DE VROUWELIJKE FOTOGRAAF: OPNIEUW BELICHT

[ VERSLAG VAN TESSA PERSIJN, 2012 ]

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

2

Een onderzoek van Tessa Persijn, 2012

“We zullen nooit weten wat de werkelijke

bedoeling achter een beeld is, nooit weten wat

een blik heeft waargenomen en wil

overbrengen. Het dieperliggende niveau van de

fotografie, dat wat wij denken en ons

voorstellen als we ernaar kijken, heeft het

realisme verdrongen. En de macht van de

suggestie heeft gewonnen van de bewijsplicht.”

Voorpagina en eerste pagina Afb 1: Inez van Lamsweerde, Kate Moss, 2005 Quote 1: Michel Frizot, Histoire de voir, de l’instant à l’imaginaire (1930-1970), serie Photopoche (3). Uit: Wanaverbecq, A. & Esterik, C. (2001). Willem Diepraam, Amsterdam: Focus Publishing. p. 15.

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

3 Voorwoord

Waarom is het werk van de vrouwelijke fotograaf het centrale

onderwerp van dit werk? Op mijn laatste vierdejaars-stage waren mijn begeleidster en ik de enige vrouwelijke fotografiedocenten aan het Koning Willem I college te ’s Hertogenbosch. Ook in de lessen die ik heb mogen bijwonen van collega’s kwamen vele lijsten met veelal mannelijke namen aan de orde die niet vergeten mochten worden. Is het echt zo een mannelijke wereld? Vrouwen waren vanaf 18391 net zo aangetrokken tot de fotografie als mannen, zij hadden ook de passie om hier geld mee te verdienen en dit als medium te gebruiken om zich te kunnen uiten. Het was makkelijker voor de vrouw om de fotografie binnen te treden, dan de traditionele kunstvormen, deze lat lag nog vele malen hoger.2 Het roept vragen op als we naar de fotografische tijdlijn kijken en zien dat deze voornamelijk door mannen wordt gedomineerd. Is het werk van de vrouw, gezien hun aantallen en kwaliteit, genoeg zichtbaar geweest?

1 In 1839 werden de processen van Daguerre en Talboit openbaar gemaakt, waardoor de fotografie op gang kwam. 2 Naomi Rosenblum, Women Photographers, 3

e editie, 2010, Abbeville Press Publishers,

New York, London

Zijn hun bijdragen begrepen in de context van de ontwikkeling van de fotografie? Op wat voor manier is de situatie veranderd in de afgelopen decennia? Dit werk is om aan te geven, dat de geschiedenis meer belangrijke vrouwen bevat dan misschien wel wordt gedacht. NB:Voor de afgedrukte versie: de links naar bronnen en databanken voor afbeeldingen zijn via de PDF-versie van dit drukwerk opvraagbaar op mijn blog: http://www.tessapersijn.wordpress.com onder het kopje ‘Afstuderen FHK-ABV 2012’.

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

4

Inhoud

Introductie Voorwoord p. 3 Inleiding p. 5 H. 1 Beknopte geschiedenis… p. 6

1.1 …over de vrouwelijke rol in de maatschappij p. 6 1.2 …over de vrouwelijke kunstenaar p. 7 1.3 Geschiedenis over de ontwikkeling van de fotografie p. 8

H. 2 De vrouwelijke fotograaf p. 9 2.1 De vrouwelijke fotograaf uitgelicht p. 9-11 2.2 De vrouwen die een verschil maakte Tina Modotti (1896-1942) p. 12-15 Margareth Bourke-White (1904-1971) p. 16-17 Diane Arbus (1923-1971) p. 18-19 Letizia Battaglia (1935) p. 20-21 Martine Frank (1938-2012) p. 22-23

Conclusie p. 24 Bronnen p. 25 Literatuur, Artikelen, Websites

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

5

Inleiding

Het werk van de de vrouwelijke fotograaf is misschien een aantal keer vergeten in de tijdlijn van de fotografie. In 1958 kwamen er geen vrouwen voor in de top tien van belangrijke fotografen3, terwijl de vrouw een aantal significante bijdragen heeft geleverd. Om de vrouwlijke aanwezigheid in de fotografie goed te kunnen belichten zal ik dit onderwerp in hoofdstuk één eerst in de relevante historische context plaatsen. In hoofdstuk één bespreek ik de voorgeschiedenis van de fotografie en een aantal vrouwen die ook in de voorgeschiedenis een belangrijke bijdrage hebben geleverd in de ontwikkeling van de fotografie. Ik ga in hoofdstuk twee in op een aantal vrouwen die zeker de moeite waard zijn om te onthouden binnen de geschiedenis van de fotografie. Het gaat daarbij niet zo zeer om de mate van beroemdheid, maar meer om bepaalde beroepsmatige of fotografische keuzes en welke bijdrage deze keuzes hebben geleverd aan de fotografie. Soms met feministische inslag. Laten we beginnen met de geschiedenis.

