DEMOKRAT PARTİ TÜRKİYESİ

8/14/2019 DEMOKRAT PART TRKYES

1/23


2/23

A N A D O L U N V E R S T E S

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

alma nerileri

Ulu nder Atatrk dneminde ok partili sisteme geme dene-melerini bir "Atatrklkeleri ve nklp Tarihi" kitabndan oku-yunuz.

evrenizde Demokrat Parti dnemini yaam kiiler varsa,onlarn anlarn dinleyiniz.

Trkiye'de ordunun hangi gerekelerle ynetime mdahale etti-ini dnnz.


3/23


4/23


5/23

A I K R E T M F A K L T E S

1.3. Drtl Takrir ve iftiyi Topraklandrma Kanunu

Trkiye'nin ok partili sisteme gemesinde ok nemli bir yere sahip olan "ift-

iyi Topraklandrma Kanunu"nun zellikleri nelerdir?

imdi ok-partililiin admlarngrelim. nn 19 Mays 1945 Genlik ve Spor Bay-rm mesajnda "halk idaresinin" gelitirileceini mjdeliyordu. Zaten savan sonuile Avrupa'da ortaya kan demokrasi ortamndan cesaret alan CHP iindeki kimihonutsuzlar, kprdanmaya balamlard. Bunlardan millletvekili olan drd, ya-ni Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl, Refik Koraltan, 7 haziran 1945 gnCHP grubuna "Drtl Takrir" diye tannm olan bir nerge verdiler. nergelerin-de, zellikle parti iinde zgr bir tartma ortamnn yaratlmasn istiyorlard. O s-rada Trkiye'de toprak reformuna olanak verebilecek bir yasa tasars TBMM'ye su-

nulmutu: iftiyi Toprakland

rma Kanunu. nn ve Tar

m Bakan

evket RaitHatibolu'nun giriimiyle hazrlanan bu yasann 17. maddesine gre, topraksz yada az toprakl iftiyi topraklandrmak iin devlet, byk toprak sahiplerinin top-raklarn kamulatrabilecekti. Kamulatrma, gerekirse toprak sahibinde yalnzca50 dnm brakacak kadar kapsaml olabilecekti. Kamulatrma bedelleri de gerekdeere gre deil, arazi vergisine matrah olarak beyan edilen deerden denecekti(md. 21). Bu hkm toprak sahibi olan milletvekillerini ok rahatsz etti. Aydn'n

byk toprak sahiplerinden olan Adnan Menderes, yasa grlrken ar eletiri-ler getiren milletvekillerinin banda geliyordu. Fakat nn bu konuda oksrarly-d. Atatrk lmnden hemen nceki bir ka Meclis a konumasnda topraksziftiyi topraklandrmak gereksinmesine deinmiti, ama somut bir adm atlma-

mt (ya da atlamamt). imdi nn bu davay benimsemi bulunuyordu. Belkiiin toplumsal yararlar yannda, ok-partili ortamda kylnn siyasal desteini el-de edebileceini de umuyordu. Byle bir dncesi var idiyse, yanlyordu. Tarayatoprak sahipleri egemendi. Kanun 11 Haziran 1945'te TBMM tarafndan kabul edil-dii halde, onun mimarolan Hatibolu bundan sonraki hkmetlerde bakan olma-d gibi, 1948'de kurulan kinci Hasan Saka hkmetinde Tarm Bakanl, iftiyiTopraklandrma Kanununun hasm olan Adana'nn byk toprak sahibi CavitOral'a verildi. Sz konusu 17. maddenin hi uygulanmadn sylemeye gerek yok.Yalnz bir blm hazine topraklar iftilere datld.

1.4. Demokrat Partinin Kuruluu

Trkiye'nin ikinci cumhurbakansmet nn'nn ok partili sistemden bekle-dikleri nelerdir?

Kimileri Demokrat Partinin (DP) kuruluunu dorudan iftiyi TopraklandrmaKanununa olan muhalefete balarlar. DP'nin salt bundan kaynaklandn ne sr-mek abartl olur ama, DP'nin kurulu ve yaygnlama aamasnda bunun nemli

bir pay olduu sylenebilir. nn Drtl Takriri Grupta reddettirdi (12 Haziran).

D E M O K R A T P A R T D N E M T R K Y E S 89

?

?


6/23


Onun istei, CHP iindeki honutsuzlarn CHP'den ayrlarak ayr bir parti kurma-laryd. Bundan umduu yararlaryle tahmin edebiliriz:

ok-partili dizgeye geilmi olacakt. Parti iindeki muhaliflerden kurtulunacakt. CHP'den ayrlacak kiilerin kuraca partinin Atatrk Devrimine kar olmas

tehlikesi bulunmayacakt.

Buna karlk Bayar ve arkadalarnn CHP'den ayrlmaya hevesleri yoktu. Partikurmak bir macerayd. Daha iyisi, CHP'de kalp ona egemen olmaya almakt.Atatrk'n verdii onca gvenceye ramen Serbest Frkann bana gelenleri bili-yorlard. Bayar, Fethi Okyar'n durumuna dmek istemiyordu.

Cumhurbakansmet nn'nn kendi partisi iinde bir grup milletvekiline birmuhalefet partisi kurdurmak istemesinin nedenleri nelerdir?

Drtl Takririn reddedilmesinden sonra Adnan Menderes ve Fuat Kprl, Va-tan gazetesinde demokratiklemeyi savunan muhalif yazlar yazmaya baladlar.CHP bu davran parti disiplinine aykr bularak bu ikisini yelikten kartt (21 Ey-ll). Bayar'n iki arkadana olan desteini gstermek zere setii davran, henzparti kurma konusunda ikna olmadn gsterir. CHP'den deil, milletvekilliin-den istifa etti (28 Eyll). Bu, kendisini yksek bir maatan yoksun brakan bir davra-nt. Fakat nn srarn srdryordu. 1 Kasm 1945'te TBMM'yi a sylevinde,aka, lkenin bir muhalefet partisine olan gereksinimini dile getirdi. Oysa Tem-

muz banda Mteahhit Nuri Demira tarafndan kurulmu bulunan Mill Kalkn-ma Partisi vard. Fakat Demira tutucu bir kii olduundan, nn o partiyi grmez-likten geliyordu. Artk Bayar'n da aklyatmaya balamt. 1 Aralkta parti kuracak-larn aklad. 3 Aralkta CHP'den istifa etti. Ertesi gn nn'nn yemek arsnagitti ve grtler.

Hkmetin muhaliflere ynelik politikas ne olmutur?

Ayn gn (4 Aralk) "Tan Olay" oldu. Zekeriya Sertel'in kardTan gazetesisosyalist sola yaknl ile tannyordu. Bu sralarda Sertel Grler adnda bir dergihazrl iindeydi. lanlar yaplm ve yazar kadrosu iinde Menderes ve Kpr-

l'nn bulunacaduyurulmutu. O gn bir takm "genler" Rus ve komnist aleyh-tar sloganlarla Tanbasmevine ve sol yayn satan kitaplara saldrarak tahrip etti-ler. Polisin seyirci kalmas, hukuka ve uygarla smayan bu iin CHP tarafndankkrtlm, hatta dzenlenmi olabilecei iddialarna yol at. Belki bu vesileyleDP'ye soldan uzak durmas iin de mesaj verilmioluyordu. 1946'da CHP'nin solun-daki 3 partinin kapatlmas, bu partinin, solunda mutlak bir boluk istediini gste-riyordu. Martta Sosyal Demokrat Partisi, Aralkta Trkiye Sosyalist Partisi (genel

bakanEsat dil Mstecaplolu) ve Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi (ge-nel bakanefik Hsn Deymer) kapatld. Babakanlnda Recep Peker'in KyEnstitlerini "daha mill" klmaktan sz etmesi, sol kart havann nasl her kesimikapladnn iaretidir. 1947'de Dil-Tarih ve Corafya Fakltesinde Niyazi Berkes,


?

