Uradjeno po knjizi:Ivo NejasmicDemogeografijaPredmet i metoda demogeografijeDemogeografija je znanstvena disciplina u sklopu drustvene geografije koja proucava stanovnistvo kao subjekt vrlo slozenih prostornih odnosa i obiljezja radi razumjevanja i objasnjavanja geopovrsinske stvarnosti te njezine transformacije i valorizacije.Demogeografija je najbliza demografija samostalna disciplina u sklopu drustvenih znanosti koja proucava stanovnistvo s kvantitativnog i kvalitativnog aspekta.Pomocu statistickih metoda razmatra broj,razvoj,sastav stanovnistva,prirodno i mehanicko kretanje stanovnistva.Bitan teorijski pojam suvremene demografije jest demografski razvoj,on oznacava slozen proces razvoja stanovnistva koji implicira istrazivanje :a) Medjuovisnosti kretanja stanovnistva i promjene strukturab) Medjuutjecaje pojedinih komponenti kretanja stanovnistva i promjene njegovih struktura,s jedne strane,te promjene u gospodarskim,socijalnim,politickim i ostalim cimbenicima s druge strane.Kartografska je metoda nuzna za spoznaju procesa u prostoru i vremenu te za sintezu bitnih sastavnica.Pregled razvoja demogeografije (geografije stanovnistva)Uopcavajuci razvoj geografske teorije,A.jagielski (1980) izdvaja 4 pristupa geografskom objektu istrazivanja :a) Horoloski (regionalni) B) Ekoloski C)prostorno analiticki D) elektricki pristupa) Horoloski ili regionalni pristup polazi od pretpostavke da svi geografski sadrzaji imaju smjestaj koji se moze polozajem oznaciti prema drugim smjestajima i podrucjima. Iz toga proistice da svi geografski objekti imaju svoju kvalitetu kao i apsulutni irelativni polozaj. U horoloskom pristupu dominiraju prostorne promjene.b) Ekoloski pristup proistice iz veze izmedju prirode i drustva. Objekt istrazivanja je odnos izmedju stanovnistva i prirode.c) Prostorno analiticki pristup vezan je uz kvalitativne promjene u istrazivanju nastale pocetkom 70 ih godina primjenom kvantativnih metoda, prostornih modela i racunala. A . Jagielski istice da se stanovnistvo u geografskim istrazivanjima razmatra dvojako: a.) staticki,kao ukupnost prostornih znacajki u odredjenom trenutku b) dinamicki,kao ukupnost promjena u prostornoj jedinici istrazivanjad) Elektricki pristup obuhvaca radove s nejasnom metodologijom i radove s djelovima drugih navedenih pristupa.Demografija u kratkom razdoblju dozivljava zapazene promjene u orijentaciji.Istrazivanja metodama rada i koncepciji.u njenom razvoju se mogu izdvojiti 3 razdoblja.Prvo je razdoblje faza osamostavljivanja,koji traje do kraja 50-tih godina.Pozornost se u to vrijeme predavala povijesnom razvoju,prostornim razlikama u razmjestaju,gustoci i strukturi,ali i bioloskim i socioekonomskim obiljezjima stanovnistva.Drugo razdoblje obuhvaca 60-te i 70-te godine.Demografija (geografija stanovnistva)usmjerila se pogotovo u SAD i velikoj britaniji,prema kvantitativnim metodama analize,prema socijalnoj fizici i prostornim aspektima.Trece razdoblje odnosi se na 80-te i 90-te godine,kada nastaju nove tendencije u razvoju geografije stanovnistva.

Stanovnistvo : pojam znacaja i istrazivanjeStanovnistvo je skup osoba koje zive i rade na nekog djelu zemljine povrsine,skup u kojem svaka jedinka sudjeluje sa svojim posebnim obiljezjima.Moze se govoriti o stanovnistvu svijeta,kontinenata,zemalja,regija i naselja.Stanovnistvo je odraz proslih zbivanja,cimbenik sadasnjosti i subjekt buducnosti.Stanovnistvo (njegov broj,sastav i dinamika)vrlo je bitno i u domeni dobara i usluga.Odredjuje ukupna sredstva potrebna za zivot i sve vrste usluga (zdravstvene,obrazovne i druge).Osnivne jedinice u istrazivanju stanovnistvaOsnovne su jedinice u istrazivanju stanovnistva,posebno s gledista uporabe sluzbenih statistickih podataka osoba ,obitelj,kucanstvo i naselje kao najmanja teritorijalna jedinica.Osoba (stanovnik) jest osoba nastanjena u odredjenom mjestu (naselju).Ta se jedinica podrobnije oznacava prema obiljezju podskupa koje mu pripada,npr.zivorodjenodijete,umrla osoba,udata zena itd .Obitelj se temelji na odnosima koji su u drustvu priznati pravnim propisima ili obicajima.U drustvu evropskog tipa obitelj se poglavito temelji,s jedne strane,na vezi supruznika,a s druge strane na srodstvu roditelja i njihove djece.Naselje (naseljeno mjesto) covjekovo obitavaliste.Pojam se primjenjuje za svaki vise-manje kompaktan skup kuca(zgrada)bez obzira na njihov broj i velicinu.Izvori podataka o stanovnistvuZa demografska istrazivanja vrlo su vazni izvori podataka o stanovnistvu.Mozemo ich svrstati u 8 skupina:1. Popis stanovnistva2. Demografska (vitalna statistika)3. Registar stanovnistva4. Posebne sluzbene statistike o pojedinim skupinama stanovnistva5. Ankete o stanovnistvu koje provode statisticke sluzbe6. Razliciti upravni i drugi registri (baze podataka) pri pojedinim upravnim i drustvenim sluzbama7. Terenska sondiranja i istrazivanja8. Ostali izvori ( katastar / karte i operati / , literatura i slicno)1)Popis stanovnistva glavni su izvori podataka o stanovnistvu.Svi savremeni popisi imaju nekoliko zajednickih obiljezja a) Provode se periodicno,obicno svakih desetak godinab) Po pravilu obuhvacaju ukupno stanovnistvo odredjene teritorijec) Podaci se prikupljaju neposredno od stanovnikad) Podaci popisa odnose se na odredjeni trenutak-kriticni trenutakPrilikom upotrebe podataka razlicitih popisa stanovnistva valja voditi racuna :a) O usporedivosti teritorija b) O koncepciji popisivanjac) O usporedivosti definicija i klasifikacija za pojedina popisna obiljezja2) Vrlo je vazan izvor podataka demografska statistika.Na njoj se temelji proucavanje prirodnog kretanja stanovnistva.3) U registar stanovnistva upisuju se svi stanovnici neke opstine.4) Statisticke sluzbe prikupljaju podatke koji se odnose na odredjene skupine stanovnistva.5) Razlicite ankete provode se npr. O zivotnom standardu,o fertilitetu,profesionalnoj orijentaciji skolaraca i slicno.6) Upravni i drugi registri vazan su izvor podataka .7) Terenska sondiranja i istrazivanja nuzna su za podribnije proucavanje stanovnistva.8) Medju ostalim izvorima vazno mjesto zauzimaju katastar i strucna literatura.Kontinentalne i regionalne razlikeVelike su razlike u razmjestaju stanovnistva unutar pojedinih kontinenata.Sve te varijacije mogu se svesti na 3 skupine (fielding 1974):1. Velika je gustoca u podrucjima povoljne prirodne osnove,pri cemu je mogucnost natapanja tla jedna od najstarijih privlacnih cinioca.2. Ljude privlaci nizinski krajevi.Vise od polovice svjetskog stanovnistva zivi u podrucjima do 200 m nadmorske visine.3. Stanovnistvo se okuplja na rubovima kontinenata. Otprilike dvije trecine svijetskog stanovnistva zive unutar 500 km od obale.Gustoca naseljenostiPod gustocom naseljenosti podrazumjevamo broj stanovnika koji zive u nekom podrucju.Gustoca naseljenosti jedan je od temeljnih demogeografskih pokazatelja koji obogacuje spoznaju o odredjenom prostoru i sto je posebice vazno omogucuje usporedbe izmedju prostornih jedinica.Fizioloska gustoca pokazuje broj stanovnika na jedinici povrsine pogodne za obradu.Poljoprivredna gustoca pokazuje broj poljoprivrednika na jedinici poljoprivredne povrsine (km2,ha).Agrarna gustoca oznacava broj poljodjelaca na jedinici oranicnih povrsina.Poljoprovredna i agrarna gustoca rabe se kao temeljni pokazatelj agrarne prenapucenosti.Ruralna gustoca pokazuje broj stanovnika na jedinici povrsine seoskog podrucja neke regije ili zemlje.Urbana gustoca oznacava broj gradskog stanovnistva na jedinici urbane povrsine.Nenaseljene prostore (anekumenu) obuhvacaju uglavnom klimatski surove ogoljele i neplodne prostore.Ako se podje od prosjecne naseljenosti kopnenog djela zemlje onda se mogu izdvojiti ove kategorije gustoce naseljenosti:a) Rijetko naseljeni prostori s manje od 15 stanovnika na 1km2b) Srednje naseljeni sa 15 64 stanovnika na 1km2c) Gusto naseljeni sa 65 115 stanovnika na 1 km2d) Prenaseljeni prostori sa vise od 115 stanovnika na 1 km2Rijetko naseljeni prostori obuhvacaju 60 % kopna ali u njima zivi samo oko 13 % covjecanstva.Obiljezavaju sve kontinente pa i evropu.Srednje naseljeni prostori cine cetvrtinu naseljenog kopna i u njima zivi petina covjecanstva.Gusto naseljeni prostori obuhvataju 5 % naseljenog kopna i u njima zivi 14 % covjecanstva (friganovic 1990).Prenaseljeni prostori obuhvataju oko 8 % naseljenog kopna a u njima zivi gotovo polovica stanovnistva svijeta ( friganovic 1990 ).Najzastupljeni su u evropi i u aziji.Stepen naseljenosti odredjen je odnosom broja stanovnika i proizvodnih resursa u prostornoj i vremenskoj raznolikosti.Optimalna naseljenost Optimalnim stanovnistvom u ekonomskom smislu smatra se onaj broj stanovnika koji u odredjenim razvojim uvjetima,tehicko tehnoloskim,prirodnim,kulturnim i socijalnim,proizvodi najveci dohotak.Slicno istice i peterson (1975:83) koji optimalnu naseljenost definise kao broj stanovnika koji u odredjenim prirodnim kulturnim i socijalnim uvijetima proizvodi najevu mogucnost ekonomske dobiti.Ako je prozvodnja zivotno vaznih dobara manja od potrosnje odnosno potraznje,prostor je prenaseljen,ako je jednaka,prostor je optimalno naseljen,a ako je veca,prostor je