraliseren. Zo beweert
de feministe Marie Parent, op het internationaal congres in Brussel, dat de grootste zorg de
strijd tegen het alcoholisme blijft.205
Eliane Gubin beweert dat alle Belgische feministen
unaniem tot deze conclusie kwamen: het vrouwenstemrecht is de enigste manier om succesvol
te strijden tegen het alcoholisme. Net voor het aanbreken van de Eerste Wereldoorlog, grijpt
het feminisme dan toch naar de politieke gelijkheid. Dit kan volgens Gubin door drie redenen
verklaard worden. Eerst en vooral oefenden de verengingen die zich bezighielden met de
publieke moraliteit een grote invloed uit op de Ligue. Deze verenigingen zagen het
vrouwenstemrecht als enige manier om wetten te doen ontstaan die de prostitutie en het
verbruik van alcohol zouden regelen. L‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme,
gesticht door de familie Hettema-Nyssens in 1899 en L‟Alliance des Femmes contre l‟abus de
l‟Alcool opgericht door de feministe Marie Parent in 1905 zijn twee antialcoholistische
verenigingen die volgens Gubin het vrouwenstemrecht als enige oplossing zagen voor de
strijd tegen de alcoholkwaal. We zullen in hoofdstuk 8 aantonen dat we niet akkoord zijn met
deze stelling. Vervolgens zorgde ook de deelname van la Ligue aan internationale
feministische congressen ervoor dat het beïnvloed werd door de eis voor het
vrouwenstemrecht, iets dat heel sterk geproclameerd werd op die congressen.
201
Journalist en in 1902 redacteur van de Journal de Bruxelles. Zie in: Boël (P.) en Duchène (C.), Le féminisme
en Belgique : 1892-1914, Bruxelles, Conseil national des femmes belges, 1955, p. 83. 202
In 1902 burgemeester van Ieper en volksvertegenwoordiger. Zie in: Boël (P.) en Duchène (C.), Op. Cit., p.
83. 203
Gubin (E.), Du politique au politique: parcours du féminisme belge (1830-1914), in: RBPH-BTFG, 1999, vol.
77, nr. 2, p. 372. 204
Ibidem. 205
Gubin (E.), Art. Cit., p. 372.
61
Ten slotte had ook de katholieke partij enige verantwoordelijkheid in de verspreiding van de
eis voor het vrouwenstemrecht onder de feministen. De katholieke partij was er namelijk van
overtuigd dat vrouwen in het algemeen conservatiever waren. De katholieken geloofden dat
als vrouwen het stemrecht zouden hebben, de opmars van de socialistische partij
tegengehouden zou kunnen worden mits vrouwen massaal zouden stemmen op de katholieke
partij. Uiteindelijk werd vanaf 1909 het vrouwenstemrecht om electorale strategische redenen
ingezet in de strijd tussen de verschillende – mannelijke – partijen waardoor het
vrouwenstemrecht aan de feministen ontsnapt.206
4.8. De Conseil national des femmes belges
Naast het bestaan het burgerlijk feminisme, vertegenwoordigd door la Ligue belge du Droit
des Femmes, bestond er ook het socialistisch feminisme zoals de Hollandsch-Vlaamsche
Vrouwenbond, in 1893 opgericht door de Gentse socialiste Emilie Claeysen het christelijk
feminisme zoals Le Féminisme chrétien de Belgique, in 1902 opgericht door Louise Van den
Plas, René Colaert en René Henry. Het Christelijk en socialistisch feminisme legden elk hun
eigen accenten en hielden vast aan de principes van de socialistische en katholieke partij.207
Marie Popelin streefde naar meer samenwerking tussen de verschillende feministische
bewegingen. Om dit te kunnen bewerkstelligen, organiseerde ze vanaf 1902 feministische
diners waar elke feministische organisatie op uitgenodigd was. Een aantal voorbeelden van
belangrijke personen die op die feministische diners aanwezig waren, waren Jules Le Jeune,
een katholieke minister208
, Louis Frank, Hector Denis, René Colaert, René Henry, … Hoewel
Mrs Wright Sewall, de voorzitster van de Nationale Vrouwenraad van de VSA, reeds in 1893
aan Marie Popelin had voorgesteld om een overkoepelend feministische orgaan te creëren,
lanceert Popelin dit idee pas in 1902. In 1905 wordt de Conseil National des Femmes Belges
door la Ligue Belge du Droit des Femmes, l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme en
la Société Belge pour l‟Amélioration du Sort de la Femme209
opgericht. Het socialistisch en
206
Gubin (E.), Art. Cit., p. 380. 207
Boël (P.) en Duchène (C.), Le Féminisme en Belgique, 1892-1914, Bruxelles, Editions du Conseil National
des Femmes Belges, p. 59-60 en p. 82-84. 208
Jules Le Jeune was een katholieke politicus, doctor in de rechten en politieke wetenschappen aan de ULB,
minister van justitie van 1887 tot 1894, minister van Staat in 1894 en provinciale senator. Zie in: Van den
Dungen (P.), Les divisions de féminisme belge avant 1914, in: Sextant, vol. 1, Groupe interdisciplinaire d‟Etudes
sur les femmes de l‟Université libre de Bruxelles, 1993, p. 28. Hij was in 1897 ook voorzitter van de Ligue
patriotique contre l‟alcoolisme en lid van l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme. 209
Deze feministische organisatie kan men zoals de Ligue tot het burgerlijk feminisme rekenen, maar is
uitgesproken vrijzinnig. Het werd opgericht in 1897 door Elise Beeckman-Pousset en Elise Nyst-Soyer die
tevens lid zijn van l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme en vanaf 1905 van l‟Alliance des Femmes
62
christelijk feminism wou zich hier geen lid van maken waardoor de opzet van Marie Popelin
niet volledig geslaagd was.210
4.9. Belangrijke wettelijke hervormingen
In 1889 wordt er in de wetgeving een reglementering van vrouwenarbeid in fabrieken
vastgelegd. De wet van 10 februari 1900 erkende en beschermde het spaarrecht van de
gehuwde vrouw. Ook stelt de wet van 10 maart 1900 de gehuwde vrouw bevoegd om een
arbeidscontract te sluiten en om haar salaris te innen, op voorwaarde dat ze niet meer dan
3000 frank op een jaar overstijgt.
Verder werden vrouwen in 1908 gemachtigd om als getuige op te treden bij de burgerlijke
stand en in datzelfde jaar werd de wet ingesteld die een einde maakte aan het verbod om de
vader van een natuurlijk kind op te sporen. In 1909 krijgt ze de toestemming om deel uit te
maken van de familieraad en als voogd op te treden. In 1910 krijgen ze het kiesrecht voor de
werkrechtersraden en kunnen zich ook verkiesbaar opstellen.211
Belges contre l‟abus de l‟Alcool. Zie in: Boël (P.) en Duchène (C.), Le Féminisme en Belgique, 1892-1914,
Bruxelles, Editions du Conseil National des Femmes Belges, p. 73. 210
Van den Dungen (P.), Art. Cit., p. 28-29. 211
Keymolen (D.), Op. Cit., p. 29-30, Deneckere (G.), Op. Cit., p. 178.
63
5. De relatie tussen het feminisme en antialcoholistische
vrouwenbewegingen in de internationale literatuur
In de internationale literatuur is de relatie tussen het feminisme en de antialcoholistische
vrouwenbewegingen een veelbesproken onderwerp. In dit hoofdstuk gaan we na hoe de relatie
tussen deze twee bewegingen in de VSA onderzocht is geweest en welke conclusies uit de
onderzoeken getrokken zijn geweest. Het analyseren van de gehanteerde methodes door
andere onderzoekers van de relatie tussen het feminisme en het antialcoholistisch vrouwelijk
activisme is voor ons erg goed van pas gekomen bij het uitwerken van ons eigen onderzoek.
5.1. Vrouwen actief in gemengde antialcoholistische bewegingen
Jed Dannenbaum beweert in het artikel The Origins of Temperance Activism and Militancy
among American Women212
dat vrouwelijke antialcoholistische activisten reeds van de jaren
‟50 van de 19de eeuw verbonden kon worden met het feminisme.
Hoewel er voor 1873 nog geen echte antialcoholistische vrouwenbewegingen bestonden,
waren vrouwen al vanaf de jaren 20 van de 19de
eeuw zeer actief in het antialcoholistisch
activisme en dit aan de zijde van mannen. Vrouwen werden in die antialcoholistische
gemengde bewegingen geheel volgens het heersend discours van de 19de
eeuw, niet als
gelijken van mannen beschouwd. Ze mochten geen bestuursfuncties bekleden, niet stemmen
en niet spreken op vergaderingen waar ook mannen aanwezig waren.213
Vanaf 1850 kwam
hierin verandering en begonnen vrouwelijke antialcoholistische activisten te ijveren voor een
gelijke deelname in de beweging, een volledig lidmaatschap en het recht om in het openbaar
te spreken. Er waren zelfs gevallen bekend waarin vrouwen het stemrecht vroegen, maar deze
waren in de minderheid. Het is dan ook in die jaren dat er zich een duidelijke link begon te
ontwikkelen tussen vrouwenrechten en het vrouwelijk antialcoholistisch activisme. Enkele
bekende feministische leiders zoals Lucretia Mott en Lucy Stone, die eerst lid waren van
antialcoholistische bewegingen, begonnen zich rond die periode dan ook meer en meer in te
zetten in bewegingen die ijverden voor vrouwenrechten zoals het stemrecht.214
Dannenbaum
vraagt zich af wat de oorzaak van deze koerswijziging is geweest. Wat heeft ervoor gezorgd
dat vrouwen zulke eisen begonnen te stellen? Volgens de historica Lois Banner kan men dit
212
Dannenbaum (J.), The origins of temperance activism and militancy among american women, in: in: Journal
of Social History, vol. 15, nr. 2, 1981, pp. 235-252. 213
Dannenbaum (J.), Art. Cit., p. 236. 214
Dannenbaum (J.), Art. Cit., p. 237-238.
64
verklaren door de invloed die de opkomende vrouwenrechtenbewegingen hebben uitgeoefend
en dan vooral de Seneca Falls Convention215
in 1848. Ook Amelia Bloomer deelt deze mening
en beweert dat vrouwelijke antialcoholistische activisten door het ontstaan van die
vrouwenrechtenbewegingen voor de eerste keer beseften dat er iets mis was met de wetten
waaronder zij leefden.216
Dannenbaum is hier niet mee akkoord: hij was ervan overtuigd dat
rarely did women become involved in women‟s rights and then turn to temperance reform;
rather, women who had previously been active in the crusade against drink suddenly began to
swell the ranks of the emerging women‟s rights movement.217
Vrouwelijke antialcoholistische
activisten hadden dus eerder invloed op vrouwenrechtenbewegingen dan omgekeerd.
Volgens hem bevindt de oorzaak van deze oproep voor meer rechten gelijk aan die van
mannen zich in de verschuiving wat betreft de aanpak van het alcoholprobleem.218
Voor 1850
pasten antialcoholistische activisten de tactiek van moral suassion of morele overreding toe.
Dit hield in dat vrouwen hun man en kinderen de onthoudingsprincipes moest bijbrengen,
geen alcoholische dranken aan hun gasten mochten serveren, geen gebruik mochten maken
van alcohol als ingrediënt bij het bereiden van gerechten en ten slotte hun huis dienden proper
te houden zodat de man zich op zijn gemak voelt en geen nood heeft om elders naar toe te
gaan.219
Toen men in Maine in 1851 een totaalverbod op alcoholproductie en –consumptie
had ingevoerd en dus een grote overwinning in de alcoholstrijd had behaald, begonnen
antialcoholistische bewegingen in andere staten ook te ijveren voor een totaalverbod.
Hierdoor werd niet meer de methode van moral suasion toegepast, maar wel die van
prohibitionism. De antialcoholistische bewegingen werden met andere woorden politieke
bewegingen.220
Aangezien vrouwen noch publieke campagne mochten voeren en noch
mochten stemmen, verminderde hun belang aanzienlijk in de alcoholstrijd. Dit had als gevolg
dat vrouwelijke antialcoholistische activisten voor meer rechten voor de vrouw, zoals het
recht om in het openbaar te spreken en het vrouwenstemrecht, begonnen te ijveren in de hoop
215
Dit was een conventie gehouden in Seneca Falls in New York waarin vrouwen proclameerden dat vrouwen en
mannen gelijk waren. Elizabeth Cady Stanton zou tijdens een toespraak op deze conventie hebben gezegd: “We
hold these truths to bes elf-evident: That all men and women are created equal.” Geciteerd uit: McMillen (S.G.),
Seneca Falls and the origins of the women‟s right movement, Oxford, Oxford University Press, 2008, p. 71.
Deze conventie werd vaak als startschot voor de strijd voor vrouwenrechten en vrouwenemancipatie gezien. 216
Dannenbaum (J.), Art. Cit., p. 238. 217
Ibidem. 218
Zo zegt Dannenbaum: “However, the timing and the character of the change in the attitudes of temperance
women in the early 1850s suggest that this confluence of feminism and female temperance activism was not so
much a reaction to male drinking as it was a response to the uselessness and powerlessness women felt when the
temperance movement abandoned moral suasion in favor of prohibitionism.” Zie in: Dannenbaum (J.), Art. Cit.,
p. 238. 219
Dannenbaum (J.), Art. Cit., p. 236. 220
Dannenbaum (J.), Art. Cit., p. 239.
65
op die manier rechtstreeks invloed te kunnen uitoefenen in de strijd tegen het alcoholisme.
Dannenbaum merkt hierbij wel op dat slechts een minderheid van de vrouwelijke
antialcoholistische activisten het vrouwenstemrecht eisten, omdat velen hier nog niet klaar
voor waren. De meerderheid eiste daarentegen wel voor de toelating om in het openbaar te
spreken hetgeen volgens Dannenbaum created a feminist perspective among temperance
women.221
Vrouwen begonnen als reactie op het feit dat ze niet meer als belangrijk aanzien
werden in de alcoholstrijd, zich in de periode 1853 tot 1859 in groepen te organiseren en
sloegen ze vervolgens verschillende kroegen letterlijk kort en klein. Dit was hun manier om
invloed uit te oefenen in de alcoholstrijd. Deze methode heeft volgens Dannenbaum enorm
veel vruchten afgeworpen en tot het ontstaan van de Women‟s Temperance Crusade in 1873-
1874 geleid.
5.2. Women‟s Temperance Crusade
In het artikel Separate paths: suffragists and the Women‟s Temperance Crusade222
gaat Jack
S. Blocker na wat precies de relatie was tussen de suffragists, vrouwen die ijveren voor het
vrouwenstemrecht en de Crusaders of vrouwen die zich inzetten in de strijd tegen het
alcoholisme. Om te weten in welke mate de relatie tussen die bewegingen tot uiting kwam,
heeft Blocker een analyse gemaakt van de visie van de Crusaders op de eis voor het
vrouwenstemrecht en dus op de suffragists enerzijds. Dit deed hij door de ondernemingen van
de Crusaders te bestuderen en door de percepties van hun tijdgenoten na te gaan. Anderzijds
bestudeerde hij de visie van de suffragists op de Crusaders.223
Het meeste onderzoek dat gevoerd wordt naar antialcoholistische bewegingen, bewegingen
die zich in zetten voor de afschaffing van slavernij en ten slotte bewegingen die zich inzetten
voor morele hervormingen, beginnen en eindigen vaak met de vraag: waren deze bewegingen
feministisch of niet?224
Dit is volgens Blocker een logische vraag, omdat beide bewegingen
zeer sterk met elkaar verweven waren, maar hij beweert, net zoals Nancy Cott225
, dat een te
221
Dannenbaum (J.), Art. Cit., p. 240. 222
Blocker (J.S.), Separate Paths: Suffragists and the Women‟s Temperance Crusade, in: Signs, vol. 10, nr. 3,
1985, 460-476 pp. 223
Dit is dan ook de methode die wij voor ons onderzoek gehanteerd hebben. Zie hoofdstuk 6 en 7. 224
Hoewel we in die periode in de VSA nog niet echt van het feminisme kunnen spreken, werden bewegingen
die ijverden voor het vrouwenstemrecht wel aanzien als de voorlopers van de feministische bewegingen in de
VSA. Pas in 1910 wordt de term „feminism‟ in de VSA gebruikt. Zie in: Cott (N.), The Grounding of Modern
Feminism, New Haven, Yale UP, 1987, p. 3. 225
Zie in: Cott (N.), What‟s in a name? The limits of „social feminism‟, or, expanding the vocabulary of
Women‟s History, in: Signs, 1989, vol. 76, nr. 3, p. 825-827. Zie ook in hoofdstuk 3 waarin we het artikel van
Nancy Cott uiteengezet hebben.
66
grote focus op de aan- of afwezigheid van feministische aspecten in de vrouwelijke
hervormingsbewegingen ook misleidend kan zijn.226
Recente studies over de Crusade hebben deze antialcoholistische vrouwenbeweging
omschreven als een protofeministische beweging. Zo beweert Barbara Epstein dat the
Crusade secularized and politicized women‟s feelings of sexual antagonism, which had
originated in response to subordination and had been fostered by the evangelical culture
shared by middle-class women.227
Omwille van het feit dat ze de patriarchale familie centraal
stelden, konden ze volgens Epstein niet als echte feministen beschouwd worden waardoor ze
hen als protofeministen bestempelde. Blocker gaat hier niet mee akkoord en beweert dat men
Crusaders niet als protofeminsten kan omschrijven, omdat ze deze term zelf niet
hanteerden.228
Volgens Blocker bestond er een duidelijke scheidingslijn tussen de suffragists en de
Crusaders. De meeste suffragists waren namelijk van mening dat het vrouwenstemrecht
onontbeerlijk was in de strijd voor het sluiten van de kroegen, terwijl de Crusaders hier niet
van overtuigd waren. Hierdoor geraakten de verenigingen vaak met elkaar in discussie, maar
toch moedigden de suffragists de acties van de Crusaders ook aan. Eerst en vooral omdat de
Crusade een vrouwenbeweging was en op die manier vrouwen actief werden in de publieke
sfeer. Ten tweede omdat ze ervan overtuigd waren dat de Crusade op een dag zou falen. Ze
hoopten dat de antialcoholistische beweging hierdoor zou inzien dat het vrouwenstemrecht
noodzakelijk was in de alcoholstrijd.229
Volgens Blocker stellen enkele onderzoekers, zoals
Barbara Epstein en Ruth Bordin, de leden van de antialcoholistische vrouwenbeweging voor
als conservatieve vrouwen die meer bezorgd waren om de bescherming van hun positie
binnen hun familie dan om vrouwen het recht te geven als individuen in de publieke sfeer te
kunnen ageren. Blocker gaat hier niet mee akkoord en beweert dat ze inderdaad bezorgd
waren om het welzijn van hun gezin, maar dat ze er degelijk wel voor wilden zorgen dat
vrouwen een rol konden spelen in de publieke sfeer. De meeste Crusaders waren geen
suffragists, maar dit wou niet zeggen dat ze niet akkoord waren met het feit dat
vrouwenemancipatie noodzakelijk was. Blocker beweert dat Crusaders niet voor het
vrouwenstemrecht ijverden omwille van tactische overwegingen.230
Zo waren Crusaders er
niet van overtuigd dat het plaatsen van alcoholproductie -en consumptie onder publieke
226
Blocker (J.S.), Art. Cit., p. 460. 227
Blocker (J.S.), Art. Cit., p.461. 228
Blocker (J.S.), Art. Cit., p. 461. 229
Blocker (J.S.), Art. Cit., p. 466. 230
Blocker, (J.S.), Art. Cit., p. 473.
67
controle iets zou uithalen, omdat ze in het verleden verschillende keren ontgoocheld waren
geweest. In het verleden waren er reeds verschillende pogingen ondernomen geweest om een
totaalverbod op alcohol te doen gelden met behulp van de staat, maar dit had uiteindelijk
nooit tot een effectief resultaat geleid. Hierdoor verloren de Crusaders hun geloof in de
wetgeving en staatscontrole.
Blocker besluit dat men de relatie tussen de suffragists en de Crusaders niet kan begrijpen als
men hun mening wat betreft twee zaken niet nagaat. Eerst en vooral waren beide bewegingen
voorstanders van het recht voor vrouwen om in de publieke sfeer te ageren. Dit verklaart dan
ook waarom er zoveel suffragists waren die enige sympathie hadden voor de Crusaders.
Vervolgens waren de Suffragists ervan overtuigd dat het gebruik van wetten onontbeerlijk
was in de alcoholstrijd. Crusaders daarentegen geloofden niet in de doeltreffendheid van de
wetten en dit als gevolg van de mislukking van de invoering van het totaalverbod op alcohol.
De Crusaders en de suffragists bewandelden verschillende wegen, niet omdat de Crusaders
niet akkoord zouden zijn geweest met het recht voor vrouwen om in de publieke sfeer te
ageren, maar wel omdat ze meningsverschillen hadden wat betreft het gebruik van de
wetgeving in de alcoholstrijd.231
5.3. Woman‟s Christian Temperance Union
Het is pas met het ontstaan van de Woman‟s Christian Temperance Union of de WCTU dat de
antialcoholistische vrouwenbeweging pas echt een fervente voorstander werd van het
vrouwenstemrecht. Dit wordt uitgebreid besproken in het werk van Ian Tyrrell, Woman‟s
world/ Woman‟s empire: the Woman Christian Temperance Union in International
Perspective, 1880-1930232
. De WCTU was een antialcoholistische vrouwenbeweging die voor
het eerst in 1874 in Cleveland in de VSA opgericht werd. De Woman Christian Temperance
Union werd ook opgericht in Australië, Canada, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika waardoor
deze beweging dus een sterk internationaal karakter kende. Deze beweging ijverde voor een
totaal verbod op de alcoholproductie en -consumptie.
231
Blocker zegt: “Suffragists‟ faith in the ballot appears to have brought with it a belief in the ability of law to
effect social change. This belief probably prevented suffragists from perceiving the Crusaders‟ actions as
deliberately chosen in response to the Crusaders‟ own contrasting experience with the exercise of sate power.
From the perspective of temperance workers, that experience was not a happy one. Local prohibition through
nonlicensing had long been a goal, but by 1850 failures had convinced temperance advocates to turn to
statewide prohibition.” Zie in: Blocker (J.S.), Art. Cit., p. 474. 232
Tyrrell (I), Woman‟s world/Woman‟s empire: the Woman Christian Temperance Union in International
Perspective, 1880-1930, North Carolina, The University of North Carolina Press, 1991, 381 pp.
68
Vanaf het ontstaan van de WCTU was de relatie tussen de antialcoholistische
vrouwenbeweging en het feminisme nauw met elkaar verweven. Tyrrell gaat na hoe beide
bewegingen elkaar hebben beïnvloed en doet dit door zich te focussen op een centraal concept
met name de eis voor het vrouwenstemrecht. De leden van de WCTU waren voorstanders van
het vrouwenstemrecht, omdat ze ervan overtuigd waren dat dit tot een overwinning in de strijd
tegen alcohol zou leiden. De WCTU-vrouwen baseerden hun overtuiging voor het
vrouwenstemrecht op argumenten met betrekking tot „expediency‟ of „opportunisme‟.
Hiermee bedoelt men dat de WCTU argumenten aanhaalde waarin men beweerde dat het
vrouwenstemrecht noodzakelijk was in de alcoholstrijd, omdat het als hulpmiddel gebruikt
zou worden om tot de overwinning te komen. Argumenten gebaseerd op opportunisme staan
tegenover argumenten gebaseerd op „justice‟ of „rechtvaardigheid‟. Hiermee bedoelt men
argumenten die stellen dat vrouwen het stemrecht zouden moeten krijgen omdat een vrouw
gelijkwaardig is aan een man en dus ook het recht heeft op het stemrecht. Volgens de
internationale literatuur werden argumenten gebaseerd op rechtvaardigheid vooral gehanteerd
door de Amerikaanse suffrage of vrouwenstemrecht beweging. Maar Tyrrell beweert dat de
goedkeuring van het stemrecht door de WCTU als hulpmiddel in de strijd tegen het
alcoholisme ertoe geleid heeft dat argumenten gebaseerd op opportunisme door de bredere
Anglo-Amerikaanse suffrage-beweging opgenomen zijn. Zo zou de suffrage-beweging in de
late 19de
eeuw meer en meer argumenten met betrekking tot opportunisme gebruikt hebben.
Tyrrell merkt hierbij wel op dat het contrast tussen rechtvaardigheid en opportunisme ook niet
overdreven mag worden. Zo gebruikten de suffragists beide soorten argumenten bij het begin
van de 20ste
eeuw, net zoals de WCTU ook van rechtvaardigheidsargumenten naar voren
schoof.233
Zo combineerden WCTU-vrouwen argumenten gebaseerd op rechtvaardigheid vaak
kritiekloos en ongenuanceerd met argumenten gebaseerd op opportunisme. Tyrrell
verduidelijkt dit met de situatie in Nieuw-Zeeland. Kate Sheppard, één van de stichters van de
WCTU in Nieuw-Zeeland, ijverde rond de periode van 1890 zeer sterk voor het
vrouwenstemrecht. Na een analyse van een belangrijk pamflet Ten Reasons Why the Women
of New Zealand Should Vote, door Sheppard in 1888 gepubliceerd, komt de historica Patricia
Grimshaw tot de conclusie dat Sheppard niet enkel voor het vrouwenstemrecht ijverde, omdat
dit tot een overwinning in de alcoholstrijd zou leiden, maar ook omdat vrouwen ongeacht het
alcoholvraagstuk hier gewoon het recht op hadden. Sheppard maakte in het pamflet vooral
233
“Temperance women tended to combine arguments of natural rights indiscriminately with those of expediency
and to see both as necessary to justice, in much the same way as other suffragists did between 1900 and 1920.”
Zie in: Tyrrell (I.), Op. Cit., p. 223.
69
gebruik van argumenten van John Stuart Mill, die zelf een sterke voorstander was van gelijke
rechten tussen mannen en vrouwen. Aangezien Nieuw-Zeeland het eerste land was waarin in
1893 het stemrecht aan vrouwen werd verleend, hebben de werken van Sheppard en ook diens
argumenten enorm veel invloed gehad op andere vrouwenbewegingen zoals bijvoorbeeld in
Groot-Brittannië.
Niet alleen in Nieuw-Zeeland begon de WCTU op een georganiseerde manier druk uit te
voeren op de regering om het vrouwenstemrecht in te voeren, maar ook in landen als Zuid
Afrika en Zuid Australië was hiervan sprake. Het was zelfs zo dat bij het ontstaan van
verschillende suffrage liga‟s, ze eerst nog afhankelijk waren van de WCTU en pas na verloop
van tijd hun eigen weg opgingen. We kunnen dit met de situatie in Zuid-Afrika
verduidelijken: de WCTU ging er al van start in 1892 terwijl de eerste suffrage organisatie
met name de Cape Town Women‟s Enfranchisement League, pas in 1907 opgericht werd en
bovendien onder leiding van de WCTU stond. Ook de historicus Richard Evans is van mening
dat de WCTU de strijd voor het vrouwenstemrecht in Australië, behalve dan in Sydney,
domineerde.234
Tyrrell is dus van mening dat de WCTU nauw verweven was met het feminisme, omdat zij
hevige voorstanders waren van het vrouwenstemrecht. In landen als Nieuw-Zeeland, Australië
en Zuid-Afrika was het zelfs zo dat de WCTU de strijd voor het vrouwenstemrecht
domineerde. Ook heeft de WCTU een enorme invloed uitgeoefend op de feministische
suffragists. Zo namen ze argumenten gebaseerd op de overtuiging dat het vrouwenstemrecht
voor een doorbraak in de alcoholstrijd zou zorgen, over van de WCTU-leden. Tyrrell merkt
hierbij wel op dat de WCTU niet alleen van mening was dat het vrouwenstemrecht
noodzakelijk was om aan het alcoholisme een einde te maken; ze waren er ook gewoon van
overtuigd dat een vrouw hier vanuit het principe van rechtvaardigheid het recht op had. Beide
bewegingen hadden dus op elkaar een invloed uitgeoefend.
234
Tyrrell (I.), Op. Cit., p. 221-230.