?


7/23


Pertev Nail Boratav, Muzaffer erif, Behice Boran aleyhinde solcu diye bir cad ka-zan kaynatlmaya baland. renci gsterileri ile balad ve buna niversite,TBMM ve mahkemeler let oldular. 1950'de niversiteden ayrlmak durumunda

kaldlar. Berkes Kanada'da, Boratav Fransa'da, erif ABD'de i buldular ve baarloldular. Boran'n da, isteseydi, yurt dnda baarl olaca sylenebilir. Bylecegadre urayan Alman profesrlerine kucak am olan Trkiye, imdi kendi bilimadamlarn "yiyordu".

1.5. 1946 Seimleri

ok partili sisteme geildikten sonra Cumhuriyet Halk Partisi'nin genihalk kit-lelerinin desteini almak iin yapt almalar nelerdir?

DP 7 Ocak 1946'da kuruldu. Celal Bayar genel bakan oldu. Trl nedenlerle ho-nutsuz olanlar evresinde toplayarak, ksa zamanda yayld. Adndan da anlala-ca zere, DP'nin birinci amac demokratiklemeyi salamakt. CHP iktidar buyndeki ikyetleri karlamak zere Trkiye tarihinde ilk kez tek dereceli seimigetirdi. Gazete kapatma yetkisini hkmetten alarak mahkemelere verdi. niversi-telere zerklik verildi. Kyl ve iinin desteini kazanmak iin Toprak MahsulleriVergisi kaldrld , alma Bakanl ve i Sigortalar Kanunlar karld. n-n'nn "deimez genel bakan" sfatna son verildi, snf partilerinin ve sendikala-rn kurulabilecei kabul edildi. CHP bir de akgzlk yapt. 1947'de yaplmas ge-reken seim yerine seimi ne, 1946'da ald. 21 Temmuz 1946'da yaplan seim tek

dereceliydi ama yarg denetimi yoktu, oylar akta veriliyor, gizli saylyordu. (akoy-gizli tasnif), ounluk sistemi uygulanyordu, yani seim evresi saylan illerde,

bir parti tek oy farkla nde olsa bile, btn o ilin milletvekillikleri onun oluyordu.DP 465 milletvekillii iin ancak 273 aday gsterebilmiti. DP 66 milletvekili kara-

bildi. Seimlerin drst olarak yaplmad ortadayd. Bu yzden CHP ile DP'ninilikileri kavgalyd. Tabii TBMM'de iki partinin ilikilerine de yansyordu bu.

1.6. ok-Partili Dizgeyi Yerletirme abalar

ktidar ve muhalefet partilerinin izledikleri siyasetin zellikleri nelerdir? Bu-nun topluma olan etkisini tartnz.

Yeni dnemde nn, kr Saraolu yerine Recep Peker'i babakanla getirdi.Peker'in Trk lirasnda yapt ve "7 Eyll Kararlar" diye tannan devalasyon b-yk yank uyandrd, nk o devirde para deerinin deimesi ok olaan dyd.1 ABD dolar 1.40 TL'den, 2.80 TL'ye drld. Peker'in TBMM'de Menderes'e si-nirlenerek eletirilerini "psikopat bir ruhun ifadesi" diye nitelemesi ve Bayar'n halkisyana kkrtmakla sulamas zerine, DP Meclisi terk etti. Bunun zerine nnmdahale ederek, Bayar'la grt. Ortalk yatt. DP ilk Byk Kongresini Ocak1947'de yapt. Kongre Hrriyet Misakadnda bir bildirge yaymland. Buna gre


?


8/23


DP'nin kimi siyasal talepleri kabul edilmezse DP milletvekilleri TBMM'den ayrla-caklard. Bu talepler, Anayasaya aykr yasalarn ayklanmas, drst seimleri sa-layacak bir seim yasas, devlet bakanlnn parti bakanl ile ayn kiide birle-

memesi (nn'nn durumu) diye zetlenebilir. DP ne denli sert muhalefet yaparsaRecep Peker de ayn sertlik ve hrnlkla karlk veriyordu. Meclisi terk etme tehdi-dini hkmet "komnist taktii" diye niteliyordu. nn bu durumun ok-partililikiin iyi eyler vaad etmediini gryordu. Hakem roln stlenerek Bayar' ve Pe-ker'i bir ka kez dinledikten sonra, iki taraf uzlatrmaya alan 12 Temmuz Beyan-namesini yaymlad. Bu ilikileri hayli yumuatt. Fakat Peker hrnlk yanlsyd,yani ok-partililii sindirememiti. Onun iin de nn CHP iinde Peker'e kar birhareket balatt. Milletvekili Nihat Erim'in ban ektii bir grup gen milletvekili,CHP grubunda Peker'e karoy kullandlar (35'ler hareketi). Peker, yandalaryla bir-likte bir ka gn nn ile mcadeleye girecekmigibi davrand, fakat sonra istifa et-ti. Yerine Hasan Saka Hkmeti kuruldu (9 Eyll 1947).

Demokrat Parti iindeki paralanmann sonular ne olmutur?

CHP iindeki sertlik-uzlama yanllar kavgas DP iinde de, hem de daha iddetliolarak cerayen etmekteydi. Sertlik yanllarDP Grubuna egemendiler ve parti yne-timini yumuaklkla suluyorlard. Aradaki gerginlik ileri bir noktaya varnca Mart1948'de bir ksm milletvekilinin ve yandalarnn parti yeliine son verildi. Bunlarnce Mecliste Mstakil Demokratlar Grubunu oluturdular, sonra da 20 Temmuz1948'de Millet Partisi (MP) kuruldu. Kurucular arasnda Mareal Fevzi akmak,Hikmet Bayur, Kenan ner, Osman Blkba, Sad k Aldoan vard. akmak genel

bakan oldu. MP, DP'yi dankl bir muhalefet gtmekle suluyordu. Fakat DP'ninbu biimde blnmesi, 1950 seimlerinin de gsterecei gibi, tabana fazla yansma-d. Yine de 1950'ye dein DP'nin milletvekili says yarya inmiti.

1.7. emsettin Gnaltay Hkmeti ve 1950 Seimleri

Cumhuriyet Halk Partisi'nin toplumda daha fazla destek bulabilmek iin laik-

likten verdii dnleri ve bu dnlerin sonularn tartnz.

Hasan Saka, Recep Peker gibi sertlik yanls deildi. Ama DP'nin urunda savam

verdii demokratiklemeyi gerekletirecek iradeden yoksundu. 1948'de kardyeni seim yasas, yarg denetimini ierdii iin, DP, ara ve yerel seimleri boykot et-ti. 15 Ocak 1949 tarihinde Saka istifa etti. Yerineemsettin Gnaltay geldi. Gnaltay

bir tarihiydi. II. Merutiyette slamc akmn iinde yer almt. Gven oyu alrkensalam bir demokrasi kurma vaadi verdi. Ne var ki, ilk uygulamalar din alanndaoldu. Zaten 1948'de imam-hatip yetitirmek zere 10 aylk kurslar almt. (DP ik-tidar 1951'de bu kurslar okula dntrd.) Gnaltay hkmeti CHP grubunundaha nce almolduu bir karar dorultusunda ilkokullara seimlik din dersi koy-du. Ayn biimde, Ankara niversitesine bal bir lahiyet Fakltesi kuruldu.1956'da din dersi ortaokullara (istemeyenler ocuklarn bu dersten muaf tutabili-yorlard), 1967'de liselere seimlik olarak kondu. 1974'de ortaokul ve liselere zorun-


?