rijetko naseljen.Uvjetna prenaseljenost je promjenjljiva kategorija,a promjena ovisi o nizu cinioca iz razvojne domene.A drustveno gospodarskim razvojem mijenja se i rkiterij uvjetne (pre)naseljenosti.Metode analize i prikazivanja razmjestaja stanovnistva i gustoce naseljenostiZa kvantitativno prikazivanje odnosa stanovnistva i povrsine upotrebljavaju se mnoge metode i tehnike.Najcesce se izracunavaju aritmeticka gustoca,koja pokazuje ukupan broj stanovnika na cetvornom kilometru ili milji.Analiza se moze dopuniti i tzv.indeksom prosjecne udaljenosti,koji oznacava udaljenost jednog stanovnika od drugog,a polazi od pretpostavke da je razmjestaj stanovnistva ravnomjeran.Analiza razmjestaja stanovnistva i gustoce naseljenosti cesto se dopunjava odredjuvanjem populacijskog tezista ili aritmeticke sredisnje tacke.Za usporedno prikazivanje gustoce naseljenosti vise prostornih jedinica (od opcina do zemalja)cesto se upotrebljava varijanta dijagrama rasipanja.Ona stavlja odnos podatke o ukupnoj povrsini i o ukupnom broju stanovnika.Druga mogucnost prikazivanja gustoce naseljenosti povrsinski razlicitih prostornih jedinica daje tzv.izodemografska karta.Povrsina karte odgovara tacno odredjenom broju stanovnika.Upotrebljava se i dijagram kartogram gustoce naseljenosti.On prikazuje prosjecnu gustocu stanovnistva na jedinici povrsine,i to uglavnom na razini administrativno-teritorijalne jedinice.UrbanizacijaUrbanizacija je najmasovniji proces savremenog covjeka (friganovic 1990).Prema razlicitim intenzitetom taj proces,regionalno gledano,vodi neminovnom smanjenju seoskog i porastu gradskog stanovnistva tj. Sve vecom okupljanju ljudi u velikim gradovima.Urbanizacija je danas siri pojam, koji ne obuhvata samo pojavu i razvoj radova vec i slozene promjene u ruralnim sredinama,zahvaljujuci kojima se smanjuju i uklanjaju razlike izmedju grada i sela,pa tako seoska naselja postaju urbanizirana.S obzirom na nacin kako se ocituje u prostoru,urbanizaciju mozemo podijeliti na Primarnu i Sekundarnu.Pod primarnom urbanizacijom podrazumijeva se postanak i razvoj formalnog grada tj.okupljanje stanovnistva u granicama gradova ili u njihovim rubnim zonama.Primarnom urbanizacijom nastaju kompaktno izgradjene urbane tvorevine koje postaju zarista sekundarne urbanizacije.Pod sekundarnom urbanizacijom podrazumjevaju se demografske,drustveno gospodarske,funkcionalne,fizionomske i druge promjene koje smanjuju agrarna obiljezja ruralnih sredina u korist urbanih obiljezja.Te promijene donose sa sobom funkcionalne i fizionomske promjene u ruralnim naseljima.Svijet u cijelini i pojedine zemlje zasebno prolaze razlicit efaze urbanizacije.najcesce se u literaturi navode tri faze:predindustrijska(primarna),industrijska(sekundarna),metropolitanska(tercijarna)Za urbanizaciju je karakteristicno okupljanje stanovnistva sto rezultira visokom gustocom stanovnistva u urbanim podrucjima.U predindustrijskoj fazi stupanj urbanizacije je vrlo nizak i udio gradskog stanovnistva ne prelazi sestinu ukupnog stanovnistva.U industrijskoj fazi glavne poticaje urbanom razvoju daju sekundarne djelatnosti,prije svega Industrija.prevladava migracija selo grad.Metropolitanska faza obiljezava razvijene zemlje.Zboj visokog standarda,velikog broja automobila i razvijene mreze prometnica dolazi do metropolizacije.

MalthusMalthusova razmatranja temelje se na dvije osnovne postavke zakona :A) Na prirodnom zakonu stanovnistva B) Na zakonu opadajucih prinosa u poljoprivrediBit je malthausove teorije,odnosno maltuzijanizma,u tome da bijedu i siromastvo nizih drustvenih staleza objasnjava njihovim navodno prevelikim mnozenjem (prenaseljenoscu).Potpuno dakle,zanemaruju drustvene nepravde ranog kapitalizma.Neomaltuzijanizam (novi,obnovljeni maltuzijanizam) doktrina je proistekla iz pokusaja primjene temeljnih zakljucaka izvedenih s maltusova ucenja.Zagorava ogranicavanje radjanja kao bitno sredstvo poboljsanja drustvenog blagostanja,i to primjenom savremenih metoda ogranicavanja radjanja (umjetnih,za razliku od malthusa).Rani neomaltuzijanizam obuhvata 19 stoljece te 20 do kraja tridesetih godina,a savremeni obuhvata razdoblje poslije drugog svijetskog rata.Marksisticka teorijaMarx je tvrdio da svaki povijesni nacin proizvodnje ima svoje posebne zakone o stanovnistvu cija je vrijednost historijska (1947).Marx je postao predstavnikom i simbolom odredjenog shvatanja i pristupa proucavanju stanovnistva koje demografske pojave i procese razmatra usko povezane s ukupnim drustvenim prilikama.Tehnoloski optimizamMaltuzijanskoj doktrini buduceg razvoja covjecanstva suprotan je tzv. Tehnoloski optimizam.Vjeruje u covjekovu urodjenu domisljatost,sposobnost prilagodjavanja,zamjenjivanja i recikliranja.Sve to daje priliku za predah dok zemlje u razvoju ne zavrse demografsku tranziciju.

Teorija demografske tranzicije :etapni razvoj stanovnistvaTeorija demografske tranzicije prikazuje razvoj stanovnistva kao etapni proces,a temelji se na 4 bitne postavke :1. Da sadrzi promjene u rodnosti,smrtnosti i prirodnom prirastu,koje impliciraju promjene u demografskim i drustveno gospodarskim strukturama stanovnistva.2. Da je to povijesni proces koji je pod neposrednim uticajem cinitelja gospodarskog i drustvenog razvitka.3. Da se demografska tranzicija zbiva pod uticajem ukupnog razvoja,odnosno modernizacije i da ona povratno djeluje na taj razvoj.4. Da se uticaj cimbenika ukupnog razvoja na natalitet i mortalitet dogadja posebno tj. Preko djelovanja tih cimbenika na ekonomsko socijalni sastav stanovnistva.Demografska tranzicija opcenito oznacava razdoblje prijelaza s tradicionalnog odnosno primitivnog rezima reprodukcije stanovnistva,koji obiljezavaju visoke stope rodnosti i smtnosti,na savremeni (humani) rezim,koji oznacavaju niske stope.Prema tome,proces demografske tranzicije ili prijelaz oznacaa korijenit preobrazaj rezima reprodukcije stanovnistva.Oznacava,zapravo,populacijsku dinamicko strukturnu racionalizaciju.Etape razvoja stanovnistva se dijele na :1. Predtranzicijska etapa 2. Etapa demografske tranzicije ili prijelaza koja se dijeli na 3 tranzicijske podetape:a) Ranu b) Sredisnjuc) Kasnu3. Posttranzicijska etapaPredtranzicijska etapa,to je razdoblje koje predhodi demografskom prelazu odnosno tranzicije.Odnosi se na vrlo dugo razdoblje ruralne ili agrarne civilizacije,sve do prvih slucajeva ulaska u etapu demografske tranzicije(pocetak 18 stoljeca).Stope rodnosti (broj zivorodjene djece na 1000 stanovnika)bile su izmedju 40 50 promila (blizu bioloskog maksimuma)te pracene u prsijeku tek nesto nizim stopama smrtnosti.Visoka rodnost bila je usko povezana sa opstim i gospodarskim znacajima tradicionalnih ruralnih zajednica.Sto se vise djece radjalo , u uvjetima vrlo visoke smrtnosti (posebno male djece),tos u bili veci izgledi da ce ich vise i prezivjeti sto je znacilo vise ruku za rad na imanju i sigurnost roditeljima u starosti.Stopa smrtnosti nije bila stabilna vec je varirala ovisno o djelovanju onodobnih glavnih cimbenika smrtnosti (epidemije,glad,ratovi itd.).Iz takvog kretanja rodnosti i smrtnosti proizislo je tzv. Stacionarno stanovnistvo,s prakticno nultom stopom prirasta.Demografska ravnoteza izmedju smrti i radjanja (zena je rdjala koliko je mogla) postizala se zu velike ljudske napore i zrtve.Etapa demografske tranzicije zauzima sredisnje mjesto u etapnom razvoju stanovnistva.Ta etapa predstavlja razdoblje u kojem pod uticajem snaznog drustveno gospodarskog i zdravstvenog napredka dolazi do tranzicije u podrucje mortaliteta i tranzicije u podrucju nataliteta tj. Do njihova prelaza s visoke na nisku razinu.Zapocinje obicno smanjenjem opce stoe smrtnosti (manje od 30 promila) zu nepromjenjenu razinu rodnosti (zbog inertnosti).S toga dolazi do vidljivog povecanja stope prirodnog prirasta,odnosno do demografske ekspanzije (rana tranzicijska podetapa).Smanjivanje smrtnosti nakon odredjenog vremena povlaci za sobom smanjivanje rodnosti.Prema tome obje komponente prirodnog kretanja nalazi se u prelazu na nizu razinu smrtnosti ipak ima strmi pad,pa se stope prirodnog prirasta jos povecavaju (sredisnja tranzicijska podetapa).u zavrsnoj fazi tranzicje (kasna etapa) zaustavlja se pad smrtnosti,a rodnost se i dalje smanjuje (kasna tranzicijska podetapa zapocinjekada se natalitet smanji ispod 20 promila).To rezultira razmjenu niskim stopama prirodnog prirasta (oko 5 promila),zu tendenciju daljeg smanjenja.Posttranzicijska etapa je etapa poslije demografske tranzicije kada su stope rodnosti i smrtnosti niske i uravnotezene na gotovo podjednakoj razini (niska stacionarnost).Stope rodnosti su vrlo niske,manje od 14 promila,a stope smrtnosti su izmedju 10 i 12 promila,zu tendenciju blagog porasta,stopa prirodnog prirasta vrlo je niska i tendira nultoj stopi ili ipak stopi negativne prirodne promjene (smanjenja) stanovnistva.Veca ili manja uravnotezenost smrtnosti i rodnosti u toj etapi posljedica je dugotrajnoga drustveno gospodarskog i demografskog razvoja.S toga se postranzicijska etapa posve ocekivano i sukladno osnovnim nacelima teorije demografske tranzicije,najprije pojavljuju u najrazvijenim zemljama.