70
6. De visie van de feministen op het antialcoholisme
Zoals reeds aangegeven in de inleiding, gaan we na of ook in België het feminisme is
voortgevloeid uit de vele vrouwenbewegingen. Hiervoor gaan we ons eerst toeleggen op het
bestuderen van de relatie tussen het antialcoholistisch vrouwelijk activisme en het feminisme.
De relatie tussen de antialcoholistische vrouwenbewegingen met name l‟Union des Femmes
Belges contre l‟Alcoolisme en l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de l‟alcool enerzijds
en het feminisme anderzijds was zeker sterk. Vooreerst waren er veel leden van l‟Union des
Femmes Belges contre l‟Alcoolisme of van l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de
l‟alcool ook lid van de feministische organisatie La Ligue Belge du droit des Femmes of van
la Société belge pour l‟amélioraton du sort de la femme.235
Ten tweede stichtte l‟Union samen
met la Ligue belge du droit des femmes en la Société belge pour l‟amélioration du sort de la
femme in 1905 le Conseil national des femmes belges op dat een eenmaking van alle
vrouwenverenigingen tot doel had.236
Vervolgens werden er in la Clairière, het propagandaorgaan van l‟Union, ook vaak artikels
gepubliceerd die of door feministen geschreven waren of een feministisch onderwerp
behandelden. Ook in La Ligue, het tijdschrift van la Ligue Belge du droit des femmes
moedigden enkele feministen zoals Marie Parent alle Belgische vrouwen aan om zich in te
zetten in de strijd tegen het alcoholisme.237
In dit hoofdstuk gaan we na wat de visie van de Belgische feministen was op het
antialcoholisme. Wat heeft het antialcoholisme volgens de feministen zelf te maken met het
feminisme? Hoe linken zij m.a.w. die twee zaken aan elkaar? Om op deze vragen een
antwoord te kunnen bieden, gaan we ons enerzijds focussen op het werk la femme contre
l‟alcool geschreven door de feminist Louis Frank en anderzijds op la Ligue, het tijdschrift van
la Ligue belge du droit des femmes. We maken omwille van twee redenen een onderscheid
tussen de twee bronnen: eerst en vooral omdat we niet zomaar de mening van één feminist, in
dit geval Louis Frank, volledig kunnen gelijkstellen aan die van la Ligue belge du droit des
femmes. Ten tweede omdat Louis Frank in 1893 uit zijn lidmaatschap van la Ligue belge du
droit des femmes werd gezet. Voor zijn ontslag was hij vanaf 1892 gedurende een jaar en half
de secretaris-generaal van de liga, maar omwille van het feit hij in elke werksectie van la
235
Zie bijlage 1. 236
Boël (P.) en Duchène (C.), Le féminisme en Belgique : 1892-1914, Bruxelles, Conseil national des femmes
belges, p. 97 en 98. 237
Zie artikel Marie Parent, Finlande
71
Ligue, zoals in de redactie van hun propagandaorgaan, zijn zegje wilde doen en tegelijkertijd
geen afstand wou nemen van zijn eigen publicaties, werd hij de laan uitgestuurd. Zijn
feministische activiteiten zijn hierdoor niet verminderd en hij bleef feministische artikels
schrijven onder andere voor de liberale krant l‟Indépendance belge.238
Vanaf 1895 begon
Frank zich te interesseren in de alcoholproblematiek en hoe deze kwestie zich verhield ten
opzichte van het feminisme. Hij schreef hier dan ook een aantal artikels over in het blad van
la Ligue patriotique contre l‟alcoolisme, de eerste nationale antialcoholistische gemengde
vereniging. Ook neemt hij in 1895 deel aan het internationaal congres tegen het alcoholisme
in Bâle239
. In 1896 schrijft hij zijn werk La Femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de
législation240
waarin hij aantoont dat de strijd tegen alcohol enkel door middel van
vrouwenemancipatie zal slagen.241
6.1. De visie van Louis Frank
In zijn werk omschrijft Frank het alcoholisme als un sombre fléau contemporain qui exerce
dans l‟espèce humaine d‟humiliants et désastreux ravages. L‟alcool détruit la moralité et la
santé des nations, annihile la vitalité des humains, crée le paupérisme, accroît la criminalité,
provoque et aggrave les maladies, engendre l‟aliénation mentale, détermine plus du tiers des
suicides, suscite la dépravation de la jeunesse, détruit l‟habileté de l‟artisan, éteint
l‟intelligence humaine, diminue la puissance de travail des individus, amène la stérilité de
l‟homme et la dépopulation. Par l‟alcool, la race s‟éteint. L‟alcoolisme qui fait déchoir
l‟homme en dessous du plus infime degré de l‟échelle animale, est la honte la plus dégradante
qui ait jamais frappé le genre humain.242
Hij beweert dus dat alcoholisme tot armoede, criminaliteit, zelfmoorden en ziektes leidt met
het uitsterven van het ras als uiteindelijk resultaat. Dit past perfect in het algemeen heersend
discours van de 19de
eeuw omtrent alcoholisme en rasdegeneratie.243
Het alcoholisme, dat vooral in de lagere klasse sterk tot uiting kwam, weerspiegelt volgens
Frank zeer sterk de onrechtvaardigheden die er toen in de maatschappij tegenover vrouwen
heersten. Net zoals l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme vanaf 1899, is ook Frank
238
Van Bueger-Van Lierde (F.), Louis Frank, pionnier du mouvement féministe belge, in : RBHC-BTNG, 1973,
nr. 4, p. 389. 239
Zie Papiers Frank, II/7792. 240
Frank (L.), La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation, Bruxelles, H. Lamertin, 1897, 273
pp. 241
Van Bueger-Van Lierde (F.), Art. Cit., p. 390. 242
Frank (L.), Op. Cit., p. 11. 243
Zie hoofdstuk 1.
72
van mening dat vrouwen onontbeerlijk zijn in de strijd tegen de alcoholkwaal. Hij gaat echter
nog een stapje verder dan l‟Union en is ervan overtuigd dat enkel een aantal feministisch
geïnspireerde wettelijke hervormingen het alcoholprobleem kunnen oplossen, omdat de
rechtstreekse invloed van vrouwen de enige manier is om aan het alcoholisme voorgoed een
einde te maken. De invloed van vrouwen zal pas echt gevoeld worden wanneer ze meer
beweegruimte krijgen en dezelfde rechten als mannen verwerven.
Que faut-il faire pour en triompher ? Il faut, nous dit M. Frank, élargir la sphère d‟action des
femmes, élever leur rang social, accroître sans cesse d‟avantage le respect et la considération
qui leur sont dus, et leur conférer même une part d‟intervention dans le règlement des affaires
publiques. Sans les femmes, la cause de la tempérance est condamnée à la défaite, et sera
écrasée par une coalition intéressée de politiciens, de cabaretiers et d‟électeurs buveurs ou
ivrognes. Grâce aux femmes, par leur coopération active et dévouée, la sobriété triomphera
de l‟alcoolisme.244
Zoals we in hoofdstuk 4 hebben gezien, zette de feministische liga zich vooral in voor het
verdedigen van de burgerlijke en de economische gelijkheid tussen mannen en vrouwen. Zo
ijverden ze voor de hervorming van matrimoniale regimes, het arbeidsrecht van vrouwen, het
recht voor getrouwde vrouwen om over hun eigen loon te beschikken, het recht op sparen
voor gehuwde vrouwen, de toegang tot de vrije beroepen en de balie, het recht om te getuigen,
een familierecht gebaseerd op de gelijkheid van echtgenoten, de bescherming van kinderen en
jonge meisjes en het onderzoek naar het vaderschap. La Ligue belge du droit des femmes was
van mening dat het streven naar politieke gelijkheid nog te vroeg was, omdat de publieke
opinie hier nog niet klaar voor was. De Belgische feministen beschouwden het stemrecht als
un droit dérivé of een recht dat afgeleid moet worden. Men moest eerst tot een economische
en burgerlijke gelijkheid tussen mannen en vrouwen komen vooraleer men zou ijveren voor
politieke gelijkheid. De feministen waren van mening dat eens de economische en burgerlijke
gelijkheid tot stand is gekomen, politieke gelijkheid en het stemrecht hier als het ware vanzelf
zou uit voortvloeien. Ook Louis Frank geloofde dat het algemeen vrouwenstemrecht niet echt
noodzakelijk was, en beweerde dat het voldoende was om enkel vrijgezellen, weduwen of
gescheiden vrouwen het stemrecht te verschaffen.
Louis Frank koppelde in zijn werk de net hierboven opgesomde feministische eisen, vast aan
de alcoholproblematiek en zag deze eisen bovendien als oplossingen voor het alcoholisme in
de arbeidersklasse. Dit zullen we hier volgens de chronologie van zijn werk uiteenzetten.
244
KBR, Papiers Frank, II/6024.
73
De maritale macht van de echtgenoot
Zoals we reeds in hoofdstuk 4 hebben gezegd, werd een vrouw zowel op intellectueel als op
fysiek vlak als een zwak wezen beschouwd. Het was de taak van haar echtgenoot om haar te
beschermen en haar in haar levensonderhoud te voorzien. In ruil daarvoor moest de
echtgenote haar dankbaarheid tonen door een respectvolle, onderdanige en gehoorzame
houding aan te nemen. De man beschikte over het tuchtigingsrecht245
om die gehoorzaamheid
af te kunnen dwingen. Dit noemt men de maritale macht van de echtgenoot.
Het was toen algemeen bekend dat alcohol de agressiviteit bij mannen verhoogde waarvan
voornamelijk de echtgenotes en hun kinderen het slachtoffer werden. Het tuchtigingsrecht
legitimeerde het fysiek geweld binnen het gezin waardoor de echtgenoot ongestraft zijn gang
kon gaan. De moeder van het gezin kon haar kinderen en ook zichzelf niet beschermen tegen
de gewelduitspattingen van haar man waardoor zij op die manier door Frank als eerste
slachtoffer in de alcoholproblematiek aanzien werd.
Les voisins, la plupart du temps, laissent faire, n‟osant intervenir. Invariablement, les maris
s‟écrient : « J‟ai bien le droit de la battre. C‟est ma femme ! » Ce droit de correction maritale
est devenu une croyance populaire si invétérée que, dans la plupart des villes de Belgique et
de France, la police ferme les yeux.246
We zouden hierbij graag willen opmerken dat de voorstelling van de goede, morele en sobere
vrouw die slachtoffer was van het geweld dat haar drankzuchtige en immorele man tegen haar
gebruikte, uiteraard ook deel uit maakte van het feministisch en antialcoholistisch discours.
Het onderzoek naar het vaderschap
Alcohol heeft niet alleen invloed op de agressiviteit van mannen, maar ook op hun seksuele
gedrag. Frank toont aan de hand van cijfermateriaal en een aantal grafieken aan dat in steden
waar grote aantallen cafés zijn, zoals Brussel, veel meer onwettige kinderen geboren worden
dan in steden met minder cafés en waar dus het alcoholisme minder uitgesproken is. Ook
beweert Frank dat mannen die regelmatig buitensporige hoeveelheden alcohol drinken, meer
venerische ziektes hebben dan mannen die niet drinken.247
Deze stelling kunnen we echter
perfect inpassen in het algemeen discours van de 19de
eeuw omtrent alcoholisme en
geslachtsziekten zoals we in hoofdstuk 1 al uitgebreid hebben aangetoond.
245
Het tuchtigingsrecht hield in dat een man het recht had zijn echtgenote te slaan indien zij hem niet
gehoorzaamde. 246
Frank (L.), Op. Cit., p. 29. 247
Frank (L.), Op. Cit., p. 37-38.
74
In de maatschappij van toen heerste er volgens Frank sterk het geloof dat men kon genezen
van een geslachtsziekte na seks met een maagd. Hierdoor waren er veel mannen met een
geslachtsziekte die jonge meisjes verkrachtten of verleidden. Frank beweert dat een man zich
onder normale omstandigheden niet zou vergrijpen aan jonge meisjes, maar onder invloed van
alcohol wel. Hij vindt het belangrijk meisjes te beschermen tot ze volwassen zijn: Aussi, le
principal obstacle que l‟on puisse dresser contre ces dérèglements monstrueux de débauchés
alcoolisés, sera d‟élever jusqu‟à la majorité l‟âge de protection des jeunes filles. In de VSA
zijn vrouwen erin geslaagd om een wet te laten stemmen in het parlement dat zegt dat meisjes
tot hun 21 beschermd moeten worden.
Naast de bescherming van meisjes tot ze volwassen zijn, eiste Frank, net zoals alle andere
feministen, de invoering van het onderzoek naar het vaderschap. Met behulp van
cijfermateriaal bewijst Frank dat landen als VSA, Groot-Brittannië, Finland, Noorwegen, …
waarin vrouwen meer rechten hebben dan vrouwen in België of Frankrijk, en waar ze in grote
aantallen lid zijn van een antialcoholistische vrouwenbeweging, een vermindering van het
aantal geboortes van onwettige kinderen kennen. Frank trekt hieruit de conclusie dat er een
duidelijke correlatie bestaat tussen het aantal geboortes van onwettige kinderen enerzijds en
de alcoholproductie – of consumptie anderzijds.248
Bovendien heeft men in die landen, waar de strijd tegen alcohol voornamelijk door vrouwen
in handen werd genomen, een strengere wetgeving in verband met zedeloosheid en verleiding
ingevoerd. Zo is men in Engeland, Noorwegen, Finland, enkele kantonnen in Frankrijk en in
de VSA erin geslaagd de wetten in verband met de zoektocht naar het vaderschap te
versterken. Ook is men erin geslaagd de leeftijd tot wanneer meisjes beschermd zouden
moeten worden, te verhogen en de verantwoordelijkheid bij „verleiders‟ te versterken.249
We kunnen hier uit afleiden dat Frank op basis van de gegevens van andere landen, een
dubbele conclusie trekt: eerst en vooral is hij ervan overtuigd dat als het alcoholisme afneemt
de onwettige geboortes ook zullen afnemen. Ten tweede gelooft hij dat er een verband bestaat
tussen enerzijds het optreden van vrouwen in de alcoholstrijd en anderzijds de toelating van
het onderzoek naar het vaderschap en de versterking van de verantwoordelijkheid van de
verleiders.
Het is dus duidelijk dat het alcoholisme volgens Frank belangrijke gevolgen heeft voor de
situatie van vrouwen in de maatschappij. Dit wil niet zeggen dat Frank gelooft dat als het
alcoholprobleem opgelost zou zijn, de moeilijkheden waarmee vrouwen als gevolg van de
248
Frank (L.), Op. Cit., p. 46. 249
Frank (L.), Op. Cit., p. 47.
75
burgerlijke en economische ongelijkheid te kampen hadden, ook verdwenen zouden zijn. De
alcoholproblematiek brengt die onrechtvaardigheden tegenover vrouwen gewoon nog
duidelijker naar boven.
Het principe van de ouderlijke macht
Volgens het Belgisch burgerlijk wetboek had tot 1965 enkel de vader, en dus niet de moeder,
voogdij over de kinderen.250
Frank is een voorstander van de invoering van de ouderlijke
macht wat inhoudt dat niet enkel de vader voogdij en zeggenschap heeft over de kinderen,
maar ook de moeder. Hij gaat zelf een stap verder en is van mening dat alle mannen die
verschillende keren voor dronkenschap veroordeeld worden, tijdelijk uit hun vaderlijk macht
zouden gezet moeten worden. Mannen die veroordeeld worden voor ivrognerie habituelle of
regelmatige dronkenschap, zouden eerst en vooral permanent uit hun vaderlijke macht ontzet
moeten worden en ten tweede hun „familierechten‟ met name het recht om voogd, toeziend
voogd en lid van de familieraad te zijn, verliezen. De opschorting en het verlies van de
vaderlijke voorrechten is volgens Frank tegelijkertijd een straf als een boete die de aan de
drank verslaafde vader „verdiend‟ zal vernederen. Bovendien zal die opschorting en het
verlies van die rechten ervoor zorgen dat de belangen, de moraliteit en de gezondheid van de
kinderen beschermd zullen worden tegen de aan alcohol verslaafde vader.251
Verder is Frank van mening dat de wetgever aan vrouwen de toestemming moet geven om in
bepaalde situaties aan het hoofd te staan van het beheer van de gemeenschappelijke goederen.
Ook zou de wetgever ervoor moeten zorgen dat een rechter de mogelijkheid krijgt om een aan
alcohol verslaafde echtgenoot, vader of zoon onder bepaalde omstandigheden, te laten
interneren in een speciaal asiel.252
Ook l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme en
l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de l‟alcool ijveren allebei heel sterk voor de
oprichting van asielen voor alcoholverslaafden. Rond 1896 bestonden er enkel in bepaalde
staten van de VSA, in bepaalde provincies van Canada, in bepaalde kolonies van Australië en
in Groot-Brittannië zulke asielen.253
We kunnen dus besluiten dat Frank van mening is dat de wetgever een wet zou moeten
instellen die bepaalt dat wanneer een echtgenoot door zijn spilzucht, door zijn kennelijk
wangedrag of door zijn gebruikelijke staat van dronkenschap de huishoudelijke belangen
250
De Bueger-Van Lierde (F.), Marie Popelin et les débuts du mouvement féministe belge (1892-1914), in :
Courtois (L.), Rosart (F.) en Pirotte (J.), Femmes des années 80 : un siècle de condition féminine en Belgique
(1889-1989), Louvain-la-Neuve, Academia, 1989, p. 202. 251
Frank (L.), Op. Cit., p. 82. 252
Frank (L.), Op. Cit., p. 83. 253
Frank (L.), Op. Cit., p. 86.
76
schaadt, de echtgenote de toestemming krijgt om aan het hoofd te staan van het beheer van de
gemeenschappelijke goederen. De alcoholverslaafde man zal zijn voorrechten als gezinshoofd
verliezen en ook zijn rechten met betrekking tot zijn kinderen. Op vraag van zijn naasten of
op verzoek van het openbare ministerie, kan hij geïnterneerd worden in een asiel voor
alcoholverslaafden totdat hij volledig genezen is.254
Aanvraag tot scheiding
Louis Frank is van mening dat men het recht heeft de scheiding aan te vragen als de situatie
voor de vrouw als gevolg van het drankprobleem van de man, onuitstaanbaar wordt:
Si les brutalités contre la femme ou les violences contre les enfants devaient continuer à
perdurer sans espoir d‟un terme, dans un tel cas extrême, il faudrait ne point craindre de
conseiller la rupture du lien familial par la séparation de corps ou par le divorce.255
Volgens hem moet men aan de oorzaken voor een scheiding aan te vragen, een speciale en
een categorisch bepaalde oorzaak in het wetboek toevoegen namelijk “l‟ivrognerie
habituelle” of regelmatige dronkenschap. Dit zou al het geval zijn in landen als de VSA,
Australië en Finland.256
Het recht op sparen voor gehuwde vrouwen
Zoals we reeds in hoofdstuk 4 hebben gezien, verbood het Belgisch huwelijksrecht tot 1900
het recht op sparen voor gehuwde vrouwen. Een getrouwde vrouw mocht dus zonder
toestemming van haar man geen eigen spaarboekje openen en geen geld van de bank afhalen.
Aangezien een vrouw geen recht had tot sparen en de echtgenoot bovendien al het geld,
waaronder ook het loon van zijn echtgenote, bezat, had de echtgenoot volgens Frank de
mogelijkheid om al het geld te verkwisten aan drank. Dit had als gevolg dat de echtgenote
geen geld meer had om eten te kopen en het huishouden te regelen. Frank vindt dit ongehoord
en eist dat er een nieuwe wet wordt gestemd die vrouwen toelaat een eigen spaarrekening te
openen.
Il faut frapper l‟ivrogne à l‟endroit sensible; le frapper … à sa poche ; l‟empêcher de
détourner les économies de la famille, la pécule de sa femme et de ses enfants pour satisfaire
sa folie alcoolique. Aussi, l‟un des premiers buts moraux que le législateur doit avoir à cœur
254
Frank (L.), Op. Cit., p. 89. 255
Frank (L.), Op. Cit., p. 90. 256
Frank (L.), Op. Cit., p. 91.
77
de poursuivre, consiste à sauvegarder l‟épargne et les salaires des femmes du peuple contre
les dilapidations de maris buveurs.257
Deze feministische eis is gebaseerd op een bepaalde overtuiging namelijk dat vrouwen van
nature spaarzaam en vooruitziend zijn terwijl mannen dit van nature niet zijn. Frank beweert
dat deze twee eigenschappen typisch zijn voor het vrouwelijk karakter. Dit kan men volgens
hem biologisch verklaren: eerst en vooral ontwikkelt een vrouwelijk embryo zich op een
bepaalde manier dat een vrouw van nature vooruitziend is.258
Een tweede natuurlijke
verklaring is de biologische functie van een vrouw om kinderen te krijgen en ze te verzorgen.
Om hun moederlijke taak tot een goede eind te kunnen brengen, hadden vrouwen volgens
Frank geen keus dan deze twee eigenschappen zich eigen te maken. Deze twee „vrouwelijke‟
eigenschappen hebben er volgens Frank voor gezorgd dat vrouwen hun invloed hebben
kunnen laten voelen in het domein van de moraal. Frank is dus van mening dat vrouwen het
spaarrecht zouden moeten krijgen niet alleen omdat vrouwen hier evenveel recht op hebben
als mannen vanuit de idee dat vrouwen en mannen gelijkwaardig zijn, maar ook omdat het
natuurlijk bepaald is aangezien vrouwen van nature spaarzaam een vooruitziend zijn.259
Les lois qui affranchissent la femme de l‟autorité maritale en matière d‟épargne, sont donc
conformes non seulement à un principe de justice souveraine, mais à la nature elle-même.260
Het recht op het beschikken over het eigen loon
Getrouwde vrouwen mochten tot 1900 volgens het Belgisch huwelijksrecht ook niet over hun
eigen loon en bezittingen beschikken. Zowel het persoonlijk bezit van de echtgenote als het
gemeenschappelijk bezit, werd door de echtgenoot beheerd.
Hoewel ook Frank een vrouw liever thuis aan de haard ziet om het huishouden te doen en de
kinderen te verzorgen, beseft hij dat dit niet altijd mogelijk is. Zo zegt hij dat sommige
vrouwen wel moeten werken, omdat hun man ofwel een dronkaard, ziek of lui is, ofwel omdat
het loon van een man niet genoeg is om in het levensonderhoud van het hele gezin te
voorzien. Louis Frank beweert dat er geen twijfel bestaat over het feit dat een groot deel van
de lonen van vrouwen door hun echtgenoten verspild wordt in de kroeg. Zo zegt hij dat er in
België elk jaar ongeveer 469 miljoen frank wordt opgedaan aan bier en sterke drank terwijl
arbeidsters elk jaar ongeveer 470 miljoen frank verdienen. Dus het loon van alle vrouwelijke
arbeidsters samen is 470 miljoen frank, en elk jaar wordt hetzelfde bedrag opgedaan op café.
257
Frank (L.), Op. Cit., p. 55. 258
Frank (L.), Op. Cit., p. 59. 259
Frank (L.), Op. Cit., p. 60. 260
Frank (L.), Op. Cit., p. 60.
78
De logische oplossing volgens Frank is een wet invoeren die getrouwde vrouwen toestaat om
over hun eigen loon te beschikken. Hij is ervan overtuigd dat dit het alcoholisme in de
arbeidersklasse zal inperken, omdat mannen op die manier niet al hun geld gaan kunnen
opdoen aan alcoholische dranken.261
Dat de vrouw het recht heeft te arbeiden, even goed als de man, staat bij hem vast, als moge
dan ook zijn ideaal zijn: de man kostwinner, de vrouw in huis Ŕ welk ideaal zelfs in hem vindt
een zoo dogmatisch vereerder dat waar de statistieken van verschillende landen aanwijzen
een gelijke, of schier gelijke, uitgave aan alcoholische dranken als daarstelt de opbrengst van
den vrouwenarbeid, hij vooral daarom is ijverig anti-alcohol-propagandist.262
De wet die vrouwen toestaat over hun eigen loon en bezittingen te beschikken, zal volgens
Frank twee gevolgen met zich meebrengen: eerst en vooral zal het cijfer van de
alcoholconsumptie dalen, en ten tweede zullen meer vrouwen geld op hun spaarboekje
kunnen zetten.263
Dit heeft als gevolg dat vrouwen genoeg kunnen sparen om het broodnodige
te kunnen kopen zoals voedsel of medicijnen.
Een derde reden die Frank, naast het dalen van de alcoholconsumptie en het kunnen voorzien
in het levensonderhoud van het gezin, aangeeft, is zijn overtuiging dat de wet ervoor zal
zorgen dat vrouwen niet meer buitenshuis hoeven te werken. Frank beweert dat de wet met
betrekking tot het spaarrecht voor gehuwde vrouwen ervoor zal zorgen dat mannen minder
geld opdoen aan drank. Dit heeft op zijn beurt als gevolg dat vrouwen niet meer buitenshuis
hoeven te werken aangezien er genoeg geld is om eten te kopen. Dit toont duidelijk aan dat
ook feministen voorstanders zijn van de vrouw aan de haard als ideaal vrouwbeeld.264
La
pratique de la tempérance permettra à l‟homme de subvenir par lui seul aux frais d‟entretien
du foyer; de cette manière, la tempérance arrachera la femme de l‟usine et rétablira ainsi
l‟ordre et l‟harmonie au sein de la famille ouvrière.265
Frank beweert dat in landen als de VSA en Nieuw-Zeeland waar vrouwen veel meer rechten
kennen dan vrouwen in België, veel minder vrouwen buitenshuis werken. Hij gelooft dus met
andere woorden dat het ideaal van de vrouw-aan-de-haard één van de gevolgen van de
gelijkheid tussen mannen en vrouwen zal zijn.266
261
Frank (L.), Op. Cit., p. 68, 69 en 70. KBR, Papiers Frank, II/7782: La Flandre Libérale (lundi 18 mai 1896) 262
KBR, Papiers Frank, II/ 7782, Evolutie. 263
Frank (L.), Op. Cit., p. 70. 264
Frank (L.), Op.Cit., p. 73. 265
Frank (L.), Op. Cit., p. 73. 266
Frank (L.), Op. Cit., p.74.
79
En accordant donc à l‟épouse et à la mère une place plus importante dans la famille et dans
la société, loin de distraire les femmes de leur mission familiale, il semble au contraire
certain qu‟une des conséquences de l’égalité sera de les retenir au foyer. Le féminisme
proclame en effet l‟équivalence des fonctions et des attributions de tout être humain et de
chaque sexe, fonctions qui à ses yeux sont également honorables.267
Mutualiteit
Een ander oplossing die volgens Frank het alcoholisme in de arbeidersklasse zal inperken, is
de mutualiteit, omdat dit volgens hem ook te maken heeft met vooruitziendheid. Vrouwen
werden in de periode van 1896 niet toegelaten tot mutualiteiten, omdat ze zogezegd sneller
ziek werden dan mannen. Het heersend discours beweerde dat indien vrouwen toegelaten
zouden worden om lid te worden van een mutualiteit, de geldkas in gevaar gebracht zouden
worden, omdat vrouwen zogezegd meer geld zouden krijgen van de mutualiteit dan dat ze aan
de geldkas zouden geven. Frank toont met een voorbeeld van een mutualiteit die wel vrouwen
toeliet, met name Caisse de prévoyance de Bruxelles et des communes limitrophes, aan dat het
toelaten van vrouwen nooit de geldkas in gevaar heeft gebracht.268
Toch liet de Belgische
wetgeving niet toe dat vrouwen lid konden worden.269
Vrouwenstemrecht
Hetgeen volgens Frank de beste oplossing was voor de bestrijding van het alcoholisme is het
vrouwenstemrecht. Hij merkte hierbij op dat notre intention n‟est point de faire du féminisme
transcendantal, de vanter les vertus féminines, de prétendre que la femme possède le
monopole exclusif du bien et que, dès lors, le suffrage des femmes serait une panacée
universelle, appelée à guérir notre société de tous les maux qui la torturent. Ce serait pousser
la galanterie jusqu‟à la naïveté.270
Frank is dus van mening dat het vrouwenstemrecht het alcoholprobleem zeker zal kunnen
oplossen, maar niet dat het alle kwaad dat heerst in de maatschappij zal kunnen doen
verdwijnen. Het vrouwenstemrecht is dus geen panacée universelle of een wondermiddel.