3 Keith Davis, An American Century of Photography: From Dry-plate to Digital (Kansas City: Hallmark Cards, 1999), p. 296

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

6

H. 1

Beknopte

geschiedenis…

Om het werk van de vrouw binnen de fotografie goed te kunnen plaatsen wil ik graag openen met de historische context. Het is belangrijk om een duidelijk beeld van de geschiedenis rond dit onderwerp te krijgen, alvorens dieper in te gaan op de fotografen zelf. De fotografen staan immers niet op zichzelf, maar hebben gereageerd op de ontwikkelingen om hen heen. Vervolgens kunnen de ontwikkelingen van de vrouwen binnen de fotografie misschien niet los gezien worden van vrouwen binnen de kunsten algemeen. Daarom zal de historie van de vrouwelijke kunstenaar ook in dit hoofdstuk aan bod komen.

1.1 Beknopte geschiedenis over de vrouwelijke rol In de negentiende eeuw was de rol van de vrouw nog erg eenduidig: ze had de taak om kinderen te baren, voor het huishouden te zorgen, en de man te verzorgen. Een klassiek, ouderwets beeld, zoals wij nu zeggen. Maar in die tijd, blijkbaar onderbouwd. Met argumenten als het mooie uiterlijk, wat haar op hetzelfde niveau als een kind zou brengen, was zij gedoemd om een fysiek en geestelijk zwak leven te leiden. De vrouw had geen noodzaak zich te bemoeien met de buitenwereld, haar wereld was binnen, zo had zij bijvoorbeeld ook geen stemrecht, want de man was tenslotte de stem van de vrouw. Kernwaarden voor dit leven waren: bescheidenheid, passiviteit en terughoudendheid. In 1810 werd dit zelfs vastgelegd in de Napoleontische Code Civil, waar het Burgerlijk Wetboek van de 19e eeuw op was gebaseerd. Een belangrijke verschuiving in dit ‘onrecht’ deed zich voor aan het einde van de negentiende eeuw. In 1861 richtte Betsy Perk een organisatie op die de "arbeidszin" onder vrouwen moest opwekken. Dit was de Algemene Nederlandse Vereniging Arbeid Adelt. Zij zorge ervoor dat vrouwen werden toegelaten tot het middelbaar onderwijs. De weg vrijmaken naar het hoger onderwijs was weer een heel andere stap, die uiteindelijk gezet is door Aletta Jacobs. Hoewel vrouwen nu ook konden studeren, duurde het nog tot halverwege de twintigste eeuw totdat dit ook werkelijk werd geaccepteerd. Maar de emancipatie van de werkende vrouw was begonnen.

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

7

1.2 Beknopte geschiedenis over de vrouwelijke kunstenaar

Dolle mina was een uitgesproken feministische groep en beweging. Zij voerden in de jaren zeventig actie voor gelijkheid tussen man en vrouw. De kunst werd in deze tijd ook wakker. Tot aan de jaren zeventig bleek het toch nog angstvallig stil in de vrouwelijke hoek van de kunst. Ja, de vrouwelijke kunstenaars konden hun werk steeds meer verspreiden, en hun namen werden langzaam aan ook bekender, maar pas vanaf de luide schreeuw van de jaren zeventig zijn de vrouwen duidelijk en in sneltreinvaart aanwezig in de kunst. Niet te vergeten: ook om de voorgaande vrouwelijke kunstenaars te belichten. De rol van de vrouw in de kunst wordt hard aangepakt, bijvoorbeeld door Zoë Leonard met haar Vagina-expositie (afb.2). Uit de vaste tentoonstelling van achttiende eeuwse werken verwijderde zij elk schilderij waar een man op verbeeld stond. Op de lege plaatsen hing zij een foto van een vagina.

Afb. 2: Zoë Leonard, Vagina, Documenta IX, 1992

Van de pas op leeftijd beroemd geworden Louise Bourgeois weten we dat zij haar kunst gebruikt als een uiting voor de frustratie van de traumatische ervaringen uit haar jeugd. Haar oeuvre omvat duidelijke verwijzingen naar mannelijke geslachtsdelen. Ze wordt ook wel gezien als de pionier van de feministische kunst. Op het portret hier onder heeft Louise een van haar sculpturen onder haar arm, een grote penis.

Afb. 3: Mapplethrope, Louise Bourgeois, 1982

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

8

1.3 Geschiedenis over de ontwikkeling van de fotografie

De eerste foto werd geschoten in 1839. Bij iedere daar op volgende stap in de ontwikkeling van de fotografie wordt een man genoemd. Vergeten zijn echter vrouwen als de Chinese wetenschapper Huang Lü, die aan het begin van de negentiende eeuw een lens toegevoegd zou hebben aan de camera obscura. Of Friederieke Wilhemina von Wunschen: een Duitse schilder/uitvinder. Zij woonde in 1839 in Parijs en vond een nieuw proces uit met lichtgevoelige zilverzouten. Hierdoor was het mogelijk een foto op ware grote vast te leggen, maar ook miniatuur-portretten. In het proces wat ze in geschrift overhandigde aan de Duitse ambassadeur in Frankrijk ontbraken de specificaties over het wezenlijke scheikundige proces, waardoor men nu niet thuis kan brengen of ze met het Daguerrottype werkte of het proces van William Talbot. Lee Miller kwam in 1929 naar Europa, nadat ze was opgegroeid in Amerika en daar was geschoold in de kunsten. Ze heeft als model gewerkt maar had ambities om fotograaf te worden. Lee Miller was gedurende drie jaar Man Ray's leerlinge, geliefde, model en muze. Bij toeval ontdekte ze in deze periode het proces van solarisatie4, waar Man Ray in zijn werk veel gebruik van heeft gemaakt. Door hun nauwe samenwerking zijn veel foto’s die eigenlijk aan Man Ray zijn toegekend, eigenlijk gemaakt door Miller. Een belangrijke mijlpaal binnen de ontwikkeling van de fotografie is de ontwikkeling van het negatief in 1930. Hierdoor ontstond er een ander,