9/23


lu ahlak dersi kondu. Bu uygulamalar Atatrk dnemindeki uygulamalardan farklda olsa, laiklie aykr deildi. Laiklie aykr olan, 12 Eyll ynetiminin bu derslerizorunlu klp bunu da anayasaya yazdrmasyd. Bu yzden ocuunun din dersine

girmesini istemeyen, farkl inantan bir ok anababaya yakksz bir zorlama geti-rilmi oluyordu. Geri din dersi, "din kltr" diye sunuluyordu, ama retmeninanlayna bal olarak uygulamada ok kez din dersine dnt anlalmakta-dr.

DP 20 Haziran 1949'da kinci Byk Kongresini yapt. Millet Partisinin danklmuhalefet sulamasnn basks altnda olan DP, bu kongrede Mill Teminat Anddiye bir bildirge ortaya kartt. Buna gre, oylara tecavz edilirse (yani seim hilesiyaplrsa), halk meru savunma durumunda kalacaktr. Meru savunma yasal yol-lardan yaplacaktr ama, hile yapan ynetim de ulusun husumetiyle karlaacaktr.

Bu husumet szcnden hareketle CHP, bildirgeye Mill Husumet And

ad

n

tak-t. Herhalde bu basknn da katksyla hkmet, ubat 1950'de TBMM'ye yeni bir se-im yasas tasars getirdi. Tasar ilk kez yarg denetimini de getiriyordu. Sonundayasa DP'nin oylar da eklenerek kabul edildi. Tek sakncas, nisp temsil yerine o-unluk dizgesini kabul etmesiydi. Bu dizge 50'li yllarda, yaplan 3 seimde CHPaleyhinde ileyecekti.

1950 ylnda yaplan seimlerin sonular ne olmutur?

14 Mays 1950'de yaplan seimlerde DP oylarn %55'ini, CHP %41'ini ald. Grl-yor ki CHP yenilmi, ancak bozguna uramamt. Ne var ki, ounluk dizgesi bu

yenilgiyi bozguna dntryordu. DP milletvekillerinin %85'ini (408 sandalye),CHP ise %15'ini (69 sandalye) almt. DP'liler seim baarlarn yeni bir an ba-langc olarak selamlyorlard. Gerekten de nemli bir noktaya gelinmi oluyordu.1945'te sona eren devrimci tek-partili dnemin ardndan ikinci genel seimde ikti-dar, kavgasz grltsz muhalefet partisinin eline teslim ediliyordu. Bu, DP'nin

bir baars olduu denli, bata ve zellikle nn ve CHP'nin bir baarsyd.

1.8. nn in Deerlendirme

smet nn'nn Trkiye'nin ok partili sisteme gemesinde ve modernleme-sinde yapt katklar nelerdir?

Bu noktada nn dnemi iin genel bir deerlendirme yapabiliriz. nn, iktidar-da olsun, muhalefette olsun, Atatrk devriminin baarl bir savunucu ve srdr-cs oldu. Dahasvar. Devrime ok nemli katklarda bulundu. Biri Ky Enstitleri,br ok-partili dizgeydi. Denebilir ki, Ky Enstitleri sayesinde Atatrk devrimi,geri dndrlemez bir sre haline getirilmitir. ok-partili dizgeye geilmesi iseAtatrk btnsel kalknma anlaynn, evrensel deerlerin lt alnmasanlay-nn bir sonucuydu ve tabii ok yrekli bir admd. nn hem iktidarda, hem mu-halefette, kra topraklarda yetitirilmeye allan narin bir iek olan ok-partili


?

?


10/23


dizgeyi esirgemek iin yllarca sabrla didindi, urat. Siyasal rakibini yere seren 27Mays 1960 devriminden sonra, bir an nce zgr ok-partili dizgeye dnlmesi iinaba gsterdi. Talat Aydemir'in ncln yapt iki asker darbe giriimini biz-

zat nleyip krd. Geri nn dneminin bir takm olumsuzluklar yok deildir.Bunlardan kimilerine yeri geldike iaret edildi: Varlk Vergisinin rk ve insanhaklarna aykr uygulamalar , Nazm Hikmet'in yllarca hapiste kalmas, Tanolay, DTC Fakltesindeki tasfiye hareketi, ok-partili dizgenin sosyalist solsuz ku-rulmas... Bunlar nemli kusurlardr ve nn'nn bunlardan siyaseten sorumlu ol-duu kukusuzdur. Belki, ve pek muhtemelen nn bunlar istememitir, bunlar-dan rahatsz olmutur, fakat nlemeye gc yetmemitir. nk nn ok byk

bir devlet adam dr ve bir dnemin de millefidir ama, Atatrk denli gl ve etkilideildi. Onda ne Atatrk'n nfuszu, ne de olaanst kiilik gc vard. Btn

bunlara ramen nn dneminin ve sonraki yllarnn bilanosu bence ok parlakve baarldr.

2. Demokrat Parti Dnemi

2.1. DP Hkmetinin Baarlar

Demokrat Parti'nin tarmsal alanda yapt almalar ve bu almalarn top-lumdaki etkisi ne olmutur?

DP dnemi byk umutlarla balad. TBMM tarafndan Cumhurbakan seilen

Celal Bayar, DP genel bakanlndan istifa etti. Bu grev babakan olan AdnanMenderes'e verildi. Refik Koraltan TBMM bakanseildi. Fuat Kprl dileri ba-kanlna geldi. DP muhalefetteyken demokratikleme vaadinde bulunuyordu, buvaadlerin iinde grev hakkbile vard. Ne var ki iktidara geldikten ksa sre sonra buvaadler unutuldu. DP btn gcn iktisad kalknmaya verdi. Zaten o srada ko-ullarda buna elveriliydi. 1950'de patlak veren Kore Sava dnyada bir takm hammaddelerin ve tarmsal rnlerin fiyatlarn ykseltmiti. Bu srada Trkiye'de sa-ylargittike artan traktr ve dier tarm letleri sayesinde tarm retiminde nemliartlar elde ediliyordu. Traktr saysndaki art:

1924 - 2201930 - 20001948 - 17561950 - 99051956 - 43727

Ekilen topraklar bu sayede 1948'de 9.5 milyon hektardan, 1956'da 14.6 milyon hek-tara ykselmiti ki, yaklak %50 bir art demektir. Savatan sonra ABD'nin zen-dirmesiyle 1948'de balayan geni apl karayolu yapm srdrlerek, o gne de-in piyasaya alamam olan bir ok krsal kesimler bu olanaa kavumulardr.1952'de Trkiye'nin NATO yeliine kabul edilmesi nemli bir d siyaset baar-


?


11/23


syd. Truman Doktrini, Marshall Plan ve Avrupa Konseyi yelii ardndan gelenbu gelime, Trkiye'nin bir ara yaam olduu yalnzla btnyle son vermiti.(Kore Savana asker gnderme karar, kimi NATO yelerinin Trkiye'nin kat lma-

sna yaptklar itirazlar geri almalarn salamt.) Trkiye ve DP iktidar iin ilerok iyi gidiyordu.

2.2. Halkevlerinin Kapatlmas, CHP'nin Malvarlna Elkonmas

Fakat bu iyi gidie ramen DP'nin, daha dorusu-nderlerinin Bayar ve Menderes-bir huzursuzluu, bir hrnl vard. Nesnel koullarn o denli elverili olmasnakarn, onlarn bu ruhsal durumunu anlamak kolay deildir. Ruhbilimsel bir takmnedenlerle belki kendilerini gven iinde hissetmiyorlard. ktidara geldikten sonra

bile bir gn iktidardan ayrlabileceklerinin rahatszln duyuyorlard. Oysa 1954

seimleri 1950 seimlerine gre daha parlak bir zaferle sonulanacakt. Bu yzdenkimi yazarlar Menderes ve Bayar'da bir "nn fobisi (ylgs)" bulunduuna hk-metmilerdir.