Demografska tranzicija u razvijenim zemljama i zemljama u razvojuVazan je i ritam demograske tranzicije:u nekim se zemljama zbiva brze a u nekim sporije.Ipak prisutna je slijedeca zakonitost:Ondje gdje je zapocelo kasnije zbiva se brze i trajat ce krace.To ovisi o mnogim ciniocima kao stu su velicina stanovnistva,kutruno-religijske znacajke,razvijenost i pospodarski sastav pocetkom tranziije.Rana podetapa demografske tranzicije kao sto je vec utvrdjeno nastupa s tranzicijom mortaliteta.Zapocela je najranije u francuskoj a tokom 19 stoljeca zahvatila je ostale zemlje zapadne i sjeverozapadne evrope.U toj skupini zemalja etapa demografske trazicije trajala je u prosjeku oko 150 godina.Sredisnja podetapa demografske tranzicije obiljezava smanjenje nataliteta kao dugorocna tendencija.Pod u sferi nataliteta podrazumjevamo snizavanje stope nataliteta na razinu manju od 30 promila.U kasnoj podetapi demografske tranzicije natalitet se i dalje smanjuje,ali sporije nego u sredisnjoj podetapi.Mortalitet se smanjuje sporije od nataliteta i ima tendenciju stagnacije.Prirodni prirast ubrzano se smanjuje tendirajuci prema nuli.Demografska tranzicija u zemljama u razvoju,u odnosu prema procesu tranzicije u danasnjim razvijenim zemljama ima brojne posebnosti,od kojih se isticu:a. Tranzicija je nastupila u drugacijim uvjetima unutarnjega drustveno-gospodarskog razvojab. Uticaj vanjskih cinioca svjetskoga gospodarskog razvoja,posebice primjene medicinsko .sanitarnih postignuca vor je vazan za tok demorafske ranzicije u razvoju,posebno za tranziciju u sferi mortaliteta;tranzicija se dakle zbiva kao inducirani,izvana potaknuti proces,a u razvijenim evropskim zemljama dogadjalo se spontano,u sklopu vlastitog razvoja.c. demorafska tranzicija,tj.povecanje stope pozitivne prirodne promjene(prirasta),u zemljama u razvoju mnogo je jaca.d. Demografska tranzicija zbiva se u zemljama u razvoju mnogo brze.Posttranzicijska etapa:stanje i perspektiveSeadm bitnih znacajki obiljezava stanovnistvo zapadnoevropskih zemalja:1.Nizak natalitet,koji se i dalje smanjuje2.Niska opca stopa mortaliteta,s tendencijom laganog porasta3.Sve veci broj izvanbracne djece4.Sve veci broj izvanbracnih zajednica5.porast broja rastava6.Porast troskova skolovanja djece i uzdrzavanje starih osoba7.Povecanje udjela starog stanovnistvaUkupno kretanje stanovnistvaUkupno kretanje stanovnistva je posljedica prirodnog kretanja i jednog oblika prostorne pokretljivosti odnosno konacne migracije.Prema tome prirodno kretanje i migracija temeljne su odrednice razvitka stanovnistva neke zemlje ili kraja.Podjela na prirodno i mehanicko kretanje nuzno je zbog potrebe razlikovanja u biti dva razlicita procesa,razlicitih kako s obzirom na njihove odrednice,tako i s obzirom na posljedice cijelokupni demografski razvitak neke populacije.Ukupno kretanje stanovnistva utvrduje se povremenim popisima koji se danas provode u svim zemljama svijeta,obicno svakih 10 godina.Ukupno kretanje stanovnistva unutar medjupopisnog razdoblja odnosno stanje u odredjenom trenutku izracunava se po formuli : D=(N M)+(I E)Gdje je N-natalitet (rodnost) , M-mortalitet (smrtnost) , I-imigracija (doseljavanje) , E-emigracije (iseljavanje).Cetiri navedene komponente (N,M,I,E) koje uticu na promjene broja stanovnika ne djeluju u istom smjeru.Rodnost i doseljavanje pozitivne su komponente ukupnog kretanja stanovnistva tzv.aktiva demografske bilanse a smrtnost i iseljavanje negativne odnosno pasiva.Medju pokazateljima kojima mjerimo promjene nastale u ukupnom broju stanovnika razlikujemo uglavnom dvije skupine:a)pokazatelje koji pokazuju promjene u absolutnom iznosu b)pokazatelje koji pokazuju promjene u broju stanovnika relativne.Najjednostavniji pokazatelj prve skupine jest medjupopisna promjena stanovnika.Pokazuje ukupni absolutni iznos promjene broja stanovnika izmedju dva popisa.Jedan od najjednostavnijih pokazatelja jest stopa ukupne promjene broja stanovnika izmedju dva popisa.Broj stanovnika je vrlo promjenjljiva velicina;to proistice iz same definicije prema kojoj je ukupno kretanje stanivnistva rezultat zajednickoga i medjusobnog djelovanja bioloskih,drustveno gospodarskih,politickih i drugih cinioca.Tipovi opceg kretanja stanovnistvaPokazatelji koji daju podrobniju sliku odredjenog prostora i razdoblja,u toj kategoriji su tipovi opceg kretanja stanovnistva koji pokazuju odnos i uticaj prirodne promjene i migracije u nekom razdbolju.Ljestvica tipova opces kretanja stanovnistva (cetiri u svakoj skupini) odredjuje se prema intenzitetu emigracijskoga ili migracijskog obiljezja te prema tome je li prirodna promjena pozitivna ili negativna.Tipologija opceg kretanja stanovnistva demografski je indikator opcih drustvenih kretanja i gospodarske razvijenosti.Imigracijski krajevi po pravilu gospodarski razvijeniji i uglavnom napredniji,pa s toga privlace stanovnistvo.S druge strane emigracijski krajevi su nedovoljno razvijeni i slabijih izgleda u buducnost,pa stanovnistvo iseljava.Dakle,stvaraju se polovi naseljenost koji ujedno ukazuju na drustveno gospodarska obiljezjaprostora.Metode demografske projekcije Izbor metode u izradi demografskih projekcija ovisi ponajprije o sljedecim ciniocima:a. Velicini populacijeb. O tipu stanovnistva zatvorenome ili otvorenomec. O razdoblju projekcije d. O tome je li posrijedi ukupno stanovnistvo ili njegovi djelovi e. O potrebnom stupnju pouzdanosti i slicnoU izradi projekcija (prognoza) buducega kretanja ukupnoga stanovnistva najcesce se upotrebljavaju dvije skupine metoda : matematicke i analitickeBit matematickih metoda u odredjivanju hipoteticne stope promjene i porasta,koja se odredjuje na osnovi promatranja kretanja ukupnog stanovnistva u proslom razdoblju i koja varira kao funkcija vremena.Slozeni uticaj biloskih,drustveno gospodarskih i psiholoskih cinioca,osnovni su elementi o koima ovisi kretanje stanovnistva u buducnosti.Pri koristenju neke matematicke metode polazi se od pretpostavke da ce u buducnost sliciti proslosti.Ta je pretpostavka cesto opravdana,jer demografski razvoj nije skokovit.U primjeni neke matematicke metode razlikujemo slucajeve kada raspolazemo:a. Podacima dva popisa b. Podacima tri ili vise popisa stanovnistvaMetoda linearne ekstrapolacije temelji se na izracunavanju prosjecne godisnje promjene broja stanovnika izmedju dva susljedna popisa.dobivena prosjecna godisnja promjena zatim se dodaje svakoj godini nakon posljednjeg popisa.Vazan je demografski pokazatelj razdoblje udvostrucenja.On pokazuje za koliko ce se godina udvostruciti neka pojava koja raste po stalnoj godisnjoj stopi.Bit analitickih metoda posebnom proucavanju dotadasnjih promjena i u iznosenju hipoteza o buducim promjenama komponenata kretanja stanovnistva-rodnosti,smrtnosti i migracije.Analiticka projekcija broja stanovnika uglavnom se temelji na slijedecim elemntima:a. Na podacima o sastavu stanovnika prema dobi i spolu iz posljednjeg popisa stanovnistva,sto je polaziste projekcijeb. Na longitudalnim sinteticnim pokazateljima starenju stanovnistva c. Na podacima o visedesetljetnom prirodnom kretanju,posebice fertiliteta ocjene buduceg kretanjad. Na hipotezi kretanja stope fertilitetae. Stopama dozivljenja f. Na podrobnim analizama i studijama razmatranog podrucjaPrirodno kretanje Osnovne su sastavnice prirodnog kretanja stanovnistva rodnost ili natalitet i smrtnost ili mortalitet anjihova je rezultanta prirodni prirast (inkrement),sto uglavnom znaci visak broj arodjenih nad brojem umrlih.Sve cesce je obrnuto stanje tj.visak umrlih nad brojem rodjenih sto je negativan prirast tj. Prirodno smanjenje ili prirodna depopulacija.Poljavljuje se nulti prirast ili prirodna stagnacija (zastoj stanovnistva).Sve to pokazuje da je zapravo rijec o prirodnoj promjeni koja moze biti pozitivna,negativna ili stagnacijska.Mjere vrijednosti