4 Solarisatie is het ontstaan van een positief in plaats van negatief beeld na sterke overbelichting. Dit effect ontstaat als je in de doka het licht even aan en weer uit doet.

meer toegankelijk ontwikkelingsproces, waardoor de fotografie dichter bij de burger, dus ook dichter bij de vrouw kwam. Tussen de twee Wereldoorlogen vierde het vak van de fotograaf hoog tij. Vooral vanuit de journalistiek kwam er een grote vraag naar beeldmateriaal. Mede door de verbeterde productie van papier en kleuren waren de foto’s ook steeds beter af te drukken. De eerste toegankelijke (volledig correcte) kleurenfoto werd gemaakt in 1960. Dit bood een nieuw bereik voor de fotografen en kunstenaars.

Afb. 4: Man Ray, Nude, 1929. Voorbeeld van het

solarisatieproces.

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

9 H. 2

De vrouwelijke fotograaf

In hoofdstuk één heb ik al verscheidene vrouwen belicht die een wezenlijke bijdrage hebben geleverd aan het ontwikkelingsproces van de fotografie en hebben we in het kort gezien hoe de geschiedenis omgaat met de vrouw in de kunst. In dit hoofdstuk wil ik in gaan op de kijk van de vrouwelijke fotograaf, die wezenlijk kan verschillen van een mannelijk oogpunt. Dit wordt hier onder in 2.1 ‘De vrouwelijke fotograaf uitgelicht’ nader toegelicht. In 2.2 benoem ik vijf vrouwen die in mijn ogen een wezenlijke bijdrage hebben geleverd aan de fotografie. Dit kan zijn door ergens de eerste vrouw in te zijn en zo een weg te banen voor andere vrouwen binnen een carrière, of een bijdrage van fotografische kwaliteit die niet onopgemerkt mag blijven.

2.1 De vrouwelijke fotograaf uitgelicht “Ik wilde geen vrouwelijke fotograaf zijn…dat zou me maar beperken. Ik wilde een fotograaf zijn die vrouw was.” -- Eve Arnold De bovengenoemde uitspraak van Eve Arnold geeft in één zin weer waar veel vrouwen in deze professi tegenaan liepen. De vrouwen met de

camera in de hand werden veelal in het hokje van de familiefotografie, bruidsfotografie of kinderfotografie geduwd en werden al helemaal niet voor serieus kunstenaar aangezien. Als we terugkijken, kan Catharine Weed Barnes worden gezien als de eerste vrouw die van fotografie haar professi maakte rond de eeuwwisseling van 1900. Zij fotografeerde huiselijke taferelen voor tijdschriften en schreef zelfs artikelen over fotografie. Zij promootte in lezingen het medium fotografie onder de welgestelde vrouwen als ‘een verrijking van de beleerde, van klasse afkomstige en redelijk creatieve vrouw’.

Afb.5: Catharine Weed Barnes, Single five

o’ clock tea, 1890

Mannen uit deze tijd zagen het medium op den duur ook wel als geschikt voor vrouwen: onder het mom van ‘de eenvoud van een druk op de knop’ was het simpel genoeg voor vrouwen om uit te voeren. Steeds meer vrouwen ondervonden de mogelijkheid om te gaan

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

10

fotograferen voor printmaterialen als tijdschriften en kalenders, om het dagelijkse leven of religieuze taferelen in op te nemen. De feministische golf in de fotografie heeft dezelfde rol als die van de kunst in de zestiger jaren. Vrouwen lieten weten dat zij hetzelfde werk konden doen en ook op dezelfde manier gerenomeerd konden worden. Als we terugkijken naar puur het vrouwelijke werk in de fotografie in de afgelopen honderd jaar, zien we weinig verschil met het werk van de mannen in de afgelopen jaren. Dezelfde onderwerpen worden aangehaald, er wordt op persoonlijke en onpersoonlijke manier gefotografeerd, van dichtbij en ver af. Uiteindelijk heeft de feministische golf in de fotografie wel mogen zorgen voor een nieuwe kijk op het portret. Dan heb ik het in de eerste instantie over het zelfportret. We zien na de golf vol feminisme, uitgesproken seksistische beelden, schreeuwende beelden, het intieme portret opkomen. Een mooi voorbeeld hiervan is het zelfportret van Judy Dater uit 1981 (afb.). In 1988 begon Annette Messager met haar serie My vows (afb.)