Demokrat Parti'nin Cumhuriyet Halk Partisi zerinde kurduu basknn sonu-lar ne olmutur?

8 Austos 1951'de TBMM Halkevleri ve Halkodalarn devletletiren bir yasa kabuletti. Halkevleri ve odalar CHP'ye bal bir rgtt. Tek parti dneminde bu duru-mun belki pek bir sakncas yoktu. Fakat ok-partililikte hibir anlam yoktu, nk

bu rgt bir parti hizmeti deil, bir kamu hizmeti yapyordu. Halkevleri rgtnn

ilevlerini eskisi gibi srdrmek zere Milli Eitim Bakanlna balanmas dn-cesi CHP zamannda nedense gereklemedi. DP iktidar, rgt devletletirirken

bunu yapmas gerekirken, btn o kltr yuvalar (478 halkevi ve 4332 Halkodas)bir tanmaz ve tanr mal yn halinde Hazineye intikal ettirildi. rgtn kltr-lendirme ilevi yok edildi. Dolayssyla halkn aydnlanma srecine byk bir darbeindirildi. Bugn hl o karanlk boluk doldurulabilmideildir. Okullarmzn b-yk ounluunun hizmet sunan kitaplklardan, gsteri salonlarndan vb. yoksunolduu dnlrse, vurulan darbenin arl daha iyi anlalabilir. CHP'nin g-cne bir darbe indirmenin bilincinde olan DP, Trk aydnlanmasna nasl bir darbeindirdiinin acaba ne lde farkndayd? Aratrlmas gereken bir konudur.DP'nin Trk aydnlanmasna indirdii nemli bir ikinci darbe de CHP iktidarnnson dneminde balatlmolan Ky Enstitlerini ykma etkinliinin DP iktidar ta-rafndan btnlenmesidir. DP, ubat 1954'te Enstitleri klasik ilkretmen okulla-rna dntrd.

1953'te DP bir i daha yapt. CHP'nin btn malvarln "haksz iktisap" diye nite-lendirerek Hazineye geiren bir yasa kartt (14 Aralk 1953). Bu, ana muhalefet par-tisinin etkinlik olanaklarnksmak iin bir hareketti. Fakat DP'nin alerjisi CHP ile s-nrl deildi. Her trl muhalefete kar olmalydlar ki, Atatrk ve devrimlerininaleyhindeler diye Millet Partisi de kapattrld (8 Temmuz 1953).


?


12/23


2.3. 1954 Seimleri ve Sonras

1954 seimlerine yaklarken hkmet basndan gelen eletirilere kar ar cezalar

getiren bir yasa kartt. Mahkemeye kartlan gazeteciler iddialarn ispat etmekhakkndan da yoksun braklyorlard. Bu hakszlk bir ok DP milletvekillerini bileisyan ettirdi. 19 DP milletvekilinin "ispat hakk" urunda verdikleri savam, Men-deres tarafndan alay konusu yaplarak sonusuz kalnca, bunlar da DP'den ayrld-lar ya da karldlar. 1955 sonunda Hrriyet Partisini kurdular. 19'larn iinde Tu-ran Gne, Ekrem Alican, Fevzi Ltfi Karaosmanolu, Ekrem Hayr stnda gibiisimler vard.

Demokrat Parti'nin plansz iktisadi kalknmasnn sonular ne olmutur? Top-lumun baz kesimleri zerinde kurduu basknn hangi ynlerden "siyasi klt-rn" gelimesini engellemitir?

2 Mays 1954 seimlerinde DP oylarn %57'sini, CHP %36'sn ald. CHP'nin sandal-ye says 31'e indi. Bundan sonra iler iyice rndan kt. Bir ou siyaset amal,rastgele yaplan yatrmlar, datlan krediler enflasyona, dviz darboazna, malktlna yol at. Hkmet buna ramen iktisad planlama dncesini reddediyor,hatta alaya alyordu. Bu srada ABD'den 300 milyon dolar kredi istendi, alnamad.Mill Korunma Kanununun polis ve mahkeme nlemlerine, fiyat denetimlerine, ta-ynlama yntemlerine bavuruldu (1955). Bu arada 25 yl hizmet etmimemurlarn"grlen lzum zerine" Bakanlk emrine alnmas ve emekliye sevkedilmesi uygu-lamas getirilerek, niversiteliler ve yarglar zerinde bask kuruldu, tasfiyeler ya-

pld. Gazetecilere ar hapis ve para cezalar verdirildi. 1955 yaznda Karadeniz ge-zisine kan CHP Genel Sekreteri Kasm Glek, Sinop'ta tutuklanarakstanbul'a ge-tirildi ve bir gn hapiste kald. 1956 yaznda Rize'de dkkn sahiplerinin elini sk-mas, gsteri yry saylarak 6 ay hapse mahkm oldu.

2.4. Kbrs Sorunu

Kbrs Sorunu'nun i politikaya etkisi nasl olmutur?

1954'ten balayarak Kbrs konusu Trkiye'nin gndemine girmee balad. Yuna

nistan, ngiltere'nin smrgesi olan adann kendisine verilmesini istiyordu. Bu du-rumda Trkiye de adaya talip oldu. Kbrs Rumlar adann Yunanistan'a balanma-s (enosis) iin kanl yldr (terr) yntemlerini de kapsayan gsteri ve eylemleryapmaya balamlardr. ngiltere konuyu incelemek zere Londra'da bir konfe-rans toplad (1955). Bu srada 6 Eyll gn stanbul'da kan bir gazete Atatrk'nSelanik'teki evine bomba atld haberini verdi. O akam btn stanbul'da Rumla-rn binlerce ev ve iyerlerine, kilise ve mezarlklarna saldrld ve yama ya da tah-rip edildi. Btn stanbul'da ayn sralarda ayn hareketin olabilmesi bir "dzen" ol-duu izlenimini veriyordu. Polis nceleri seyirci, sonra da aresiz kalmt. Olay, ge-ce yars ordu birlikleri tarafndan bastrlabildi. Skynetim iln edildi ve ii kom-nistler yapt diye bir ok solcular tutuklanp, aylarca hapis yattktan sonra akland-


?

?


13/23


lar. Daha sonra Yassada'daki Adalet Divan 6/7 Eyll olaylarnn Bayar, Menderes,Dileri BakanFatin Rt Zorlu ve ileri BakanNamk Gedik tarafndan dzen-lendiine karar verdi. Londra'da Kbrs Konferansnda bulunan Zorlu "haklarmz-

da ne dereceye kadar srar edeceimizi" gstermek zere "aktif hareket" iin "ilgilile-re verilecek emrin pek faydal olacan" bildirerek harekete yeil k yakm gr-nyordu. Yassada mahkemesine gre, stanbul'un bir ok semtlerinde ve zmir'deayn anda balayan harekette DP rgtnden yararlanlmt. Yunan makamlar iseAtatrk'n evine bomba atmaktan sorumlu bir ka Trk yakaladlar, bunlar mah-kum oldular. Bunlardan biri daha sonra Trkiye'de valilik yapacakt. yle grn-yor ki, 6/7 Eyll olay, Tan olay gibi, ama ok daha geni apta, lkemizde devletinhukuk dna kmasnn zc bir baka rneidir. DP, Meclis soruturmas neri-sini de reddettirdi. Bir tek Namk Gedik istifa etti.

Trkiye K

br

s'ta ne gibi bir stat elde etmitir?