prirodnog kretanja jesu absolutne i relatine,a njihova poznavanja zu ostale znacajke prirodnog kretanja,nuzno je za temeljitiju spoznaju opce demografske tematike.Rodnost ili natalitetPozitivna je sastavnica prirodnog kretanja stanovnistva koja utice na porast stanovnistva.Pojam nataliteta stanovnistva pojavljuje se i pod nazivom fertilitet.Gledano u sirem smislu,razumjevaju se kvantitativne pojave vezane za radjanje djece u cijelokupnoj populaciji ili u jednom njenom djelu.Po pravilu pri tome se podrazumjeva tzv.efektivna rodnost tj. Broj zivorodjene djece.Ukupan broj zivorodjene i mrtvorodjene djece obuhvata se pod pojmom ukupna rodnost.Natalitet je broj zivorodjenih u odnosu prema ukupnom stanovnistvu,a fertilitet broj zivorodjenih u odnosu prema zenskom stanovnistvu u fertilnoj dobi.Fertilno razoblje ilki razdoblje reprodukcije oznacava razdoblje u kojem je osoba fizioloski zrela za sudjelovanje u reprodukciji.Fekonditet podrazumjeva potencijalna fizioloska plodnost a fertilitet ostvarenu plodnost izrazenu stvarnim brojem djece.Medju mnogobrojnim ciniocima koji odredjuju razinu rodnosti nekog stanovnistva razlikuju se 3 medjusobno povezane skupine :1.Bioloski cinioci 2.Gospodarski i drustveni cinioci 3.Psiholoski ciniociMedju njima treba razlikovati neposredne i posredne te kratkorocne i dugorocne cinioce (Wertheimer baletic).Medju biloske cinioce rodnosti ubrajamo : potencijalnu,fiziolosku plodnost,dobni sastav stanovnistva,i posebno dob zenskog stanovnistva,sterilitet,razdoblje izmedju susljednih trudnoca,razdoblje laktacije,nasljedne osobine i ostale biolosko medicinske cinioce koji uticu na zacece trudnocu i porodjaj.Glavne drustveno gospodarske odrednice rodnosti jesu : 1.Postignuti stupanj gospodarskog razvoja,posebno razina industrijalizacije i urbanizacije 2.Gospodarska uloga obitelji i materijalnih uvjeti za osnivanje novih obitelji3.Polozaj djece u obitelji i troskovi njihova izdrzavanja4.Polozaj zene u drustvu 5.Stupanj opceg obrazovanja,posebno obrazovanja zena6.Sociopsiholoski cinioci,vezani zu obicajne i religijske norme7.Razina smrtnosti posebno djece 8.Tzv. kontrola radjanjaPokazatelji rodnosti Rodnost se moze prikazati na 2 nacina odnosno na temelju dvije vrste pokazatelja :1.Periodnih stopa izracunavaju se za odredjeno razdoblje,najcesce za jednu kalendarsku godinu.One daju odgovor na pitanje koliko je djece rodjeno u nekom stanovnistvu tokom godine.2.Kohortne stope izracunavaju se na temelju reprodukcijskog ponasanja pripadnika odredjene dobne skupine ili odredjenog narastaja tokom njihovog fertilnog razdoblja.Diferencijalna rodnostBit njenog proucavanja jest da unutar odredjenog drustva pokaze jesu li i koliko su pojedine norme o velicini obitelji uvjetovane nekom drustveno gospodarskih varijabli.Znacenje diferencijalne rodnosti s vremenom se mijenja,posebno s obzirom na etape demografskog razvoja.Kako tranzicija odmice,tako i okolnosti koje uticu na diferencijalnu rodnost postaju slozenije.Medju najvaznije cinioce diferencijalne rodnosti pripada urbanizacija.Smrtnost (mortalitet)Negativna komponenta prirodnog i ukupnog kretanja koja djeluje na smanjivanje ukupnog broja stanovnika zove se smrtnost ili mortalitet,a oznacava ucestalost umiranja odnosno broj umrlih u nekom stanovnistvu u odredjenom vremenu.Razinu opce smrtnosti u nekom stanovnistvu bitno odredjuju dvije skupine cinioca :a. Bioloski cinioci b. Gospodarski i drustveni cinioci Zbog nedvojbenog uticaja organski i anorganski sastavnica prirodne osnove na razinu smrtnosti mogla bi se izdvojiti i treca skupina cinioca,koje mozemo nazvati ekoloskim.U skupinu drustveno gospodarskih cinioca ulaze brojni cinioci koji uticu na razinu smrtnosti kao :a. Stupanj zivotnog standarda b. Obrazovna razina stanovnistva c. Stupanj razvijenosti javnog zdravstva i opcenito zdravstveni uvjeti zivotaPokazatelji smrtnostiNajjednostavniji pokazatelj je opca stopa smrtnosti,koja pokazuje broj umrlih na tisucu stanovnika u jedinici vremena.Standarizirane stope smrtnosti ( mortaliteta ).Da bi se pomocu opcih stopa smrtnosti mogla usporedjivati smrtnost razlicitih populacija,pribjegava se izracunavanju standarizirane opce stope smrtnosti.Diferencijalna smrtnost prema spolu i dobiStope smrtnosti daju dodatne podatke o uticaju nejednakih uvjeta zivota i strukturnih znacajki stanovnistva na opcu stopu smrtnosti.Posebne stope smrtnosti prema spolu odnose se na najjednostavniji sastav stanovnistva.Tos u zapravo opce stope smrtnosti sa obzirom na obiljezje spol.Posebne stope smrtnosti prema spoli imaju mnogo vecu analiticku vrijednost kada se rabe zajedno s dobnim sastavom stanovnistva.To su ,dakle,posene stope smrtnosti prema spolu i dobi.Na temelju njih moze se utvrditi da je u svim dobnim skupinama smrtnost zena niza nego smrtnost muskaraca.Izuzetak su samo pojedini spomenuti nerazvijeni krajevi u kojima je posebna stopa smrtnosti u dobnoj skupini 20 30 godina visa u zena nego u muskaraca.Smrtnost dojencadi.Kljucni pokazatelj smrtnosti u nekom stanosvnistvu,a time i postignute razine opcega zivotnog standarda i zdravstvenih uvjeta,jest smrtnost dojencadi.Oznacava ucestalost umiranja djece u prvoj godini zivota,pa je zapravo rijec o podvrsti diferencijalne smrtnosti prema dobi.Pri podrobnijem proucavanju smrtnosti dojencadi cesto se ukupna smrtnost te dobne skupine dijeli na neonatalnu smrtnost (tijekom prvih 28 dana zivota) i postneonatalnu smrtnost (od navrsenih 28 dana do kraja prve godine zivota).Neonatalna smrtnost se dijeli na ranu neonatalnu smrtnost (prvih 6 dana zivota) i kasnu neonatalnu smrtnost (odnosi se dojencadi umrlu izmedju 7 i 28 dana zivota.Smrtnost stanovnistva prema drustveno gospodarskim obiljezjimaU predindustrijskoj evropi,u kojoj su na smrtnost stanovnistva uticale zarazne bolesti,smrtnost je bila visoka u bogatijim,urbaniziranim podrucjima,a cesto niza u zabacenim,siromasnim i rijedje naseljenim ruralnim krajevima,ujedno i manje pogodnima za sirenje bolesti.Medju ostalim,takvi krajevi nisu privlacili putnike i imigrante,a oni su cesto bili prenositelji bolesti.Tako je bilo i tokom veceg dijela 19 stoljeca.Visoka je smrtnost obiljezavala prenapucene gradove i industrijska podrucja u kojima su vladali nehigijenski uslovi.Takvo stanje odgadjalo je uspostavljanje obrnute veze izmedju stupnja razvijenosti i razine smrtnosti.Tek je u 20 stoljecu ta veza ucvrscena i ustanovljena na svim prostornim razinama,od mejsne do regionalne i kontinentalne.Povezanost izmedju stupnja razvijenosti i razine smrtnosti na razini zemalja cesto je u zaristu znanstvenog zanimanja.Smrtnost prema dohotku i drustvenom statusu.Drustvena stratifikacija temelji se na brojnim odnosima i vezama,koje proisticu iz posebnih sastavnica drustveno gospodarskog statusa,kao sto je obrazovanje,zanimanje i dohotak.Mnogi smatraju da je u slucaju drustvene stratifikacije zapravo rijec o rasirenoj socijalno klasnoj strukturiranosti savremenog svijeta koju bi valjalo rabiti kao jednu od glavnih kategorija u pojasnjavanju drustvenog ponasanja.Drustveno gospodarski status na razinu smrtnosti djeluje putem mnogih cinioca izravno i neizravno.Posebne stope smrtnosti prema zanimanju racunaju se kao i druge stope,stavljanjem u odnos broj umrlih osoba odredjenog zanimanja sa ukupnim brojem stanovnika u tom zanimanju,dobar su pokazatelj razine smrtnosti s obzirom na drustveno gospodarska obiljezja.U nedovoljno razvijenim zemljama postoji socijalna skupina,a uglavnom je rijec o urbanoj eliti,koja uziva sve prednosti i dobrobit zahvaljujuci svome boljem obrazovanju,dohotku i zdravstvenoj zastiti.Stope uzroka smrti dobiju se stavljanjem u odnos broja umrlih prem aodredjenom uzroku tokom godine i ukupnog broja stanovnistva sredinom te godine,u vecini slucajeva racuna se na 100.000 stanovnika.Skupina Obicno se razlikuje 5 skupina uzroka