In een grote cirkel exposeerde ze uiteindelijke grote aantallen kleine foto’s van lichaamsdelen van verschillende mensen: oud en jong, man en vrouw. Het geeft een uitspraak weer over identiteit, of goed gezegd: over de misverstanden rondom identiteit. Het is een bewuste mix van identiteit. De wirwar van lichaamsdelen kan ook gezien worden als ‘la petite morte’. Wat kan staan voor het verliezen van jezelf tijdens seks. Ze wil hiermee duidelijk maken dat je met seks nooit dichter tot jezelf kunt komen, maar alleen maar verder bij jezelf vandaan drijft… De rol van de vrouw in de fotografie lijkt er één te zijn met vele voor- en nadelen. Misschien is dit zo in elk werkveld? Misschien zowel voor man als voor vrouw? Het fenomeen blijft natuurlijk bestaan, dat net zoals in

andere beroepen, mannelijke kwaliteiten anders inzetbaar zijn dan vrouwelijke kwaliteiten. Zo paste het ‘ellebogenwerk’ bij fotojournalistiek niet het straatje van Mary Ellen, maar in de tegenwoordige tijd krijgt zowel de man als de vrouw voldoende creatieve ruimte om de wereld van de fotografie en de eigen binnenwereld nog beter onder de loep te nemen. Er is misschien een strijd geweest, maar ‘Worstel en kom boven’ heeft hierin voor een goede kijk naar Het Zelf gezorgd en naar het werk van de concurrent. In dit geval misschien voornamelijk de mannelijke collega’s.

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

11

Afb.6: Judy Dater, Self-portrait with stone, 1981

Afb.7: Annette Messager, My vows, 1990

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

12

2.2 Vijf vrouwen die een verschil maakte binnen de fotografie

In dit hoofdstuk neem ik een aantal vrouwelijke fotografen onder de loep. Per fotograaf ga ik in op de reden waarom ik juist voor deze fotograaf heb gekozen. Deze meer ingezoomde verhalen kunnen weer een licht werpen op de gemaakte fotografische keuzes en de redenen hiervoor. Ik behandel vrouwen die geboren zijn in de periode 1890 tot 1960, omdat dit ook binnen de fotografie turbulente tijden waren: het was de opkomst van de fotografie, maar ook de opkomst van de vrouw in het werkveld. Niet te vergeten besla ik hier ook de periode van de Tweede Wereldoorlog mee, wat ook voor de keuzes van fotografen grote gevolgen had. Meer over deze gevolgen lees je bij Margareth Bourke White. Helaas heb ik nu eenmaal niet de gelegenheid binnen dit werk om alle belanghebbende vrouwelijke fotografen te behandelen. Naast deze vijf fotograferen zijn er zeker nog meer sleutelfiguren in de opkomst van de fotografie. Maar met deze vijf fotografen doe ik een poging een globaal beeld van de invloed van de vrouw in dit vakgebied weer te geven.

Tina Modotti (1896-1942)

Pure your gentle name, pure your fragile life, bees, shadows, fire, snow, silence and foam,

combined with steel and wire and pollen to make up your firm

and delicate being. —Pablo Neruda’s epitaph for Tina Modotti

Afb.8: Edward Weston, Tina Modotti, 1921 Tina Modotti was één van de sleutelfiguren in de Mexicaanse postrevolutionaire renaissance, net als schilders Frida Kahlo en Diego Rivera en medefotograaf Lola Àlvarez Bravo. Ze werd in 1896 geboren in Mexico. Voor werk is haar familie in 1906 verhuisd naar Amerika, waar zij eerst in de textielindustrie werkte maar later actrice is geworden. Ze trouwde met een acteur en verhuisde naar Hollywood. Daar werd ze minnares van Edward Weston. Nadat haar man in 1921 was overleden reisde Edward Weston haar terug achterna naar Mexico, waar zij zijn assisstente werd. In Mexico vond ze de inspiratie om zelf te fotograferen. Ze publiceerde haar werk uiteindelijk in magazines als ‘Mexican Folkways’ en ‘Formas’. Tina Modotti presteerde het als eerste vrouw een revolutionaire fotografische expositie binnen Mexico te openen. Modotti’s vroege werk omvat close-ups van stillevens van bloemen, wijnglazen en stoffen. Haar eigens stijl had ze nog niet gevonden, het leek erg veel op Weston zijn werk.

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

13

In 1927 werd ze lid van de Communistische partij, wat grote gevolgen had voor haar persoonlijk en voor haar werk als fotograaf. Ze ging zich richten op phet fotograferen van mensen en politieke taferelen. Als ze nu objecten fotografeerde, hadden deze een boodschap, een lading. De objecten waren niet meer decoratief. Ze had veel contact met Frida Kahlo en Diego Rivera. Van deze laatste schilder was zij vaste fotograaf om zijn muurschilderingen vast te leggen. In plaats van de stillevens die ze in stijl van Weston overnam, werd ze nu steeds meer een documentaire fotograaf van het Mexicaanse straatleven en haar politieke overtuigingen verschenen in haar beelden. Na drie jaar bezig te zijn met deze manier van fotograferen werd ze gedeporteerd. Ze zou een aanslag hebben beraamd op President Pasqual Ortiz Rubio. Haar fotografische werk lag stil toen ze in Duitsland en in Rusland woonde. Ondanks haar grote politieke overtuigingen twijfelde ze aan haar eigen keuze voor documantaire fotografie. Ze worstelde met het feit dat ze vrouw en fotograaf was. Zo begon ze eens in een brief aan Weston met de woorden: “…solve the problem of life by losing myself…in art”. Ze bekritiseerde vrouwen in het algemeen als ‘te mooi’ waardoor vrouwen het niet in zich konden hebben zichzelf helemaal te verliezen in kunst en een boodschap overbrengen. Hierdoor zouden ze nooit zo goed worden als mannen in dit vakgebied.5 Toch mag ze reeds erg geroemd om haar documentaire werkzaamheden. Ze heeft de Mexicaanse revolutie ingrijpend en uniek vastgelegd en heeft door haar keuze in de politiek een eigen beeldtaal ontwikkeld. Ze heeft een eigen stijl weten te vinden in de intrigerende manier waarop ze de revolutie vastlegde. Wat dat betreft heeft ze de toen geldende tijdsgeest in Mexico weten te omzeilen. Want zij was niet de vrouw die de toen nog geldende 19e eeuwse moraliteit droeg waarin vrouwen alleen taken