Kbrs konusunda Trkiye'nin iddiasn ortaya koyduu ilk sralarda adann tmisteniyordu ("Kbrs Trktr, Trk kalacaktr"). Daha sonra bunun pek gereki ol-mad dnlmolmal ki, adann Trkiye ve Yunanistan arasnda paylalmasistenmee baland ("Ya taksim ya lm"). Sonu olarak 13 ve 19 ubat 1959'da yap-lan Zrih ve Londra Antlamalaryla Kbrs'n bamsz olmas, fakat Trkiye, Yu-nanistan ve ngiltere'nin adada zel haklarnn bulunmas kararlatrld. ngiltereadadaki byk hava slerini muhafaza edecek, Trkiye ve Yunanistan birer askergarnizon bulunduracaklar, her devletin mdahale haklar bulunacakt. Ayrca,Kbrs Anayasas hkmet ve parlamentoda Trklere baz zel haklar tanyordu.

Federal Almanya'dan bir yargcn bakanlndaki Anayasa Mahkemesi bu dze-nin ileyiine nezaret edecekti. Bapiskopos Makarios Kbrs Cumhurbakan, Dr.Fazl Kk yardmcs seildiler. Kbrs sorunu bylece zlm gibi grnyor-du, fakat ksa bir sre sonra Rumlar Zrih ve Londra Antlamalarnn getirdii d-zeni ykmak iin harekete geeceklerdi.

2.5. 1957 Seimleri ve DP'nin Demokrasiden Sapmas

1957 seimlerinin sonular ne olmutur?

1957 seimlerini yine DP kazand, fakat DP'nin oylar azalmt (%48 ve 424 millet-

vekili). CHP oylarn %41'ini almt (178 milletvekili). Cumhuriyeti Millet Partisi

(Osman Blkba'nn partisi), ve Hrriyet Partisi de 4'er milletvekili karmlard.

Demokrat Parti dnemindeki iktisadi bunalmn boyutlar ne olmutur?

1958'de iktisad bunalmn zmszl karsnda Trk hkmeti IMF ve Dnya

Bankasnn dayatmasn kabul etmek zorunda kald (baka trl dbor almak ola-

na yoktu). 4 Austos 1958'de istikrar nlemleri alnd ve dolar 2.80 TL'den 9 TL'ye


?

?

?


14/23


karld. Mill Korunma Kanunu uygulamalar fiilen durduruldu ve enflasyonu

dizginleyebilmek iin kamu kurulularnn rnlerine zam yapld. nceleri devlet

iletmelerini zel kesime devretmeyi dn DP, zel kesimin devlet iletmelerini al-

mak ya da kendi yatrmlarn yapmaktaki yaval karsnda daha sonra ya dakendi yatrmlarn yapmaktaki yaval karsnda daha sonra yapt yatrmlarla

kamu kesimini geniletmi bulunuyordu. Ama zel kesimin sanayi yatrmlar da

zamanla oalmt. Kurulan sanayiler genellikle ithal ikamesini amalyordu. r-

nein, dviz darboaz yznden musluk, ak, kalorifer gibi mallar ithal edilme-

yince, bunlar yerli olarak yaplmaya balanyordu.

1958 gznde DP iktidar yeni ve daha iddetli bir bask dnemi balatt. Neden bu-na gereksinim duyduu incelenmelidir. Bu kez iktisad bir bunalmn sonucu istik-rar nlemleri ve ar bir devalasyon fiyatlar frlatm, halk perian etmiti. te

yandan 1957 seimlerinde CHP ykselie gemi, ounluk dizgesine ramen Mec-lise kalabalk bir milletvekili grubu sokmaybaarmt. ktisad durumun ktlhesaba katlrsa, bundan sonraki seimin CHP tarafndan kazanlmas, muhtemel-di. Oysa Menderes ve evresi iktidardan ayrlma olasln nedense kabul edemi-yorlard. Bu srada daha iddetli bir bask dnemi balatmak iin gereke ya da vesi-le olacak iki d rnek de ortaya km bulunuyordu.

2.6. Orta Dou Siyaseti ve Irak Devrimi

Demokrat Parti'nin Orta Dou'da izledii politikann amalar nedir?

rneklerden biri 14 Temmuz 1958 Irak Devrimiydi. DP iktidarOrta Dou devletle-riyle yakn ilikilere girmek istemitir. Belki bu yaknln sayesinde zamanla Trki-ye'nin blgede nder devlet durumuna ykseleceini ummutur. Fakat bunu ya-parken NATO, ABD ve Souk Savataki tutumundan hemen hi bir dn vermekde istememitir. Oysa demokratik-ulusu Araplarn bir numaral sorunu Filistin so-runuydu. srail'in bir numaral mttefiki ve destekisi ABD ve Bat Avrupa lkeleriolduuna gre, Trkiye'nin ABD ve NATO ittifakndan vazgemeden bu Araplarla(1952 Cumhuriyet Devriminden beri bu Araplarn ban Nsr ve Msr ekiyordu)yaknlk kurmak olanakszd. br Araplar saltanatla ynetilen feodal lkelerdi.

Onlar iin de Filistin sorunu ok nemliydi. Ama dzenlerini ykacak olan Cumhu-riyeti demokratik-ulusu hareketlerden korunmak daha da nemliydi. Dolaysy-la ABD ve Bat Avrupayla iliki kurmaya ok daha hazrdlar. Bat, dzenlerine pa-yanda oluyordu. Sonu olarak Batnn iinde olan Trkiye ancak Pakistan, ran veIrak'la "komnizme kar" Badat Paktn kurabildi. ngiltere de paktn yesiydi.ABD dardan destek veriyordu. DP nderleri zellikleri Irak Krallk ailesi ve Baba-kan Nuri Sait ile ok yakn kiisel ilikiler gelitirmilerdi. Irakl yneticiler tatilleri-ni Boazda geiriyorlard.

Trkiye'nin Irak Devrimi karsndaki tutumu ne olmutur?


?

?


15/23


Derken 14 Temmuz 1958'de Irak ordusu darbe yapt, iktidar ele geirdi. Faysal veNuri Sait ldrldler. DP'li yneticiler bundan ok etkilendiler. Trk Ordusu Irakve Suriye snrnda alarma geirildi. Hatta Menderes'in Irak'a asker mdahaleye ni-

yetlendii, fakat ABD tarafndan vazgeirildii ne srlmtr. Lbnan ve r-dn'n bavurular zerine ABD'nin askeri birlikleri, Lbnan'a, ngilizlerinki iserdn'e gnderildi. Lbnan'a yaplan askeri karmada ABD ncirlik ssnden deyararlanmt. DP iktidarna gre Irak Devrimi dtan desteklenen ykcbir faaliyet-ti. Muhalefete gre ise istibdat ve baskya kar bir ayaklanmayd. Sovyetler Trkhkmetinin tutumunu protesto ettiler. ABD 5 Mart 1959'da Badat Paktnn kalanyeleri ile ve bu arada Trkiye ile, birer Karlklbirlii Pakt yapt. Buna greTrkiye'ye bir saldr olursa ABD yardma gelecekti. ABD zaten NATO ittifak ileTrkiye'ye kar byle bir ykmlle girmiti. Deiik olan, Paktn giriinde sal-drkavramyannda "dolaylsaldr" kavramna yer verilmesiydi. Anlalan, Trki-

ye'de bir ayaklanma, bir kar

kl

k olursa, Trk Hkmetinin istei zerine ABD si-lahl birlikler gnderebilecekti.

Demokrat Parti yneticileri Irak Devrimi'nden nasl etkilenmilerdir?

Bir ok kaynaklara gre, Irak Devrimi DP iktidarnda darbe ya da devrim korkular-n balatm ya da artrmtr. Bu, ne kadar doruysa, ABD ile yaplan ikili antlamada DP'li nderlerin gven ve istediklerini yapma duygularno derecede artrmol-maldr. Muhalefet Irak Devrimini doru bulduuna gre, benzerini Trkiye'de ya-pabilir, onun iin daha da bask altna alnmaldr diye dnlmtr.