In 1896 hadden vrouwen in Wyoming, Ecuador, Oostenrijk, l‟île de Man, Nieuw-Zeeland,
Zuid-Australië en ten slotte in de staten Colorado en Utah het parlementair stemrecht. In
landen als Engeland, Schotland, de zeven koloniën van Australië, in de zeven provincies van
267
Frank (L.), Op. Cit., p. 74. 268
Frank (L.), Op. Cit., p. 61 269
Frank (L.), Op. Cit., p. 62. 270
Frank (L), Op. Cit., p. 97.
80
Canada, de Bermuda-eilanden, de drie Scandinavische landen, de 15 provincies van
Cisleithanië, Hongarije, Kroatië, Rusland, de landbouwgemeenten van Westfalen, Sleeswijk-
Holstein, Brunswijk en Saksen, en ten slotte in de staten Wyoming, Colorado, Kansas en
Michigan van de Verenigde Staten heeft men aan vrouwen het administratief stemrecht
verleend.271
Frank ijvert voor de invoering van l‟option locale. Dit is een wetgeving waarbij
de gemeenten zelf het beleid inzake alcohol en de reglementering van cafés kunnen bepalen.
Aangezien vrouwen volgens Frank tegen alcoholisme zijn, moet men vrouwen het
gemeentelijk stemrecht geven, omdat ze op die manier de wetgeving inzake alcohol mee
bepalen. Frank is ervan overtuigd het gemeentelijk vrouwenstemrecht ervoor zal zorgen dat
de vrouwen een tegenwicht zullen vormen voor de stemmen van mannen die baat hebben bij
het produceren en verkopen van alcohol. Hij citeert in zijn werk de Fransman M. H. Pascaud,
een consiller à la cour de Chambéry, die ook de alcoholkwestie bestudeerde:
Si la femme ne peut être actuellement investie de l‟électorat politique parce que nos mœurs,
nos traditions, nos habitudes sociales et diverses considérations spéciales s‟opposent encore
à cette innovation, rien n‟empêche de lui conférer le droit de vote en matière municipale. (…)
Elle a le même intérêt que l‟homme à ce que la commune soit convenablement administrée, à
ce que les services publics municipaux fonctionnent régulièrement, (…). Il ne s‟agit pas de
politique, ou tout au moins il ne devrait pas s‟en agir dans la commune ; il n‟y a qu‟à
pourvoir aux affaires et à l‟administration locales, qui intéressent les deux sexes au même
titre. »272
Het argument van H. Pascaud om vrouwen het gemeentelijk stemrecht te geven, is dat zaken
waarover op gemeentelijk niveau gestemd moeten worden, in de eerste plaats niet zozeer met
politiek hebben te maken. Ook stemt men op gemeentelijk niveau voor zaken die ook
vrouwen aangaan zoals de publieke wegen, aspecten met betrekking tot het huwelijk of tot het
kerkhof enz.
Frank beweert dat vrouwen die deel uitmaken van het kiezerskorps ervoor zullen zorgen dat
de burgermeesters zich gedwongen voelen om strikte sluitingsuren van de kroegen op te
leggen. Ook zullen ze ervoor zorgen dat de veldwachters minder zullen drinken en op een
meer nauwkeurige manier zullen waken over de uitvoering van de wetten en reglementen.
Burgemeesters zullen ook hun ogen niet meer kunnen sluiten voor herbergiers die een
overtreding hebben begaan.273
271
Frank (L.), Op. Cit., p. 99. 272
Frank (L.), Op. Cit., p. 103 en 104. 273
Frank (L.), Op. Cit., p. 105 en 106.
81
Zoals we nog in hoofdstuk 9 zullen zien, is Frank ervan overtuigd dat een vrouw in het
algemeen sober is en zich dus niet overgeeft aan alcohol. Hierdoor zijn haar hersenen niet
aangetast waardoor zij op een meer intelligente manier stemt dan mannen wiens hersenen wel
zijn aangetast. Het vrouwenstemrecht heeft hierdoor twee gevolgen: eerst en vooral zal met
behulp van het vrouwenstemrecht het intellectueel niveau van het kiezerskorps hoger zijn. Het
tweede gevolg dat uit het vrouwenstemrecht zal voortvloeien is het groter worden van de
algemene moraliteit van het politieke korps.274
Frank beweert dat er in België ongeveer
300000 mannen zijn die ofwel geïnteresseerd zijn in en baat hebben bij de productie van
alcohol ofwel zelf alcoholdrinkers zijn. Louis Frank rekent tot de mannen die geïnteresseerd
zijn in de productie van alcohol de duizenden landbouwers die zich bezig houden met de teelt
van aardappelen, hop of gerst waarvan bier wordt gemaakt.275
Comptez le marchand en gros, le propriétaire de distilleries, le placier, le débitant et les
personnes qui subissent l‟influence de toute cette fraction de la société. Vous arrivez au tiers
des électeurs. Pour les combattre, il faut de nouveaux électeurs hostiles à l‟alcool : ils sont
tout désignés Ŕ ce sont les femmes.276
De alcoholdrinkers zelf bestaan in grote mate uit mensen van de kleine bourgeoisie en
arbeiders waarbij de traditie heerst om na het werk een glaasje of la petite goutte te drinken.277
Hoewel Frank in zijn werk toegeeft dat er ook veel vrouwen zijn die regelmatig alcoholische
dranken drinken, is hij er toch heilig van overtuigd dat wanneer de vrouw het stemrecht heeft
verworven, ze zonder twijfel zal stemmen en eisen voor een beperking van het aantal cafés,
een toename van de accijnsrechten, het sluiten van cafés op een redelijk uur, en zelfs voor een
totaal drankverbod, omdat elke vrouw volgens hem van nature tempérant of „sober‟ is.
Frank toont in zijn werk aan dan landen als Zweden, Noorwegen, VSA, Canada, … waar
vrouwen het administratief of gemeentelijk stemrecht verworven hebben, er een strengere
alcoholwetgeving is ingevoerd. Hierdoor gaat hij ervan uit dat vrouwen in het algemeen
voorstanders zijn van een striktere wetgeving wat betreft de alcoholproductie – en consumptie
of zelfs van een totaalverbod.
Au lieu de s‟opposer en vain à un mouvement nécessaire et fatal, ne conviendrait-il pas mieux
de préparer les voies de l‟évolution et d‟étendre progressivement la sphère d‟action du sexe
274
Frank (L.), Op. Cit., p. 111. 275
Frank (L.), Op. Cit., p. 119. 276
KBR, Papiers Frank, II/ 6024. 277
Frank (L.), Op. Cit., p. 120.
82
féminin, alors surtout que l‟expérience des autres nations montre les avantages incontestables
de l‟émancipation féminine ?278
In landen als België, Denemarken en Frankrijk daarentegen stijgt het alcoholisme alsmaar
meer en meer. Volgens Frank is dit het gevolg van de inferieure positie die vrouwen in die
landen hebben en van het feit dat ze geen politieke invloed kunnen uitoefenen.
Dans ces pays les femmes infériorisées n‟exercent aucune influence politique. Partout où la
femme sera libre d‟agir contre l‟alcool, conclut M. Frank, l‟alcoolisme sera vaincu, et pour
cela il faut accorder aux femmes les droits politiques.279
Frank vraagt zich af wanneer men ooit een uitsluitend mannelijk kiezerskorps gaat vinden dat
evenveel initiatief kan nemen, even praktisch is en even sociaal vooruitziend is als vrouwen
om de problemen in verband met alcoholisme te kunnen oplossen. Het vrouwenstemrecht is
de enige manier die ervoor kan zorgen dat er een verbod op alcohol uitgevaardigd wordt. Het
blijft alleen nog de vraag of men alle vrouwen het stemrecht moet geven, of enkel aan
vrouwen die niet getrouwd zijn zoals weduwen of vrijgezellen.280
Frank is van mening dat in
bepaalde domeinen gehuwde vrouwen het stemrecht niet nodig hebben, omdat ze door hun
man vertegenwoordigd worden, maar wat betreft de invoering van de l‟option locale, hebben
gehuwde vrouwen er belang bij om het alcoholvraagstuk te regelen. Gehuwde vrouwen
moeten handelen als tegenwicht voor hun alcoholdrinkende echtgenoten. Dit maakt het
duidelijk waarom het in het geval van de alcoholproblematiek voordelig is om gehuwde
vrouwen het stemrecht te geven.281
En un mot, nous signalons et nous recommandons le remède du suffrage des femmes comme
un antidote énergique, capable de réagir contre le poison de l‟alcoolisme. Cependant, pour
que ce contrepoison puisse être administré d‟une manière efficace, il importe d‟en faire
l‟emploi immédiat, sans retard.
Frank is van mening dat men nu moet handelen tegen het alcoholisme en dus nu het stemrecht
aan vrouwen moet verlenen voor het te laat is. Zo beweert hij dat het alcoholisme bij vrouwen
elke dag erger en erger wordt. Als men dus niet op tijd gebruik maakt van het feministisch
vaccin, zal het uiteindelijk onmogelijk worden om de maatschappij te redden van het verval.
Binnen minder dan 50 jaar zal het vrouwelijk geslacht als gevolg van het erven van de door
alcohol aangetaste genen, even doordrongen zijn van het alcoholisme als het mannelijk
278
Frank (L.), Op. Cit., p. 170. 279
KBR, Papiers Frank, II/6024. 280
Frank (L.), Op. Cit., p. 171. 281
Frank (L.), Op. Cit., p. 173.
83
geslacht. Als men vanaf vandaag geen stappen onderneemt om de alcoholkwaal tegen te
houden, zullen vrouwen onvermijdelijk „besmet‟ worden door het alcoholisme waardoor er
geen remedie meer bestaat om het alcoholprobleem op te lossen. Het degenereren van het ras
zal niet meer te herstellen zijn wat uiteindelijk de dood van het volk met zich zal
meebrengen.282
Vrouwelijke onderwijzers
Aangezien de kinderen de toekomst zijn, vindt Frank het belangrijk dat de kinderen de
gevaren van alcohol kennen. Frank is een sterke voorstander van de uitbreiding van
vrouwelijke onderwijzeressen in het primair onderwijs. Het alcoholisme is helemaal niet zo
uitgesproken in landen als Engeland, Zweden, VSA en Italië, omdat men volgens hem in die
vier naties het onderwijzen in het primair onderwijs heeft voorbehouden voor het vrouwelijk
geslacht. Frank bewijst met een tabel dat overal waar het lerarenkorps van het primair
onderwijs uit een meerderheid van vrouwen bestaat, het wetenschappelijk onderricht van
onthouding zeer gemakkelijk ingang heeft gevonden. De reden hiervoor is volgens hem
simpel: de vrouw is van nature sober. De onderwijzeres heeft hierdoor geen enkel probleem
om een deugd die zijzelf uitoefent, te onderwijzen aan haar klas. Dit in tegenstelling tot het
mannelijk lerarenkorps: mannen geven zich in grote mate over aan drank waardoor het voor
hen moeilijker is om onthouding te onderwijzen, aangezien ze dit zelf negeren.283
La femme, l‟institutrice, toujours plus sobre que l‟homme, sera mieux à même d‟inculquer
aux élèves les avantages de la tempérance. Les leçons de cette nature, elle les fera toujours
avec une conviction plus ardente et plus sincère. (…) au regard des enfants, son exemple de
sobriété constituera un élément de propagande plus puissant que les leçons mensongères de
beaucoup d‟hommes …284
Frank is er dus van overtuigd dat sans le concours des femmes, tant dans le domaine de
l‟enseignement qu‟en matière d‟administration locale, il sera de toute impossibilité de
combattre l‟alcoolisme.285
Besluit
We kunnen de oplossingen volgens Frank voor het alcoholprobleem aan de hand van dit citaat
kort samenvatten: Voilà le mal: quel est le remède, dans l‟ordre du feminisme? C‟est d‟abord
282
Frank (L.), Op. Cit., p. 174. 283
Frank (L.), Op. Cit., p. 184 en 185. 284
Frank (L.), Op. Cit., p. 186. 285
Frank (L.), Op. Cit., p. 190.
84
de laisser à la femme le droit d‟épargner, car la femme, quoique travaillant moins que
l‟homme (femme, 48 pour 100 ; homme, 52 pour 100). C‟est ensuite de l‟autoriser à disposer
de son salaire. Il faudrait en plus, en cas d‟indignité du mari, que la femme puisse prendre
légalement la tête du ménage. L‟autorité maritale pourrait de même être transformée en
autorité parentale : cette transformation permettrait à la femme, en plus d‟un cas, de
reprendre le pouvoir abandonné par la faute ou l‟indignité du mari.
L‟orateur prône en outre come moyen extrême le divorce ; il se flatte que le droit de suffrage
serait utile comme moyen préservatif ( ?)286
6.2. Louis Frank in de pers
Het werk van Louis Frank was een veelbesproken onderwerp in de pers. Kranten als la
Flandre Libérale, Evolutie, Le public, Chronique, Patriote, l‟Union Démocratique,
l‟Indépendance belge, le Petit Bleu et Gazette gaven allen een samenvatting van Franks
standpunten met betrekking tot de alcoholproblematiek. Dit bewijst het belang dat toen werd
gehecht aan de alcoholkwestie. Er was één artikel, afkomstig uit de krant Indépendance belge,
een liberale krant en le Petit Bleu, een liberaal-progressistisch blad, dat ons in het oog sprong
en we hier kort zullen citeren:
Or, que plus que la femme est intéressé à la protection, à la sauvegarde du foyer ? Première
raison évidemment pour augmenter l‟influence de la femme dans la société. Mais M. Franck
est allé plus loin (…) Enfin, prenant toujours l’antialcoolisme pour auxiliaire de la croisade
féministe, l‟orateur a réclamé l‟admission de la femme au partage de la puissance paternelle
et au droit de suffrage électoral.287
In dit artikel wordt letterlijk gezegd dat Frank het antialcoholisme als hulpmiddel gebruikt in
zijn strijd voor het feminisme. Deze uitspraak geeft zeer duidelijk weer hoe bepaalde
tijdgenoten van Frank dachten over de relatie tussen het feminisme en het antialcoholisme.
Dit kan ons helpen bij het oplossen van onze vraagstelling.
6.3. La Ligue. Organe belge du droit des femmes
Ook in la Ligue, het tijdschrift van la Ligue belge du droit des femmes, worden er artikels
gepubliceerd in verband met het antialcoholisme. Het is opvallend dat vooral Marie Parent
zich toelegde op het schrijven van artikels over antialcoholisme. Dit is ook logisch aangezien
286
KBR, Papiers Frank, II/6024. 287
KBR, Papiers Frank, II/ 6024.
85
Marie Parent lid was van la Ligue patriotique contre l‟alcoolisme en van l‟Union des femmes
belges contre l‟alcoolisme.
Eén van de eerste feministische strijdpunten was de eis voor het spaarrecht voor vrouwen. Net
zoals Louis Frank, eiste Marie Parent op een conferentie dat plaatsvond op 10 maart 1896 dat
een vrouw het spaarrecht zou moeten krijgen, omdat anders haar echtgenoot al het geld zou
verkwanselen aan alcohol. Parent beweerde dat het loon van de vrouw, zonder dat zij hier ook
maar iets aan kon doen, verspild werd door haar man aan alcohol.288
Ook mevrouw Hector
Denis289
nam het alcoholisme als reden voor de noodzaak van de wetswijziging. In 1896 gaf
ze een lezing over het recht op sparen voor vrouwen: L‟alcoolisme a installé la misère à son
foyer, et la maternité même n‟est plus pour elle qu‟une source de douleurs, car au lieu de voir
ses enfants grandir, et devenir beaux et forts, elle les voit s‟étioler, s‟amaigrir, devenir
rachitiques, parce qu‟elle ne peut leur donner la nourriture nécessaire à leur développement
normal.290
Mevrouw Hector Denis beweert dus dat een man al het beetje geld waaronder ook het loon
van zijn vrouw, aan drank uitgeeft waardoor zijn kinderen niet voldoende eten hebben. Zij
gebruikt het alcoholisme als argument om de spaarrecht voor vrouwen kracht bij te zetten.
Het eerst artikel waarin Marie Parent alle vrouwen aanmoedigt om zich in een
antialcoholistische vrouwenbeweging te verenigingen, is het artikel La Finlande et ses
femmes, gepubliceerd in la Ligue in 1899. In dit artikel geeft Marie Parent aan waarom
vrouwen zich zouden moeten inzetten in de strijd tegen het alcoholisme. Volgens haar is een
vrouw niet alleen geschapen om zich in te zetten voor het huishouden en het opvoeden van de
kinderen, maar ook om een bijdrage te leveren aan de vooruitgang van de mensheid.
…, nous persistons à penser que la femme n‟a pas été créée uniquement pour se consacrer
aux soins du ménage et à l‟éducation des enfants qui ne saurait être qu‟incomplète. (…) Nos
tristes mœurs et nos lois rétrogrades font qu‟une sort de réprobation publique s‟attache
encore à la femme qui affirme son indépendance et prétend contribuer pour sa part non
seulement au bien-être de la famille, mais encore aux progrès de l‟humanité.291
In haar artikel bespreekt ze de vrouwelijke antialcoholische liga‟s in Finland die er volgens
haar voor gezorgd hebben dat het alcoholisme sterk verminderde. Parent probeert op die
manier de Belgische vrouwen te overtuigen zich ook te verenigingen in een
antialcoholistische vrouwenbeweging. Op het moment dat dit artikel gepubliceerd werd,
288
La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1896, p. 65. 289
Dit is de vrouw van Hector Denis : Joséphine Mathieu, Zie bijlage 2, biografie. 290
La Ligue. Organe belge du droit des femmes, 1896, nr. 3, p. 105-110. 291
La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1899, septième année, p. 23 en 24.
86
bestond l‟Union nog niet. Dit zou pas later in het jaar gebeuren. We zien dus een duidelijke
stimulans voor het creëren van een antialcoholistische vereniging vanuit de feministische liga.
In 1900 schrijft Marie Parent een artikel over het ontstaan van l‟Union des femmes belges
contre l‟alcoolisme. Net zoals Louis Frank, maakt ook Marie Parent een verband tussen de
onrechtvaardigheden tegenover de vrouwen in de maatschappij en de strijd tegen het
alcoholisme. Parent gelooft dat de tot dan toe inferieure positie van de vrouw zal verdwijnen
als alle vrouwen zich in zetten in de strijd tegen de alcoholkwaal.
Toutes celles qui déplorent avec nous l‟injustice des lois et des mœurs à l‟égard de la femme,
toutes celles qui sincèrement et ardemment souhaitent de voir son sort s‟améliorer
comprendront quel progrès sera réalisé le jour où la nation féminine tout entière s‟armera
contre l‟alcool.292
Het is dan ook omwille van die reden dat ze alle vrouwen aanmoedigt om l‟Union des femmes
belges contre l‟alcoolisme te steunen et de liga bij anderen bekend te maken.
In 1901 wordt er een verslag van de jaarlijkse algemene vergadering gepubliceerd. Op die
algemene vergadering werd ook kort iets vermeld over de rol van vrouwen in de alcoholstrijd:
La cause que défend l‟Union ne peut pas se séparer de la cause féministe ; aussi, le féminisme
est il heureux de féliciter et de remercier Mme Keelhoff, la Secrétaire générale et la
fondatrice de l‟Union. Men verbindt het feminisme expliciet vast aan het antialcoholisme.
In 1902 geeft Jeanne Brigode293
verslag van de internationale feministische conferentie die
door la Ligue belge du droit des femmes in Brussel op 29 en 30 september in 1902
georganiseerd werd. Op die conferentie werden er complimenten gegeven aan Mevr.
Keelhoff, omdat ze zich met volle overtuiging inzette in de alcoholstrijd. Ook kunnen we in
dat verslag lezen dat Jeanne Brigode ervan overtuigd is dat als de alcoholconsumptie
vermindert, dit deels te danken is aan de strijd die vrouwen tegen het alcoholisme voeren.
Echter, volgens haar zal er pas echt een definitieve overwinning op het alcoholisme komen de
dag dat vrouwen rechtstreeks invloed kunnen uitoefenen op de wetgeving. Hieruit kunnen we
afleiden dat ook Brigode een voorstander is van het vrouwenstemrecht als oplossing voor het
alcoholisme.
L‟opinion publique s‟est émue et si la consommation de l‟alcool a diminué c‟est, en partie, à
la guerre sainte menée par les femmes contre l‟alcool qu‟on le doit. Ces victoires partielles
292
La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1900, p. 22. 293
Zie biografie, bijlage 2.
87
deviendront la grande conquête définitive le jour où l‟influence féminine s‟exercera
directement sur la législation.294
Zoals we al reeds in hoofdstuk 2 hebben vermeld, stichtte Marie Parent, na onenigheid met de
bestuursraad van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme, zelf een antialcoholistische
vrouwenbeweging op met name l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de l‟alcool. Marie
Parent was een voorstander van gematigdheid terwijl l‟Union zeer sterk geloofde in de
heilzame werking van geheelonthouding. In het artikel Les femmes au Congrès antialcoolique
de Brême legt Marie Parent uit waarom ze voor gematigdheid is en niet voor
geheelonthouding. Ze beweert dat ze schrik heeft dat als vrouwen hun man verbieden te
drinken, ze dit dan in het geniep elders, zoals bijvoorbeeld op café, gaan doen. Ook heeft ze
schrik dat als vrouwen zelf het principe van geheelonthouding gaan uitoefenen, hun man en
zonen dit als een stilzwijgend verwijt gaan opvatten. Aangezien mannen het niet zouden
kunnen verdragen dat hun vrouw hen de les zou spellen, zouden ze als mogelijke reactie
hiertegen net meer gaan drinken, ofwel thuis ofwel elders zoals op café.
L‟exemple, le grand exemple d‟abstinence que donneront les femmes, sera considéré par les
maris et les fils comme un reproche muet, et comme l‟homme n‟aime pas à ce que sa femme,
que pendant longtemps encore il considérera comme un être inférieur, se permettre de lui
faire la leçon, il boira de plus en plus, soit chez lui s‟il a l‟esprit de contradiction, soit
ailleurs, si son dédain se double d‟une certaine crainte.295
In 1904 wordt er in la Ligue het discours van Marie Parent, dat ze op de derde sectie van het
internationaal feministisch congres in Berlijn in 1904 gegeven had, gepubliceerd. In dat
discours zegt Parent dat het voor het eigenbelang van alle vrouwen is om deel te nemen aan
de antialcoholistische propaganda, omdat zij op die manier aan alle mannen kunnen bewijzen
in wat zij allemaal bekwaam zijn.
Ecartons pour un moment la question d‟humanité, ne parlons pas du devoir qui incombe à
toute femme comme à tout homme d‟aider son semblable à triompher du mal, et demandons-
nous si notre propre intérêt n‟exige pas impérieusement que nous nous prenions une part
active à la propagande antialcoolique afin de nous relever aux yeux de l‟homme et de lui
prouver de quoi nous sommes capables.296
294
La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1902, p. 105. 295
La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1903, p. 47- 48. 296
La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1904, p. 85 en 86.
88
Verder zegt Parent dat de strijd tegen het alcoholisme een ideale manier is voor een vrouw om
te tonen dat ze wel degelijk intelligent genoeg is om een rol te spelen in de publieke sfeer en
ook bekwaam is om initiatief te nemen en organisaties op touw te zetten.
Quelle meilleure occasion pour elle de donner la mesure et de son intelligence, et de son
cœur, et de son esprit d‟initiative et d‟organisation ? Toutes ces qualités trouvent dans la
propagande en faveur de la tempérance un motif de s‟exercer, qu‟elles ne trouveraient peut-
être pas ailleurs dans l‟état actuel des mœurs.297
Vervolgens zegt Parent zelfs letterlijk dat als vrouwen willen dat ze door mannen naar juiste
waarde worden geschat en dat het feminisme sneller en beter door de publieke opinie
geaccepteerd wordt, ze zich moeten inzetten in de strijd tegen het alcoholisme.
Donc, Mesdames, si vous voulez vous faire apprécier à votre valeur et hâter les progrès de
l‟idée féministe, luttez contre l‟alcoolisme.»298
6.4. Besluit
We kunnen besluiten dat het feminisme er duidelijk van overtuigd was dat er een verband
bestond tussen het feminisme en het antialcoholisme. Zoals we aan de hand van een paar
voorbeelden hebben gezien, wordt er in la Ligue letterlijk gezegd dat la cause que défend
l‟Union ne peut pas se séparer de la cause féministe. Ook vinden we een paar artikels terug
waarin men alle vrouwen aanmoedigt zich in te zetten in de strijd tegen het alcoholisme.
Het is vooral op basis van het werk van Louis Frank met name la femme contre l‟alcool en op
basis van enkele artikels van Marie Parent dat we tot de vaststelling komen dat het feminisme
het antialcoholisme als hulpmiddel probeert te gebruiken om enkele feministische eisen te
realiseren zoals het spaarrecht, het recht op het beschikken van het eigen loon en het
vrouwenstemrecht. Ook zegt Marie Parent dat vrouwen aan de hand van de antialcoholistische
vrouwenbewegingen aan alle mannen kunnen tonen dat ze wel degelijk tot veel meer in staat
zijn dan algemeen gedacht wordt. Ze zegt zelfs letterlijk dat de antialcoholistische
verenigingen zullen helpen om het feminisme beter ingang te doen vinden in de publieke
opinie.
Het artikel gepubliceerd in l‟Indépendance belge en le Petit Bleu zegt zelfs letterlijk dat Frank
de strijd tegen het alcoholisme als hulpmiddel gebruikt in de strijd voor het feminisme.
297
La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1904, p. 86. 298
La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1904, p. 86.
89
7. De visie van de antialcoholistische vrouwenbewegingen op het
feminisme
Om te weten wat precies de visie was van zowel l‟Union als l‟Alliance op het feminisme,
hebben we onze aandacht gelegd op enerzijds La Clairière, het propagandaorgaan van
l‟Union en anderzijds op de Journal des mères, het propagandaorgaan van l‟Alliance. In
tegenstelling tot de Journal des mères, vonden we in La Clairière heel wat artikels terug die
of door feministen zelf geschreven waren of waarin l‟Union hulde bracht aan het feminisme.
De Journal des mères kunnen we eerder omschrijven als een „sensatiekrant‟ waarin vooral
artikels werden gepubliceerd die verhaalden over de dramatische ongelukken die er als gevolg
van het drinken van alcohol waren gebeurd. Het was gericht naar vrouwen om hen aan de
hand van zulke artikels schrik aan te jagen zodat ze zouden beseffen welke gevaren alcohol
met zich meebracht. Hoe l‟Alliance precies dacht over de inferieure positie van vrouwen in de
maatschappij en over het feminisme in het algemeen, komt in de Journal des mères niet echt
aan bod. Hierdoor was Journal de mères met betrekking tot onze vraagstelling minder
bruikbaar dan La Clairière.
7.1. De visie van l‟Union op het feminisme
Zoals we reeds in hoofdstuk 6 hebben gezegd, is het duidelijk dat er een zeker verband bestaat
tussen het antialcoholisme en het feminisme aangezien er eerst en vooral veel feministen lid
waren van l‟Union of van l‟Alliance. Ten tweede was l‟Union in 1905 één van de stichters
van de Conseil national des femmes belges, een overkoepelend orgaan bestaande uit
verschillende vrouwenbewegingen dat feministische standpunten verdedigde. In 1905 werd
er in La Clairière een artikel gepubliceerd over de Conseil national des femmes belges
waarbij er werd gezegd: Nous possédons cependant en commun bien des aspirations : nous
sommes unanimes à vouloir une protection plus sérieuse de la jeune fille, une répression plus
sévère des attentats à la moralité, toutes nous réclamons la recherche de la paternité,
l‟amélioration de la condition légale de la femme mariée, mais l‟organe qui, au nom de
toutes, présentera nos revendications à la connaissance de la nation et de ses pouvoirs nous
manquait jusqu‟ici.299
Alle vrouwenbewegingen die zich hier lid van maken, zijn allen voor een betere bescherming
van jonge meisjes, een daling van aanvallen tegen de moraliteit, het instellen van het
299
KBR, La Clairière, 24 september 1905, 3de
jaargang, nr. 68, p. 1.
90
onderzoek naar het vaderschap en de verbetering van de wettelijke toestand van de getrouwde
vrouw. Dit maakt duidelijk dat ook l‟Union het met deze feministische doelstellingen eens
was.