5 Rosenblum, Women photographers, p. 170

opgelegd kregen die bij hun geslacht pasten en geen enkele vorming ondergingen. Ze heeft hierin een pad weten te openen voor de vrouwen na haar die ook ambitieus waren.

Afb.9: Tina Modotti, Mexicaanse sombrero met hamer en sikkel, 1927

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

14

Afb.10: Tina Modotti, Lelies, 1924

Afb.11: Tina Modotti, Parade van arbeiders, 1929

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

15

Margaret Bourke-White (1904-1971)

Afb.12: Margaret Bourke-White,

Selfportrait, 1935 Margaret Bourke-White was de eerste vrouwelijke oorlogsfotograaf en de eerste vrouwelijke fotograaf die mee mocht op een oorlogsmissie. Daarnaast was ze als eerste vrouwelijke fotograaf werkzaam voor Life Magazine van Henry Luce. Ze groeide op in New Jersey, waar ze zelf zegt het perfectionisme van haar vader te hebben geleerd en de sterke motivatie tot zelfontwikkeling van haar moeder heeft meegekregen. Margaret, haar broer en haar zus zeggen alle drie succesvol geworden te zijn door de instelling van hun ouders, broer Roger zei hier ooit over: “My parents are Free Thinkers who were intensely interested in advancing themselves and humanity through personal achievement.” Ze heeft verschillende opleidingen aangedaan, maar slaagde uiteindelijk bij Cornell University met een fotografische studie naar de campus, inclusief haar verblijfsplaats binnen Risley Hall.

Een jaar na haar studie zette ze zelf een commerciële studio op in Cleveland, Ohio waar ze begon met architectuur- en industriële fotografie. Door zowel haar technische als sociale vaardigheden bleek ze succesvol in de industriële branche. Ze heeft onder meer gewerkt voor de grote Otis Steel Company. Ze ondervond technische problemen bij het fotograferen van heet staal. De gloeiende, rode stukken konden niet vastgelegd worden met de techniek van toen. Margaret loste dit op door een nieuwe stijl magnesium-flits mee te brengen. Deze werd vastgehouden door assisstenten en produceerde genoeg wit licht om het gloeiende staal niet als zwarte vlekken op de foto te krijgen. Voor het eerst was gloeiend staal duidelijk en herkenbaar in beeld. In 1929 koos Bourke ervoor om bij Fortune Magazine te gaan werken. De foto’s van de industrialisering raakte ze niet meer kwijt aan magazines door de financiële catastrofe in deze branche. In 1930 werd ze de eerste Westerse fotograaf die wie foto’s mocht maken van de Sovjet-industrie. In datzelfde jaar gaf Frank Crowninshield (editor van Vanity Fair) tijdens de opening van het prestigieuze U.S. Camera Annual voor het eerst publiekelijk te kennen: “It may be women who will lead our coming revolution for, already, many of them have shoen amazing originality and depth of feeling”.6 Tot 1935 was ze werkzaam voor Fortune, maar toen ze werd uitgenodigd door Henry Luce om voor Life Magazine te gaan werken, had dat haar voorkeur. Voor Life Magazine is Brouke dertig jaar werkzaam geweest als oorlogsfotograaf. Door haar werk voor dit blad verscheen er in 1936 een vernieuwend artikel in Life: de groter wordende rol van de vrouw binnen de fotojournalistiek werd aangekondigd met een cover en verhaal van Margaret. Haar werk besloeg de twee hoofdzaken van een nieuwe visie: het vieren van de kracht van Amerika en de nieuwe kijk van de media op de

6 Naomi Rosenblum, Women Photographers, p. 179

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

16

mensheid. Hierdoor was ze succesvol in wat ze aangreep. Ze zocht uitdagingen, hoewel het niet in de tijdsgeest paste ging haar carrière voor haar privé leven. Ze heeft hard moeten vechten voor een gelijke plaats naar de mannen maar heeft zichzelf kunnen bewijzen. Eerst in de industriële tak. Vervolgens is haar oorlogsfotografie vernieuwend geweest. Ze kwam dichtbij en hield haar onderwerpen helder en visueel krachtig met veel expressie en menselijkheid. Margaret populariseerde fotojournalistiek door hier meerdere boeken over te schrijven en deze te laten drukken in combinatie met haar eigen fotografische werk. Haar keuze om ‘zonder gouden kettingen te leven’ heeft haar succesvol gemaakt. Hierdoor was ze in staat om te blijven reizen voor haar fotografie. Ze heeft succesvol werk geleverd in Korea, na haar foto’s van het bombardement op Moskou in 1941 voor Life was ze de eerste vrouwelijke oorlogscorrespondent voor de Defense Department om vervolgens in 1942 de eerste vrouw op missie naar Noord-Afrika te gaan. De keuze om in haar tijd in de industrie te gaan werken was een gewaagde. Ze moest hard werken om zich in het mannenwereldje te laten gelden. Ze heeft zichzelf zeker bewezen met de uitvinding van het magnesium. In haar oorlogsfotografie heeft de traditionele associatie van sociaal belang met de vrouwelijke natuur zichzelf erg nuttig bewezen.7 Uiteindelijk symboliseerde Bourke ‘de nieuwe vrouw’ van de jaren dertig en veertig, net als Francis Benjamin Johnston eerder had gedaan.