2.7. Fransa'da Gelimeler ve Trkiye'ye Etkileri

DP'nin muhalefete kar yeni bir bask dnemi amasnda pay olmu olabilecek

ikinci d rnek, Fransa'da olup bitenlerdi. Orada, II. Dnya Sava srasnda Al-

manlara kar direnmenin nderliini yapm olan De Gaulle, kark bir siyasal or-

tamda 31 Mays 1958'de babakanla getirilmiti. O, Meclisin ve semenin destei-

ni alarak geleneksellemi parlamenter dzene son veren, yar-bakanlk sistemini

getiren V. Cumhuriyet Anayasasn yrrle soktu. De Gaulle, savata elde etmi

olduu karizmatik nder durumundan yararlanarak, bir eit "demokratik dikta-

tr" oldu. Fransa'daki gelimeleri rnek almak isteyen Menderes, De Gaulle'n han-gi koullarda iktidar olduunu herhalde grmek istemiyordu. Fransa'nn smrge-

si deil, anavatann bir paras yaanmaktayd. Yzbinlerce insan lmt. II. Dn-

ya Savanda Fransa'y kurtarm olan De Gaulle, bu byk sorunu zmek, anava-

tann bir parasnda bar salamak zere grevlendirilmiti. Oysa ne Trkiye'nin

byle bir sorunu vard, ne de Menderes ve Bayar kurtarc saylabilirlerdi.

Babakan Menderes, Fransa'daki gelimelerden nasl etkilenmitir?


?

?


16/23


Menderes 6 Eyll 1958'de Balkesir'de muhalefeti Irakt'taki Devrimin benzeriniyapmak istemekle sulad ve daraalarn hatrlatt. 21 Eyll'de zmir'de De Gaulledzenini rnek almak istediini gsteren szler syledi. Devlet grevlilerine bask

yaplrsa demokrasiye paydos deneceini de belirtti. nn bu szleri yantsz brak-myordu, fakat iktidarn niyetleri belli olmutu. nce bu niyetler Vatan Cephesi bi-iminde somutlat. Menderes Manisa'da 12 Ekim 1958 gn muhaletefin "kin vehusumet" cephesine kar bir Vatan Cephesi kurulmas arsnda bulundu. Ondansonra lkenin her yannda Vatan Cephesi rgtleri kurulmaya baland. yeler as-lnda DP'ye ye oluyorlar, fakat katldklar rgte Vatan cephesi deniyordu. VatanCephesini kuranlar ve katlanlarn adlar her gn radyoda tek tek okunuyordu. Bu,siyasal gerilimi bsbtn artran bir kampanyayd.

2.8. CHP'nin Muhalefet Savam

Cumhuriyet Halk Partisi'nin Demokrat Partisi'nin uygulamalar karsndakitutumu ne olmutur?

Muhalefet bu gelimeler karsnda ezilmemeye alyordu. 24 Kasm 1958 tarihin-de Hrriyet Partisi CHP ile birleme karar ald. 12 Ocak 1959'da toplanan CHP'nin14. Kurultaylk Hedefler Beyannamesi adl metni kabul etti. Beyannamedeki esas-lar CHP iktidara ilk geldii yasama dneminde gerekletirilecekti. Bunlardan ba-lcalar, sosyal devlet, bas n zgrln, grev ve sendika kurma hakk, ikinci meclis,anayasa mahkemesi, seimde nisb temsil usul, niversite zerklii, yksek yar-

glar kurulu, devlet yayn aralarnn yanszl idi. Bunlar, daha sonra 1961 Ana-yasasnn temelini oluturacak esaslard.

Demokrat Parti'nin devlet grevlilerini kendi politikasuyarnca kullanmasnn

sonular ne olmutur?

DP iktidar muhalefet nderlerinin yurtta dolamasna dayanamyordu. Daha1952'de, muhalefet nderlerinin, bata nn ve Kasm Glek, gezilerini nlemekiin bask yapmaya balamlard. Bu bask kolluk glerinin, ynetici, savc vemahkemelerin basks olabilecei gibi, DP'li partizanlara yaptrlan dmanca dav-ranlar da olabiliyordu. nn'nn Ekim 1952'de yapt Ege gezisi srasnda z-

mir'de kiisel mdahaleler, Akhisar ve Manisa'da protesto gsterileri yapld. 8Ekim 1952 gn nn, Balkesir'e gelecekti. Vali kentin dnda onu karlad vekente girerse olaylar kacan, olanlardan sorumlu olmayacan, nn'y koru-yamayacan bildirdi. nn kente girmekten vazgeti. 18 Nisan 1954'de nn'y,Mersin'de ak hava toplants srasnda DP'lilerin saldrlar karsnda cann kur-tarabilmesi iin yksek bir duvardan artmak gerekmitir. Daha baka rnekler deverilebilir. Fakat grnen odur ki, sonraki olaylar daha ardr. Bunlar da nn'ydvmek, yaralamak, hatta muhtemelen ldrmek dncelerinin yer aldn sy-leyebiliriz.

Demokrat Parti'nin toplumu kamplatrmasnn sonular ne olmutur?


?

?


17/23


Yine bir Ege gezisinde, 30 Nisan 1959'da nn'nn Kurtulu Savanda karargholan evi ziyaret etmesi, Vali tarafndan ne pahasna olursa olsun nlenmek istenmi-tir. Valinin bu buyruunu yerine getirmeyen Emniyet Mdr ve Jandarma Komu-

tan o gn grevden alnmlardr. O gece evredeki bir takm fabrikalardan DP'lipartizanlar getirildi. Ertesi gn bu kalabalk, istasyona gitmekte olan nn'nn oto-mobilini durdurdu. nn otomobilinden inip kalabaln arasndan geerken ba-na isabet eden bir tala yaraland. Yolda olaylar devam etti. zmir'de CHP'nin btnetkinlikleri engellendi, DP'li partizanlar Demokrat zmir gazetesini yktlar. stan-

bul'da nn hava alanndan kente gelirken, tal, sopal DP'liler Topkap'ya yld-lar (4 Mays). Trafik Mdr arabasyla yolu tkam bulunuyordu. nn'nn ara-

bas durunca, evresi zorbalar tarafndan sarld. Trafik Mdr nn'y kendiarabasna alp gtrmek iin srar ediyordu. Neyse ki grevli olmayan ama durumuizleyen bir binba, olay seyretmekle yetinen askerlere arabann evresini dipikle

amalar

komutunu verdi ve Trafik Mdrnn arabas

n

yol ortas

ndan ekmesinisalad. Bu olaylarn gazetelerde yazlmasyasakland, bas n beyaz stunlarla kt.

Topkap olaynda bir cana kastetme durumu olduu sylenebilir (bu srada nn75 yandayd). DP'nin nderleri olan Menderes ve Bayar'n ceza sorumluluu ka-ntlanamasa bile, siyasal sorumluluklar olduu aktr.

2.9. 27 Mays Darbesine Doru

Tahkikat Komisyonu'nun kurulma gerekesi ve grevleri nelerdir?

Ayn yl CHP Genel Sekreteri Kasm Glek'e kar anakkale'de, Geyikli'de olaylar

dzenlendi. 1960 ilkbaharnda Yeilhisar olay oldu. nn'nn oraya gitmek iste-

mesi Kayseri olaylarna yol at. Muhalefet gezilerini zorbalkla, korkutarak, yld-

rarak nleyemeyen DP iktidar, bu kez sorunu kknden zmeye kalkt. 12 Nisan

1960 gn DP Grubunun yaymlad bildiri CHP'yi "silahl ve tertipli ayaklanma-

lar hazrlamakla", bir ksm basn da bunu yalan ve arptlm haberlerle destekle-

mekle suluyor ve ayda iini bitirecek bir Tahkikat (Soruturma) Komisyonunun

kurulmas ynndeki kararn alndn aklyordu. 18 Nisanda DP'nin nergesi

TBMM'de kabul edildi. Kurulan ve hepsi de DP'li olan 15 kiilik Komisyon ilk i3 e-

yi yasaklad:

Partilerin tm etkinlikleri (fakat soruturulacak olan yalnzca CHP idi), Partilerin tm etkinlikleri ile ilgili yaynlar, TBMM'de Komisyonla ilgili grmeler ve bunlar hakknda yaynlar,

nn o gn TBMM'de 2 konuma yapt. Kendilerinin ihtilalden gelip demokrasiye

getiklerini, ihtilal yapmalarnn olanaksz olduunu, kurulacak komisyonun gayr

meru olduunu, TBMM'nin stnde bir bask dzeni getireceini, bu durumun

kendileri dndan kaynaklanan bir ihtilale yol aacan syledi. Ve nl cmleleri:


?