Ook kunnen we in de statuten van de Conseil national des femmes belges lezen dat het één
van hun doelstellingen was om met alle vrouwenbewegingen tot een overeenkomst te komen
wat betreft de rechten en plichten van vrouwen in de maatschappij.
Rapprochement et entente des Œuvres et Institutions féminines, dans le but de conférer sur les
questions relatives aux intérêts économiques et sociaux des femmes, à leurs droits et à leurs
devoirs dans la société et dans la famille.300
De positie van vrouwen in de maatschappij
Net zoals de feministische organisatie, was ook l‟Union van mening dat de inferieure positie
van vrouwen tegenover die van mannen veranderd moest worden. Dit komt heel sterk tot
uiting in het artikel geschreven door Keelhoff met name “Affranchissons-nous, mesdames301
”.
In dit artikel is ze van mening dat een vrouw de dag van vandaag nog altijd een ding is
gebleven, een stuk speelgoed of zelfs een versiering dat een man alleen maar hoogmoedig
maakt en waarmee hij graag loopt te pronken.
« On clame bien haut que notre civilisation moderne a réhabilité la femme, qu‟elle lui a rendu
l‟honneur et la dignité et en a fait l‟égale, la compagne de l‟homme au foyer domestique dont
elle est le charme et l‟ornement. Trop souvent, elle n‟y paraît guère. La femme est demeuré
malheureusement une chose, un jouet, une parure, dont l‟homme s‟enorgueillit et dont il aime
à faire parade. »302
Verder schrijft ze dat het tijd is voor “des femmes nouvelles303
”. Ze bedoelt hiermee dat een
vrouw niet noodzakelijk hoeft te trouwen, of enkel en alleen moet koken en voor haar
kinderen moet zorgen, maar ook dat ze zich op de publieke sfeer zou moeten begeven.
Keelhoff moedigt alle vrouwen aan deel te nemen aan het sociale leven en zelf in hun eigen
levensonderhoud te voorzien zodat ze volledig vrij en onafhankelijk kunnen zijn. Volgens
haar zouden vrouwen moeten durven spreken in de publieke sfeer, schrijven in kranten en
deelnemen aan wedstrijden waarin mannen geïnteresseerd zijn. Ze beweert dat vrouwen
daardoor niet minder goede huisvrouwen zullen zijn.
300
KBR, La Clairière, 8 oktober 1905, 3de
jaargang, nr. 69, p. 3. 301
KBR, La Clairière, 16 augustus 1903, 3de jaargang, nr. 69, p. 1. 302
Ibidem 303
Ibidem
91
Qu‟elle prenne le gouvernement de sa personnalité, lui donne tout son épanouissement, et son
front, fièrement levé, dira hautement qu‟elle est la femme indépendante, qui ne doit rien à
personne, n‟obéit qu‟à sa conscience et ne craint rien des hommes, ayant Dieu pour appui et
son intelligence éclairée pour guide.304
Een vrouw moet dus volgens Keelhoff volledig onafhankelijk zijn en aan niemand iets
verplicht zijn. Ze moet enkel aan haar eigen geweten gehoorzamen en van mannen niets
vrezen. Deze uitspraken wat betreft de positie van de vrouw in de maatschappij komen
volledig overeen met het feministisch gedachtegoed. Net zoals de feministen benadrukt
Keelhoff zeer sterk dat een vrouw onafhankelijk zou moeten kunnen zijn, volledig in haar
eigen levensonderhoud zou moeten kunnen voorzien en zich op de publieke sfeer zou moeten
wagen.
Ook het artikel Mortalité comparée305
getuigt van de overtuiging bij l‟Union dat vrouwen
perfect onafhankelijk van een man kunnen leven. In het artikel gaat men na wat de relatie is
tussen mannen en vrouwen die niet getrouwd zijn en wel getrouwd zijn. Men komt in het
artikel tot de conclusie dat getrouwde mannen hygiënischer zijn dan vrijgezelle mannen
terwijl het bij vrouwen niet veel uitmaakt of ze nu gehuwd of ongehuwd zijn. Ze kunnen zich
in beide situaties even goed redden.
Par contre, le mariage ne paraît guère favorable aux femmes, dont beaucoup se trouvent fort
bien du célibat et du veuvage.306
De dubbele moraal
Zoals we in hoofdstuk 4 hebben gezien, heerste er een dubbele moraal in de maatschappij van
de 19de
eeuw. Dit betekent dat wat bij mannen geaccepteerd werd, niet per sé het geval was
bij vrouwen. Er werd dus met twee maten en twee gewichten gemeten. Vooral op seksueel
gebied konden mannen zich veel meer permitteren dan vrouwen. Zo was er een verschil in
bestraffing van ontrouw tussen mannen en vrouwen waarbij vrouwen veel zwaarder werden
gestraft dan mannen. Hieruit kunnen we afleiden dat men de ontrouw bij een vrouw veel
minder accepteerde dan de ontrouw bij een man.
In 1904 wordt er in La Clairière het artikel Faut-il instruire nos filles?307
gepubliceerd,
geschreven door de feministe Jeanne Deflou, nadat het eerst in 1903 in La Ligue, het blad van
la Ligue Belge du Droit des Femmes was gepubliceerd. De redactie van La Clairière heeft dit
304
Ibidem. 305
KBR, La Clairière, 31 januari 1904, 2de jaargang, nr. 29, p. 3. 306
Ibidem 307
KBR, La Clairière, 14 februari 1904, 2de
jaargang, nr. 30, p. 2.
92
artikel naar eigen zeggen gepubliceerd op vraag van verschillende lezers die graag meer
zouden willen lezen over de moraal. Het artikel handelt over de ontrouw van getrouwde
mannen en de noodzaak meisjes hiervan op de hoogte te brengen. Er zijn volgens Deflou een
aantal onvolkomenheden, zoals de ontrouw van mannen, dewelke vrouwen nog niet geleerd
hebben te corrigeren zoals ze dat zouden moeten doen. Volgens Deflou is het gevaarlijk dat
vrouwen niet echt op de hoogte zijn van dit fenomeen, omdat zij op die manier ervoor zorgen
dat de fundamenten waarop de structuur van hun gezin steunt, ondermijnd wordt terwijl
vrouwen net de steunpilaren van het gezin zouden moeten zijn. Deflou vraagt zich af hoe het
mogelijk is dat vrouwen er zelf voor zorgen dat hun huishouden ineenstort. Volgens haar
komt dit enerzijds door goedgelovigheid of onverschilligheid van de vrouw, en anderzijds
door onwetendheid. Dit laatste is volgens Deflou een mogelijk gevolg van de bestaande
overtuiging in de maatschappij dat goede vrouwen niet van alles op de hoogte zouden moeten
zijn. Dit heeft hoegenaamd als gevolg dat een vrouw niet beseft dat ze een gevaar zoals de
ontrouw van haar man moet bestrijden vooraleer het tot onherstelbare schade zal leiden.
Et comme on nous a élevées dans l‟idée qu‟il est des choses qu‟une honnête femme n‟a pas
besoin de savoir, nous négligeons de les détruire, ces fantômes inconnus, jusqu‟à ce que,
prenant corps, grandissant, ils atteignent les proportions de monstres qui nous assaillent et
nous dévorent : ainsi, le mal est vainqueur du bien.308
Deflou is er dus sterk van overtuigd dat vrouwen het recht hebben om op de hoogte te worden
gebracht van de immorele handelingen van hun man. Ook veroordeelt ze heel sterk de
ontrouw van mannen, omdat dit moreel verderfelijk is en het huishouden in gevaar brengt.
Het artikel, La galanterie309
ook geschreven door de feministe Jeanne Deflou, bekritiseert de
hypocrisie van de hoffelijkheid of la galanterie van een man. Zo houdt een man de deur voor
een vrouw open, koopt hij haar bloemen, of kust hij haar hand, maar deze hoffelijkheid
verbergt volgens Deflou de onderdrukking van de vrouw. Het zogezegd plaatsen van een
vrouw op een voetstuk, is allemaal maar schijn. Op een ironische manier betreurt zij de strijd
van de feministen die vrouwen uit hun onderdrukking willen bevrijden. Deflou beweert op
een ironische manier dat feministen de hoffelijkheid van een man in gevaar zullen brengen.
Als de feministen slagen in hun opzet dan zullen vrouwen op dezelfde hoogte staan als
mannen en zich niet meer op een verheven voetstuk bevinden.
Si les dangereuses révolutionnaires assez stigmatisées par le nom de féministes, réalisent
leurs utopies, la femme ne sera plus que la camarade de l‟homme, traitée par lui en égale,
308
KBR, La Clairière, 14 februari 1904, 2de
jaargang, nr. 30, p. 2. 309
KBR, La Clairière, 25 maart 1906, 4de
jaargang, nr. 81, p. 1.
93
autant dire en garçon. Adieu cette auréole étoilée dont on avait entouré sa tête ! Adieu ce
piédestal divin sur lequel on l‟avait placée ! Adieu ces respectueux égards dont elle était
l‟objet !310
Omwille van het feit dat dit artikel in La Clairière wordt gepubliceerd, wil zeggen dat l‟Union
akkoord is met de stelling van Deflou namelijk dat vrouwen onderdrukt worden, maar dat
men dit door een aantal beleefdheidsregels probeert te verbergen.
Onderwijs voor vrouwen
L‟Union is een sterke voorstander van beter onderwijs voor meisjes. Dit kunnen we met een
aantal voorbeelden bewijzen. In het artikel La femme au Japon311
bespreekt men een
verhandeling, geschreven door M. Georges Weulersse en gepubliceerd in Revue politique et
parlementaire, die handelt over de inferieure positie van vrouwen in Japan. Volgens Mr.
Weulerss kan men de positie van vrouwen verbeteren door hen een beter onderwijs te
verschaffen: Pour M. Weulersse, ce n‟est pas l‟envahissement de l‟industrie et des métiers qui
améliorera la condition de la femme japonaise. C‟est surtout la diffusion des écoles et de
l‟instruction, qui jusqu‟ici lui a fait totalement défaut. »
Het feit dat l‟Union dit vermeld, wil zeggen dat ze ermee akkoord gaan dat beter onderwijs
voor vrouwen noodzakelijk is om hun positie te verbeteren.
Ook het artikel Le mensonge312
maakt duidelijk dat onderwijs voor vrouwen noodzakelijk is:
« La femme de nos jours et de nos pays, dit M. Duprat313
, n‟est menteuse ou trompeuse que
dans la mesure où elle est frivole, et elle n‟est frivole que par défaut d‟éducation convenable.
Rien n‟est plus vrai.»314
Men beweert dus dat vrouwen die geen gepaste onderwijs hebben genoten, lichtzinnig of
oppervlakkig zijn wat vaak als gevolg heeft dat ze leugenaars of bedriegers. Een beter
vrouwenonderwijs zou dit probleem kunnen oplossen.
In het artikel Le rôle de la femme315
zien we dat een goed meisjesonderwijs als noodzakelijk
wordt beschouwd. Zo staat er in het artikel dat zelfs op plaatsen waar men begrepen heeft dat
een vrouw meer dan alleen een versiering is, het zou kunnen dat een bekrompen traditie
ervoor zorgt dat vrouwen nog altijd niet het recht hebben om meer dan alleen een
huishoudster te zijn en om onderwijs op een hoger niveau te volgen. Dat laatste zou hen op
310
Ibidem. 311
KBR, La Clairière, 26 april 1903, 1ste
jaargang, nr. 9, p. 2. 312
KBR, La Clairière, 19 juli 1903, 1ste
jaargang, nr. 15, p. 2-3. 313
G. Duprat is een doctor in de letteren en leraar in de filosofie in de middelbare school van Rochefort. 314
KBR, La Clairière, 19 juli 1903, 1ste
jaargang, nr. 15, p. 3. 315
KBR, La Clairière, 18 juni 1905, 3de
jaargang, nr. 63, p. 1.
94
een dag de mogelijkheid kunnen bieden om hogere functies te vervullen. Ook wordt in het
artikel beweerd dat het mogelijk is dat vrouwen de dag van vandaag nog niet over de nodige
capaciteiten beschikken om het alcoholprobleem op te lossen als gevolg van het slechte
onderwijs voor meisjes. We zien dus dat er expliciet een link gemaakt wordt tussen het
antialcoholisme en onderwijs voor vrouwen: de dag dat vrouwen van een beter onderwijs
zullen kunnen genieten, zal de strijd die ze tegen alcohol voeren uiteindelijk succesvol zijn.
In oktober 1906 publiceert La Clairière het artikel L‟enseignement supérieur des femmes aux
Etats-Unis316
dat, zoals de titel zelf al aangeeft, handelt over het hoger onderwijs voor meisjes
in de VSA. In het artikel is men van mening dat meisjes zonder twijfel een voordeel hebben
bij het genieten van onderwijs van hetzelfde niveau als jongens. Ook zegt men dat meisjes
niet per sé dezelfde vakken als jongens onderwezen moeten krijgen, omdat ze geloven dat er
een aantal natuurlijke verschillen zijn in mannelijke en vrouwelijke studenten. Zo wordt er in
het artikel beweerd dat vrouwen vaak een beter geheugen hebben dan mannen en geduldiger
zijn met betrekking tot het aanleren van techniek. Ook zijn ze zeer goed in talen en literatuur,
en vaak ook in wiskunde en geschiedenis. Het enige waarin vrouwen minder goed in zijn, is
originaliteit. Vrouwen worden niet echt aangetrokken tot het oplossen van problemen en
blinken ook minder uit in wetenschappen. In het artikel benadrukt men dus sterk de
intellectuele capaciteiten van een vrouw en het feit dat vrouwen op bepaalde intellectuele
gebieden sterker zijn dan mannen. Op die manier impliceert men dat vrouwen een nuttige
bijdrage in de maatschappij zouden kunnen leveren omdat zij mannen kunnen aanvullen.
Het dragen van een korset
Kritiek op de vrouwelijk mode, en dan meer specifiek op het dragen van een korset, komt
verschillende keren ter sprake in La Clairière.317
Men klaagt het dragen van een korset aan,
omdat dit zeer slecht is voor het lichaam van een vrouw. Het te strak aanspannen van een
korset zorgde ervoor dat de inwendige organen van een vrouw zoals de baarmoeder, zodanig
hard verpletterd werden dat dit een misvorming van het lichaam tot gevolg had. Dit zorgde er
bij zwangere vrouwen voor dat de baby in de misvormde baarmoeder niet naar behoren kon
groeien. Het dragen van een korset bracht met andere woorden het zwangerschap in gevaar.
316
KBR, La Clairière, 21 oktober 1906, 4de
jaargang, nr. 94, p. 2. 317
Voorbeelden van enkele artikels die handelen over het dragen van een korset: “Tronquées!” in: KBR, La
Clairière, 9 oktober 1904, 2de
jaargang, nr. 45, p. 1. “Aux Vénus modernes” in: KBR, La Clairière, 23 oktober
1904, 2de
jaargang, nr. 46. La petite mère in: KBR, La Clairière, 31 juli 1904, 2de
jaargang, nr. 42, p.1.
95
Qu‟importe, il faut être à la mode, se dégrader, faillir à son devoir de femme et de mère ; la
mode a parlé, il faut lui obéir et se ranger de l‟avis des femmes que l‟on nomme justement :
les femmes tombées ; faire chœur avec elles : Plus de maternité !318
Het dragen van een korset was niet alleen een gevaar voor de vrouw als individu, maar
betekende ook een gevaar voor het menselijk ras. Volgens het heersend discours met
betrekking tot rasdegeneratie, geloofde men dat wanneer de voortplantingsorganen bij de
moeder aangetast was, dit ook doorgegeven zou worden aan haar dochters waardoor ook zij te
kampen zouden hebben bij misvormde voortplantingsorganen. Moeder op dochter en
generatie na generatie zullen op die manier bijdragen tot de verdorvenheid en zelfs de
uitsterving van het ras.319
Net zoals bij de strijd tegen het alcoholisme, wordt ook hier voor de
degeneratie van het ras gevreesd. Dit bewijst hoe sterk de angst voor de degeneratie van het
ras in het heersende discours van de 19de
eeuw leefde.
Marguerite Coppin320
klaagt in het artikel À propos du corset321
het dragen van het korset aan
omdat ze niet akkoord gaat met het feit dat vrouwen zulke pijnen ondergaan enkel om mannen
te bekoren en om voor hen aantrekkelijk te zijn.
À propos du corset » : « Remarquez que ce sont les petites filles de nos jours qui commencent
cette mode malfaisante ! Quelles mères feront-elles, quand l‟enfant sera crée en elles ?
Quelles femmes toujours maladives, dont les organes déviés feront de leur vie en tourment !
Et pourquoi ? Pour qu‟un homme qui les croise en rue se retourne sur elles ; pour qu‟une
femme aussi bête qu‟elles, les envie.322
Ook Mevr. P. Strauss323
linkt in het artikel Le reforme du vêtement de la femme324
het dragen
van een korset aan de onderwerping van vrouwen in de maatschappij. Zij ijvert voor kleding
dat het lichaam van een vrouw respecteert en haar tegelijkertijd elegantie biedt. Het aanpassen
van vrouwenkleding moet men volgens Strauss in de eerste plaats voor de vrouw zelf doen,
omdat men op die manier alsmaar dichter bij de gelijkheid tussen mannen en vrouwen komt.
Strauss beweert dat een vrouw een slaaf is van de mode net zoals ze een slaaf is van een man.
318
Uit het artikel : “Plus de maternité”, in: KBR, La Clairière, 2de jaargang, nr. 40, p. 1. 319
Uit het artikel : “Un crime de lèse-humanité”, in: KBR, La Clairière, 17 juli 1904, 2de
jaargang, nr. 41, p. 1. 320
Zie bijlage 2, biografie. 321
KBR, La Clairière, 25 september 1904, 2de
jaargang, nr. 44, p. 1. 322
Ibidem. 323
P. Straus was de voorzitster van de Ligue pour l‟hygiène du vêtement. Zie in: In la Ligue. Organe belge du
droit des femmes, 1905, p. 81, A propos de la Robe réforme. 324
KBR, La Clairière, 23 april 1905, 3de
jaargang, nr. 59, p. 4
96
Bovendien stelt ze dat de 20ste
eeuw de eeuw is waarin vrouwen zich zouden moeten
bevrijden van het mannelijke juk.325
Ten slotte geeft ook Margueritte Coppin in het artikel Vices d‟Education326
kritiek op het feit
dat jonge meisjes veel te snel te vrouwelijk worden gekleed. Ze dragen op reeds jonge leeftijd
een korset en schoenen met hakken waardoor mannen naar hen omkijken. Coppin bekritiseert
dit omdat die meisjes nog veel te jong zijn om al nagekeken te worden.
Uit de hierboven gegeven voorbeelden kunnen we afleiden dat de vrouwen van l‟Union en
van la Ligue niet alleen het dragen van een korset bekritiseren, omdat het pijn doet en het
menselijk blanke ras in gevaar brengt aangezien het de baarmoeder misvormt, maar ook
omdat een vrouw enkel en alleen een korset draagt om mannen te bekoren. Vrouwen
ondergaan alle ongemakken die bij het dragen van een korset gepaard gaan opdat ze in de
smaak zouden vallen bij mannen.
L‟Union koppelt het dragen van een korset vast aan de onderdrukking van de vrouw. Hierdoor
eist men voor een aanpassing van de vrouwenkleding in hoop dat men op die manier een
stapje dichter bij de gelijkheid tussen mannen en vrouwen komt.
In het artikel Chinoiseries Occidentales327
maakt men zelf een vergelijking tussen het
voetbinden in China en het dragen van een korset in West-Europa. In de 19de
eeuw werden de
voeten van Chinese vrouwen heel strak vastgebonden, omdat dit als een schoonheidsideaal
werd beschouwd. Dit had als gevolg dat hun voeten volledig misvormd waren, waardoor ze
beperkt waren in hun bewegingsvrijheid en dus afhankelijk waren van hun man. Het feit dat
l‟Union een vergelijking maakt tussen het voetbinden en het dragen van een korset, wil
zeggen dat ze het korset als symbool van de onderdrukking van de vrouw beschouwde.
La traite des blanches of de vrouwenhandel
Vanaf 1904 worden er regelmatig artikels gepubliceerd met betrekking tot la traite des
blanches of de westerse vrouwenhandel waarbij blanke vrouwen in de prostitutie werden
gedwongen. De strijd tegen de prostitutie was net zoals de strijd tegen het alcoholisme een
domein waar vrouwen zich wel in de publieke sfeer begaven.328
In België was de organisatie
le Société de Moralité Publique een belangrijke vereniging die zich inzette in de strijd tegen
325
« Notre siècle doit voir s‟accomplir la libération de la femme. Rendons lui d‟abord, en lui donnant la santé,
la possibilité de lutter pour ses droits. Esclave de la mode, qui détruit son corps, la femme ne peut être que
l‟esclave de l‟homme ! » Uit het artikel: Le reforme du vêtement de la femme, in : KBR, La Clairière, 23 april
1905, 3de
jaargang, nr. 59, p. 4 326
KBR, La Clairière, 20 mai 1906, 4de
jaargang, nr. 85, p. 3. 327
KBR, La Clairière, 7 mei 1905, 3de
jaargang, nr. 60, p. 1. 328
Deneckere (G.), Op. Cit., p. 169.
97
prostitutie en vrouwenhandel. Het werd op 20 februari 1881 opgericht waarbij het
voorzitterschap tot 1892 bekleed werd door Emile de Laveleye. Deze vereniging stelde zich
de afschaffing van de internationale vrouwenhandel en gereglementeerde prostitutie tot doel.
Heel wat feministen, zoals Isala Van Diest, waren in deze vereniging vertegenwoordigd.329
Een voorbeeld van een artikel dat handelde over de vrouwenhandel, was het artikel La traite
des blanches330
. Hierin wordt duidelijk weergegeven welk fout beeld men in die tijd had over
een vrouw. De schrijver van het artikel beweert dat er heel wat mensen geloven dat
prostituees op volledig vrijwillige basis hun lichaam verkopen. De auteur is hier helemaal niet
mee akkoord en beweert dat dit blijk geeft van een slechte kennis van de vrouwelijke aard,
omdat een vrouw nooit op volledig vrijwillige basis haar lichaam zou verkopen.
Vues trop bornées et qui prouvent un manque absolu d‟expérience et de connaissance de la
nature féminine. Comme si jamais une femme, de par sa libre volonté, eût vendu son
amour !331
Zoals we in hoofdstuk 1 reeds hebben vermeld, werd op het einde van de 19de
eeuw en in het
begin van de 20ste
eeuw alcoholisme, tuberculose en geslachtsziekten in de Belgische
medische wereld aangeduid als de voornaamste oorzaken van de degeneratie van het ras.332
Volgens artsen speelden prostituees een belangrijke rol in de door hen veronderstelde verband
tussen alcoholisme en geslachtsziekten, omdat ze zogezegd heel vaak verslaafd waren aan
drank. Ze werden als schuldigen aanzien in de verspreiding van venerische ziekten onder
mannen waardoor ze door de maatschappij als immorele vrouwen werden beschouwd.333
Feministen zagen prostituees op een totaal andere manier en aanzagen hen als slachtoffers van
de verleiding van mannen. Dit komt duidelijk tot uiting in het artikel waarin de auteur zegt dat
vrouwen vaak tot prostitutie gedwongen worden. De auteur beweert dat vrouwen vaak geen
andere keus hadden dan zich te prostitueren, omdat ze anders niet in hun levensonderhoud
kunnen voorzien. Omwille van het feit dat l‟Union verschillende artikels met betrekking tot
westerse vrouwenhandel in La Clairière heeft gepubliceerd, kunnen we stellen dat l‟Union
duidelijk de mening van het feminisme met betrekking tot de prostitutie deelde.
329
Dekeyser (D.), Van Der Peeters (K.), Opdeweegh (L.) en Van Der Velden (O.), Vrouwen maken naam:
vrouwenfaam op straat, Leuven, Garant, 1999, p. 57. 330
KBR, La Clairière, 4 december 1904, 2de
jaargang, nr. 49, p. 1. 331
Ibidem. 332
Nys (L.), De Ruiters van de Apocalyps. „Alcoholisme, tuberculose, syfilis‟ en degeneratie in medische
kringen, 1870-1940, in: Tollebeek (J.), Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860-1940, Leuven,
Universitaire Pers, 2003, p. 11. 333
Nys (L.), Art. Cit., p. 20.
98
Bescherming van jonge meisjes
Het beschermen van jonge meisjes behoorde tot één van de voornaamste activiteiten van la
Ligue. In het artikel la Protection de la jeune fille334
brengt l‟Union hulde aan la gare, een
organisatie die zich bezighoudt met de bescherming van jonge meisjes: Nos lecteurs
connaissent l‟œuvre de la gare, cette belle institution créée dans le but de protéger les jeunes
filles. Elle est particulièrement active à Turin, comme on peut s‟en rendre compte par cet
extrait du sixième rapport de l‟œuvre.335
Hieruit kunnen we afleiden dat net zoals la Ligue
ook l‟Union een hevige voorstander was van het beschermen van jonge meisjes.
Expliciet hulde brengen aan het feminisme
In december 1904 werd er een artikel336
gepubliceerd waarin hulde wordt gebracht aan de
Japanner Fukazawa die in Japan als één van de eerste feministen beschouwd kan worden. De
auteur van het artikel schrijft dat in een land waar men tot nu toe volledig vijandig stond
tegenover het feminisme, men toch over een zekere moed moet beschikken om voor de
vrouwenemancipatie te pleiten. Fukazawa hekelde de ideeën van Confucius, omdat de morele
en fysieke inferioriteit van vrouwen in het Confucianisme vastgelegd staat. De auteur zegt
letterlijk dat men Fukazawa moet huldigen omdat hij als eerste in Japan voor de gelijkheid
tussen mannen en vrouwen durft op te komen. Fukazawa beweert dat vrouwen de
“compagne” van mannen zijn en niet hun speelgoed. Ook is hij van mening dat de fysieke
degeneratie van het ras te wijten is aan het abnormaal leven dat men aan vrouwen in Japan
oplegt. Het feit dat l‟Union bewondering toont voor het werk van Fukazawa, wil zeggen dat
deze beweging ook een hevige voorstander is van de gelijkheid tussen mannen en vrouwen.
Een ander artikel die duidelijk aangeeft dat l‟Union het feminisme aanmoedigde, is het artikel
Acquittement de Mme Kauffman337
. In dit artikel geeft men het discours van Mevr. Kauffman
in verband met de Code Napoléon weer. Kauffman bekritiseert de Code Napoléon, omdat de
inferieure positie van de vrouw in de maatschappij bij wet wordt vastgelegd. Op het einde van
het artikel schrijft de redactie van la Clairière als reactie op het discours van Kauffman dat
men Kauffman als overtuigde feministe moet huldigen:
Rendons hommage au large esprit d‟équité du juge et au courage de la féministe convaincue
qu‟est Mme Kauffmann.338
334
KBR, La Clairière, 17 mei 1908, 6de jaargang, nr. 133, p. 3. 335
Ibidem. 336
Het artikel « Le plus célèbre des Japonais », in : KBR, La Clairière, 2de jaargang, nr. 49, p. 2. 337
KBR, La Clairière, 12 februari 1905, 3de
jaargang, nr. 51, p. 2. 338
Ibidem.
99
Een ander voorbeeld dat duidelijk aantoont dat l‟Union sympathie heeft voor het feminisme,
is het artikel339
, gepubliceerd in november 1905, gewijd aan het ontstaan van een
tweewekelijks blad van de vereniging van de katholieke feministen of le féminisme chrétien.