smrtnosti :1. Skupina zarazne i parazitkse bolesti te bolesti disnog sustava2. Skupina rak 3. Skupina bolesti krvozilnog sustava 4. Skupina nasilna smrt5. ostali uzrociU nedovoljno razvijenim zemljama slika je posve drugacija ; opcenito je stopa smrtnosti u urbanim sredinama niza od one u ruralnim krajevima To je odraz boljih zivotnih uvjeta u urbanim podrucjima,sto neznaci i dovoljno dobrih.Smrtnost prema nekim drugim obiljezjima.Diferencijalnu smrtnost mozemo razmatrati i s obzirom na druge drustveno gospodarske varijable,kao sto je bracno stanje,narodnost i slicno.Razlicitost u prostornoj slici smrtnostiProsjecna godisnja stopa smrtnosti (2000 2005) u svijetu iznosi 9,0 % ,a gledano po pojedinim zemljama krece se u rasponu od 3 % do 23 %.Stope vece od 25 % upucuju na nenormalna zbivanja (ratovi prirodne katastrofe,epidemije i slicno).Proistice se da je najniza opca smrtnost u zemljama koje ujedno imaju visoku rodnost i vrlo mlado ukupno stanovnistvo a s druge stranei razmjerno razvijenu higijensko zdravstvenu zastitu.U razvijenim zemljama stope smrtnosti pokazuju demografsku stabilnost,al su razmjerno visoke zbog demografskog starenja.U spektru ocekivanog trajanja zivota mozemo uocti dva pola:Prvi pol cine razvijena podrucja u umjerenim geografskim sirinama,a drugi pol obuhvata jezgru nedovoljno razvijenih zemalja unutar tropske afrike i dijela juzne sredisnje azije.Razina smrtnosti mnogo vise varira medju nedovoljno razvijenim zemljama nego medju razvijenim (npr.evropskim zemljama).Prirodna promjena i zivost (vitalitet)Prirodna promjena ili prirast komponenta je opceg kretanja stanovnistva,a rezultat je razlike izmedju broja umrlih i rodjenih (inkrement).Uglavnom znaci visak broja rodjenih nad brojem umrlih,ali sve cesce je obrnut stanje,tj.visak umrlih nad brojem rodjenih sto je negativna prirodna promjena ili negativni prirast tj. Prirodno smanjenje ili prirodna depopulacija.Prirodna promjena izrazava se kao i mnogi drugi pokazatelji a absolutnim i relativnim vrijednostima.Pri obradi teorije demografske tranzicije,odnosno pojedine etape/podetape razvoja stanovnistva,utvrdjena povezanost razine i smjera kretanja izmedju stope rodnosti i smrtnosti.To znaci da zajednica sa visokom smrtnoscu,zeli li prezivjeti mora imati visoku rodnost;takvo drustvo nuzno podrzava i prihvaca visoke norme radjanja.Iz siroke ljestvice koja obiljezava savremeno svijetsko stanovnistvo mogu se uociti 4 tipa pozitivne prirodne promjene odnosno prirodnog prirasta :1. Vrlo visok (vise od 18 %)2. Visok (12 17 %)3. Umjeren (4 11)4. Nizak (manji od 4 %)Kretanje rodnosti i smrtnosti moze rezultirati i nultom promjenom ili prirodnom stagnacijom.Stopa prirodne promjene na temelju niske rodnosti i niske smrtnosti racionalnija je,ekonomicnija,postignuta zu manje pojedinacne i socijalne zrtve;pogodnija je i s gledista zdravstvenog stanja stanovnistva.Svijet u cijelini i njegove velike djelove obiljezava smanjenje stope,prirodne promjene stanovnistva.Stopa prirodnog porasta posebno je visoka u skupini najslabije razvijenih zemalja.To je jedan od glavnih razloga zasto te zemlje ne mogu izaci iz zacaranog kruga siromastva.Razvidno je da su medju kontinentima krajnosti evropa i afrika.Nisko natalitetna i demografski ostrjela evropa ima negativnu prirodnu promjenu tj.prirodnu populaciju koja se sve vise produbljuje.Afrika ipak ima vrlo visoku stopu prirodnog porasta stanovnistva,gotovo jednaku onoj u najslabije razvijenim zemljama,sto jasno upucuje na nizak stepen razvijenosti zemalja tog kontinenta.Analiticki pokazatelj koj imoze dobro posluziti u razmatranju uticaja prirodnog kretanja na opce kretanje stanovnistva jeste index bioloske ili prirodne promjene(IBP)On pokazuje postotak smanjenja ili povecanja populacije temeljem prirodne promjene u odredjenom razdoblju obicno izmedju dva popisa.Vrijednost IBP za neko razdoblje dobije se tako da se kumulativ absolutne prirodne promjene podijeli s brojem stanovnika pocetkom razdoblja i pomnozi sa 100.Vitalni index.osim stope prirodne promjene stanovnistva upotrebljava se jos tzv.vitalni index (V),koji pokazuje broj zivrodjenih (N) na 100 umrlih osoba (M).Zivost (vitalitet)Slozeno je obiljezje koje pokazuje odredjene sastojnice stvarne i moguce biodinamike stanovnistva.Zato se koristi tzv. Index vitaliteta koji predocava sintezu izmedju pokazatelja prirodnog kretanja (rodnosti i smrtnosti) i dobno sastava stanovnistva.Osim toga,index vitaliteta koristi se kao jedan od pokazatelja razine starosti stanovnistva i stepena starenja.Dakle,sto je udjel zrelog stanovnistva veci i sto je veca stopa fertiliteta(brojnik),a stopa smrtosti i udjel starog stanovnistva manji (nazivnik),index vitaliteta je veci,i obrnuto.Obnavljanje ili bioloska reprodukcija stanovnistvaPod pojmom bioloska reprodukcija stanovnistva podrazumjeva se proces obnavljanja stanovnistva u kojem zajednicki sudjeluju rodnost i smrtnost.U uzem smislu pojam reprodukcije odnosi se samo na zensko stanovnistvo jer ono neposredno sudjeluje u (bio) reprodukciji.Glavna dinamicka komponenta obnavljanja stanovnistva jeste radjanje.Ali stvarna velicina reprodukcije (kao i njen smjer) rezultanta je radjanja i umiranja.Pokazatelji (bio) reprodukcijeNajjednostavniji pokazatelj(bio)reprodukcije stanovnistva stopa prirodne promjene (pp).Slijedi ukupna stopa fertiliteta (Fx ili TFR) koja se smatra najboljem pokazateljem ostvarene razine plodnosti i dobra je aproksimacija prosjecnog broja djece u obitelji.Cesto se kao pokazatelji reprodukcije koriste stope koje se odnose samo na zensko stanovnistvo.Izracunavaju se na temelju podataka :a) O zenskoj i zivorodjenoj djecib) O broju zena u fertilnoj dobic) Smrtnosti zena u fertilnoj dobiNajprije govorimo o bruto reprodukciji jer se apstrahira mortalitet zena,odnosno predpostavlja se da ce sve zene dozivjeti kraj fertilnog razdoblja dakle 49 godinu zivota.Bruto stopa reprodukcije pokazuje prosjecan broj zenske djece koju ce sada zivorodjena djevojcica roditi tokom svog fertilnog razdoblja ziota,uz uvjet :a) Da fertilitet ostane isti kao i fertilitet narastaja zena u godini promatranjab) Pod uvjetom da nijedna zivorodjena djevojcica ne umre prije kraja fertilnog razdoblja tj. Do 49 godine zivotaNeto stopa reprodukcije pokazatelj je koji se derivira iz bruto stope,a cesce se koristi od bruto stope jer je tacniji.Neto stopa uzima u obzir smrtnost zena u fertilnoj dobi,pa za njeno izracunavanje valja raspolagati tablicama smrtnosti.Neto stpa reprodukcije pokazuje koliko ce jedna sada zivorodjena djevojcica,roditi tokom svog fertilnog razdoblja,zu predpostavku da ce ostati sadasnja stopa fertiliteta (uzima se u obzir i smrtnost po dobi sadasnje generacije zena).Kretanje pokazatelja reprodukcije sukladno je opcoj povijesnoj tendenciji smanjivanja rodnosti.DepopulacijaUtvrdjeno je da u razvijenim zemljama,pa tako i u hrvatskoj (dakle,po pravilu demografski posttranzicijski zemljama),vise nije osigurano jednostavno obnavljanje stanovnistva.U takvim okolnostia pojavljuju se slozen proces depopulacije (izostaje samo ako je na djelu snazno doseljavanje).Pri tome valja razlikovati slijedece pojmove :a. Ukupna depopulacijab. Narastajna depopulacija zenskog stanovnistva i narastajna depopulacija ukupnog stanovnistvac. Prirodna depopulacija d. Emigracijska depopulacijaUkupna depopulacija,kako joj i ime samo kaze,jeste skupni proces koji tvore ostali navedeni djelimicni (parcijalni) procesi.Ukupna depopulacija razumjeva smanjenje broja stanovnika izmedju dva susljedna popisa ili izmedju bilo kojih odabranih godina.U tipu otvorenog stanovnistva (obiljezava ga vanjska migracija) ukupna depopulacija nastaje zbog udruzenog djelovanja prirodnog kretanja imigracije.U tipu zatvorenog stanovnistva (kad nema vanjske migracije) ukupna depopulacija iskljucivo je posljedica djelovanja