18/23


"Bu demokratik rejim istikametinden ayrlp bask rejimi haline gtrmek tehlikeli

bir eydir. Bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam... artlar tamam oldu-

u zaman milletler iin ihtilal meru bir haktr."

Bu konumalar yaymlamak yasakt. Buna ramen Ulus ve Demokrat zmir ga-zeteleri aynen bastlar, bu ve baka yollardan lkenin her yanna dald. CHP bo-yun emek niyetinde deildi. nn bunu aka Mecliste sylemiti. Bir de buna-lmdan kar yol gstermiti: demokrasinin gereklerine uyarak drst bir seimyapmak. Ama Menderes "ihtilal olabilir" uyarsn, "bunlar ihtilal yapmak istiyor"

biiminde yorumlayarak DP Grubunu daha iddetli nlemler almaya ikna etti. 27Nisan 1960 gn karlan ve Tahkikat Komisyonuna olaanst yetkiler tanyanyasa, Komisyonu, her trl yaynlar yasaklamaya, sreli yaynlar ve basm evleri-ni kapatmaya, her trl siyasal etkinlikler konusunda ve soruturmann selameti

iin nlem ve karar almaya, bu amala hkmetin btn olanaklar

ndan yararlan-maya yetkili klyordu. Komisyonun nlem ve kararlarna "her ne suretle olursa ol-sun muhalefet edenler" 1-3 yla kadar ar hapis cezasna, gizli olan soruturma ko-nusunda aklama yapanlar 6 ay ile 1 yl arasnda hapis cezasna arptrlacaklard.Komisyonun almalar ceza usulndeki ilk soruturma niteliinde olacakt. Bunakarnn yle diyordu: "Biz tedbiri aldk. Bu tedbiri yrteceiz diyorsunuz...Gayrmeru bask rejimine girmi olan idarelerin hepsi byle demitir... Bu tedbireteebbs eden bask tertipileri zannediyorlar ki: Trk Milletinin Kore Milleti kadarhaysiyeti yoktur." (Kore diktatr Rhee, renci ve halk gsterileri karsnda, 21Nisan 1960'ta istifa etmek zorunda kalmt.) Bu konuma karsnda Meclis, n-n'ye 12 oturum Meclis'e katlmama cezas verdi.

Demokrat Parti iktidarna kar toplumun baz kesimlerinin tepkisi nasl olmu-tur?

Ertesi gn (28 Nisan) stanbul niversitesi rencileri byk bir gsteri yaptlar.Polis aresiz kald, ordu birlikleri arld. Bir renci ld. 40 kii yaraland. RektrSddk Sami Onar tartakland. Hkmet skynetim iln etti, niversite tatil edildi.Yayn yasa getirildii iin olaylar kulaktan kulaa abartlarak aktarld. Ertesi gnAnkara'da Siyasal Bilgiler ve Hukuk rencileri gsterilere baladlar. Polis baa -kamaynca ordu birlikleri geliyordu. ktidar sertletike sertleiyordu. Menderesradyoda konumalar yapyor, Ege'ye gidip zmir'de kendisini karlayan kalabalk-

lar karsnda maneviyat ykseltiyordu. Bayar, Prof. Dr. Ali Fuat Bagil'in 30 Ni-san'da yapt hkmetin istifa etmesi tavsiyesine "Hayr, tenkit zaman geti. im-di tenkil (rnek ceza, ortadan kaldrma) zamandr," diyordu. Oysa ordudan iaret-ler geliyordu. Emekli olmak zere izne ayrlan Kara Kuvvetleri Kumandan CemalGrsel, Mill Savunma Bakan Ethem Menderes'e yazd mektupta Cumhurbaka-n ve hkmetin deimesi gerektiini sylyordu. 21 Mays gn Harb Okulu -rencileri Atatrk Bulvarnda yryyaptlar. Dnlen tek are, Harb Okulununen ksa zamanda tatile gndermek oldu. DP Genel dare Kurulunun ve DP MeclisGrubunun Menderes'i tuttuu yoldan geri evirmek iin yaptklar giriimler deonu etkilemedi. Bylece 27 Mays 1960 darbesine gelindi. Mill Birlik Komitesi adn-

da ou gen subaylardan oluan bir cunta yapt

darbeyi.


?


19/23


2.10. Mill Birlik Komitesi

27 Mays askeri mdahalesinden sonra meydana gelen gelimeler nelerdir?

Mill Birlik Komitesinin (MBK) 38 yesi vard. Hkmet yeleri, DP'li mebuslar ve-bir ok DP'liler tutukland lar. Yassada'da muhakeme edildiler. Hafif ve ar bir okcezalar verildi, bu arada 14 idam vard. Bayar'n cezas yandan tr hapse evril-di. kiinin idam cezasMBK tarafndan onayland: Menderes, eski Maliye BakanHasan Polatkan, eski Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu.

MBK, bakanlna orduda sevilen ve saylan Cemal Grsel'i getirdi. MBK bir an n-ce demokratik bir anayasa yapp seimlere gitmek istiyordu. Oysa MBK iinde, ba-nda Alparslan Trke'in bulunduu 14 kiilik bir grup temel baz reformlar yap-

madan iktidar

b

rakmak yanl

s

deildi. 13 Kas

m 1960'ta yap

lan bir darbeyle 14'lerKomiteden karlp yurt d grevlerine gnderildiler. 6 Ocak 1961'de KurucuMeclis almalarna balad. Kurucu Meclis MBK ve Temsilciler Meclisinden olu-uyordu. Temsilciler Meclisi DP dndaki partiler ve meslek ya da benzeri sivil ku-rulularn temsilcilerinden oluuyordu. Kurucu Meclisin yapt Anayasa 9 Tem-muz 1961'de halk oylamasna sunuldu ve %60,4 olumlu oyla kabul edildi. Ekimdenisb temsil usulyle seimler yapld. CHP 1. parti olduysa da TBMM'de ounlu-u olmad iin, 1965 bana kadar nn bakanlnda karma (koalisyon) hk-metler kuruldu.

2.11. DP in DeerlendirmeDemokrat Parti hangi konuda baarl olmutur? Bunun sonular ne olmutur?Tartnz.

Burada DP'nin bir deerlendirilmesini yapmak gerekir. DP'nin gl ve baarl ol-duu yn, yukarda da belirtilmiti, iktisad kalknmada byk bir canllk ve heye-can yaratabilmesiydi. Bu ynden kusuru, kalknmay plansz yapmas ve Maliyeyiiflasa srklemesiydi. 27 Mays darbesine yol aan etkenlerden biri de herhalde

buydu. DP'nin br olumsuzluklarndan kimilerine yeri geldike iaret edildi:

Demokrat Parti dneminin genel zellikleri nelerdir?

oulculuu, yani aznln, muhalefetin haklarn kabul etmeyen ilkel (yada yetkeci) bir demokrasi anlay, baskclk;

Halkevleri ve Ky Enstitlerinin kapatlmasnda gze arpan bir kltr yk-cl;

nn'nn canna kastetmek, 6/7 Eyll olaylarn dzenlemek gibi olaylardasomutlaan hukuk d bir anlay;

Muhalefetle ilikileri hemen daima bir kavga havasnda yrtmek;


?