7 Noami Rosenblum, Women Photographers, p. 213

Afb.13: Margaret Bourke White, Hand of unseen South Korean holding severed head of North Korean communist guerrilla, Cholla Poktuk, Korea, 1952

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

17

Afb.14: Margaret Bourke White, Gandhi with spinning wheel, 1946

Bourke is uiteindelijk ook bekend geworden in India en Pakistan om haar foto’s van Gandhi. Volgens Somini Senupta8, wie over haar foto’s schreef: “…gut-wrenching, and staring at them, you glimpse the photographer’s undaunted desire to stare down horror.” Bourke registreerde straten vol lijken en dode slachtoffers met open ogen. “Her photographs seem to scream on the page.”

8 Correspondent voor New York Times, 2012

Afb.15: Margaret Bourke White, untitled, 1953

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

18

Diane Arbus (1923-1971)

Afb.16: Diane Arbus, selfportrait, 1945

Diane Arbus fotografeerde actief in de tijd van het sociale portret, maar wist het portret naar haar eigen hand te zetten door bijzondere groeperingen onder de aandacht te brengen als travestieten zonder er doekjes om te winden. Met haar onderzoek naar het mannelijk lichaam en vervreemdende familielevens wist ze de weg te banen voor andere vrouwelijke fotografen om dit onderwerp aan te kunnen snijden. Ze groeide op in New York, waar ze met fotograaf Allan Arbus trouwde. Ze werkten veel samen als modefotografen waarin zij de styliste was. In deze tijd was het vaak zo dat vrouwen als assisstenten van de mannen werden gezien. Of ze nu zelf fotografeerden of niet: ze waren nooit volwaardig. 9 Vrouwen waren nog voornamelijk werkzaam in in de ondersteundende activiteiten, verkoop en binnen ziekenhuizen en musea.

9 Naomi Rosenblum, Women Photographers, p. 232

Ze gaf door de onderwerpen die ze koos en de manier van portretteren van personen een psychologische significantie mee aan haar werk. Dit zorgde er voor dat het bedekte naakt niet meer direct werd geassocieerd met pornografie. Diane is van mening dat iedereen op aarde een bepaalde rol speelt, deze wordt dagelijks uitgevoerd. Sommige mensen kiezen er voor meerdere rollen aan te nemen, zoals een man die ook de rol van vrouw aan neemt. Zij probeert dit openbaar en bespreekbaar te maken. Ze had een intrinsieke motivatie zich als assisstent van haar man los te maken en ook voor zichzelf te fotograferen. Zo zei ze eens: “I really believe there are things that nobody would see if I didn’t photograph them.” Dit is de voornaamste reden waarom ze niet puur het sociale portret van de tijd wilde vastleggen: vele fotografen waren bezig het leven om zich heen te fotograferen, wat zich vaak op straat afspeelde. Maar sommige onderwerpen zouden op deze manier taboe zijn gebleven in het werkveld. Net als Lizette Model werkte ze hier niet aan mee en ging haar eigen pad. De puurheid in de fotografie van Diane Arbus, en de manier waarop ze dingen vastlegden precies zoals ze waren en met interesse voor de donkere kanten (ook al wilde mensen dat eigenlijk niet altijd weten) werden in de eerste instantie als aanstootgevend beschouwd. Later werd het als toegevoegde waarde voor het sociale portret gezien. Vele fotografen volgenden haar voorbeeld op.

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

19

Afb.17: Diane Arbus, Boy with toy-grenate, 1962

Afb.18: Diane Arbus, transsexual, 1967

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

20

Letizia Battaglia (1935-heden)

Afb.19 Letizia Battaglia, met Franco

Zecchin in Palermo, 1987

Letizia Battaglia vocht samen met haar tweede man Franco Zecchin tegen de criminaliteit van de maffia op Sicilië door foto’s te publiceren van liquidaties en de gevolgen die dit had voor de vrouwen op Sicilië. In 1985 won ze de W. Eugene Smith Grant for Humanistic Photography. Ze ging naar school bij de nonnen terwijl haar vader bij de marine zat en haar moeder Italië door reisde ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Om vrij te kunnen zijn trouwde ze op vijftienjarige leeftijd, ze hoefde nu niet meer bij de nonnen te wonen en kreeg haar eerste dochter op zestienjarige leeftijd. In 1967 raakte Battaglia depressief, waardoor ze in aanraking kwam met Freudiaans psycholoog Fransesco Corrao. Hij moedigde haar vrijheid aan waardoor ze eind jaren zestig haar eerste man verliet om te gaan fotograferen. In 1969 ging ze schrijven en fotograferen voor de linkse