negativne prirodne promjene,odnosno prirodne depopulacije.Narastajna depopulacija zenskog stanovnistva podrazumjeva da se zensko stanovnistvo vise ne obnavlja s obzirom na radjanje zenske djece.Narastajna depopulacija ukupnog stanovnistva podrazumjeva da se populacija oboje roditelja vise ne obnavlja s obzirom na radjanje muske i zenske djece.Prirodna depopulacija znaci brojcano smanjenje stanovnistva prirodnim putem zbog veceg broja umrlih nego rodjenih tj. Zbog negativne prirodne promjene.Emigracijska depopulacija oznacava smanjenje broja stanovnika najprije pod uticajem veceg iseljavanja nego doseljavanja tj. Zbog negativnog migracijskog salda.Model po kojem se zbiva ukupna depopulacija u nekom podrucju ima 4 osnovne faze :a. Kada je ukupna depopulacija najprije posljedica negativnog migracijskog salda,a prirodna je promjena pozitivna i razmjerno visoka.b. Kada je ukupna depopulacija jos uvijek pod uticajem negativnog migracijskog salda,a prirodna je promjena jos pozitivna,ali se postepeno smanjuje,tendirajuci prema nultoj razini.c. Kada se ukupna depopulacija pojacava,i to najprije pod uticajem prirodnog smanjenja stanovnistva koja se pridruzuje djelovanju emigracijske depopulacije.d. Kada se ukupna depopulacija nastavlja udruzenim djelovanjem emigracijske depopulacije i prirodne depopulacije,zu istodobno jacanje starosti stanovnistva.e. Time se izvoriste za iseljavanje sve vise iscrpljuje,pa se negativan migracijski saldo i njegov uticaj postepeno smanjuju,a povecava se uticaj prirodne depopulacije na ukupnu depopulaciju.To je faza demografskog izumiranja.Prostorna pokretljivost stanovnistva : Migracija i CirkulacijaOsnovni pojmovi prostorne pokretljivostiProstorna porketljivost je dio povijesti covjecanstva,dio njegove evolucije.Svako vaznije razdoblje u razvitku covjecanstva obiljezavale su migracije odredjenog tipa s posebnim uzrocima i posljedicama.Usporedno s razvojem mijenja se i prostorna pokretljivost,pojavljuju se i novi oblici, neki stari jos postoje a drugi potpuno nestaju.Prema relevantnim savremenim gledistima,prostorna pokretljivost dijeli se na dvije siroke kategorije : Migracije ili seljenje i Cirkulaciju ili kruzno kretanjePrema tom konceptu,pod prostornom pokretljivoscu podrazumjevaju se sve vrste teritorijalne mobilnosti stanovnistva u odredjenom vremenu i prostoru.Pod migracijom ili seljenjem podrazumjevaju se sve promijene mjesta stalnog boravka (prebivaliste).Cirkulacija podrazumjeva razlicite oblike pokretljivosti,uglavnom kratkotrajne,ucestale ili ciklicne,kojima je zajednicko obiljezje izostanak bilo kakve namjere za stalnom ili dugotrajnom promjenom boravista.Pri tom odsutnost iz mjesta stanovanja moze trajati od nekoliko sati i dana do nekoliko mjeseci.Tipologija prostorne pokretljivostiTipologija nekog drustvenog procesa ili masovne pojave ovisi o relevantnim kriterijima.U slucaju prostorne pokretljivosti postoji brojni kriteriji,ali za podrobniju geografsku klasifikaciju prostorne pokretljivosti najprikladnije je mjerilo trajanje i ucestalost prostornog kretanja.Drugo je vazno mjerilo udaljenost koje ima tek sekundarno znacenje tj. sjeni je prvog.Konacna migracija podrazumjeva preseljenje u drugo mjesto s namjerom odnosno rezultatom konacnog ostanka u mjestu doseljenja.Privremena migracija implicira promjenu mjesta stalnog boravka s namjerom migranta da se zadrzi neko odredjeno vrijeme u mjestu doseljenja,kratkotrajna traje nekoliko mjeseci ili godina,a dugotrajna npr. Cijeli radni vijek.Svaka od potkategorija privremene migracije moze biti ponovna i povratna.Redovita cirkulacija podrazumjeva redovita kretanja izmedju mjesta stalnog stanovanja i drugog mjesta,a ucestalost vracanja u mjesto stalnog boravka moze biti dnevna,sedmicna ili rijedja tj. Povremena.Slucajna cirkulacija ukljucuje svaki neredovit odlazak iz mjesta salnog boravka u neko drugo mjesto i povratak nakon nekog odredjenog vremena.Odsutnost jednokratna i visekratna,sto znaci da se osoba moze vracati u svoje mjesto vise puta tokom trajanja tok oblika u prostorne pokretljivosti.Sezonska cirkulacija se dogadja samo tokom odredjenih godisnjih doba uglavnom u vezi s potraznjom radne snage u poljoprivredi,gradjevinarstvu i ugostiteljstvu.Obuhvaca jednokratne i visekratne povratke u mjesto stalnog stanovanja.Pri udaljenosti dvije su glavne podkategorije unutarnja i vanjska migracija i cirkulacija.Unutarnja moze biti podrucna,unutarregionalna i medjuregionalna.

Vanjska su migracija i cirkulacija medjunarodne,dakle zbivaju se preko drzavnih granica.Svaki tip pokretljivosti prema mjerilu udaljenosti ima i dva oblika : Kraca udaljenost-kada se migracija i cirkulacija zbivaju izmedju susjednih prostorno administrativnih jedinica ili drzava. Veca udaljenost kada se to dogadja izmedju prostornih jedinica ili drzava koje ne granice.Oblici prostorne pokretljivosti mogu se razlikovati prema jos nekim kriterijuma.Tako se prema kriterijumu glavnog uzroka razlikuju ekonomska i ne ekonomska migracijatj. uzrokovana socijalnim,politickim,obiteljskim,individualnim i psiholoskim,zdravstvenim i slicnim razlozima.Nadalje razlikuju se dragovoljna i prisilna migracija (kada osoba nema mogucnosti izbora).Prema kriterijumu organiziranosti prostorne pokretljivosti razlikuje se organizirana i neorganizirana (spontana) migracija tj. cirkulacija.Razmjerno nagli odlazak velikog broja ljudi iz nekog kraja uvjetovan razlicitim neprilikama naziva se bijeg ili egzodus.Tranzicija prostorne pokretljivosti (zelinksy)U procesu tranzicije prostorne pokretljivosti zelinsky razlikuje 5 karakteristicnih faza :1. Faza : predmoderno tradicionalno drustvo2. Faza : rano tranzicijsko drustvo 3. Faza : kasno tranzicijsko drustvo4. Faza : razvijeno drustvo5. Faza : visoko razvijeno drustvoZelinsky u sklopu tranzicijskog modela razmatra slijedece oblike prostorne pokretljivosti :Medjunarodnu migraciju,Pogranicnu migraciju,Migraciju selo grad,Migraciju grad grad iUnutar grada te cirkulaciju.Za pojedine faze tranzicije mobilnosti zelinsky navodi slijedece znacaje.Prva faza : Faza tranzicije mobilnosti odnosi se na predmoderna tradicionalna drustva,a obiljezava je opcenito slaba pokretljivost stanovnistva,posebno ona koja implicira promjenu prebivalista.Prisutna je i ogranicena cirkulacija vezana zu lokalnu trgovinu,iskoristavanje zemlje,ratovanje,vjerske obicaje i slicno .Prema tome prevladava autohtono stanovnistvo koje od rodjenja zivi u istom mjestu.Druga faza : odnosi se na rano tranzicijsko drustvo,a njezina su obiljezja :1. Vrlo brojna migracija iz sela u gradove (stare i nove)2. Znatna kolonizacija seoskog stanovnistva u slabo naseljena podrucja unutar drzave,ako za naseljenike ima dovoljno obradive zemlje3. Snazni iseljenicki tokovi u prihvatljive i privlacne inozemne destinacije4. Slaba,ali znakovita imigracija strucnjaka iz naprednih djelova svijeta5. Znatan porast razlicitih vrsta cirkulacijeNavedeni oblici prostorne pokretljivosti cvrsto su povezani s deagrarizacijom, deruralizacijom,industrijalizacijom i urbanizacijom.Treca faza :odnosi se na kasno tranzicijsko drustvo a obiljezavaju je :1. Migracija selo grad koja je na vrhuncu,ali pocinje slabiti2. Posve oslabljena kolonizacija zu slabije naseljena podrucja3. Iseljavanje slabi ili gotovo prestaje 4. Svi su oblici cirkulacije u daljem porastu