L‟Union feliciteert de initiatiefneemsters van deze vereniging en ze wensen hen veel succes
toe. Dit impliceert dat zij een voorstander zijn voor het ontstaan van deze feministische
organisatie. « Nous présentons nos félicitations sincères aux initiatrices de ce mouvement et
de cet excellent journal auquel nous souhaitons un grand succès. »340
Hetzelfde vinden we terug in het artikel waar het discours van Mme Mayrisch, de voorzitster
van de in het Groothertogdom Luxemburg gesitueerde en pas ontstane l‟Association pour les
intérêts de la Femme341
gepubliceerd wordt. Vooraleer men het discours weergeeft, zegt
l‟Union dat ze het programma van de nieuwe vereniging met veel plezier publiceren en hen
tegelijkertijd ook enorm veel succes willen wensen: Le discours de Mme Meyrisch à
l‟assemblée constituante résume fort bien le programme de la jeune association. Nous nous
faisons un plaisir de le publier, en souhaitant le plus grand succès aux initiatrices de cet
intéressant mouvement. 342
l‟Association pour les intérêts de la Femme ijvert voor het meer openstellen van nieuwe
carrières voor vrouwen en voor een hervorming van het meisjesonderwijs zodat het
onderwijsniveau veel hoger zou komen te liggen. Het feit dat l‟Union in het begin van het
artikel deze vereniging succes toewenst en bovendien hun programma publiceert, wil zeggen
dat ze akkoord gaan met hun ideeën.
Feministische eisen
Naast artikels waarin l‟Union hulde brengt aan personen of organisaties die zich inzetten in de
strijd voor het feminisme, worden er in La Clairière ook artikels gepubliceerd waarin een
aantal feministische eisen worden besproken zoals het onderzoek naar het vaderschap, het
recht om te getuigen en het vrouwenstemrecht.
In 1904 had Marie Parent een conferentie gegeven over het onderzoek naar het vaderschap,
waar in het artikel La section Sérésienne de l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme343
een kort verslag over wordt gegeven. Aan de hand van een aantal statistieken heeft Marie
Parent op dat congres aangetoond dat buitenechtelijke kinderen en kindermoord sterk
339
Het artikel “Le Féminisme Chrétien”, in: KBR, La Clairière, 19 november 1905, 3de
jaargang, nr. 12, p. 4. 340
Ibidem. 341
KBR, La Clairière, 8 april 1906, 4de jaargang, nr. 82, p. 1. 342
Ibidem. 343
KBR, La Clairière, 18 december 1904, 2de jaargang, nr. 50, p. 4.
100
verminderen in landen waar het onderzoek naar het vaderschap bij wet is vastgelegd, of in
landen waar de natuurlijke vader gedwongen wordt om een alimentatiegeld te betalen. Marie
Parent veroordeelt zeer sterk de lafheid van een man die een jong meisje verleidt, maar dan
uiteindelijk zijn plicht als vader niet vervult en zodoende zijn slachtoffer in alle ellende alleen
laat. Hier geldt net hetzelfde als bij alle andere voorbeelden: het feit dat ze dit publiceren in
hun propagandaorgaan, wil zeggen dat ze hiermee akkoord gaan.
In januari 1908 wordt er een artikel344
gepubliceerd dat uitleg geeft over de voor-en
tegenargumenten die in de Kamer gegeven werden in verband met het recht van een vrouw
om te getuigen. Het recht om te getuigen werd uiteindelijk in het jaar 1908 in de wetgeving
ingevoerd. Mr. van de Walle345
was een tegenstander van het recht voor een vrouw om te
getuigen in de burgerlijke stand, omdat hij vreesde voor de indiscretie van een vrouw. De
auteur van het artikel, die een voorstander was van het recht voor vrouwen om te getuigen,
vraagt zich af of een vrouw niet even bekwaam is als een man om een geheim te houden of
zich met serieuze zaken bezig te houden. Hij beweert dat de meeste vrouwen op moreel en
intellectueel vlak superieur zijn aan hun man. Als een vrouw oppervlakkig of lichtzinnig is,
dan is dat te wijten aan het slechte onderwijs dat ze heeft gekregen. Het is ook omwille van
het feit dat vrouwen nooit de kans kregen om zich met serieuze zaken bezig te houden, dat ze
het ook niet echt kunnen.
In 1910, wanneer l‟Union al vijf jaar lid is van de Conseil national des femmes belges, geeft
La Clairière in het artikel Un peu de féminsme346
een overzicht van feministische eisen die
gerealiseerd werden. Zo staat er dat vrouwen het spaarrecht kregen op 10 februari 1910, het
recht op hun eigen loon op 10 maar 1900, daarna het recht om te getuigen bij de burgerlijke
stand in 1907. In 1908 werd de onderzoek naar het vaderschap wettelijk vastgelegd, en in
1910 kregen vrouwen het recht om in de familieraad te zetelen en om over voogdij te
beschikken.
Pas in 1911 komen we voor de eerste keer een oproep voor het vrouwenstemrecht op
gemeentelijk vlak tegen.347
Hier komen we in hoofdstuk 8 uitgebreid op terug.
344
Het artikel « Le témoignage des femmes », in : KBR, La Clairière, 26 januari 1908, 6de jaargang, nr. 125, p. 4 345
Zie biografie 346
KBR, La Clairière, 25 december 1910, 8ste
jaargang, nr. 195, p. 3. 347
Het artikel “L‟option locale et les femmes”, in: KBR, La Clairière, 16 april 1911, 9de jaargang, nr. 203, p. 2.
En het artikel : « Encore le vote des femmes », in : KBR, La Clairière, 30 april 1911, 9de jaargang, nr. 204, p. 1.
101
7.2. De visie van l‟Alliance op het feminisme
In tegenstelling tot La Clairière komt men in de Journal des mères heel wat minder artikels
tegen waarin men de inferieure positie van de vrouw bekritiseert of het feminisme
aanmoedigt. Er worden daarentegen wel veel artikels gepubliceerd waarin vrouwen worden
aangemoedigd om te sparen zodat er genoeg geld is om het huishouden te regelen. We zullen
dit met een aantal voorbeelden verduidelijken.
In het artikel Epargne348
probeert men iedere vrouw te overtuigen een spaarboekje te openen.
Aangezien vrouwen pas vanaf 10 februari 1900 het recht hadden om te sparen en dit artikel in
1902 gepubliceerd werd, waren heel wat arbeidsters nog niet vertrouwd met de principes van
het sparen. In het artikel wordt dan ook uitgelegd hoe een spaarboekje in zijn werk gaat en
wat de voordelen ervan zijn.
Ayez toutes un livret à la Caisse d‟épargne. Si peu que vous puissiez y déposer, ce sera un
encouragement et un premier pas fait dans la voie de l‟économie. Il suffit d‟un franc pour
faire le premier dépôt et avoir un livret à votre nom. Mais peut-être ne connaissez-vous pas
bien le fonctionnement de cette institution et craignez-vous d‟aventurer vos petites économies
en vous séparant d‟elles. Ce serait un grand tort, car vous serez toujours tentée de disposer
des fonds que vous garderez chez vous. Afin de vous rassurer complètement, je vais vous
expliquer en peu de mots ce que c‟est que la Caisse d‟épargne.349
Een volgend voorbeeld is het artikel Epargne350
gepubliceerd in 1903 waarin men vrouwen
waarschuwt niet zomaar geld uit te geven aan goederen die men misschien niet broodnodig
heeft.
Avant de faire un achat, ne vous demandez-pas : cet objet pourra-t-il m‟être utile ?
Demandez-vous plutôt : Nous pourrais-je pas m‟en passer ? Si vous pouvez répondre
affirmativement à cette seconde question, renoncez à l‟achat et placez à la Caisse d‟épargne
l‟argent que vous vouliez lui consacrer.351
Het is opvallend dat hoewel er veel artikels worden geschreven waarin men vrouwen tot het
sparen aanmoedigt, men niet echt benadrukt dat vrouwen spaarzamer zijn dan mannen. We
hebben slechts één voorbeeld gevonden waarin men vrouwen een grote rol toewijst in het
sparen, maar de link met het verkwisten van het geld door de man aan alcohol, wordt hier niet
gemaakt.
348
KBR, Journal des Mères, 15 augustus 1902. 349
Ibidem. 350
KBR, Journal des Mères, 1 maart 1903. 351
Ibidem.
102
Selon l‟ordre de la nature, disait M. t‟Kint de Roodenbeke, les femmes devraient devenir
l‟élément principal des institutions de mutualité et d‟épargne. Quand il faut parler d‟ordre et
de prévoyance, la femme n‟a-t-elle pas un grand rôle à remplir ? N‟est-ce pas elle qui, en
réglant la dépense par le menu, au jour le jour, peut le mieux réaliser des économies.352
Het is waarschijnlijk omwille van het feit dat la Clairière naar vrouwen uit de middenklasse
en burgerij gericht is en de Journal des mères in hoofdzaak naar arbeidsters, dat men enkel in
de Journal des mères artikels tegenkomt waarin men vrouwen sterk aanmoedigt om te sparen.
Vrouwen uit de middenklasse en de burgerij dienden zich geen zorgen maken om geld
aangezien tot een welstellende klasse behoorden. Arbeidsters daarentegen leefden vaak in
armoede. Er waren veel situaties bekend waarbij het loon van zowel de man als de vrouw niet
voldoende was om in het levensonderhoud van het gezin te voorzien. Hierdoor was het sparen
van geld van groot belang en kon het in extra moeilijke tijden van pas komen. Ook was de
vrouw degene die verantwoordelijk was voor het huishouden waardoor het haar taak was om
voor voldoende eten te zorgen en om medicijnen te kopen indien haar kinderen ziek waren.
In hoofdstuk 2 hebben we reeds gezien dat de burgerij en de middenklasse ervan overtuigd
waren dat de armoede in de arbeidersklasse te wijten viel aan het besteden van al het geld aan
alcoholische dranken. Aangezien de burgerij zich op moreel vlak superieur beschouwde aan
de arbeidersklasse, probeerde ze typische burgerlijke waarden zoals spaarzaamheid, soberheid
en vooruitziendheid onder de arbeidersbevolking te verspreiden. Ze hoopten dat deze waarden
ervoor zouden kunnen zorgen dat ze hun geld niet zomaar aan alcohol zouden uitgeven, maar
wel aan nuttige dingen wat een einde aan het alcoholisme zou brengen.
In de Journal des Mères hebben we ook enkele artikels – hoewel in veel mindere mate als in
La Clairière – teruggevonden waarin men de inferieure positie van de vrouw in de
maatschappij bekritiseerd. In het artikel la mutualité des femmes353
vindt de auteur Mr. Du
Caju het ongehoord dat vrouwen geen toegang krijgen tot mutualiteiten. Hij beargumenteert
dat arbeidsters hun leven lang hard hebben gewerkt en daarom ook evenveel recht hebben als
een man op een pensioen, omdat ze anders niet in hun eigen levensonderhoud kunnen
voorzien.
La mutualité, si généreuse et si fraternelle dans son essence ne peut devenir une institution
égoïste, dont l‟homme seul profite, à l‟exclusion de la famille. Il faut que la femme, que
l‟enfant jouissent aussi de ses bienfaits ; les intérêts, le sort des membres d‟une même famille
ne peuvent être séparés. Quand l‟un souffre, les autres peuvent-ils être heureux ? La
352
Het artikel “Epargne”, in: KBR, Journal des Mères, 1 mei 1904. 353
KBR, Journal des Mères, 15 november 1903.
103
mutualité créera entre eux un lien nouveau : elle les unira, par une épargne commune, dans
le même sécurité, dans le même protection contre les hasards et les épreuves de la vie.354
Ook het recht op arbeid voor vrouwen komt in de Journal des Mères tot uiting. In het artikel
Le gagne pain355
beweert men dat het belangrijk is dat jonge meisjes goed voorbereid worden
op het beroep dat ze later wil uitoefenen. Er zijn echter heel wat moeders die hun dochters op
een verkeerde manier op hun toekomst voorbereiden. Als moeders niet goed weten hoe ze hun
dochters op een goede manier kunnen voorbereiden, beweert het artikel dat ze altijd terecht
kunnen bij La ligue belge du droit des femmes.
La Ligue belge du droit des femmes, qui depuis sa fondation se préoccupe du sort des
humbles et s‟efforce d‟aplanir tous les obstacles qui se dressent devant les femmes, vient de
créer un bureau d‟informations afin d‟aider les femmes et les jeunes filles en quête d‟un
gagne-pain. Celles-ci peuvent se présenter tous se présenter tous les jeudis deux à six heures,
41, rue des Deux-Eglises, chez Mlle Léonie La Fontaine, directrice du bureau.356
Ten slotte eindigen we met het artikel Conseils aux maris, ondertekend door Le Bonheur
Domestique357
, waarin men benadrukt dat een vrouw niet de slaaf is van een man, maar zijn
metgezellin. Ne faites de votre femme, ni une idole ni une esclave. Trop souvent vous
commencez par l‟idole pour finir par l‟esclave. Entre ces deux extrêmes, il y a cependant la
compagne, l‟amie que vous oubliez et que vous négligez.358
7.3. Conclusie
We kunnen besluiten dat zowel l‟Union als l‟Alliance akkoord gaan met het feministisch
gedachtegoed en dus ook een sterke nadruk leggen op het belang en de noodzaak van het
bevrijden van vrouwen uit hun inferieure positie in de maatschappij. L‟Union is een hevige
voorstander van een betere bescherming van jonge meisjes, de strijd tegen de vrouwenhandel,
een beter meisjesonderwijs, het recht om te getuigen in de burgerlijke stand, de bestrijding
van de dubbele moraal en het onderzoek naar het vaderschap. Hoewel l‟Alliance zich niet echt
uitspreekt over kwesties als meisjesonderwijs, vrouwenhandel, de dubbele moraal enz.,
hebben we toch enkele artikels teruggevonden waaruit blijkt dat ook l‟Alliance voor een
betere positie van vrouwen in de maatschappij ijvert. Zowel l‟Union als l‟Alliance ijveren met
andere woorden voor een gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen. Bovendien zagen
354
Ibidem. 355
KBR, Journal des Mères, 1 april 1905. 356
Ibidem. 357
KBR, Journal des Mères, 1 mei 1906. 358
Ibidem.
104
zowel de feministen als l‟Union en l‟Alliance vrouwen als onontbeerlijk in de strijd tegen
alcohol.
Echter, in tegenstelling tot Louis Frank en enkele leden van la Ligue Belge du Droit des
Femmes zoals Marie Parent, Jeanne Brigode en Louise van Den Plas359
koppelen l‟Union en
l‟Alliance het feminisme niet expliciet vast aan de strijd tegen het alcoholisme. Zo zegt Parent
letterlijk dat de dag dat alle vrouwen zich inzetten in de strijd tegen het alcoholisme, de
positie van de vrouw zal verbeteren. Louis Frank legt eerder de nadruk op het feminisme als
oplossing voor de alcoholproblematiek. Aan de hand van een aantal tabellen toont hij aan dat
landen waarin vrouwen al heel wat gelijke rechten verworven hebben en zich sterk inzetten in
de strijd tegen het alcoholisme, de alcoholconsumptie het laagst is. Landen waarin zeer veel
alcohol wordt geconsumeerd, zijn landen waarin vrouwen helemaal niet dezelfde rechten
hebben als mannen en waarin vrouwen niet deelnemen aan de alcoholstrijd.
On remarquera que les pays qui occupent le bas de l‟échelle sont les pays féministes, tandis
que les nations les plus alcoolisées sont précisément celles où le sexe féminin est privé de tous
droits et où la femme n‟a aucune part l‟intervention dans la croisade de tempérance. Voila
l‟argument de fait sur lequel se base l‟auteur.360
Bovendien beweren de feministen dat het vrouwenstemrecht de oplossing was in de strijd
tegen het alcoholisme terwijl hier in la Clairière geen sprake van is tot in 1911. We gaan hier
in hoofdstuk 8 uitgebreid verder op in. L‟Union en l‟Alliance geloven net zoals het feminisme
dat vrouwen een belangrijke rol spelen in de alcoholstrijd, maar benadruken niet dat er een
duidelijk verband bestaat tussen het feminisme en de strijd tegen het alcoholisme. Op geen
enkel moment zijn we tegengekomen dat of l‟Union of l‟Alliance beweert dat het verbeteren
van de positie van vrouwen zal leiden naar de overwinning op alcohol of dat het verenigen
van vrouwen in een antialcoholistische strijd een betere positie voor vrouwen tot gevolg zal
hebben. In tegenstelling tot Frank, komen we in beide kranten nergens tegen dat of l‟Union of
l‟Alliance bijvoorbeeld van mening is dat wanneer een man verschillende keren veroordeelt
wordt voor dronkenschap, zijn vrouw het voogdij zou moeten krijgen over de kinderen.
Hoewel beide bewegingen voorstanders zijn van het realiseren van enkele feministische eisen
zoals het recht op het getuigen van vrouwen in de burgerlijke stand of het onderzoek naar het
vaderschap, koppelen ze die eisen niet vast aan de strijd tegen het alcoholisme. Pas in 1911
komen we voor de eerste keer een oproep voor het vrouwenstemrecht tegen.
359
Zie vooral hoofdstuk 8. 360
KBR, Papiers Frank, II.
105
Dit in tegenstelling tot de feministen die eerst en vooral beweren dat enkel feministische eisen
zoals het spaarrecht en het vrouwenstemrecht het alcoholprobleem zouden kunnen oplossen.
Ten tweede geloven ze dat de deelname van vrouwen in de alcoholstrijd het proces naar de
gelijkheid tussen mannen en vrouwen zal vergemakkelijken. Vooral Marie Parent focust zich
zeer sterk op dit laatste item. L‟Union legt veeleer de nadruk op de positieve invloed die
vrouwen kunnen uitoefenen op hun man en kinderen, omdat ze nu eenmaal moreler zijn. In
hoofdstuk 8 zullen we hier dit verder verduidelijken aan de hand van een centraal concept met
name het vrouwenstemrecht.
106
8. De verschillen in het discours van het feminisme en de
antialcoholistische vrouwenbewegingen
Zoals reeds gezegd wordt er in de internationale literatuur aangenomen dat het feminisme
voortvloeide uit vrouwenbewegingen die zich bezighielden met de toen bestaande sociale
problemen. Tot één van die vrouwenbewegingen kunnen we de antialcoholistische
vrouwenbewegingen zoals l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme en l‟Alliance des
femmes belges contre l‟alcoolisme rekenen. In dit hoofdstuk gaan we na of ook in België de
antialcoholische vrouwenbeweging een stimulans heeft gegeven tot het ontstaan van het
feminisme of was er eerder sprake van een omgekeerde gang van zaken? Aangezien de
Journal des Mères ons niet zoveel bruikbare informatie opleverde, gaan we ons in dit
hoofdstuk focussen op l‟Union. Was het dus eerder het feminisme dat een stimulans heeft
gegeven tot het ontstaan van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme. Zo ja, omwille
van welke reden?
Reeds in hoofdstuk 7 zijn we, na het analyseren van de visie van het feminisme op het
antialcoholisme en de visie van l‟Union en l‟Alliance op het feminisme, ter conclusie
nagegaan wat de verschillen waren tussen beide bewegingen. In dit hoofdstuk gaan we hier
dieper op in en gaan we aan de hand van de oplossingen die het feminisme en de
antialcoholistische vrouwenbewegingen voor de alcoholproblematiek vooropstelden na welke
beweging de impuls tot het ontstaan van de andere beweging heeft gegeven. We kunnen al
kort stellen dat we na een analyse van La Clairière en La Ligue tot de vaststelling zijn
gekomen dat er vanuit feministische hoek vooral werd geijverd voor het vrouwenstemrecht
als oplossing voor het alcoholisme terwijl l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme
sterk geloofde in de heilzame werking van geheelonthouding.
Zoals we reeds in hoofdstuk 4 hebben gezegd, is Eliane Gubin van mening dat vanaf 1900 en
dan vooral vanaf 1905 feministen in België, o.a. Louise van den Plas, de journalist René
Henry en de volksvertegenwoordiger René Colaert, zich meer begonnen te interesseren voor
het vrouwenstemrecht. Maar zij eisen het vrouwenstemrecht niet omwille van hun geloof in
politieke gelijkheid, maar eerder als hulpmiddel in de strijd tegen de teloorgang van de
publieke moraliteit en dus impliciet ook tegen het antialcoholisme.361
Net voor de Eerste
Wereldoorlog begint het feminisme in België pas echt politieke rechten zoals het
361
Gubin (E.), Du politique au politique. Parcours du féminisme belge (1830-1914), in : RBPH-BTFG, 1999,
vol. 77, nr. 2, p. 372-373.
107
vrouwenstemrecht te eisen. Volgens Eliane Gubin hebben verengingen die zich met de
publieke moraliteit hebben bezighouden zoals de antialcoholische vrouwenbeweging l‟Union
des femmes belges contre l‟alcoolisme of l‟Alliance des femmes belges contre l‟alcoolisme
hier een grote rol in gespeeld hebben. Deze verenigingen zagen het vrouwenstemrecht als
enige manier om wetten opgesteld te krijgen die de prostitutie en de alcoholconsumptie
zouden reglementeren.362
Zoals we reeds hierboven hebben aangehaald, zijn we met deze
stelling niet akkoord. De eis voor het vrouwenstemrecht als oplossing in de
alcoholproblematiek kwam niet vanuit antialcoholistische, maar wel vanuit feministische
hoek.
8.1. Stemrecht
8.1.1. Vanuit het feministisch standpunt
Zoals we reeds in hoofdstuk 6 uitgebreid behandeld hebben, was de feminist Louis Frank er
heilig van overtuigd dat het stemrecht voor vrouwen op gemeentelijk vlak dé oplossing was
tegen het alcoholisme. De redenen die hij aangaf die zijn geloof hierin bijstonden, zullen we
nog eens kort uiteenzetten.
Frank geloofde dat het gemeentelijk stemrecht voor vrouwen de enige oplossing was voor het
alcoholprobleem. Hij vertrekt hiervoor vanuit de overtuiging dat een vrouw van nature sober
is. Ondanks het feit dat hij toegeeft dat ook vrouwen drinken, beweert hij dat men hiervoor
niet de schuld kan leggen bij de vrouwen zelf, maar wel bij de mannen of gewoon bij de
maatschappij in het algemeen. Hierop zullen we verder ingaan in hoofdstuk 9. Frank beweert
dat wanneer enkel mannen het stemrecht hebben, er niets zal veranderen aan de
alcoholproductie of -consumptie, omdat er een groot aantal mannen geïnteresseerd zijn in of
baat hebben bij de productie van alcohol. Uit schrik voor wraakacties durven de autoriteiten
niet echt snel in te grijpen wanneer herbergiers de regels overtreden. Wanneer vrouwen het
stemrecht hebben verworven, zullen ze volgens hem zonder twijfel stemmen en eisen voor
een beperking van het aantal cafés, voor een toename van de accijnsrechten, het sluiten van
cafés op een redelijk uur, en zelfs voor een totaal drankverbod.363
Er zijn drie redenen die
ervoor zorgen dat hij hierin gelooft: eerst en vooral is hij zoals reeds aangehaald van
overtuigd dat een vrouw van nature sober is. Ten tweede dat een vrouw moreel superieur is
aan een man en ten slotte dat een vrouw alle baat heeft bij goede alcoholreglementering omdat
362
Gubin (E.), Art. Cit., p. 380. 363
Frank (L.), La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation, Bruxelles, H. Lamertin, 1897, p.
153.
108
zij op die manier haar kinderen maar ook zichzelf kan beschermen. Zij zijn immers de
grootste slachtoffers van de alcoholproblematiek zijn. Om tot een volledig alcoholverbod te
komen, is het vrouwenstemrecht de enige oplossing. Frank was daarenboven van mening dat
wat betreft de invoering van l‟option locale, niet alleen vrijgezellen en weduwen het
stemrecht verdienen, maar ook gehuwde vrouwen.364
Zoals we in hoofdstuk 4 hebben gezien,
was Frank ervan overtuigd dat gehuwde vrouwen in bepaalde domeinen zoals wat betreft de
nationale verkiezingen het stemrecht niet nodig hadden, omdat ze vertegenwoordigd werden
door hun echtgenoot. Maar aangezien het bij het alcoholvraagstuk net vooral de gehuwde
vrouwen waren die baat hadden bij een strenge alcoholwetgeving, vond Frank dat ook zij het
stemrecht zouden moeten krijgen. Op die manier konden ze een tegenwicht voor hun
alcoholdrinkende echtgenoten vormen.365
Naast Frank, geloofde ook Marie Parent dat het vrouwenstemrecht voor een belangrijke
doorbraak in de alcoholstrijd zou zorgen. In Actes du Congrès Féministe International de
Bruxelles van 1912, ijverde Marie Parent heel duidelijk voor het vrouwenstemrecht als
hulpmiddel in de alcoholstrijd. We kunnen dit met deze citaat bewijzen: Si la plupart d‟entre
nous accordent le premier plan à la question du suffrage, c‟est parce que le droit de vote sera
la clef de toutes les réformes sociales et morales auxquelles nous aspirons et que par lui, par
lui seulement, nous triompherons de l‟alcoolisme.366
Net zoals Frank neemt zij landen als Australië, Nieuw-Zeeland en Finland als voorbeeld voor
de positieve invloed van het vrouwenstemrecht op de alcoholwetgeving. Op het einde van
haar discours zegt ze zelfs letterlijk dat het vrouwenstemrecht de enige manier is om te
winnen in de strijd tegen de alcoholkwaal: Je crois vous avoir suffisamment démontré,
mesdames et messieurs, que le vote des femmes est le seul moyen de lutter victorieusement
contre l‟alcoolisme.367
In Journal des mères komen we in een september 1901 een artikel tegen waarin de speech van
een zekere M. Keesen in de Senaat weergegeven wordt. In die speech pleit Keesen ervoor om
vrouwen het stemrecht toe te wijzen. Hij is er zeker van dat als een vrouw het recht heeft om
te stemmen, het alcoholisme ingedijkt zal worden:
364
Frank (L.), Op. Cit., p. 171. 365
Frank (L.), Op. Cit., p. 173. 366
Popelin (M.), Actes du Congrès Féministe International de Bruxelles 1912, 1892 – 1912, Bruxelles, Bulens,
1912, p. 112. 367
Popelin (M.), Op. Cit., p. 118.
109
Il est souvent question de conférer aux femmes le droit électoral. Pour l‟heure, je n‟ai pas à
exprimer mon opinion sur cette matière. Je dis seulement que, si la femme était électeur, les
cabarets alcooliques ne feraient pas long feu.368
Dit artikel wordt ondertekend door Marie Parent, maar ze voorziet het niet verder van
commentaar. Toch kunnen we stellen dat Marie Parent ook een voorstander is van het
vrouwenstemrecht, omdat ze het anders niet zou laten publiceren in de Journal des mères.
Zoals we reeds in hoofdstuk 6 aangehaald hebben, is ook de feministe Jeanne Brigode, die
trouwens l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme erg steunde, ervan overtuigd dat het
vrouwenstemrecht onontbeerlijk is in de alcoholstrijd. Zo zegt Brigode in een verslag van een
conferentie die door la Ligue belge du droit des femmes georganiseerd werd, dat als de
alcoholconsumptie vermindert, dit deels te danken is aan de strijd die vrouwen tegen alcohol
voeren. Maar volgens haar zal er pas echt een definitieve overwinning op het alcoholisme
komen de dag dat vrouwen rechtstreeks invloed kunnen uitoefenen op de wetgeving.
« L‟opinion publique s‟est émue et si la consommation de l‟alcool a diminué c‟est, en partie,
à la guerre sainte menée par les femmes contre l‟alcool qu‟on le doit. Ces victoires partielles
deviendront la grande conquête définitive le jour où l‟influence féminine s‟exercera
directement sur la législation.»369
Zoals we reeds in het begin van dit hoofdstuk hebben gezien, beweerde Eliane Gubin dat er
ook een aantal feministen waren zoals Louise Van den Plas die het vrouwenstemrecht als
oplossing zagen in de strijd tegen alcohol. Hier hebben we in La Clairière bewijs van
gevonden aan de hand van een artikel dat door Louise van den Plas zelf geschreven was. In
dit artikel doet Louise Van den Plas een oproep voor het vrouwenstemrecht, aangezien het
volgens haar de oplossing is voor het alcoholprobleem. Van den Plas beweert dat vrouwen in
het algemeen minder drinken dan mannen en dat zij bovendien in het algemeen voor een
strengere wetgeving zijn in verband met alcoholgebruik en de verkoop van alcohol. Volgens
haar wordt er in de Kamer niet gestemd voor een verbod op alcohol, omdat zeker 1/3 van de
kiezers direct of indirect baat hebben bij het verkoop van alcohol. Van den Plas beweert dat in
andere landen het verbod op alcohol goedgekeurd is dankzij de stemmen van de vrouwen.