krant L’Ora. In de eerste instantie koos ze voor de fotografie naast haar schrijvend werk om de artikelen beter te kunnen verkopen als zijnde een totaalaanbod. Begin jaren zeventig richtte ze zich alleen nog op fotografie. In Italië waren er tot 1970 weinig vrouwen die zich inlieten met de fotojournalistiek, het werd nog steeds als een mannenwereld ervaren. Als politiek en ecologisch activiste zag Letizia de noodzaak om de activiteiten van de maffia in Palermo voor de media in kaart te brengen. Ze liet de mensen de invloed van deze door mannen geregeerde wereld zien. Deze had veel invloed op het leven van de Siciliaanse vrouw. Battaglia vormde nadat ze was verkozen tot politica in de politieke raad een nieuwe politieke partij. Deze partij genaamd ‘The Rete’(netwerk) was speciaal opgericht tegen de praktijken van de maffia. In de jaren negentig begon ze een uitgeverij voor de vrouwen- en mensenrechten. Letizia bewerkstelligde het om een ander soort sociaal portret in kaart te brengen door zich te richten op de maffia, zijn groeiende illegale drugshandel en de vergeldingen. Ze heeft zo een 600.000 foto’s gemaakt. Dochter Shobba begon in 1980 met fotograferen, zij pakt de aristocratie om hetzelfde effect weer te geven.

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

21

Afb.20: Letizia Battaglia, Rosaria Schifani op de begrafenis van haar man,

een bodyguard tijdens de moord op Giovanni Falcone, 1992

Afb.21: Letizia Battaglia, Prostituee en haar klanten vermoord, Palermo, 1982

Afb.22: Letizia Battaglia, Jongens en duif op begrafenis, 198?

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

22

Martine Franck (1938-2012)

Afb.23: Henri Cartier-Bresson (haar man), Martine Franck, 1972

Martine Franck nam het portretteren van vrouwelijke kunstenaars als hoofdzaak in de tijd van het feministische bewustzijn. Ze vond een manier om dichter bij mensen te komen door ze te fotograferen. In haar carrière was ze een van de weinige vrouwelijke fotografen binnen het agentschap van Magnum. Ze heeft sinds haar studies aan de University of Madrid (1956-57) en École du Louvre, Parijs (1958-62) gefotografeerd in China, Nepal en India. Het fotografische vak heeft ze vervolgens verder in de praktijk mogen leren van Eliot Elisofon en Gjon Mili, voordat ze in 1964 in Parijs ging wonen als freelancer voor grote namen als Fortune, Vogue en Magnum. In 1984 werd ze bij de laatst genoemde volwaardig lid, wat nog maar

weinig vrouwen is gelukt.10 Martine had voornamelijk interesse in de sociaal georiënteerde agentschappen als Viva. Ook Martine Frank liet zich in de jaren zeventig inspireren door het opkomende feministische bewustzijn. Deze aandacht vinden we terug in haar werk doordat ze in het begin veel vrouwelijke kunstenaars fotografeerde binnen Parijs om deze onder de aandacht van de mensen te brengen. Door het fotograferen van voornamelijk buitenlandse kunstenaars die werkzaam waren in Parijs ten tijde van de Tweede Wereldoorlog legde ze een interessant archief met een tijdsbeeld aan waar we nu een beroep op kunnen doen in de geschiedenis van het leven in Parijs van die tijd. Franck zag het als een voordeel om als vrouw te fotograferen. Zo noemt ze in The Wall Street Journal in 2011 het fotograferen van 92-jarige kunstenaar Marc Chagall een verleidingsspel.11 Ze wist dicht bij de mensen te komen waardoor er pure en echte beelden ontstaan, van echte personen. Het was een sociaal portret van het Franse straatbeeld van die tijd.

10 Deze weg was eerder vrijgebaand door Eve Arnold en Inge Morath in 1979, 32 jaar na de oprichting. 11

Wall Street Journal, 2011

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

23

Afb.24: Martine Franck, Kinderbibliotheek, 1965

Afb.25: Martine Franck, Balthus, Magnum, 19??

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

24 Conclusie

Door deze uiteenzetting hoop ik een gedeelte bij te hebben gedragen aan een inzicht in de werkzaamheden van de vrouw binnen de vanaf 1900 opkomende fotografie. De bijdrage van de vrouw is er één die in mijn ogen niet overgeslagen kan worden, dit hoop ik duidelijk te hebben gemaakt met de voorbeelden in dit werk. Ik heb juist niet de meest bekende vrouwen beschreven in dit werk, het geeft aan dat er nog zo veel meer kwalitatief goed werk is wat onderbelicht blijft. Door organisaties als Women Photographers Organisation, die ook boeken uitbrengen met een ode aan de bijdragen van de vrouwelijke fotografen, onstaat er een steeds completer beeld van de fotografiegeschiedenis. Ondanks sommige succesverhalen was hun bijdrage in dit vakgebied niet altijd vanzelfsprekend te noemen, maar zeker ook niet zo schaars als men soms dacht. Vrouwen hebben nog voor de piek in het feminisme de camera zelf ter hand genomen. Toch zul je misschien denken als je de tekst leest: “Waarom gingen de meeste van deze vrouwen als assisstenten in de leer bij de mannelijke concurrenten?” Het was een noodzaak om toch in het daglicht te komen staan. Als een gerenomeerd fotograaf van die tijd jou serieus nam als assisstent, had je meer kans het verder te schoppen. Maar dan zou je je als vrouw wel los moeten kunnen worstelen uit de rol van assisstent.12