Cetvrta faza :odnosi se na razvijeno drustvo,a obiljezavaju je slijedece karakteristike :1. Promjena mjesta boravka (migracija) postupno se uravnotezuje i oscilira na visokoj razini2. Migracija selo grad se nastavlja,ali se i dalje smanjuje3. Zbiva se jaka migracija iz grada u grad i unutar gradske aglomeracije4. Ako jos postoji naseljavanje slabije naseljenih (pogranicnih) podrucja,ono je u zastoju ili se gasi5. Znatno doseljavanje nekvalificirane i polukvalificirane radne snage iz relativno nerazvijenih zemalja6. Moguca je znatno medjunarodna migracija ili cirkulacija strucnjaka,al smjer i obim te struje ovise o posebnim uvjetima7. Dolazi do pojacane cirkulacije posebno one ekonomske uvjetovane i vezane zu razonoduPeta faza : tranzicije prostrne pokretljivosti odnosi se na (buduca) visokorazvijena drustva.Obiljezavaju je slijedeca obiljezja :1. Moguce je smanjenje promjene boravista (migracije) i usporavanje nekih oblika cirkulacije zbog uspostavljanja novih oblika komunikacije 2. Gotovo sva migracija moze biti interurbana i intraurbana3. Moguce je dalje doseljavanje relativno nekvalificirane radne snage iz nedovoljno razvijenih zemalja4. Moguce je dalje povecavanje nekih postojecih oblika cirkulacije i pojava nekih novih oblika5. Moze se ocekivati stroga politicka kontrola unutarnje i vanske migracije i cirkulacijePredoceni sirok opis znacajki karakteristicni za tranziciju prostorne pokretljivosti prihvatljiv je na opcoj razini.Ali u stvarnim uvjetima model se cesto prikazuje neodgovarajucim.Odrednice prostorne pokretljivostiCetiri su skupine cinioca (odrednica) prostorne pokretljivosti :a. Gospodarski b. Socijalni (psiholoski)c. Demografskid. OstaliPosebice su vazni geografski cinioci,bilo da djeluju posredno (preko gospodarskih npr.u poljoprivredi i turizmu),bilo samostalno.To su : klima,iskoristavanje energetskih mineralnih resursa,nadmorska visina,geografski polozaj,prometna dostupnost i drugi.O gospodarskim odrednicama u migraciji selo grad koje dopunjuju primarne gospodarske motive,M.Todaro (1986) pise ljudi migriraju : a. Radi podizanja njihove obrazovne ili profesionalne razine b. Radi izbjegavanja socijalne i kulturne zatvorenosti homogenih ruralnih sredina c. Zbog nijega od nasilja ili politicke stabilnosti d. Spajanja obitelji i prijatelja koji su ranije migrirali u urbana podrucjaRadi potpunije spoznaje odrednica prostorne pokretljivosti,treba istaknuti jos neke cinioce,a medju nima posebnu vaznost imaju informacijska i prometna dostupnost.T.HagerstrandGotovo svakoj migraciji mora prehoditi informacija u pogledu stvarne ili pretpostavljene mogucnosti zaposljavanja i stanovanja.Lancana migracija je pojava kada migrant poziva clanove obitelji,odnosno rodbinu ili lokalne zajednice,povezujuci time pojedinacnu i obiteljsku migraciju longitudinalnoj perspektivi.Kod seljenja na velike udaljenosti vaznu ulogu ,zu informaciju ima i prometna dostupnost.Migracija (seljenje stanovnistva)Pod migracijom podrazumjevamo prmjenu mejsta stalnog boravka bez obzira na udaljenost.Izdvajaju se 6 tipova migracije :Prvi tip cine velika seljenja uzrokovana osvajackim pohodima i sirenja starih carstav.Taj tip migracije uvelio imao prisilno obiljezje.Drugi tip cini seljenje stanovnistva koje je spontano slijedilo osvajacke pohode,ili je seljenje bilo potaknuto prirodnim neprilikama.Odlazilo se u krajeve koji su pruzali bolje izglede za odrzavanje zivota.Treci tip je sustavno naseljavanje.Provodili su ga osvajaci u populacijski ispraznjene krajeve,ali i sredisnje vlasti u slabije naseljena podrucja.Cetvrti tip je preseljavanje etnickih manjina,pa i citavih naroda,zbog geopolitickih promjena.Takva je migracija novijeg postanka a prisutna je i danas.Peti tip je migracija politickih emigranata i prebjega.Sesti tip je slobodna ekonomska migracija stanovnistva.Glavni je motiv seljenja potraga za poslom,vecom zaradom i opcenito boljim uvjetima zivota.Obuhvata unutarnju i vanjsku migraciju,a obiljezje je gotov svih zemalja svijeta.Svaki oblik migracije implicira dva podrucja :Podrucje porijekla i podrucje doseljenja Osnovne su sastavnice migracije imigracija ili useljavanje i emigracija ili iseljavanje.Razlika izmedju doseljavanj u odredjeno podrucje iseljavanje iz njega u nekom razdoblju naziva se migracijski salo,neto migracija ili migracijska bilansa.Ako je broj doseljenika veci od broja iseljenika,tada je rijec o pozitivnom migracjskom saldu.Kada je broj iseljenika veci od broja doseljenika,tada je to negativan migracijski saldo,a ako se poklapa broj doseljenih i odseljenih osoba tada je rijec o nultom migracijskom saldu ili o uravnotezenoj migraciji.Vazan je pojam bruto migracija,koji oznacava ukupan broj selilaca,dakle iseljenika i doseljenika u odredjenom podrucju.Prema tome,odrazava ukupnu migraciju stanovnistva neke zemlje ili podrucja.Uticaj migracije na ukupno kretanje stanovnistva.Kao sastvanica ukupnog kretanja stanovnistva migracija djeluje :a. Na velicinu ukupnog stanovnistva i na njegov prostorni razmjestajb. Na sastavnice prirodnog kretanja (rodnost i smrtnost )c. Na sastav stanovnistva (demografski,drustveno-gospodarski i kulturno-antropoloski)Migracija ima dva vremenska ucinka: a)trenutacni,koji odmah mijenja broj stanovnikab)dugorocni (odgodjeni)Migracijom uvjetovana redukcija fertilnih kontingenata uzrokuje u podrucju porijekla migranata smanjenje mase radjanja,ali i povecane stope smrtnosti gdje se seli uglavnom onaj dio populacije koji je manje podlozen riziku smrti.Ukonacnici rezultat moze biti prirodna depopulacija.Drugi oblik migracije koji utice na demorafska kretanja jest privremena migracija (unutarnja i vanjska)

Teorije miracijeRavensteinovi nalazi (postavke) zakon migracije mogu se predociti u 11 tacaka :1. Glavnina migranata migrira na kratku udaljenost 2. Migracija napreduje korak po korak3. Migranti na veliku udaljenost uglavnom preferiraju jednu od velikih trgovinskih ili industrijskih sredista4. Svaki tok migracija proizvodi svoj kontratok5. Straosjedioci gradova manje su skloni migraciji nego oni iz seoskih krajeva 6. Zene vise sudjeluju u unutarnjoj migraciji,a muskarci cesce u vanjskoj migraciji 7. Glavninu kontingenta migrantata cine odrasli :cijele obitelji rijetko migriraju izvan svoje domovine8. Veliki gradovi rastu vise pod uticajem migracije nego pozitivne prirodne promjene stanovnistva9. Obim migracije raste usporedno sa razvojem industrije,trgovine i prometa 10. Glavni smijer migracije ide iz ruralnih podrucja u srediste industrije i trgovine11. Glavni su uzroci migracije ekonomske prirodeE.S.Leeja,on predlaze da se migracija,onosno odluka pojedinca da migrira razmatra u sklopu skupine cinioca povezanih :a. S podrucjem porijekla-polazistem migracijeb. S podrucjem doseljenja odrediste migracije c. Sa zaprekama (poteskocama) koje se postavljaju migraciji,a nastaju izmedju polazista i odredista d. S raznovrsnim osobnim ciniocimaU daljoj razradi svog modela Lee je predocio 19 hipoteza koje se odnose na obim migracije,na migracijske tokove i protutokove te na obiljezja migranata,neki vazniji si :Obim migracije unutar neke zemlje ili izmedju zemalja odredjen je :1. Stepenom razlicitosti polazista i odredista 2. Stepenom razlicitosti populacije 3. Jacinom zapreka koje nastaju migriranjem 4. Stanjem razvijenosti nekog podrucja5. Okolnostima kada su minus cinioci u polazistu glavne odrednice migracijeObiljezja migranata : 1. Migracije su selektivne2. Pozitivnu selekciju pokazuju oni migranti cije je migriranje odredjeno plus ciniocima u odredistu 3. Pozitivnu selekciju pokazuju oni migranti koji savladavaju velike prepreke 4. Negativnu selekciju pokazuju oni migranti cije je migriranje odredjeno minus cinioca u polazistuGeograf M.Todaro pridonijeo je teoriji o migracijama razmatrajuci migraciju iz ruralnih urbana podrucja.Todaro je kljucne pretpostavke svog modela predocio na slijedeci nacin :a. Migracija je uvjetovana,prije svega,racionalnim ekonomskim razmatranjem odnosa izmedju koristi i troskova.b. Donosenje odluke o migraciji temelji se na ocekivanoj razlici izmedju postojecih ruralnih i urbanih dohodaka (nadnica) a ocekivana razlika odnosno razlika u ocekivanom dohodku uvjetovana je interakcijom dvije velicine:postojecom razlikom izmedju ruralnih i urbanih dohodaka i vjerovatnoscu da ce migrant dobiti posao u modernom urbanom sektoru.

