1

WPROWADZENIE Pod pojęciem „powódź” w języku potocznym rozumie się przede wszystkim wystąpienie rzeki z koryta i w konsekwencji zalanie terenów, na których normalnie woda nie występuje.

W języku fachowym pojęcie „powódź” ma swoją definicję. Jest ona oparta o hydrologiczne pojęcie „wezbrania”. Pod pojęciem wezbrania rozumie się wyraźny wzrost stanów (a zatem i natęŜenia przepływu) wody w ciekach, spowodowane zwiększonym zasilaniem lub incydentalnym podpiętrzeniem zwierciadła wody, wywołanym zjawiskami naturalnymi. „Powódź” jest natomiast szczególnym przypadkiem wezbrania, tzn. wezbraniem, które przynosi straty gospodarcze i społeczne. Powódź jest więc zjawiskiem hydrologicznym o charakterze społeczno - gospodarczym. Powodziowe straty gospodarcze są dość oczywiste. Straty społeczne to utrata zdrowia (w tym psychicznego ze względu na stres), a w skrajnych przypadkach takŜe Ŝycia, utrata miejsca pracy, a w konsekwencji i moŜliwości zarobkowania, utrata moŜliwości komunikacji (przemieszczania się) tp. Powódź moŜe teŜ nieść powaŜne konsekwencje dla środowiska, np. w postaci zanieczyszczenia (skaŜenia) wód w sytuacji zalania np. oczyszczalni ścieków lub zakładów chemicznych.

Jak wspomniano wyŜej kaŜda powódź jest wezbraniem, ale nie kaŜde wezbranie jest powodzią, nawet jeśli towarzyszy mu wystąpienie wody z koryta rzeki, o ile nie pociąga ono za sobą skutków finansowych lub/i społecznych.

Jeśli wi ęc wiemy, Ŝe powódź jest wezbraniem, to oczywiste staje się, Ŝe ma pewne cechy tego zjawiska hydrologicznego. Z punktu widzenia problemu ochrony przed powodzią fundamentalne znaczenie ma świadomość, Ŝe:

• wezbrania to zjawiska naturalne, z którymi nie tylko mamy do czynienia obecnie, ale które występowały zawsze i będą występować w przyszłości; niemoŜliwe jest całkowite zapobieŜenie powodziom, natomiast istnieje moŜliwość zredukowania ryzyka strat;

• proces kształtowania się wezbrań jest determinowany przez wiele czynników, które moŜna zakwalifikować do dwóch zasadniczych grup: zmiany klimatyczne i zmiany w warunkach odpływu zarówno ze zlewni jak i w samych korytach rzek, prowadzące do jego przyspieszenia, a w konsekwencji do wzrostu wartości natęŜenia przepływów kulminacyjnych.

Jeśli mając w pamięci powyŜsze stwierdzenia uświadomimy sobie, Ŝe stale rośnie liczba ludności a w konsekwencji rozwoju cywilizacyjnego, takŜe ilość i wartość majątku zlokalizowanego w dolinach rzecznych, to fakt, iŜ w całym świecie straty powodziowe rosną, mimo postępu w dziedzinie ochrony przed powodzią, staje się oczywisty i zrozumiały. Wyrazistą ilustracją tej tendencji jest rys.1.1, przedstawiający wartość strat powodziowych w latach 1993 – 1995, w najbogatszym i najbardziej zaawansowanym technologicznie państwie, tzn. w Stanach Zjednoczonych.

W ostatnich latach docierają do nas ze świata informacje o przeraŜających katastrofach naturalnych: trzęsieniach ziemi, huraganach, tsunami i tp. Warto jednak wiedzieć, Ŝe ciągle jeszcze wartość całkowitych, światowych strat powodziowych ma drugie (po huraganach) miejsce wśród wartości strat spowodowanych przyczynami naturalnymi (rys. 1.2).

2

Straty Powodziowe w USA

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

2019

03

1907

1911

1915

1919

1923

1927

1931

1935

1939

1943

1947

1951

1955

1959

1963

1967

1971

1975

1979

1983

1987

1991

1995

stra

ty [m

iliar

dy $

]

Rys. 1.1. Wartość strat powodziowych w USA w latach 1903 - 1995 [..]

Rys. 1.2. Struktura strat wywołanych przez katastrofy naturalne w świecie [...]

0

5

10

15

20

25

30

35

40

1985 - 1999 struktura wysokosci globalnych strat w świecie

29% - powód ź

15% - trzęsieniaziemi36% - huragany

20% - inne

3

Rys. 1.3. Struktura strat powodziowych w świecie Na rys.1.3 przedstawiono strukturę strat powodziowych w świecie, wyraŜonych w kategoriach finansowych. Jak widać, największy udział w całkowitej wartości strat mają straty finansowe wynikające z utraty Ŝycia przez ludzi. Finansową wartość Ŝycia ludzkiego potraktowano w tym przypadku umownie, jako wartość potencjalnego ubezpieczenia ludzi, którzy ponieśli śmierć na skutek powodzi. Udział tego elementu w całkowitych stratach finansowych jest tak duŜa, bo w powodziach na świecie giną tysiące ludzi (np. w powodzi, jaka wystąpiła w 1998 roku na rzece Jangcy w Chinach zginęło 3 600 osób). Najmniejszą część strat stanowi wartość ubezpieczeń. Chodzi tu o szczególne ubezpieczenia na wypadek powodzi. Warto zauwaŜyć, Ŝe tak niski udział tego elementu w globalnych stratach powodziowych moŜe wskazywać z jednej strony na to, Ŝe nie są one rozpowszechnione, z drugiej zaś na to, Ŝe są skuteczne, bowiem stymulują działania zapobiegające stratom.