Indien men te lang wacht om het vrouwenstemrecht te verlenen, dan zal de schade die door
alcohol veroorzaakt is onherstelbaar zijn, omdat dan de gehele bevolking verslaafd zal zijn
aan alcohol. Mais si l‟on tarde seulement un demi-siècle à nous accorder le droit de vote qui
est le seul moyen de lutter d‟une manière efficace contre le terrible fléau, le mal sera devenu
368
Het artikel « Au Sénat », in : KBR, Journal des mères, 1 september 1901, p. 3. 369
La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1902, p. 105.
110
irréparable ; car les filles et petites-filles d‟alcooliques auront par hérédité la maladie de
l‟alcool, la population entière sera contaminée.370
We kunnen hierbij opmerken dat de argumenten van Van den Plas overeenkomen met die van
Louis Frank met betrekking tot het vrouwenstemrecht. Ook hij legt de nadruk op het feit dat
heel wat kiezers baat hebben bij de productie van alcohol waardoor er geen strenge
alcoholwetgeving wordt gestemd. Vrouwen daarentegen zijn de grootste slachtoffers van de
alcoholproblematiek waardoor zij gegarandeerd voor een vermindering van de
alcoholproductie en -consumptie stemmen. Ten slotte beweert ook Frank dat men nu het
vrouwenstemrecht moet invoeren vooraleer ook alle vrouwen „besmet‟ zullen raken door het
alcoholisme en de gehele bevolking in verval zal geraken.
Ook mannelijke feministen zoals Jules Le Jeune, Emile Vandervelde en Hector Denis
waren voorstanders van het administratief stemrecht voor vrouwen als oplossing voor de
alcoholproblematiek.371
Hierbij zouden we graag willen opmerken dat we niet akkoord zijn
met de stelling die Nancy Lockkamper in haar licentiaatverhandeling372
over de
antialcoholistische bewegingen poneert. Zij beweert immers dat de antialcoholische
vrouwenbewegingen de strijd voor de beperking van het aantal cafés koppelde aan de strijd
voor het vrouwenstemrecht. Om haar stelling kracht bij te zetten, citeert zij de feministen
Louis Frank, Emile Vandervelde en Hector Denis. Dit is volgens ons geen voldoende bewijs
aangezien deze mannen feministen waren en wij net van mening zijn dat het niet de
antialcoholistische vrouwenbewegingen waren die in eerste instantie voor het
vrouwenstemrecht ijverden als oplossing voor het alcoholisme, maar wel de feministen.
Dit gezegd zijnde, gaan we over naar het volgend puntje namelijk hoe l‟Union des femmes
belges contre l‟alcoolisme tegenover het vrouwenstemrecht stond.
8.1.2. Vanuit het standpunt van de antialcoholistische vrouwenbeweging
Zoals we reeds hierboven hebben vermeld, werd er in januari 1903 in La Clairière een artikel
van de katholieke feministe Louise Van den Plas373
gepubliceerd waarin zij een oproep doet
voor het vrouwenstemrecht. De redactie van l‟Union reageert hierop en beweert niet volledig
akkoord te zijn met het feit dat het vrouwenstemrecht voldoende is om het alcoholprobleem
370
KBR, La Clairière, 1 januari 1903, p. 2. 371
Lockkamper (N.), Situatieschets van de antialcoholistische beweging in het laatste kwart van de 19de
eeuw en
het begin van de 20ste
eeuw, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel), 1994, p.
160 en 161. 372
Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 256. 373
Zij was de stichtster van le Féminisme Chrétien. Zie hoofstuk 4.
111
op te lossen. L‟Union is ervan overtuigd dat de kiezer, of deze nu een man of een vrouw is, er
eerst van overtuigd moet zijn dat alcohol schadelijk is en dat het gevaarlijke gevolgen met
zich meebrengt. Wanneer die persoon daar dan ook echt van overtuigd is, dan zal dat zich
vertalen in geheelonthouding. De redactie beweert dat er maar heel weinig vrouwen zijn die
aanhangers zijn van geheelonthouding. L‟Union gelooft dan ook niet dat het
vrouwenstemrecht het alcoholprobleem zal kunnen oplossen aangezien zij niet inzien hoe
vrouwen die, ook al is het met mate, toch alcohol drinken, heel overtuigd zijn van het
alcoholprobleem. L‟Union is er dus zeer sterk van overtuigd dat men eerst alle vrouwen, en
ook mannen, moet bewust maken van de grote gevaren die aan het drinken van alcohol
vasthangen vooraleer men over kan gaan naar het vrouwenstemrecht. Ook is het
vrouwenstemrecht niet iets dat op korte tijd gerealiseerd kan worden waardoor dit niet meteen
als strijdmiddel kan worden gebruikt.
In La Clairière komt er slechts twee keer de oproep voor het vrouwenstemrecht op
gemeentelijk vlak naar voor en dan nog maar pas vanaf 1911. Zo vinden we een artikel op 16
april 1911 en 30 april 1911 terug waarin men letterlijk het antialcoholisme met het feminisme
verbindt omwille van het vrouwenstemrecht. We zullen ons eerst toeleggen op het artikel van
16 april 1911 met als titel L‟option locale et les femmes374
. Op 27 maart heeft mevr. T. Combe
in Lausanne, een stad in Zwitserland, een conferentie gegeven in verband met het
antialcoholisme en l‟option locale. In het artikel wordt er gezegd dat men vier systemen kent
die het alcoholisme proberen in te perken namelijk patenten, het monopolie of het
alleenverkooprecht, een beperking van het aantal cafés en ten slotte l‟option locale. Volgens
Combe zijn de patenten niet efficiënt genoeg in de strijd tegen de alcoholkwaal. Het
alleenverkooprecht heeft in de meeste landen tot niets geleid, omdat de autoriteiten schrik
hebben dat hun inkomsten zouden dalen indien de alcoholconsumptie verminderd. De
beperking van het aantal cafés is volgens het artikel een vorm van l‟option locale. Met
l‟option locale bedoelt men het recht dat de gemeentelijke autoriteiten en gemeentelijke
kiezers hebben om tussenbeide te komen in alle maatregelen die door politie genomen worden
met betrekking tot de kroegen. De auteur van het artikel is van mening dat vrouwen al het
mogelijke moeten ondernemen om l‟option locale in hun land in te voeren. Dit zou volgens de
auteur een mooi actieterrein zijn voor vrouwen die lid zijn van antialcoholische liga‟s, die
bovendien verenigd zou moeten worden met les femmes suffragistes of vrouwen die voor het
374
Het artikel “L‟option locale et les femmes”, in: KBR, La Clairière, 16 april 1911, 9de jaargang, nr. 203, p. 2.
112
stemrecht ijveren, omdat ze op basis van die kwesties die van gemeentelijk belang zijn,
kunnen hopen om op die manier het stemrecht te verwerven.
Aider de tout leur possible à introduire l‟option locale dans leur pays, voilà un beau champ
de travail pour les femmes, membres des sociétés antialcooliques, auxquelles doivent se
joindre les femmes suffragistes, car c‟est sur ces questions d‟intérêt communal qu‟elles
peuvent espérer obtenir, en premier lieu, le droit de vote.375
Het artikel met als titel Encore le vote des femmes376
is het tweede artikel dat we in La
Clairière zijn tegengekomen waaruit blijkt dat l‟Union des femmes belges een voorstander is
van het vrouwenstemrecht op gemeentelijk niveau. In het artikel staat dat op de dag dat
vrouwen zullen kunnen stemmen en zelf verkiesbaar zullen zijn, de morele vraagstukken de
politieke kwesties zullen overheersen. Volgens het artikel is een vrouw over het algemeen
meer geïnteresseerd dan een man in zaken wat betreft de vrede, de rechtvaardigheid en de
welvaart in een land. Een vrouw streeft ernaar dat de toekomst beter is dan het heden. Haar
verheven rol als moeder geeft haar het recht om invloed uit te oefenen op het lot van de
verschillende naties.
Wat betreft de alcoholvraagstuk, is de auteur, die aangeduid wordt met “le pionier” een
hevige aanhanger van het vrouwenstemrecht, omdat hij of zij ervan overtuigd is dat dit voor
het einde van het alcoholisme zal zorgen. Hij of zij beweert dat de herbergiers een te
belangrijke rol spelen in de verkiezingen waardoor er geen serieuze maatregelen worden
genomen om het de alcoholkwaal tegen te gaan. Ook beweert de auteur dat een vrouw in het
algemeen tegen cafés is, omdat het alcoholisme haar huishouden verstoord, maar ook omdat
het haar echtgenoot in een agressieve toestand brengt.
In landen als Nieuw-Zeeland, Australië, Noord-Amerika, Zweden, Engeland, Denemarken,
Schotland en IJsland is het stemrecht en de verkiesbaarheid, allebei op gemeentelijk niveau, al
sinds de jaren ‟90 van de 19de
eeuw aan vrouwen toegewezen. Het eerste gevolg hiervan was
het sluiten van talrijke cafés. Vrouwen hebben hun mandaat gebruikt om hun familie en het
huishouden te verdedigen en dit niet alleen tegen de alcoholkwaal, maar ook tegen het
gokken, de zedeloosheid en het kindermisbruik. Ook hebben ze een jeugdrechtbank gecreëerd
om jonge misdadigers te beschermen tegen bezoedeling. Wat hier net allemaal opgesomd is,
zou dus volgens de auteur onmogelijk zijn in landen waar vrouwen het stemrecht niet hebben.
375
Ibidem. 376
het artikel : « Encore le vote des femmes », in : KBR, La Clairière, 30 april 1911, 9de jaargang, nr. 204, p. 1.
113
Hoewel we in 1911 twee voorbeelden hebben gevonden waarin l‟Union ijvert voor het
gemeentelijk vrouwenstemrecht, zijn we, in tegenstelling tot Eliane Gubin, er niet van
overtuigd dat de impuls voor het vrouwenstemrecht als oplossing voor het alcoholisme
gegeven werd door l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme. Louis Frank, Marie
Parent, Jeanne Brigode en Louise van den Plas ijverden reeds respectievelijk in 1896, 1901,
1902 en 1903 voor het vrouwenstemrecht als oplossing. L‟Union deed dit pas vele jaren later
namelijk in 1911 waardoor men toch niet kan stellen dat het impuls vanuit antialcoholistische
hoek kwam, maar eerder uit feministische hoek.
8.2. Geheelonthouding versus gematigdheid
8.2.1. Vanuit het standpunt van l‟Union des femmes belges contre
l‟alcoolisme
Wat l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme wel als oplossing zag voor het
alcoholisme, was geheelonthouding. Hiermee bedoelt l‟Union dat men zelf geen alcohol
meer mag drinken, en ook geen alcohol meer aan anderen mag aanbieden. L‟Union gelooft er
namelijk in dat men op die manier een goede voorbeeld stelt naar andere mensen toe. Ook is
l‟Union ervan overtuigd dat vooral vrouwen geheelonthouders moeten zijn, omdat zij op die
manier een positieve invloed kunnen uitoefenen op hun man en kinderen. L‟Union reageert op
het artikel waarin Louise Van Den Plas voor het vrouwenstemrecht ijvert, dat vrouwen niet
het stemrecht zouden moeten krijgen, maar wel het principe van geheelonthouding zouden
moeten uitoefenen. Als een vrouw het principe van geheelonthouding toepast dan is dit
volgens l‟Union een bewijs van het feit dat deze vrouw overtuigd is van de gevaren van
alcohol. L‟Union gelooft dus met andere woorden dat gematigdheid impliceert dat men niet
helemaal overtuigd is van de gevaren van alcohol. Bovendien leidt gematigdheid sowieso naar
alcoholisme.
We kunnen deze stelling met enkele voorbeelden bewijzen.
In 1905 vinden we in La Clairière een artikel terug waarin l‟Union beweert dat
geheelonthouding het ideaal is waarnaar iedereen zou moeten proberen te streven.
C‟est pourquoi nous ne cesserons de dire à nos membres : Combattons de toutes nos forces
l‟abus des boissons alcooliques, mais prenons pour idéal l‟abstinence totale.377
377
Het artikel « Notre idéal », in : KBR, La Clairière, 21 mei 1905, 3de
jaargang, nr. 61, p. 1.
114
Ook het artikel Echos et nouvelles378
gepubliceerd in La Clairière in 1908 bewijst dat l‟Union
geheelonthouding als de oplossing ziet voor het alcoholprobleem. In het artikel schrijft een
zekere A. Basseur dat er volgens la Ligue antialcoolique d‟Opvelp twee mogelijke
oplossingen zijn voor het alcoholprobleem: een medische en een morele oplossing. Wat
betreft de medische oplossing, bestaat er een behandeling die ervoor zorgt dat het verlangen
naar alcohol bij een alcoholverslaafde wordt uitgedoofd waarna hij veel kalmer wordt. Wat
betreft de morele oplossing, is het de bedoeling dat de omgeving van de alcoholverslaafde
hem een morele behandeling geeft. Zijn omgeving zoals de echtgenote, de moeder, de broers
of de zussen krijgen van la Ligue antialcoolique d‟Opvelp een aantal tips die ervoor moeten
zorgen dat de alcoholverslaafde een sterker karakter ontwikkelt.
Par le côté médical, le remède étouffe le désir de la boisson chez la malade et le rend
beaucoup plus calme ; par son côté moral, il développe la force de caractère de l‟individu. Le
traitement moral est donné par l‟entourage du malade (la femme, la mère, les frères, les
sœurs, etc.), sur nos indications.379
Keelhoff reageert hierop dat ze sceptisch staat tegenover de medische behandeling. Volgens
haar is de morele behandeling de enige efficiënte behandeling als dit tenminste op een
intelligente manier, met toewijding en doorzettingsvermogen wordt toegepast.
Le traitement médical nous laisse sceptiques. Quant au traitement moral, c‟est le seul
vraiment efficace s‟il est appliqué avec intelligence, dévouement et persévérance.380
Als laatste kunnen we het artikel gepubliceerd in 1910 als voorbeeld nemen. In het artikel
Une Vague de Folie381
waarschuwt men alle moeders niet te luisteren naar diegenen die
beweren dat ze hun kinderen moet leren met mate te drinken. Volgens l‟Union zijn alle
alcoholverslaafden begonnen met mate te drinken, maar na verloop van tijd hadden ze hier
geen controle meer over en verlangde men alleen maar meer en meer naar alcohol. Dit had als
resultaat dat de wil, de rede en de persoonlijkheid van de alcoholverslaafde volledig in verval
geraakte.
N‟écoutez pas le conseil perfide de ceux qui vous engagent à apprendre à vos enfants de boire
modérément. Tous les alcooliques, tous les ivrognes ont commencé par la modération, mais le
propre de la passion est de ne pouvoir s‟arrêter et de demander encore… encore… toujours
davantage jusqu‟à l‟anéantissement de la volonté, de la raison, de la personnalité de l‟être
dans lequel elle s‟est développée.
378
KBR, La Clairière, 29 november 1908, 6de
jaargang, nr. 145, p. 3. 379
Ibidem. 380
Ibidem. 381
KBR, La Clairière, 20 februari 1910, 8ste jaargang, nr. 175, p. 1.
115
8.2.2. Vanuit het standpunt van la Ligue Belge du Droit des Femmes
La ligue blijkt niet helemaal akkoord te zijn met geheelonthouding. In la Clairière vinden we
op 14 juni 1908 een artikel terug met als titel Un paradoxe382
. L‟Union reageert in dit artikel
op een artikel gepubliceerd in la Ligue, organe du droit des femmes waarin la Ligue uitlegde
waarom ze een voorstander zijn van gematigdheid en niet van geheelonthouding.
Nous lisons dans La Ligue, organe du Droit des femmes, un curieux article que nous
résumons comme suit : Pourquoi luttons-nous en faveur de la modération ?383
La Ligue beweert dat als men van nature een sterk karakter, een normaal temperament en
geen reumatische klachten heeft, gematigdheid voor dit soort mensen voldoende is. Maar voor
mensen die last hebben van jicht of gewrichtspijnen, of graag een goede maaltijd eten en niet
veel fysieke inspanningen leveren, of mensen die van nature zeer nerveus zijn, reumatische
pijnen hebben, een zwak karakter hebben, reeds een alcoholverslaving achter de rug hebben,
niet genoeg geld hebben en ervoor moeten zorgen dat er elke dag eten op tafel staat, en ten
slotte de neiging hebben om alles meer dan met mate te doen, is het belangrijk dat zij zich
houden aan geheelonthouding.
Si, au contraire, vous êtes goutteux ou arthritique, si vous aimez la bonne chère en ne
dépensez que peu de forces, si vous êtes ultra nerveux, si vous avez des tendances
rhumatismales, si vous avez déjà abusé de la boisson, si vous êtes faible de caractère, si vous
n‟êtes pas plus que nous, exempts du souci pour le pain quotidien, si vous avez la moindre
prédisposition à commettre des excès, faites-vous abstinents. »
Keelhoff reageert hierop dat ze dit helemaal geen logische gedachtegang vindt en is hier dus
helemaal niet mee akkoord. Zo beweert ze dat iedereen er mee akkoord is dat iemand die
vroeger alcoholverslaafd was, maar dan genezen is, zijn hele leven geen druppel alcohol meer
mag drinken omdat men meteen weer in oude gewoontes kan vallen. Keelfhoff sluit het
artikel af door te zeggen dat ze niet akkoord is met de argumenten die la Ligue aanbrengt in
verband met gematigdheid, maar dat ze ondanks dit meningsverschil toch nog altijd veel
bewondering heeft voor la Ligue.
Non, Mesdames, je ne puis admettre vos arguments en faveur des habitudes de boisson,
même à dose modérée, cette divergence d‟opinion n‟ôte néanmoins rien à mon admiration
pour votre jolie publication : La Ligue, organe de nos droits et de nos revendications.
382
KBR, La Clairière, 14 juni 1908, 6de jaargang, nr. 135, p. 3. 383
Ibidem.
116
Hoewel l‟Union er wel in gelooft dat geheelonthouding het ideaal is dat men moet bereiken,
verwacht zij niet echt van haar leden dat zij zich hier ook aan houden:
L‟attitude de ces membres et la propagande de La Clairière ont été souvent critiquées et mal
interprétées. Nous ne songeons pas, nous n‟avons jamais songé à imposer l‟abstinence totale
à qui que ce soit. L‟Union possède un grand nombre de membres qui ne sont nullement
abstinents mais qui, partisans de la modération, trouvent que l‟abstinence totale est un idéal
plus lointain, trop difficile à réaliser actuellement, dans une société où l‟usage des boissons
alcooliques est presque obligatoire. Nous considérons cette opinion comme parfaitement
défendable et éminemment respectable. Mais certains de nos lecteurs se figurent que nous
voudrions obliger tous les membres de l‟Union à une abstinence totale. C‟est une erreur que
nous nous étonnons de devoir rectifier.384
L‟Union beweert dat ze het wel kunnen begrijpen dat het voor sommigen onmogelijk is om
geheelonthouding te bereiken, omdat alcohol nu eenmaal een onderdeel van de Westerse
cultuur vormt. Ze respecteren dan ook de beslissing van een groep van haar leden dat zij het
houden bij gematigdheid. L‟Union wil vooral benadrukken dat ondanks wat algemeen gedacht
wordt, zij niet verwacht dat al haar leden zich aan geheelonthouding houden.
Dit gezegd zijnde, is l‟Union er wel sterk van overtuigd dat geheelonthouding het ideaal is en
iets waarnaar iedereen zou moeten proberen te streven.
C‟est pourquoi nous ne cesserons de dire à nos membres : Combattons de toutes nos forces
l‟abus des boissons alcooliques, mais prenons pour idéal l‟abstinence totale.385
Vooral de feministe Marie Parent hamerde heel sterk op het gematigd gebruik van alcohol in
plaats van op geheelonthouding. Zoals we reeds in hoofdstuk 6 hebben gezien, vreesde Marie
Parent dat geheelonthouding juist het omgekeerde effect zou hebben van wat algemeen
verwacht werd. Zo hoopte l‟Union dat als vrouwen zelf het goede voorbeeld geven en dus
geen alcohol drinken, dat hun kinderen en hun man dit voorbeeld zouden volgen. Marie
Parent had echter schrik dat als vrouwen zelf geen alcohol meer drinken of aanbieden, dit
door hun man en zonen opgevat zou worden als een stilzwijgend verwijt. Dit zou als mogelijk
gevolg kunnen hebben dat mannen net meer gaan drinken of thuis of op café, omdat mannen
het volgens haar niet zouden kunnen verdragen dat hun vrouw hen de les probeert te
spellen.386
384
Het artikel « Notre idéal », in : KBR, La Clairière, 21 mei 1905, 3de jaargang, nr. 61, p. 1. 385
Ibidem. 386
La ligue. Organe belge du droit des femmes, p. 47-48. Zie ook in hoofdstuk 6.
117
Op het internationaal antialcoholistisch congres in Bremen dat georganiseerd was in maart
1903 heeft Marie Parent in naam van la Ligue Patriotique contre l‟alcoolisme de rol van
vrouwen in de alcoholkwestie behandeld. Parent wou op dat congres gematigdheid ingang
doen laten vinden maar mevr. Hoffman, die het discours van Marie Parent op het congres
vertaalde, merkte hierbij op dat Parent de enige was die van mening was dat gematigdheid
voldoende was in de alcoholstrijd.
Mlle Parent prend ensuite la parole au nom de la Ligue Patriotique contre l‟alcoolisme et
traite de la propagande féminine. Au milieu du concert d‟abstinence totale qui a régné
jusqu‟ici, elle s‟efforce de légitimer la modération, la tempérance. Mlle Hoffman, en
traduisant le discours de Mlle Parent, fait justement remarquer que, de toutes les oratrices
entendues, Mlle Parent est seule de son avis.387
Ook het artikel Correspondance: réponse à la lettre de Mlle Parent388
geeft heel duidelijk
weer waarom Parent een tegenstander van geheelonthouding was. Maria Sauber, een lezeres
van La Clairière, reageert op het artikel met als titel Le congrès de Brême dat Parent op 24
mei 1903 heeft geschreven. Parent beweerde toen in dat artikel dat heel wat vrouwen
geheelonthouders zijn. Doordat hun opvoeding er nauwelijks voor gezorgd heeft dat ze
bepaalde zaken op een goede manier konden inschatten en beoordelen, hebben vrouwen de
neiging om alle extreme ideeën te verdedigen zoals bijvoorbeeld geheelonthouding als enige
oplossing voor het alcoholprobleem. Maria Sauber reageert hierop en vraag zich op een
ironische manier af of hun gebrek aan cultuur of beoordeling opgelost kan worden door af en
toe een glaasje te drinken. Ze vraagt zich dus af, waarbij ze de vraag naar Marie Parent richt,
of een vrouw dan wel de juiste beoordelingen kan maken indien ze een voorstander is voor
gematigdheid in plaats van voor geheelonthouding.
Faut-il que nous manquions de « jugement » pour rire quand nous recevons un affront
sanglant ! un affront qui nous rappelle une infériorité intellectuelle plusieurs milliers de fois
séculaire ? (…) Pourquoi abstinente? Et pourquoi pas abstinent ?? Cette injustice me
révolte ! Littré donne la même signification à ces deux termes ! C‟est de l‟antiféminisme cela,
Mademoiselle, ou je ne m‟y entends plus…389
Het komt er dus op neer dat Sauber beledigd is door de uitspraken van Parent namelijk dat
geheelonthouders een gebrek kennen aan beoordeling, en dit als gevolg van het slechte
387
Het artikel “Le congrès de Brême », in : KBR, La Clairière, 26 april 1903, 1ste jaargang, nr. 9, p. 1. 388
KBR, La Clairière, 7 juni 1903, 1ste
jaargang, nr. 12, p. 3. 389
Ibidem.
118
onderwijs voor vrouwen. Volgens Sauber maakt het niet of je nu een voorstander bent van
matiging of geheelonthouding, want ze strijden allebei voor hetzelfde doel.
Hieruit kunnen we zeer goed afleiden dat Marie Parent er niet van overtuigd is dat
geheelonthouding de oplossing is. Ze zegt zelfs letterlijk dat vrouwen omwille van het feit dat
ze nooit goed onderwijs hebben genoten, minder goed de zaken kunnen inschatten waardoor
ze te extreem gaan denken. Uiteindelijk richt Marie Parent op 1 maart 1905 l‟Alliance des
femmes contre l‟abus de l‟alcool op dat zeer duidelijk een voorstander van gematigdheid is.
Nous nous proposons de lutter par la modération et nous nous appliquerons surtout à la
protéger l‟enfance et l‟adolescence de manière à prémunir contre le vice ceux qui n‟y ont pas
encore succombé.390
Ten slotte beweert ook de feministe Louise Van Den Plas dat gematigdheid voldoende is in de
strijd tegen de alcoholkwaal. Zo zegt ze in brief geschreven naar Mevr. Ernestine van de
redactie van la Clairière: Puis, je vous trouve injuste envers les femmes quand vous dites que
buveuses modérées en majorité, Elles ne peuvent lutter contre l‟alcoolisme”. Je pense comme
vous qu‟il vaut mieux s‟abstenir des boissons fermentées ; mais à quoi bon nous aliéner des
sympathies et rendre notre propagande plus difficile par un rigorisme excessif ? Ŕ L‟alcool,
en tant que boisson spiritueuse, n‟a guère pour défenseurs que les ivrognes et les cabaretiers,
tandis que la nocuité du vin et de la bière pris à dose modérée, est admise par très peu de
gens ; et comme elle est d‟ailleurs assez relative, nous ne pourrons jamais la faire admettre
par le grand nombre. Une exagération ne peut qu‟être fatal à notre thèse. Je crois donc que
les femmes qui tolèrent pour leurs frères, leurs maris et leurs fils l‟usage modéré du vin et de
la bière Ŕ même celles qui en font usage Ŕ seraient d‟accord pour approuver toute mesure
tendant à diminuer le débit des spiritueux.391
Kort samengevat denkt Van den Plas dat het beter is om als antialcoholistische beweging een
aanhanger te zijn van het principe van gematigdheid in plaats van geheelonthouding, omdat
dit laatste te veel mensen afschrikt. Van den Plas beweert dat sterke drank enkel en alleen
verdedigd wordt door caféhouders en alcoholverslaafden, maar niet door het overgrote deel
van de bevolking. De meerderheid van de bevolking is tegen het drinken van sterke drank,
maar wel voor het met mate drinken van wijn en bier. Hierdoor is zij ervan overtuigd dat alle
390
Het artikel “l‟Alliance des femmes contre l‟abus de l‟alcool”, in: KBR, La Clairière, 12 maart 1905, 3de
jaargang, nr. 56, p. 2. 391
Het artikel “Lettre ouverte, à Mme Ernestine Rédac”, in: KBR, La Clairière, 12 februari 1903, 1ste jaargang,
p. 2.
119
vrouwen, ook al zijn ze aanhangers van het gematigdheidprincipe, voor maatregelen zijn die
het aantal cafés waar sterke drank wordt verkocht, zullen inperken.
Of Louis Frank eerder voor geheelonthouding was of ook voor gematigdheid, hebben we
helaas nergens teruggevonden.
8.3. Besluit
Aan de hand van hoofdstuk 6, 7 en 8 kunnen we besluiten dat het feminisme eerder een
impuls heeft gegeven aan het ontstaan van de antialcoholistische vrouwenbeweging dan
omgekeerd. Deze stelling kunnen we aan de hand van een aantal argumenten die we in de drie
hoofdstukken hebben gegeven, bewijzen. We zullen deze argumenten nog eens kort hier
uiteenzetten.
Eerst en vooral ontstond de antialcoholistische liga met name l‟Union des femmes belges
contre l‟alcoolisme pas in 1899 terwijl de feministische liga la ligue belge du droit des
femmes al in 1892 bestond en la Société belge pour l‟amélioration du sort de la femme in
1897. In la Ligue vinden we in 1899 een artikel terug waarin Marie Parent ervoor ijvert dat
alle vrouwen in België zich in een antialcoholische liga verenigen. Ook blijft zij in de
volgende jaren vrouwen aanmoedigen om zich van l‟Union des femmes belges contre
l‟alcoolisme lid te maken. Niet alleen Marie Parent houdt zich hiermee bezig, maar ook in het
algemeen wordt l‟Union op de algemene vergadering van la Ligue, of op andere feministische
congressen aangemoedigd.