c. Vjerovatnost dobijanja posla u urbanom sektoru obrnuto je proporcijonalna stopi urbane nezaposlenosti.d. Stope migracije koje prelaze mogucnosti dobijanja posla u gradu posve su moguce s obzirom na postojanje razlike u ocekivanom dohotku.Migracije i faze ponasanja G.Standing (1984) migraciju kao proces konceptualizira kroz vise faza ponasanja u kojima se moze naci svaki pojedinac stanovnik nekog podrucja :1. Bez pomisli na migriranje 2. Pomisao na migriranje,ali ostvarenje odgodjeno : a)za neko neodredjeno buduce vrijeme b)privremeno doks e ne steknu mogucnosti3. Namjeravano migriranje,ali vrijeme i odrediste ne odredjeni 4. Migriranje u toku 5. Migriranje zavrseno 6. Migriranje ponovnjeno 7. Povratak u podrucje proijekla ili prethodno prebivalisteSelektivnost migracijeIstrazivaci su davno ustanovili da je migracija selektivna.Osobe s odredjenim obiljezjima (dob,spol,bracno stanje,obrazovanje i slicno ) sustavno pokazuju vecu sklonost migraciji nego ostalo stanovnistvo.Zu pretpostavku slobodnog kretanja stanovnistva izmedju polazista i odredista,postoji u polazistu odredjeni tzv. Samoizbor ili samoselekcija pokretljivih osoba prema razlicitim demografskim i drustveno gospodarskim obiljezjima.Istrazivanjem selektivnost migracije mogu se utvrditi u sistemu stanovnistva kako u podrucju porijekla tako i u podrucju doseljenja.Selektivnost migranata prema dobi odnosi se na vecu sklonost migriranju starijih adolscenatadvadesetogodisnjaka i mladih tridesetogodisnjaka.Selektivnost prema bracnom stanju usko je povezn s dobno spolnim obiljezjem.Selektivnost prema obrazovanju i zanimanju opcenito se smatra da vecu sklonost migraciji pokazuju osobe s visom razinom obrazovanja,sto je covjek obrazovaniji vjerovatno je svijesniji razlicitih mogucnosti koje postoje u alternativnim prebivalistima.Pod migracijom visokoobrazovnih kadrova ponajprije se misli na migraciju strucnjaka iz nedovoljno razvijenih zemalja u razvijene dijelove svijeta,prije svega u ameriku,sjevernu ameriku,australiju i zapadnu evropu.P.Visarija svrstava cinioce u 4 skupine :1. Ekonomski cinioci (zarade i sve sto je u vezi s njima)2. Cinioci vezani za posao i struku (radni profesionalni)3. Sociokulturni cinioci (ukljucuju i politicke)4. Osobni cinioci

Vanjska / medjunarodna migracijaOblik prostorne pokretljivosti stanovnistva kojem je polaziste unutar granica,a odrediste izvan granica jedne zemlje i koje razumjeva promjenu mjesta stalnog boravka nazivamo vanjska ili medjunarodna migracija.Vanjska miracija prema teritorijalnom dometu moze biti medjususjedska,kontinentalna i interkontinentalna.Razmjerno jednostavnu tipologiju savremeni medjunarodni migranata nudi R.Appleyard :a. Stalni migranti,ukljucuje i osobe koje su migrirale radi spajanja obiteljib. Privremeni radnici na ugovor,pretezno slabije obrazovanim koji ostaje u zemljama primitka odredjeno vrijemec. Privremeni profesionalni transitanti,strucnjaci i menedzeri koji se sele od jedne zemlje do druge,obicno kao zaposlenici multinacionalnih kompanijad. Prikriveni ili ilegalni radnici e. Trazitelj azilaf. IzbjeglicePod vanjskom migracijom radne snage podrazumjeva se migracija ekonomski aktivnog stanovnistva (radne snage) pretezno iz slabije razvijenih zemalja u razvijene zemlje.Pri vanjskoj migraciji presudnu ulogu mogu imati i politicki cinioci (neslaganje s politickim uredjenjem,etnicka,vjerska,rasna ili neka druga diskriminacija).Vise razloga koji uvjetuju povratne tokove :a. Gubitak zaposlenja ili nemogucnost nalazenja novog posla zbog gospodarske krizeb. Neuspijeh u profesionalnoj karieric. Prvobitna namjera privremenostid. Teskoce u prilagodjavanju novog nacinu zivota i rada,nostalgij za obitelji,prijateljima,rodnim krajem itd.C.Castles i M.Miller za razdoblje 1945 1970.razlikuju 3 glavna tipa migracije koja su uticala na stvaranje novih etnickih skupina u razvijenim zemljama primitka.To su :1. Migracija radnika iz evropske periferije u zapadnu evropu,uglavnom u obliku modela gastarbeiter2. Migracija kolonijalnih radnika u prijasnje kolonijalne metropole3. Trajanje migracija u angloameriku i australiju najprije iz evrope a zatim iz azije i latinske amerikeU drugu skupinu autori svrstavaju tipove medjunarodne migracije koji nisu uticali na stvaranje etnickih skupina a to su :1. Masovna kretanja izbjeglica nakon drugog svijetskog rata2. Povratne struje bivsih kolonijalista nakon sticanja nezavisnosti kolonija3. Mobilnost visoko kvalificiranih zaposlenika cesto unutar multinacionalnih kompanija medjuvladinih organizacijaStrani radnici,jedna od relevantnih definicija kazu da su to 3 skupine :1. Strani drzavljani koji dolaze radi posla i ostanu manje od godinu dana2. Strani drzavljani koji dolaze radi posla i ostaju godinu i vise ali se vracaju u zemlju porijekla3. Strani drzavljani koji dobiju posao i ostaju uzemlji do umirovljenja ili trajno

Komparirajuci medju narodne migracijske tokove u svijetu S.Castles i M.miller zakljucuju da se moze prepoznati nekoliko opcih tendencija koje ce po svemu sudeci imati glavnu ulogu u slijedecih 10-tak godina,to su :1. Globalizacija migracije tendencija istovremenog ukljucivanja sve veceg broja zemalja u migracijske tokove 2. Ubrzano jacanje medjunarodne migracije - migracija ce jacati u svim sadasnjim glavnim regijama3. Diferenciranjem migracije vecina zemalja nema samo jedan tip migracije,kao sto je migracija radne snage trajnih doseljenika ili izbjeglica vec citav niz tipova istovremeno4. Feminizacija migracije zene imaju sve vazniju ulogu u medjunarodnoj migraciji i to u svim regijama i tipovima migracijeCirkulacija (kruzno kretanje)Cirkulacija podrazumjeva razlicite ucestale oblike prostorne pokretljivosti povratkom u mjesto stalnog boravista.Odrednice cirkulacije uglavnom su iste kao za ukupnu prostornu pokretljivost ili slicne njima (gospodarske ,socijalne i psiholoske,demografske i ostale skupine cinioca).Dnevna cirkulacija uveliko ovisi o prometnoj povezanosti mjesta stanovanja i mjesta rada te o funkcionalnoj usmjerenosti pojedinih gradova.Izvori podataka i metode proucavanja cirkulacije obicno se svode na tri osnovna nacina promatranja : trenutacno,stalno i unatrazno (retrospektivno).Trenutacno stanje dobija se popisom stanovnistva i anketiranjem,kao i retrospektivno,a trajno se pracenje temelji na posebno vodjenoj statistici ili na drugim izvorima.Sezonsko kretanje pripada medju najstarije oblike prostorne pokretljivosti.Povijesno je vezano za manje razvijene sredine sa elementima polunaturalnog gospodarstva.Savremeno sezonsko kretanje u razvijenim zemljama ima posve drugo znacenje.Pojavljuje se ondje gdj epotreba za radnom snagom veoma koleba tokom godine kao u gradjevinarstvu,poljodjelstvu i ugostiteljstvu.Dnevna redovita cirkulacija je najvazniji oblik savremene pendularnog ili kruznog kretanja stanovnistva.Redovita cirkulacija (dnevna tjedna) nema izravnih demografskih ucinaka,osim sto moze djelom preci u konacnu migraciju.Cirkulacija u razvijenim zemljamaU razvijenim zemljama cirkulacija je dostigla neslucene razmjere.Glavnina mobilnosti ekonomski je motivirana.U putovanja se odnose na rad ali je veliki i udio onih koji putuju radi kupovine,posjete prijateljima ili na odmor.Cetiri skupine radnika cirkulanata :1. Oni koji su spremni putovati na rad iz udaljenih podrucja zato sto zele zivjeti u ocuvanom okolisu2. Mladi ljudi,obicno mladi parovi koji putuju zato sto je stanovanje jeftinije u okolnim naseljima nego u gradu u kojem rade3. Osobe koje su blizu mirovine i koje su kupile kucu na selu ili na obali putuju na posao do umirovljenja4. Osobe koje za razliku od prve 3 skupine putuju iz naselja u kojem su rodjene,ili u kojem dugo borave zato sto nemaju mogucnosti zaposljenja u svojoj sredini.

Pet tipicnih struja cirkulacije radnika :1. Struja ogranicena unutar sredisnjeg rada,to je kretanje na razmjerno kratku udaljenost 2. Kretanje iz predgradja u sredisnji grad,tip pokretljivosti koji je brzo rastao u prvoj polovici 20 stoljeca.3. Obrnuta cirkulacija radnici koji stanuju u centralnom gradu putuju svaki dan na posao u neko mjesto u suburbiju ili periurbanom pojasu4. Pobocna cirkulacija oblik je pokretljivosti kad radnik zivi u jednom a radi u drugom suburbijskom naselju 5. Kretanje preko granice metropolitanskog podrucja tj. izmedju suburbija i vanjskog pojasa Cirkulacija u zemljama u razvoju Vazan oblik savremen pokretljivosti u nedovoljno razvijenim zemljama vezan zu urbanizaciju jeste dugorocna cirkulacija.POdrazumjeva pojavu kada seljaci napustaju svoje domove i odlaze na rad u grad na nekoliko mjeseci ,pa i duze,nevracajuci se kuci.Dnevna mobilnost nije rasirena zbog lose tranportne ifrastrukture,a osim toga svakodnevni povratak kuci znacio bi veliki trosak.S.Mukherji zakljucuje da je cirkulacija radne snage u indiji zapravo prostorni simptom siromastva i nerazvijenosti.Ona pocinje u siromastvu i zavrsava u siromastvu,a rezultat toga je masovno unistenje ljudskog potencijala.Sve se dogadja u okolnostima kada gradovi rastu a nerazvijaju se.U zemljama u kojima se razvijaju pojedine industrijske grane sve vise mladih zena ukljucuje se u dugorocnu cirkulaciju radne snage,premasujuci broj muskaraca iste dobi.

Edin mustafic 1