Problemy zagroŜenia powodziowego, jego oceny oraz tworzenia skutecznego systemu ochrony przed powodzią są więc powaŜne, waŜne, aktualne i wymagające intensyfikacji prac nad procesem jego rozwiązywania (problemu nigdy nie rozwiąŜe się ostatecznie – ma on charakter procesu trwałego).

W dalszym ciągu niniejszej publikacji omówione zostaną podstawowe zagadnienia związane z ochroną przed powodzią zarówno o charakterze ogólnym, jak i szczegółowe – przede wszystkim w dorzeczu górnej Wisły ale takŜe i w innych częściach Polski.

05

101520253035404550

struktura strat powodziowych w świecie

straty ekonomiczne

utrata Ŝycia ludzi

straty w ramachubezpiecze ń

4

RODZAJE POWODZI Wezbrania (a zatem i powodzie) mogą mieć róŜne przyczyny. Geneza powstawania wezbrań (powodzi) determinowana jest przez okres ich występowania oraz lokalizację i zasięg terytorialny. Poszczególne typy genetyczne wezbrań mają ponadto odmienny przebieg. Ze względu na przyczyny powstawania wyróŜnia się cztery typy wezbrań (powodzi): opadowe (typ O), roztopowe (typ R), zimowe (typ Z) oraz sztormowe (typ S).

Wezbrania (powodzie) opadowe

Wezbrania (powodzie) wywoływane przez opady deszczu mogą róŜnić się istotnie przebiegiem i zasięgiem terytorialnym. I tak powodzie:

� wywołane przez nawalne opady, związane z lokalnymi burzami termicznymi, występują na potokach górskich i strugach nizinnych, o powierzchni zlewni A < 50 km2; pojawiają się one zazwyczaj w lipcu i sierpniu (choć mogą występować w okresie od kwietnia do października) najczęściej na terenach wysoczyzn, wznoszących się nad płaskimi i podmokłymi obszarami; mają one krótkotrwały ale gwałtowny przebieg; bywają przyczyną znacznych strat w zagospodarowaniu przestrzennym terenu; w ostatnim okresie stają się coraz większym problemem, szczególnie w miastach Małopolski i Śląska;

� wywoływane przez opady rozlewne występują w terenach górskich, podgórskich i na nizinach w okresie od czerwca (czasem juŜ w maju) do września i charakteryzują się największym zasięgiem terytorialnym, obejmując nieraz całe dorzecze górnej Wisły lub Odry; podobnie scharakteryzować moŜna wezbrania wynikające z opadów frontalnych, występujących w strefie frontów atmosferycznych.

Wezbrania (powodzie) roztopowe

Powstają one wskutek gwałtownego tajania pokrywy śnieŜnej, które bywa niejednokrotnie przyspieszone przez deszcze padające w tym okresie. Wezbrania tego typu mają bardzo rozległy zasięg terytorialny. Najczęściej występują w marcu i kwietniu; mogą się jednak zdarzyć w ciągu całej zimy, podczas tzw. odwilŜy śródzimowych.

Wezbrania (powodzie) zimowe

Ten rodzaj wezbrań jest wynikiem spiętrzania się zwierciadła wody w wyniku nasilonych zjawisk lodowych, do których zalicza się np. intensywne tworzenie się śryŜu lub lodu dennego, powodujące zmniejszenie przekroju przepływu lub spiętrzanie się spływającej kry lodowej na ostrych zakrętach rzeki, w przekrojach mostowych i tp. Wezbrania tego typu zdarzają się zwykle w grudniu i styczniu (czasem równieŜ w lutym i marcu). W Polsce nie są one częste, choć na Noteci w przekroju Lipki zatory śryŜowe obserwuje się niemal corocznie. Przykładem wezbrania zatorowego była sytuacja powodziowa, jaka miała miejsce w styczniu 1982 r. na Wiśle pod Płockiem.

Wezbrania (powodzie) sztormowe

Są one spowodowane wiatrami sztormowymi, wiejącymi na wybrzeŜach morskich w kierunku lądu. Wiatry te utrudniają odpływ rzek uchodzących do morza, powodując spiętrzenie wody w korytach i na zalewach przymorskich. Wezbrania te najczęściej zdarzają się zimą (grudzień – luty).

5

Okresy występowania poszczególnych typów wezbrań (powodzi) w Polsce zestawiono w tabeli 1.1, zaś zasięg terytorialny powodzi wiosenno - letnich na rysunku 1.4.

Tab. 1.1. Okresy występowania poszczególnych rodzajów powodzi w Polsce

Pora pojawiania się wezbrań Typ wezbrania I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Opadowe nawalne

Opadowe frontalne

Opadowe rozlewne

Roztopowe

Sztormowe

Zimowe śryŜowe

Zimowe zatorowe

Zimowe lodowe

pora najczęstszego pojawiania się wezbrań

pora moŜliwego pojawiania się wezbrań

6

Rys.1.4. Zasięg występowania powodzi wiosenno - letnich w Polsce