Het volgende argument is het feit dat feministische eisen zoals het spaarrecht voor vrouwen,
het recht op het eigen loon en het vrouwenstemrecht gekoppeld wordt aan alcoholisme. Dit
komt heel sterk tot uiting in het werk van Louis Frank, maar ook in La Ligue met artikels van
Marie Parent of mevr. Hector Denis vinden we hier voorbeelden van terug zoals we in
hoofdstuk 6 uitgebreid besproken hebben. Vooral het vrouwenstemrecht toont heel duidelijk
aan dat het feminisme gebruik wou maken het van l‟Union om haar eigen eisen kracht bij te
zetten. Vooral het artikel van Louise van den Plas gepubliceerd in 1903 toont heel duidelijk
aan dat l‟Union niet echt overtuigd was van het vrouwenstemrecht als oplossing voor het
alcoholisme in de maatschappij. In dat artikel beweert l‟Union dat vrouwen eerst
geheelonthouding moeten uitoefenen, omdat dit volgens hen bewijst dat vrouwen dan pas
overtuigd zijn van de gevaren van alcohol. Men gaat namelijk alleen maar geen alcohol meer
drinken wanneer men weet welke dramatische gevolgen alcohol met zich kan meebrengen.
Zoals reeds gezegd in hoofdstuk 6, beweerden feministen als Louis Frank, Marie Parent,
120
Jeanne Brigode en Louise van den Plas respectievelijk in 1896, 1901, 1902 en 1903 reeds dat
het vrouwenstemrecht voor een belangrijke doorbraak zou kunnen zorgen terwijl La Clairière
hier pas voor het eerst melding maakt in 1911. We kunnen dus concluderen dat de impuls
voor het stemrecht vanaf 1912 niet echt bij de antialcoholistische bewegingen gevonden kan
worden, maar eerder bij de feministen zelf.
Ook zegt Marie Parent, zoals we al eens vermeld hebben in hoofdstuk 6, dat de strijd tegen
het alcoholisme een ideale manier is voor een vrouw om te tonen dat ze wel degelijk
intelligent genoeg is om een rol te spelen in de publieke sfeer en ook bekwaam genoeg is om
initiatief te nemen en organisaties op touw te zetten. Vervolgens zegt Parent zelfs letterlijk dat
als vrouwen willen dat ze door mannen naar juiste waarde worden geschat en dat het
feminisme sneller en beter door de publieke opinie geaccepteerd wordt, ze zich moeten
inzetten in de strijd tegen het alcoholisme.
Het is alsof Marie Parent gebruik wil maken van l‟Union in het belang van het feminisme.
Uiteraard zal zij, net zoals alle andere feministen, ook effectief het alcoholprobleem willen
oplossen, maar blijkbaar zien zij hier in ook een kans om het feminisme beter ingang te doen
vinden bij de publieke opinie.
Ten slotte zouden we nog willen vermelden dat het opmerkelijk is dat La Ligue eerder voor
gematigdheid was terwijl l‟Union voor geheelonthouding opkwam. Marie Parent had hier
twee redenen voor: eerst en vooral had ze schrik dat geheelonthouding het omgekeerde effect
zo hebben, dus dat mannen juist meer zouden gaan drinken. Ook beweert ze dat dit een te
extreme maatregel is. Zo gelooft ze dat vrouwen die niet van een onderwijs op hoog niveau
hebben genoten, de zaken niet zo goed kunnen beoordelen, en daarom meteen voor het
extreme gaan zoals geheelonthouding. Naast Marie Parent en Van den Plas hebben we helaas
geen andere feministen gevonden die deze kwestie verduidelijkten. We zouden hierbij graag
willen opmerken dat er uiteraard ook feministen geweest zullen zijn die wel degelijk
aanhangers waren van geheelonthouding. Toch vonden wij het interessant op te merken dat
La Ligue een voorstander was van gematigdheid, omdat dit duidelijk de verschillen met
l‟Union aantoont.
121
9. Het verband tussen het „vrouw-zijn‟ en het antialcoholisme
In de 19
de eeuw heerste de overtuiging dat het moederschap en de organisatie van het
huishouden de belangrijkste taken waren van een vrouw. Hoewel feministen van mening
waren dat vrouwen het recht hadden om een beroep uit te oefenen en zich op de publieke sfeer
te begeven, werd het moederschap en het regelen van het huishouden door een vrouw niet
door hen ontkent. Feministen van de 19de
eeuw zagen het verzorgen van kinderen en het
huishouden als een taak voor een vrouw en niet voor een man. Als gevolg van het feit dat een
vrouw geassocieerd werd met het moederschap en het regelen van het huishouden, werd ze
zowel in het feministisch als in het antialcoholistisch vrouwelijk discours ook met andere
„natuurlijke‟ eigenschappen verbonden. Dit werd vervolgens door feministen en vrouwelijke
antialcoholistische activisten gebruikt om het optreden van vrouwen in de publieke sfeer te
legitimeren.
9.1. Zorgzaamheid
Eerst en vooral werd een vrouw in het discours van het feminisme en antialcoholistisch
vrouwelijk activisme geassocieerd met zorgzaamheid. In het tijdschrift van het Willemsfonds
hebben we hier een duidelijk voorbeeld van gevonden: Doch, met al hare zwakheden, vervult
de vrouw eene hooge natuurlijke zending, zij is de moeder, de draagster der levenvlam door
alle tijden en door alle geslachten. Van dit ogenblik af, treedt een hooger wezen voor ons op.
In de liefde voor het kind aan haar borst heeft zij eene heilige teederheid, een goddelijk
medelijden met zwakker en lijdend geput. Welke gedaanteverwisseling! Zij bemint den
zwakken hulpeloozen zuigeling. Zij strekt die liefde uit tot al wat lijdt. (…) Door alle eeuwen
heen ontsteekt zij in de vrouw een zalige drift tot weldoen. Maatschappijen komen op en
vergaan: de moeder blijft, de natuurtypes blijft, omdat het grootsche werk iederen dag op
nieuw begint. Dit type is onveranderlijk. (…) Van daar bij de vrouw een angstvallig
vastkleven aan oude levensvormen, van daar een bloeien en geuren der huiselijke deugden:
zachtmoedigheid, geduld, zelfopoffering.392
Het is duidelijk dat men hier beweert dat het eigen is aan een vrouw om anderen te helpen,
omdat iedere vrouw moederlijke eigenschappen bezit. Doordat een vrouw de taak heeft om
kinderen te verzorgen, is ze het gewoon om met „de zwakkeren‟ om te gaan.
392
Brants (M.), Vrouwenbeweging, in: Tijdschrift van het Willemsfonds, 3de
jaargang, deel 1, 1898, p. 93.
122
Verder in het artikel staat er geschreven: Rol der vrouw in de openbare weldadigheid. Hier is
de vrouw op haar gebied, het gebied dat zij door haar natuurlijken aanleg veroverd en
ontgonnen heeft. Wij haalden hooger de woorden van eene Fransche schrijfster aan: “De
vrouwenbeweging heeft wonderen verricht, ja, wonderen van moed en volharding in den
bitteren strijd tegen het alcoholismus, dat de beste levenskrachten van der werkersstand
verslindt! In Amerika heeft zij de machtige vereeniging der “Shriekers” of onthouders, die
900 000 leden telt, in ‟t leven geroepen; in Zweden vormen 140 000 vrouwen, in Noorwegen
170 000, in Zwitserland 70 000, een bond tegen het misbruik der sterke dranken en wij weten
allen dat hunnen pogingen met den schitterendsten uitslag bekroond werden. Ziedaar eene
weldadigheid, die ons der maatstaf geeft van hetgeen de vrouw vermag tot genezing der
zedelijke kwalen eener samenleving.”393
Brants, de auteur van het artikel, beweert dus dat het actief worden van een vrouw op de
publieke sfeer als iets „natuurlijk‟ kan aanzien worden, omwille van haar „natuurlijke‟
eigenschappen. In het artikel neemt de auteur de strijd tegen het alcoholisme als bewijs van
het natuurlijk talent van de vrouw op gebied van weldadigheid en zedelijkheid. Vrouwen zijn
noodzakelijk in de genezing van zedelijke kwalen zoals bijvoorbeeld alcohol.
Ook in La Clairière hebben we deze gedachte teruggevonden: Le rôle de la femme, déjà si
important, se borne-t-il à sa famille ? N‟a-t-elle pas aussi une responsabilité envers la
société ? Elle s‟enrôlera dans une société antialcoolique, s‟abonnera à des journaux et, selon
ses capacités, écrira, parlera en public, emploiera ses dons naturels, ses connaissances des
lois, son esprit enjoué ou son ironie bienveillante pour faire de la propagande autour
d‟elle.394
9.2. Spaarzaamheid en vooruitziendheid
De moederlijke functie van een vrouw leidt tot nog twee specifieke vrouwelijke
eigenschappen: spaarzaamheid en vooruitziendheid. Vooral in het feministisch discours komt
dit sterk tot uiting. Zoals reeds aangehaald in hoofdstuk 6, beweerden Marie Parent en
mevrouw Hector Denis dat vrouwen het spaarrecht zouden moeten verwerven, omdat hun
man al het geld opdoet aan alcohol. Ze zijn overtuigd dat als vrouwen ook zouden kunnen
sparen, niet al het geld meer zou worden verkwanseld aan alcoholische dranken. Dit vanuit de
overtuiging dat een vrouw voor haar kinderen moet zorgen en hierdoor beseft het geld niet
393
Brants (M.), Art. Cit., p. 101. 394
Het artikel « Un referendum féminin » in : KBR, La Clairière, 13 novembre 1910, 8ste jaargang, Nr. 192, p.1.
123
zomaar aan nutteloze dingen uit te geven. Louis Frank zegt zelfs letterlijk dat spaarzaamheid
een natuurlijke eigenschap is van een vrouw. Een embryo van het vrouwelijk geslacht
ontwikkelt zich op een andere manier dan een mannelijke embryo, waardoor het van nature
vooruitziend en spaarzaam is. Verder beweert Frank dat ook hun natuurlijke en biologische
functie als moeder ertoe leidt dat vrouwen spaarzaam en vooruitziend zijn. Deze twee
„vrouwelijke‟ eigenschappen hebben er volgens Frank voor gezorgd dat vrouwen hun invloed
hebben kunnen laten voelen in het domein van de moraal.395
9.3. Superieur op het vlak van de moraal
Zowel feministen als l‟Union en l‟Alliance waren ervan overtuigd dat vrouwen op moreel
vlak superieur waren aan mannen. Hier hebben we zowel in La Ligue als in La Clairière
enkele voorbeeld van gevonden. In een artikel gepubliceerd in La Clairière dat handelt over
het recht van vrouwen om te getuigen in de burgerlijke stand, beweert de auteur dat er redelijk
wat vrouwen zijn die hun man op gebied van de moraal overtreffen: Ne connaissons-nous pas
tous des femmes qui, moralement et intellectuellement, sont bien supérieures à leurs maris ?
Si trop de femmes sont frivoles, c‟est à cause de l‟éducation ridicule qu‟elles ont reçue.396
Een ander citaat die de superioriteit op van een vrouw het gebied van de moraal bevestigt :
Car la bonté est, avec la franchise, le vrai pivot de la société, et c‟est un pivot d‟essence
féminine, comme tout ce qui se rattache au domaine de la morale, domaine aussi élevé au-
dessus de la pure intellectualité que celle-ci l‟est au-dessus de la bestialité.397
Marie Parent heeft in La Ligue een volledig artikel gewijd aan de relatie tussen de vrouw en
de moraal. We citeren een stuk als volgt : Il faut, en effet, que nous soyons meilleures, plus
saines, plus vaillantes, plus dévouées et plus pures, puisque c‟est nous qui enfantons le genre
humain, puisque c‟est nous qui faisons la race. Et si le robuste orgueil de l‟homme s‟obstine à
nous déclarer inférieures, socialement parlant, il faut être fières qu‟il nous considère, malgré
tout et malgré lui, comme moralement supérieures à lui-même.398
Ook in de internationale literatuur wordt bedweerd dat vrouwenbewegingen en feministische
bewegingen een vrouw als moreel superieur beschouwde. Susan Cruea beweert in het artikel
395
Frank (L.), La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation, Bruxelles, H. Lamertin, 1897, p.
59-60. 396
Het artikel « Le témoignage des femmes », in : KBR, La Clairière, 26 januari 1908, 6de jaargang, nr. 125, p.
4. 397
KBR, La Clairière, 6 novembre 1904, 2de jaargang, nr. 47, p. 1. 398
La Ligue. Organe belge du droit des femmes, 1899, p. 55.
124
Changing Ideals of Womanhood During the Nineteenth-Century Woman Movement dat er in
de Verenigde Staten doorheen de 19de
eeuw vier soorten ideaalbeelden van vrouwen werd
gepromoot: True Womanhood, Real Womanhood, Public Womanhood en New Womanhood.
Gedurende 1820, 1830 en 1840 promootte men het ideaal van de True Womanhood of de
vrouw aan de haard omringd door vele kinderen en die bovendien een onderdanige houding
aanneemt. Ook Cruea beweerde dat vrouwen door vrouwenbewegingen als de symbolische
behoeders van de moraliteit warden beschouwd: A “True Woman” was designated as the
symbolic keeper of morality and decency within the home, being regarded as innately
superior to men when it came to virtue.
Volgens Cruea legde het ideaal van de True Womanhood de basis voor de latere ontwikkeling
van het feminisme doordat men in dit ideaal vrouwen een morele autoriteit toeschreef dat
impliciet hen de bevoegdheid gaf om hun morele invloed uit te breiden buiten hun huis en dus
in de publieke sfeer. Een „True Woman‟ was de „Angel in the House‟ wiens eerste taak was
om het moraal aan familie over te brengen. Desondanks vonden vele vrouwen dat het hun
taak was om niet alleen hun familie maar ook de gehele maatschappij moreel te begeleiden.
Op die manier kunnen ze hun familie beschermen, maar ook de maatschappij verbeteren. Ze
gebruikten met andere woorden hun morele macht om zowel openbare als verscholen sociale
actie te kunnen voeren. Dit zorgde ervoor dat ze actief waren in liefdadigheidsacties. Ook gaf
het geloof in hun morele superioriteit hen de bevoegdheid om het slechte in de maatschappij
weer goed te maken, voornamelijk dan alcoholisme en prostitutie dat door zondige mannen
aan de maatschappij opgedrongen werd.399
Ook Jane Rendall bevestigd deze stelling: “Stress on the latent moral superiority of women
could bring with it the basis for a new confidence, a new energy, a new assertion of women‟s
potential power.”400
Ze beweert dat dit sterk tot uiting kwam in de antialcoholistische vrouwenbewegingen: Clara
Lucas Balfour, an extraordinarily prolific moral writer, Bible Christian and temperance
lecturer, published in 1849 her Woman and the Temperance Reformation, which viewed
women as ‘the most influential moral teachers of society’ with a particular responsibility to
promote virtue, and a mission to reform husbands, children, even vulnerable women
themselves.401
399
Cruea (S.M.), Changing Ideals of Womanhood During the Nineteenth-Century Woman Movement, in: ATQ,
vol. 19, nr. 3, 2005, p. 188-189. 400
Rendall (J.), The origins of modern feminism: women in Britain, France and the United States, 1780-1860,
Basingstoke, Macmillian,, 1985, p. 3. 401
Rendall (J.), Op. Cit., p. 256.
125
9.4. Alcoholisme als typische mannelijke eigenschap
In tegenstelling de hierboven besproken „typische vrouwelijke‟ eigenschappen, werd het
alcoholisme als een typisch mannelijk probleem gezien en dit niet alleen door feministen of
antialcoholistische vrouwelijke activisten. Hoewel er uiteraard ook veel vrouwen waren die
op café of thuis sterke drank dronken, richtten zowel de feministen als l‟Union en l‟Alliance
uitsluitend naar mannen uit de arbeidersklasse. Beide bewegingen gaven echter wel toe dat
ook vrouwen dronken, maar benadrukten dat ze slechts een minderheid vormden. In zijn werk
over de relatie tussen het antialcoholisme en het feminisme402
heeft Frank een volledig
hoofdstuk gewijd aan het alcoholisme bij vrouwen. Frank beweerde dat het aantal
alcoholdrinkende vrouwen met de jaren stijgt. Hij was ervan overtuigd dat eens vrouwen
begonnen drinken, ze veel sneller verslaafd geraakten en moeilijker „genazen‟ van de
alcoholkwaal. In de meeste gevallen was het bij vrouwen zelfs „ongeneeslijk‟ terwijl dit
mannen niet echt het geval was.403
Vrouwen begonnen over het algemeen te drinken op een latere leeftijd namelijk rond de 40
jaar. De oorzaak van het feit dat vrouwen begonnen te drinken, was volgens Frank toe te
schrijven aan ofwel een erfelijke afwijking, ofwel aan de invloed die een alcoholdrinkende
man op zijn vrouw uitoefende.404
Eerst en vooral bespreekt Frank de erfelijke afwijkingen als
gevolg van het alcoholisme. Zo is het mogelijk dat een vrouw de door de alcohol aangetaste
genen van de vader heeft doorgekregen. Par croisements, les facultés, les aptitudes et aussi
les tares sont transmises des pères aux filles et des mères aux fils.405
Bovendien beweerde de wetenschap dat meisjes veel meer dan jongens de genetische
afwijkingen als gevolg van het alcoholisme van de ouders overerfden. Ook zou het
alcoholisme van de vader meer erfelijk zijn dan het alcoholisme van de moeder. Doordat
meisjes de erfelijke afwijkingen van hun vader overerfden, verloren zij de kracht om te
weerstaan aan alcohol waardoor ze op die manier zelf verslaafd aan alcohol geraakten.406
Une ascendance masculine mauvaise détruit donc dans le sexe féminin la force de résistance
aux entraînements de la boisson.407
Frank impliceerde op die manier dat vrouwen geen verantwoordelijkheid droegen wanneer ze
zich overgaven aan alcoholische dranken. De verantwoordelijkheid ligt bij de mannen: ofwel
402
Frank (L.), La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation. Bruxelles, H. Lamertin, 1897,
273 p. 403
Frank (L.), Op. Cit., p. 125. 404
Frank (L.), Op. Cit., p. 131. 405
Frank (L.), Op. Cit., p. 136. 406
Frank (L.), Op. Cit, p. 137. 407
Frank (L.), Op. Cit., p. 138.
126
zijn het de vaders die hun door alcohol aangetaste genen doorgeven aan hun dochter, ofwel
beïnvloedden mannen hun echtgenotes.
Comprend-on maintenant pourquoi le problème de l‟alcoolisme doit préoccuper et soulever le
sexe féminin, car aujourd‟hui l‟inconscience et la tyrannie des hommes font de la femme la
complice forcée de cette dégénérescence de la race, dont elle est la première et
l‟irresponsable victime ?408
Naast de erfelijkheid, waren er volgens Frank nog andere bijkomstige redenen die een
verklaring konden bieden voor het alcoholisme bij de vrouwen. Wat betreft de arbeidsters,
was apathie of onwetendheid van de massa een mogelijke verklaring. Ook het voorbeeld van
het drinken van mannen, kon ertoe leiden dat vrouwen begonnen te drinken. De pijn, de
kwellingen en het verdriet van de weduwen kon hen aanzetten drinken. Wat betreft de hogere
klassen, zijn het vooral de ontgoochelingen in het leven en de huwelijksproblemen als gevolg
van huwelijken zonder liefde, die ervoor konden zorgen dat vrouwen troost zochten in
alcoholische dranken.409
Er waren volgens Frank een aantal verschillen tussen mannen en vrouwen met betrekking tot
het alcoholisme. Zo waren het bij de mannen vooral getrouwde mannen die dronken terwijl
dit net bij ongehuwde mannen minder voorkwam. Het omgekeerde is het geval bij vrouwen:
zo waren het vooral weduwen of gescheiden vrouwen die alcohol dronken en minder
getrouwde vrouwen. Dit kwam volgens Frank doordat weduwen en gescheiden vrouwen hun
verdriet probeerden te verdrinken door middel van alcohol.410
Het alcoholisme manifesteerde zich volgens Frank vooral bij vrouwen die geen beroep
uitoefenden. Pas daarna bij vrouwen die zich bezighielden met handel, vervolgens bij
dienstmeisjes en ten slotte bij vrouwen van de arbeidersklasse die een zelfstandig beroep
uitoefenden. Het was dus volgens Frank volledig fout om te beweren dat het alcoholisme bij
vrouwen opgekomen was sinds ze op een meer actieve en uitgespreide manier wilden
voorzien in hun levensonderhoud. Zo hadden werkloze vrouwen die dus niets omhanden
volgens Frank tot acht keer meer kans om zich over te geven aan alcoholische dranken dan
arbeidende vrouwen uit de arbeidersklasse. Op die manier zette hij zijn overtuiging dat
vrouwen het recht hadden tot arbeid, één van de feministische eisen, kracht bij.
Ten slotte was Frank van mening dat vrouwen beginnen te drinken op een kritieke leeftijd
waarbij ze op dat moment veel van de mannelijke karakteristieke eigenschappen overnemen.
408
Frank (L.), Op. Cit., p. 138. 409
Frank (L.), Op. Cit., p. 138 en 139. 410
Frank (L.), Op. Cit., p. 132.
127
Hij zei dat dit niet toe te schrijven valt aan de vrouwenemancipatiebewegingen, omdat het
feminisme gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen wil. Het feminisme wil dat mannen
mannen blijven en vrouwen vrouwen.
Les femmes alcoolisables ont une propension à s‟intoxiquer de préférence au moment de
l‟âge critique, alors que beaucoup d‟entre elles revêtent divers attributs de la masculinité. Cet
état psycho-physique de certaine catégorie de femmes ne peut être imputable au mouvement
d‟émancipation de la femme.411
We zien dus dat al deze eigenschappen met elkaar worden verbonden: doordat vrouwen de
biologische taak hebben om kinderen te verzorgen, zijn ze van nature zorgzaam. Om kinderen
op een succesvolle manier groot te kunnen brengen, zijn eigenschappen als vooruitziendheid
en spaarzaamheid hierdoor onontbeerlijk. Het beschikken over eigenschappen als
zorgzaamheid, vooruitziendheid en spaarzaamheid, leidt tot een sterke ontwikkeling op het
vlak van de moraal. Al deze “typische vrouwelijke” eigenschappen werden door de
antialcoholistische vrouwenbewegingen en het feminisme aangewend om de noodzaak van
vrouwen in de alcoholstrijd te legitimeren. Zo beweerden ze dat vrouwen van nature
zorgzaam zijn, omdat deze eigenschap samenhangt met hun functie als moeder. Vrouwen
zouden deze zorgzaamheid op de hele samenleving moeten toepassen en de zwakkeren zoals
de alcoholverslaafden helpen. Ook het feit dat een vrouw van nature moreler is dan een man,
wordt in het discours van de feministen en het antialcoholistisch vrouwelijk activisme
aangehaald als reden waarom vrouwen zich zouden moeten inzetten in de alcoholstrijd.
Het feit dat men moederlijkheid of zorgzaamheid ter legitimering voor het optreden van
vrouwen in de publieke sfeer gebruikte, wordt ook door Annemieke Van Drenth sterk
verdedigd. Van Drenth beweert dat feministen van de eerste feministische golf vaak in één
adem wezen op de claim voor gelijkheid en op de specifieke waarden verbonden met de
traditionele „natuurlijke‟ orde waarin vrouwen echtgenoten en moeders zijn. Juist dat maakte
hen geschikt voor het zorgen, een zorgen dat zich niet noodzakelijkerwijs hoefde te beperken
tot de meest nabije anderen in gezin, familie of buurt. Die zorg kon zich ook uitstrekken tot
„buitenstaanders‟. Moederlijkheid als vrouwelijk wezenskenmerk werd gebruikt als argument
voor vrouwen om zorg in de publieke sfeer te gaan verrichten.
Ze beweert dat omwille van het feit dat vrouwen zich vanaf het begin van de 19de
eeuw meer
en meer begonnen in te zetten in het bestrijden van sociale problemen, vrouwelijkheid meer
411
Frank (L.), Op. Cit., p. 140.
128
en meer verbonden werd met zorgzaamheid. Vaak verwees men dan naar „het moederlijke‟
van vrouwen wanneer men die speciale zorg voor de zwakkeren bedoelde. Van Drenth is van
mening dat de verwijzingen die er in de 19de
eeuw naar de zorgzaamheid van vrouwen werd
gemaakt, eerder als gevolg dan als oorzaak van de groeiende participatie van vrouwen in de
publieke zorg moet aanzien worden. Vrouwen zouden dus niet vanuit hun moederliefde in de
publieke zorg gehandeld hebben; dit argument werd in de 19de
eeuw eerder als legitimering
gebruikt door vrouwen om zich in te zetten in de publieke sfeer.
Op die manier wordt er in het feministisch en het antialcoholistisch vrouwelijk activistisch
discours een duidelijk beeld geschetst van de goede, zorgzame, spaarzame, morele en sobere
vrouw tegenover die van de slechte, immorele, agressieve, spil – en drankzuchtige man. Dit
beeld maakt dus deel uit van de constructie van mannelijkheid en vrouwelijkheid door
feministen en antialcoholistische vrouwelijke activisten.
129
10. Besluit
Om dit werkstuk af te sluiten, zullen we een algemeen besluit van de resultaten van ons
onderzoek weergeven.
Op eerste zicht was reeds duidelijk dat er een zekere relatie bestond tussen de
antialcoholistische vrouwenbewegingen en het feminisme, aangezien heel wat leden van
l‟Union of l‟Alliance ook lid waren van de feministische organisaties als La Ligue Belge du
droit des Femmes of la Société belge pour l‟amélioraton du sort de la femme. Ten tweede was
l‟Union één van de medestichters van le Conseil National des Femmes Belges, een instelling
die alle Belgische vrouwenbewegingen met elkaar wou verenigen en feministische
doelstellingen aanhing.
Na een analyse van het bronnenmateriaal412
die we voor ons onderzoek hebben aangewend,
hebben we eerst en vooral kunnen aantonen dat het feminisme het antialcoholistisch
vrouwelijke activisme als hulpmiddel wou gebruiken om enkele feministische eisen te kunnen
realiseren zoals het recht op sparen voor de gehuwde vrouw, het recht op het beschikken van
het eigen loon, het recht van de vrouw op medezeggenschap over het beheer van de
gemeenschappelijke goederen, de invoering van de ouderlijke macht in plaats van de
vaderlijke macht en ten slotte het vrouwenstemrecht. Vooral het debat tussen la Ligue en
l‟Union met betrekking tot het vrouwenstemrecht toont heel duidelijk aan dat het feminisme
gebruik wou maken van het antialcoholistisch vrouwelijk activisme om de eigen feministische
eisen kracht bij te zetten. Feministen als Louis Frank, Marie Parent, Jeanne Brigode, Louise
Van den Plas, Jules Le Jeune, Emile Vandervelde en Hector Denis waren allen van mening
dat vrouwen het stemrecht zouden moeten verwerven, omdat dit de enige manier zou zijn om
tot een einde te maken aan het alcoholisme in de arbeidersklasse. Ze beweerden dat alle
vrouwen baat zouden hebben bij een strengere wetgeving in verband met de alcoholproductie
en -consumptie of zelfs bij een totaal drankverbod, omdat zij de grootste slachtoffers waren in
de alcoholproblematiek. Hoewel er vele gevallen bekend waren waarin ook vrouwen
verslaafd waren aan alcohol, wat zowel door de feministen als door l‟Union en l‟Alliance
werd toegegeven, was Frank er toch van overtuigd dat vrouwen van nature sober zijn. Frank
412
La Ligue. Organe belge du droit des femmes, het tijdschrift van la Ligue. Vervolgens Papiers Frank en het
werk geschreven door Frank met name La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation.
Vervolgens La Clairière, het propagandaorgaan van l‟Union en ten slotte Journal des Mères, het
propagandaorgaan van l‟Alliance.
130
beweerde zelfs dat als er vrouwen zijn die drinken, de verantwoordelijkheid niet bij hen
gelegd kan worden, maar wel bij hun vader van wie ze de door alcohol aangetaste genen
hebben overgeërfd. Ook was hij van mening dat vrouwen als gevolg van de moeilijkheden
waarmee ze hun hele leven te kampen hebben, hun verdriet beginnen te verdrinken.