12

Zie pagina 18

In dit werk zien we vooral veel sociaal portret en documentaire terug. Dit is behalve doordat de vrouw mannengebieden ging ontginnen, ook een kwestie van plaatsing in de tijd. Het waren veranderende tijden en fotografie was nog steeds een medium om een tijdsbeeld mee vast te leggen door het portretteren van belanghebbende mensen, gebeurtenissen en een inzicht in het leven in die tijden. Als inleiding heb ik een kort beeld willen schetsen, ook van de vrouwelijke rol in de kunst. Fotografie sloot hier weer later bij aan. Er zijn nog veel meer vrouwen die geroemd kunnen worden door hun bijdrage. Ik heb een keuze gemaakt gebaseerd op de prestaties van de vrouwen en een verspreiding in werkveld over de tijd willen nemen. Het is nog niet zo dat vrouwen overal evenveel verdienen als mannen binnen dit vak in het huidige 2012, daarom is een opnieuwe belichting van de bijdrage en de kwaliteit van dit werk zo belangrijk. Door de digitale fotografie zijn er nog meer vrouwen gaan fotograferen. Zijn de genoemde fotografen allemaal feministen? Ja en nee. Ja, omdat deze vrouwen moeite hebben willen doen een nieuwe weg in te slaan, speciaal voor het recht van de vrouw om bepaalde onderwerpen te kunnen fotograferen en evenveel te verdienen als mannen. Of omdat ze opgenomen wilde worden in dezelfde organisaties als mannen. Maar ook weer niet, omdat een feminist een te nauw beeld zou geven van de werkzaamheden in het vakgebied. Het gaat niet alleen om de vrouw, Diane Arbus probeert een heel vergeten of weggedrukt gedeelte van het straatbeeld uit te lichten. Dit heeft niets te maken met man of vrouw zijn.

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

25 Bronnen

Literatuur Naomi Rosenblum, A history of women photographers, Abbeville Press Publishers, New York, London, 3e editie, 2010 (ook beknopt online hier te vinden) Ad Visser, De tweede helft: Beeldende kunst na 1945, SUN, 5e druk, 2007 Honour & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Meulenhoff, 11e druk Artikelen De 19 meest beroemde vrouwelijke fotografen, Professional photographer, augustus 2012 Veranderende kijk op vrouwen vanuit camera industrie, Digezine, januari 2010 Dappere pionier voor vrouwelijke fotografen, Trouw, 2012

Webpagina’s Pierre G. Harmant “Apropos: Anno Lucis 1839”, 1977 VPRO over Lee Miller Tina Modotti: modotti.com

De vrouwelijke fotograaf opnieuw belicht

26

Afbeeldingenlijst Link Afb. 1: Inez van Lamsweerde, Kate Moss, 2005 Link Afb. 2: Zoë Leonard, Vagina, Documenta IX, 1992

Link Afb. 3: Mapplethrope, Louise Bourgeois, 1982 Link Afb. 4: Man Ray, Nude, 1929. Voorbeeld van het solarisatieproces Link Afb. 5: Catharine Weed Barnes, Single five o’ clock tea, 1890 Link Afb. 6: Judy Dater, Self-portrait with stone, 1981 Link Afb. 7: Annette Messager, My vows, 1990 Link Afb. 8: Edward Weston, Tina Modotti, 1921 Link Afb. 9: Tina Modotti, Mexicaanse sombrero met hamer en sikkel, 1927 Link Afb. 10: Tina Modotti, Lelies, 1924 Link Afb. 11: Tina Modotti, Parade van arbeiders, 1929 Link Afb. 12: Margaret Bourke-White, Selfportrait, 1935 ( bevat geen link meer: site is tegenwoordig geblokkeerd) Link Afb. 13: Margaret Bourke White, Hand of unseen South Korean holding severed head of North Korean communist guerrilla, Cholla Poktuk, Korea, 1952

Link Afb. 14: Margaret Bourke White, Gandhi with spinning wheel, 1946 Link Afb. 15: Margaret Bourke White, untitled, 1953 Link Afb. 16: Diane Arbus, selfportrait, 1945 Link Afb. 17: Diane Arbus, Boy with toy-grenate, 1962 Link Afb. 18: Diane Arbus, transsexual, 1967 Link Afb. 19: Letizia Battaglia, met Franco Zecchin in Palermo, 1987 Link Afb. 20: Letizia Battaglia, Rosaria Schifani op de begrafenis van haar man, een bodyguard tijdens de moord op Giovanni Falcone, 1992 Link Afb 21: Letizia Battaglia, Prostituee en haar klanten vermoord, Palermo, 1982 Link Afb. 22: Letizia Battaglia, Jongens en duif op begrafenis, 198? Link Afb. 23: Henri Cartier-Bresson (haar man), Martine Franck, 1972 Link Afb. 24: Martine Franck, Kinderbibliotheek, 1965 Link Afb. 25: Martine Franck, Balthus, Magnum, 19??