L‟Union daarentegen geloofde niet dat het vrouwenstemrecht de oplossing is voor het
alcoholprobleem, maar wel het principe van geheelonthouding. Volgens l‟Union zal iedereen
die ervan overtuigd is wat voor schadelijke gevolgen alcohol met zich meebrengt, automatisch
een aanhanger worden van het principe van geheelonthouding. Aangezien er volgens deze
antialcoholistische beweging onder de vrouwen maar heel weinig voorstanders zijn van dit
principe, zal het vrouwenstemrecht niet veel opleveren in de alcoholstrijd. L‟Union vraagt
zich af hoe een vrouw nu voor een strengere alcoholwetgeving of zelfs voor een totaalverbod
zou stemmen, als ze niet eens gelooft in het principe van geheelonthouding.
Verder is l‟Union van mening dat een vrouw vanuit haar positie als moeder en echtgenote
enorm veel invloed kan uitoefenen op haar man en kinderen. Indien een vrouw het principe
van geheelonthouding toepast en haar man en kinderen de gevaren van alcohol bijbrengt, dan
zal op die manier het alcoholisme uiteindelijk verdwijnen.
Het is pas in 1911 dat La Clairière voor het eerst het vrouwenstemrecht ter sprake brengt. In
twee artikels ijvert men voor de invoering van l‟option locale, omdat dit het alcoholisme zou
inperken. Aangezien de feministen reeds rond het begin van 1900 ijverden voor het
vrouwenstemrecht als oplossing in de alcoholproblematiek en l‟Union pas in 1911, kunnen we
de stelling van Eliane Gubin tegenspreken. Algemeen wordt aangenomen dat de eis voor het
vrouwenstemrecht pas in 1912 bij het feminisme in België op de voorgrond treedt. Volgens
Eliane Gubin hebben verengingen die zich met de publieke moraliteit hebben bezighouden
zoals de antialcoholische vrouwenbewegingen l‟Union en l‟Alliance, hier een grote rol in
gespeeld. Deze verenigingen zagen het vrouwenstemrecht als de enige manier om wetten
opgesteld te krijgen die de prostitutie en de alcoholconsumptie zouden reglementeren. Wij
hebben echter kunnen aantonen dat de impuls voor het stemrecht vanaf 1912 niet bij de
antialcoholistische bewegingen gevonden kan worden, maar eerder bij de feministen zelf.
In tegenstelling tot het feminisme die de vrouwenemancipatie als oplossing voor het
alcoholisme zag, linkt noch l‟Union noch l‟Alliance de alcoholproblematiek expliciet aan het
feminisme. In tegenstelling tot Frank, spreekt noch l‟Union noch l‟Alliance zich bijvoorbeeld
uit over de kwestie rond het voogdijschap. Frank beweert een man die verschillende keren
veroordeelt wordt voor dronkenschap, zijn vrouw de voogdij zou moeten krijgen over de
kinderen terwijl l‟Union en l‟Alliance hier geen woord over reppen. Hoewel deze bewegingen
131
duidelijk voorstanders waren van enkele feministische eisen en van het bevrijden van
vrouwen uit hun inferieure maatschappelijke positie, beweren zij niet dat het verbeteren van
de positie van vrouwen tot een overwinning op het alcoholisme zou leiden. Ook beweren zij
niet dat het verenigen van vrouwen in een antialcoholistische strijd een betere positie voor
vrouwen tot gevolg zal hebben.
We kunnen dus besluiten dat in tegenstelling tot wat in de internationale literatuur beweerd
wordt, het feminisme in België niet uit de antialcoholistische vrouwenbewegingen is
voortgevloeid. Er is eerder sprake van het omgekeerde. De Belgische feministen zagen in het
verenigen van vrouwen in een antialcoholistische beweging een manier om de doelstellingen
van het feminisme te kunnen verwezenlijken.
132
11. Bibliografie
Primaire bronnen
Onuitgegeven primaire bronnen
KBR, Papiers Frank, II/ 6024.
KBR, Papiers Frank, II/ 7782.
Uitgegeven primaire bronnen
Pers
La Clairière (1903 – 1914)
Journal des Mères (1901 – 1907)
La Ligue. Organe Belge du Droit des Femmes (1896 – 1907)
Contemporaine documenten
Brants (M.). Vrouwenbeweging. In: het tijdschrift van het Willemsfonds, 1898, 3de
jaargang,
1ste
deel.
Frank (L.), La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation, Bruxelles, H.
Lamertin, 1897, 273 p.
Parent (M.), Le rôle de la femme dans la lutte contre l‟alcoolisme, Bruxelles, Ligue
patriotique contre l‟alcoolisme, 1892, 42 p.
Popelin (M.). Actes du Congrès Féministe International de Bruxelles, 1892 – 1912.
Bruxelles, Bulens, 1912.
Literatuur
Onuitgegeven literatuur
Lockkamper (N.). Situatieschets van de antialcoholistische beweging in het laatste kwart van
de 19de
eeuw en het begin van de 20ste
eeuw. Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling
Vrije Universiteit Brussel), 1994.
133
Matkava (S.). L‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme (1899-1951): de la lutte
antialcoolique aux militantismes féministe et pacifiste. Brussel (onuitgegeven
licentiaatsverhandeling Université Libre de Bruxelles), 1996.
Timmerman (M.). De sociale ernst van het Alkoholisme en de mobilisatie voor de
Drankbestrijding, vanaf het laatste kwart van de 19de
eeuw. Gent (onuitgegeven
licentiaatsverhandeling Rijksuniversiteit Gent), 1981.
Uitgegeven literatuur
Beyers (L.). Rasdenken tussen geneeskunde en natuurwetenschap. in: Tollebeek (J.),
Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860 Ŕ 1940: een geschiedenis van
ideeën en praktijken, Leuven, Universitaire pers, 2003.
Blocker (J.S.). Separate Paths : Suffragists and Women‟s Temperance Crusade. In : Signs,
Vol. 10, Nr. 3, 1985.
Blom (J.C.H.), Lamberts (E.). Geschiedenis van de Nederlanden. Rijswijk, Nijgh en Van
Ditmar Universitair, 1993.
Bock (G.). Challenging Dichotomies: Perspectives on Women‟s History. In: Offen (K.),
Pierson (R.R.) en Rendall (J.) (eds.), Writing Women‟s History: International Perspectives,
Basingstoke, Macmillan, 1992.
Boël (P.) en Duchène (C.). Le féminisme en Belgique : 1892-1914. Bruxelles, Conseil national
des femmes belges, 1955.
Cott (N.). The Grounding of Modern Feminism, New Haven, Yale University Press, 1987.
Cott (N.). What‟s in a name? The limits of social feminism, or expanding the vocabulary of
Women‟s History. In: Signs, Vol. 76, Nr. 3, 1989.
Cruea (S. M.). Changing Ideals of Womanhood during the nineteenth-century woman
movement. In: ATQ, vol. 19, nr. 3, 2005.
134
Dannenbaum (J.). The Origins of Temperance Activism and Militancy among American
Women. In: Journal of Social History, Vol. 15, Nr. 2, 1986.
De Bueger-Van Lierde (F.). Marie Popelin et les débuts du mouvement féministe belge (1892-
1914). in: Courtois (L.), Rosart (F.) en Pirotte (J.), Femmes des années 80 : un siècle de
condition féminine en Belgique (1889-1989), Louvain-la-Neuve, Academia, 1989.
De Bueger-Van Lierde (F.). Louis Frank, pionnier du mouvement féministe belge. In : RBHC-
BTNG, nr. 4, 1973.
De Bueger-Van Lierde (F.). A l‟origine du mouvement féministe en Belgique “l‟Affaire
Popelin”. In : RBPH-BTFG, Vol. 55, Nr. 4, 1972.
De Haan (F.) en Van Der Heide (R.). Vrouwen-Verenigingen, Dames-comité‟s en feministen:
De zorg van vrouwen voor vrouwelijke gevangenen in de negentiende eeuw. In: Tijdschrift
voor de sociale geschiedenis, nr. 23, 1997.
Dekeyser (D.), Van Der Peeters (K.), Opdeweegh (L.) en Van Der Velden (O.). Vrouwen
maken naam: vrouwenfaam op straat. Leuven, Garant, 1999.
Deneckere (G.). 1900 : België op het breukvlak van twee eeuwen. Tielt, Lannoo, 2006.
Witte (E.). Politieke geschiedenis van België sinds 1830: spanningen in een burgerlijke
democratie. Antwerpen, Standaard, 1983.
De Weerdt (D.). En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België 1830-
1960, Gent, Masereelfonds, 1980.
Gubin (E.), Du politique au politique : parcours du féminisme belge (1830-1914), in: RBPH-
BTFG, Volume 77, Nr. 2, 1999.
Gubin (E.). Choisir l‟histoire des femmes. Bruxelles, Ed. de l‟Université de Bruxelles, 2007.
Gubin (E.). Dictionnaire des femmes belges : XIXe et XXe siècles. Bruxelles, Editions Racine,
2006.
135
Gubin (E.). Les féminismes belges et français de 1830 à 1914, une approche comparée, in: Le
Mouvement Social. Nr. 178, France-Belgique Fin de Siècle, 1997.
Keymolen (D.). Stap voor stap : geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België. Brussel,
Kabinet van de Staatssecretaris voor Maatschappelijke Emancipatie, 1991.
McMillen (S.G.). Seneca Falls and the origins of the women‟s right movement. Oxford,
Oxford University Press, 2008.
Nys (L.). De ruiters van de Apocalyps. „Alcoholisme, tuberculose, syfilis‟ en degeneratie in
medische kringen, 1870-1940. In: Tollebeek (J.), Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie
in België 1860 Ŕ 1940, Leuven, Universitaire pers, 2003.
Offen (K.). Defining Feminism: a comparative historical approach. In: Signs: 1988, Vol. 14,
Nr. 1, 1988.
Rendall (J.). The Origins of Modern Feminism: Women in Britain, France and the United
States, 1780-1860. Basingstoke, Macmillian, 1985.
Scott (J.). Deconstructing equality-versus-difference: Or, the uses of poststructuralist theory
for feminism. In: Feminist studies, vol. 14, nr. 1, 1988.
Scott (J.). Gender: A Useful Category of Historical Analysis. In: American Historical Review,
vol. 91, nr. 5, 1986.
Tollebeek (J.). Degeneratie, moderniteit en culturele verandering: een Belgisch perspectief.
In: Tollebeek (J.), Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860 Ŕ 1940: een
geschiedenis van ideeën en praktijken, Leuven, Universitaire pers, 2003.
Tyrrell (I.). Woman‟s world/Woman‟s empire: the Woman Christian Temperance Union in
International Perspective, 1880-1930. The University of North Carolina Press, 1991.
Van Drenth (A.) en De Haan (F.). The rise of Caring power: Elizabeth Fry and Josephine
Butler in Britain and the Netherlands. Amsterdam, Amsterdam University Press, 1999.
136
Van Drenth (A.). Over dienende liefde en zorgende macht, sekse en sekseverhoudingen in
historisch perspectief. In: Tijdschrift voor vrouwenstudies, 1997.
Van den Dungen (P.). Les divisions de féminisme belge avant 1914. In: Sextant, vol. 1,
Groupe interdisciplinaire d‟Etudes sur les femmes de l‟Université libre de Bruxelles, 1993.
137
12. Lijst van bijlagen
Bijlage 1
L’Union des
femmes belges
contre l’alcoolisme
L’Alliance des
femmes belges
contre l’abus de
l’alcool
La Ligue Belge du
Droit des Femmes
La Société belge
pour l’amélioration
du sort de la femme
Auguste Beernaert Anna Boch Henri La Fontaine Elise Beeckman
Elise Beeckman, tot
1905
Elise Beekcman-
Pousset
Jane Brigode Elise Nyst-Soyer
Elise Nijst-Soyer, tot
1905
Elise Nijst-Soyer Laure Levoz-
Hauzeur
Henri La Fontaine Marie Derscheid-
Delcourt
Léonie La Fontaine
Jane Brigode Marie Parent Jeanne Deflou
Jules Le Jeune* Marie Popelin Louise Van Den Plas
Joséphine Keelhoff* Louis Frank (tot
1893)
Juliette Carton de
Wiart
Lily Carter
Laure Levoz-
Hauzeur*
Marie Parent
Léonie La Fontaine Marie Derscheid
Lily Elisabeth Carter Marguerite Van De
Wiele
Louise Van Den Plas
Maria Hettema-
Nijssens
Marie Parent*, tot
1905
Marie Popelin
Marie Trasenster
Marguerite de
Laveleye*
Marguerite Van De
Wiele
Emile Vandervelde ?
Louis Frank*
Opmerking: De namen die een (*) bevatten, waren ook lid van La Ligue Patriotique contre
l‟Alcoolisme.
138
Bijlage 2
Louis Frank: Louis Frank is geboren in Brussel op 22 januari 1864 in een familie van joodse
afkomst. Hij heeft op de ULB rechten en filosofie gestudeerd en is met grote onderscheiding
en onderscheiding afgestudeerd.413
Vanaf het einde van de jaren ‟80 van de 19de
eeuw laat hij
zich opmerken door het verkondigen van zijn feministische standpunten. Wanneer Marie
Popelin in 1888 niet tot de balie wordt toegelaten, neemt Frank de verdediging van Popelin op
zich. Het is dan ook vanaf dan dat hij beslist om zich te volledig te wijden aan het verdedigen
van het feminisme door middel van werken. In 1888 schrijft hij het werk La femme avocat
waarin hij argumenten aangeeft waarom een vrouw toegelaten zou moeten worden aan de
balie. Eén van zijn belangrijkste werken met name Essai sur la condition politique de la
femme heeft hij in 1892 geschreven. In dit werkstuk protesteert hij tegen alle burgerlijke,
morele, economische en politieke onrechtvaardigheden die in het burgerlijk wetboek zijn
opgenomen.414
Hetgeen erg opvallend is aan het feminisme van Louis Frank, is dat hij,
hoewel hij verklaart een aanhanger te zijn van juridische, economische en politieke gelijkheid
tussen mannen en vrouwen, toch ijvert voor een aantal beperkingen die ongegrond zijn. Zo
geeft hij toe dat in het politieke domein het vrouwelijk electoraat op andere fundamenten
gevestigd moet zijn dan die van mannen. Zo eist Frank enkel rechten voor vrouwelijke
vrijgezellen, weduwen of gescheiden vrouwen.415
In april 1892 richt hij samen met Marie Popelin la Ligue belge du droit des femmes op
waarvan hij gedurende een jaar en half de algemene secretaris was. Frank had moeilijkheden
om zijn belangen te verzoenen met die van la Ligue. Hij wou in alle werksecties van la Ligue
zoals bijvoorbeeld in de redactie van hun blad tussenkomen en tegelijkertijd geen afstand
nemen van zijn eigen publicaties. De andere leden van la Ligue begonnen zich te ergeren aan
zijn bemoeizucht met als gevolg dat Frank in december 1893 ontslagen werd. Zijn
feministische activiteiten verminderden daardoor niet en hij bleef feministische artikels
schrijven voor onder andere de liberale ,krant l‟Indépendance belge.416
Vanaf 1897 heeft hij weer contact met la Ligue en neemt hij mee aan het door la Ligue
georganiseerde internationaal feministisch congres te Brussel. Later zal hij ook de diners
féministes bijwonen.
413
De Bueger-Van Lierde (F.), Louis Frank, pionnier du mouvement féministe belge, in : RBHC-BTNG, 1973,
nr. 4, p. 378. 414
De Bueger-Van Lierde (F.), Art. Cit., p. 380. 415
De Bueger-Van Lierde (F.), Art. Cit., p. 383. 416
Van Bueger-Van Lierde (F.), Art. Cit., p. 389.
139
Marie Parent: Marie Parent werd geboren op 20 december 1853 in Brussel. Vanaf 1890
maakte Parent zich lid van la Ligue patriotique contre l‟alcoolisme en zette ze zich actief in in
de strijd tegen het alcoholisme. In 1892 schrift ze een belangrijk werk: Le rôle de la femme
dans la lutte contre l‟alcoolisme waarin ze vrouwen uit de arbeidersklasse raad geeft hoe ze
het best tegen het alcoholisme strijden. In 1899 wordt ze lid van l‟Union de femmes belges
contre l‟alcoolisme waarin ze een grote rol speelt. Na een aantal meningsverschillen met het
bestuur van l‟Union, geeft ze in 1905 haar lidmaatschap op om dan in datzelfde jaar l‟Alliance
des femmes contre l‟abus de l‟alcool op te richten. Parent was niet alleen actief op het gebied
van het antialcoholisme, maar ook van het feminisme. Zo maakt ze zich in 1892 lid van la
Ligue Belge du Droit des Femmes waarvan ze in 1912, na ontslag van Marie Popelin, zelfs het
voorzitterschap bekleedt. Vanaf 1910 zette zich Parent zich ook sterk in voor een beter
meisjesonderwijs en ijverde zo voor gemengd onderwijs, een eis dat in die tijd zeer
revolutionair was. Tot op het einde van haar leven bleef ze actief op het gebied van het
feminisme, het antialcoholisme en onderwijs. Ze stierf in 1934 in Brussel.417
Joséphine Keelhoff-Nyssens: Joséphine Nyssens werd geboren op 4 april 1833 in Lokeren uit
een welstellende familie. In 1875 trouwde ze met François Keelhoff die reeds in 1893 stierf.
Het was vanaf dat moment dat ze zich begon in te zetten in de strijd tegen het alcoholisme. In
1899 richtte ze l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme op waarvan ze eerst de
schatbewaarder is en daarna voorzitster. Keelhoff had altijd grote bewondering voor het
feminisme en in 1905 helpt l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme mee met het
oprichten van de Conseil National des Femmes Belges. Keelhoff stierf in 1917 in
Neerhaeren.418
Marguerite Nyssens: Marguerie Nyssens werd geboren in Antwerpen in 1858 en was de nicht
van Joséphine Keelhoff. Samen met haar tante richt ze l‟Union des Femmes Belges contre
l‟Alcoolisme op waarvan ze van 1901 tot 1914 de functie van secretaris had. Ook was ze één
van de stichters van l‟Œuvre de la Croix-Verte, een vereniging, ontstaan in 1898 die zich
bezighield met het verschaffen van werk aan arbeidsters. In 1905 wordt ze actief op vlak van
het feminisme, wanneer l‟Œuvre de la Croix-Verte lid wordt van de Conseil National des
417
Gubin (E.). Dictionnaire des femmes belges : XIXe et XXe siècles. Bruxelles, Editions Racine, 2006, p. 438 418
Gubin (E.). Op. Cit., p. 246.
140
Femmes Belges. Na 1918 helpt ze samen met Marie Hettema-Nyssens om l‟Union terug op
pootjes te zetten en blijft er tot 1940 actief. Marguerite Nyssens stierf in 1947.419
Marie Hettema-Nyssens : Marie Nyssens werd als oudste van alle kinderen geboren in 1888.
In 1910 wordt ze lid van l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme en helpt ze
Marguerite Nyssens, een nicht van haar vader, om de vereniging terug op poten te zetten na
de Eerste Wereldoorlog. Ze is tot 1922 de schatbewaarder van l‟Union en daarna de
voorzitster tot 1950. Vanaf 1925 vertegenwoordigt ze l‟Union op de Nationale Vrouwenraad.
Marie Hettema-Nyssens is altijd zeer geëngageerd geweest in de strijd tegen het alcoholisme.
Hierdoor maakt ze zich in 1932 lid van de Comité National contre l‟Alcoolisme waarvan ze
van 1946 tot 1971 schatbewaarder is. In 1982 sterft Marie Hettema-Nyssens.420
Zoé de Gamond: Zoé de Gamond werd geboren in 1806 in Brussel uit een zeer welstellende
liberale familie. Haar vader was namelijk gouverneur van Antwerpen onder het Nederlandse
regime en in 1830 secretaris-generaal van het ministerie van financiën. Zoé de Gamond kwam
al heel vroeg in contact met politiek en filosofie en werd zo gegrepen door de ideeën van
gelijkheid van de Franse economist Saint-Simon. In 1835 opent ze met haar hartsvriendin
Eugénie Poulet een school voor meisjes uit de arbeidersklasse en een normaalschool die het
vormen van toekomstige onderwijzeressen tot doel stelde. Zoals we in hoofdstuk 4 gezien
hebben, geloofde ze dat beter meisjesonderwijs zou leiden tot vrouwenemancipatie. In 1847
wordt ze de eerste algemene inspectrice van de Brusselse kleuterscholen, lagere scholen en
normaalscholen. De gamond stierf op 48-jarige leeftijd in Brussel in 1854.421
Marie Popelin: Marie Popelin is geboren in Schaarbeek op 16 september 1846. Op 18-jarige
leeftijd wordt ze onderwijzeres op de school Cours d‟Education dat door Isabelle Gatti de
Gamond in 1964 in Brussel opgericht werd. Deze niet-confessionele school, dat gesteund
werd door de liberalen, is de eerste instelling voor meisjes met een nieuw programma waarin
vanaf dan ook vakken opgenomen waren die voordien enkel aan jongens werden gegeven. De
school is dus een avant-garde voor het meisjesonderwijs. De affaire-Popelin die we reeds
uitvoerig in hoofdstuk 4 hebben besproken, was uiteindelijk de aanleiding voor het ontstaan
van la Ligue belge du droit des femmes in 1892 waarvan Popelin één van de stichters was. Na
419
Gubin (E.), Op. Cit., p. 427. 420
Gubin (E.), Op. Cit., p. 427-428. 421
Gubin (E.), Op. Cit., p. 153.
141
het ontslag van Frank, werd zij de secretaris-generaal van de Ligue. In 1905 richt ze de
Conseil National des Femmes Belges op. Zij was heel haar leven de drijvende kracht achter
het feminisme in België. Op 5 juni 1913 is ze gestorven.422
Louise Popelin: Louise Popelin was geboren op 11 april 1850 en was de zus van Marie
Popelin. Samen met twee andere vrouwen was zij de eerste die studies op hoger onderwijs
ondernomen had. In het academiejaar 1886-1887 studeerde ze af met een diploma in de
farmacie. Louise Popelin steunde haar zus erg in de feministische zaak en hielp dan ook mee
bij de oprichting van la Ligue Belge du Droit des Femmes. Ze stierf in 1937.423
Henri La Fontaine: Henri La Fontaine werd geboren in Brussel op 22 april 1854 uit een
liberale welstellende familie. In 1892 richt hij samen met enkele andere feministen La Ligue
belge du droit des Femmes . Tijdens zijn leven was hij zeer actief op vlak van het pacifisme.
Hij zag in het vrouwenstemrecht een manier om tot vrede te komen waardoor hij een sterke
voorstander was van het vrouwenstemrecht.424
Léonie La Fontaine: Léonie La Fontaine werd geboren in 1857 in Brussel uit een welstellende
liberale familie. Ze was de zus van Henri La Fontaine. Net zoals haar broer was ze een
pacifiste en een feministe.425
Joséphine Mathieu: Joséphine Mathieu is geboren in 1849 in Waterloo uit een welstellende
familie. Op 17 december 1869 stapt ze in het huwelijksbootje met Hector Denis. Vanaf het
begin van de oprichting van la Ligue Belge du Droit des Femmes in 1892 zette het koppel
zich actief in in de feministische strijd. Tot 1897 was Joséphine Mathieu zelfs de voorzitster
van de sectie sociale economie van de Ligue. Hoewel Joséphien Mathieu altijd in de schaduw
bleef van haar man, was ze altijd aanwezig in de Ligue en zeer doeltreffend. Ze stierf in
Ixelles op 2 februari 1905.426
Jeanne Brigode: Jeanne Brigode is geboren in Rummen op 30 mei 1870 in een welstellende
familie waar van een uitstekend onderwijs heeft genoten. In 1901 neemt ze deel aan de
422
Gubin (E.), Op. Cit., p. 459-462. 423
Gubin (E.), Op. Cit., p. 458-459. 424
Gubin (E.), Op. Cit., p. 352-353. 425
Gubin (E.), Op. Cit., p. 353-355. 426
Gubin (E.), Op. Cit., p. 396-397.
142
feministische diners die door de Ligue georganiseerd werden. Vanaf september 1902 was ze
de secretaris van de tweede internationale feministische congres dat in Brussel werd
gehouden. In 1903 wordt ze eerst schatbewaarder van de Ligue, vervolgens de lid van het
comité en ten slotte in 1908 secretaris. Op vlak van het feminisme was ze vooral actief in drie
domeinen: de verdediging van de burgerlijke rechten van vrouwen, het officieel onderwijs, en
de strijd voor de toegang voor vrouwen tot het stemrecht. Bij het aanbreken van de oorlog
heeft ze samen met Marguerite Nyssens en Louise Van den Plas op 8 augustus 1914 de Union
patriotique des femmes belges opgericht. In 1921 stonden Brigode op gemeentelijk vlak op
die kieslijsten van Vorst. Ze werd uiteindelijk tot gemeentelijke raadsgever verkozen en dit
heeft ze van 1921 tot 1927 uitgeoefend. Vervolgens was ze schepen van openbaar onderwijs
van 1921 tot 1927 en daarna van 1933 tot 1946. Vanuit deze functie heeft het officieel
onderwijs en de rechten van de vrouw sterk verdedigd. Ze stierf in 1952.427
Marguerite Coppin: Marguerite Coppin is geboren op 2 februari 1867 in Brussel en is door het
leven gegaan als misschien wel de enige auteur in België die men tot de stroming van het
naturalisme kon rekenen. Coppin bleef in haar werken wel trouw aan de vrouwelijke
stereotiepen van de 19de
eeuw wat door de meerderheid van de bevolking uiteraard wel
geapprecieerd werd, maar soms ook kritiek te verduren kreeg zoals van Marguerite Van de
Wiele. Uiteindelijk stond ze tijdens haar leven bekend als een grote dichteres en schrijfster
waardoor ze een prijs heeft gekregen van l‟Union littéraire en een bronzen medaille tijdens de
expositie in Luik. Ze stierf in 1931.428
Marguerite Van De Wiele: Marguerite Van De Wiele is geboren in Ixelles op 1 december
1857. Ze stond bekend als een goede schrijfster van romans die vaak feministisch getint
waren. Haar debuut in de literaire wereld heeft ze gemaakt in 1879 bij het publiceren van haar
roman Lady Fauvette die bekroond is geweest en een groot succes kende van Brussel tot
Parijs. Naast schrijfster, was ze ook journaliste. Vanaf 1882 schreef ze voor grote liberale en
neutrale kranten als L‟Indépendance belge, L‟Echo du Parlement, L‟Etoile belge, of Le Soir
en Le Petit bleu. Hoewel Van De Wiele zeer geïnteresseerd was is in de positie en de rechten
van een vrouw, werd ze toen toch niet echt bestempeld als een echte feministische militante.
Van De Wiele stond vanaf 1907 aan het hoofd van de sectie “boeken en pers” van de Conseil
427
Gubin (E.), Op. Cit., p. 79-81. 428
Gubin (E.), Op. Cit., p. 119-121.
143
National des Femmes Belges. Na de Eerste Wereldoorlog werd ze zelfs voorzitster van de
Nationale Vrouwenraad. Ze stierf in 1941.429
Hector Denis: Hector Denis is geboren in Braine-le-Comte op 20 april 1842. Hij was van
1892 tot 1894 rector van de Université Libre de Bruxelles alwaar hij ook les gaf in politieke
economie. Hij stond reeds vroeg bekend als de verdediger van enkele feministische
standpunten en dit allemaal ten zijde van zijn vrouw Joséphine Mathieu of ook wel mevrouw
Hector Denis genoemd. Vanaf het ontstaan van la Ligue Belge du Droit des Femmes in 1892
maakte hij deel uit van de beperkte groep mannelijke feministen zoals Louis Frank en Henri
La Fontaine. Hector Denis is altijd een zeer belangrijke bondgenoot geweest van la Ligue
Belge du Droit des Femmes, omdat hij een aantal feministische geïnspireerde wettelijke
hervormingen in de Kamer heeft verdedigd. Hij stierf op 10 mei 1913.430
429
Gubin (E.), Op. Cit., p. 554-555. 430
Gubin (E.), Op. Cit., p. 180-181.