?


20/23


Amerikallarla yaplan ok sayda -kimisi hatt szl olan- ikili anlamaABD'ye ok genibir hareket alan salam, bylece DP iktidar nn bamszlkkonusunda hi de titiz olmadn ortaya koymutur;

Din konusunda CHP dn vermeye balamt ama DP bunu daha ileri gtr-m, zellikle Menderes dincilerin umudu haline gelmiti.

Drdnc noktayla ilgili olarak DP'liler esas kavgacnn nn olduunu sylerler.nn'nn kavgadan kamad kesindir ama iktidarda olmak bakmndan dahayumuak ilikiler srdrmenin sorumluluu herhalde ncelikle DP nderlerine ait-ti. Nitekim, CHP-DP ne denli kavgalasalar, 1946-50 dneminde nn havay yu-muatmak iin 12 Temmuz Beyannamesinde de somutlaan abalar gstermitir.Menderes ya da Bayar'n bu tr abalar pek nadir ve yzeysel olmutur. Yurttalkoydamasn dahi tehlikeye dren bir kutuplamann mahallelerde, kylerde,kah ve, cami ayrmak gibi derecelere vard bilinir.

te yandan DP'nin olumlu bir yn, mahalle ve ky dzeyinde kk insanlarocak ve bucak rgtleri aracl ile siyasete sokmasoldu. Bunun halkn demokratikeitimi bakmndan yararlolduu sylenebilir. CHP ve br partilerin de bu rnek-ten olumlu etkilendikleri tahmin edilebilir. Ne var ki DP tabanndaki bu siyasal bi-linlenme, parti iin demokrasiyi salamak derecesine ulaamyordu.

CHP'de ise parti-ii demokrasinin ilgin bir gelimesine tank oluyoruz. Bandanitibaren iktidarda bulunan bir parti olarak, CHP'nin pek ok yeleri, muhalefet du-rumuna dlnce, ortadan kaybolmulard. rgt adeta dalmt. Bu ortamdaHaziran 1950'de yaplan VIII. Kurultayda nn yeniden Genel Bakan seilmiti

ama onun gsterdii aday (Nihat Erim) Genel Sekreter seilememiti. Seilen, canayakn, glmseyen, rastladherkesin elini skan Kasm Glek oldu. Brokratik ge-leneklere bal olan nn ondan pek holanmyordu. Ama delegeler onu semitive o da partiyi canlandrmak iin olaanst abalar harcayacakt. 1959'a dein G-lek Genel Sekreter kald ve Kurultaylar Genel Bakana ve merkez organlarna fazlayetki vermeye yanamadlar. 1959'da CHP'nin glendii bir zamanda nn parti-nin dizginlerini yeniden ele geirdi. Glek bir daha Genel Sekreter olamad.

2.12. 27 Mays in Ksa Deerlendirme

27 Mays hareketinin salad siyasi, sosyal ve ekonomik yararlar nelerdir? Budnemi Feroz Ahmad - Bedia Turgay Ahmad'n "Trkiye'de ok Partili Politika-

nn Aklamal Kronolojisi" adl kitabn ilgili blmn okuyunuz.

27 Mays hareketi darbedir, ama ayn zamanda devrimdir. Trkiye'de Atatrk venn'nn kurmu olduklar demokrasi termellerini geniletip pekitirmitir. Sos-yal devlet anlayn , toplu szleme ve grev hakkn, oulcu anlay , AnayasaMahkemesi, Yksek Hkimler Kurulu, Devlet Planlama Tekilat, Trkiye RadyoTelevizyon Kurumu, Cumhuriyet Senatosu gibi kurumlar getirdi. (Trkiye Bilim-sel ve Teknik Aratrma Kurumu, hracat Gelitirme Etd Merkezi, Mill Prodkti-

vite Merkezi de bu dnemin rn say

labilir.) Anayasa Mahkemesi yasama orga-



21/23


nnda, ounluun keyfine gre uluorta yaplmyasalara, yaplsa bile uygulanma-sna byk bir engel getirmitir. Yksek Hkimler Kurulu yargnn bamszlngvenceye balamtr. zerk TRT, radyo ve televizyonun iktidarn borazanolarak

kullanlmasna son vermitir. Devlet Planlama Tekilatkeyf yatrmlar nleyeme-se de frenleyebilecek bir kurumdu. Zaman iinde Cumhuriyet Senatosunun yasamailevini ok yavalatt, te bir Senato yenileme seimlerinin lkeyi srekli seimhavasnda tuttuu iin belki o denli iyi bir buluolmad kans yaylmtr. Anaya-saya girmediyse de belki de oulculuun simgesi saylabilecek nisb temsil usul-n de 27 Mays getirmitir ve o dnemden bugne, hep yrrlkte kalmtr. Kar-devrimci 12 Mart 1971 ve 12 Eyll 1980 darbeleri 27 Maysn getirdii kurum ve anla-ylar kstlamlar, sulandrmlar, fakat ortadan kaldramamlardr. (Cumhuri-yet Senatosou dnda, fakat o kurum konusunda yaygn denilebilecek bir olumsuzizlenim vard.)

zet

kinci Dnya Sava'nda faizmin ve rkln ar bir yenili almas sonucu, demokrasi d-ncesi tm dnyaya yaylmtr. Kuruluundan itibaren demokratik bir dzeni hedeflemiolan Trkiye de, hem Sovyet tehdidini ortadan kaldrmak hem de batnn siyasal oulcu d-zenini benimsemek iin ok partili hayata gemitir.

Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) iindeki bir grup milletvekili "iftiyi Topraklandrma Ka-

nunu"na duyduklar tepkiden tr, parti grubuna "Drtl Takrir" adyla anlan bir ner-ge vermi lerdir. "Drtl Takrir"in reddedilmesi sonucu, Celal Bayar, Adnan Menderes, Fu-at Kprl ve Refik Koraltan CHP'den ayrlarak 7 Ocak 1946'da Demokrat Partiyi kurmu-lardr. eitli nedenlerden tr CHP'den memnun olmayan geni halk kesimi bu yeni par-tinin etrafnda toplanmlardr. zellikle, politik nedenlerden tr aydnlar zerinde baskkurulmas CHP'nin g kaybetmesine neden olmutur. Nitekim, 1950 ylnda yaplan se-imlerde Demokrat Parti iktidar olmutur.

Trkiye'de tek parti dneminin yumuak bir ekilde sona ermesi, dnyada ender grlenolaylardan biridir. Ancak, Demokrat Parti'nin Atatrk Devrimlerinden dn vermesi, Ha-kevlerini kapatmas, CHP'nin malvarl na elkoymasve muhalifleri zerinde baskkurmassiyasi kltrn gelimesini engellemitir. Hatta, Demokrat Parti'nin lkede siyasi kampla-may krklemesi toplumda derin izler brakmtr. Anayasa ve kanunlara aykr eylemler debulunmas da devlet rgtn yozlatrmtr.

Demokrat Parti'nin bu olumsuz politikalarna kar baz toplumsal gler rgtlenmeyebalamtr. Basn mensuplar ve niversite rencileri bu anti-demokratik uygulamalarakar kmakta geikmilerdir. Toplumun gerginlemesi ve rejimin tehlikeye dmesi kar-snda bir sreden beri huzursuz olan ordu iindeki baz subaylar da, 27 Mays 1960'ta yne-time mdahale etmiler ve Demokrat parti'yi iktidardan uzaklatrmlardr.



22/23


27 Mays askeri mdahalesinden sonra yeni bir anayasa yaplm ve tekrar seimlere gidil-mitir. Bu seimlerin sonucunda CHP'nin nclnde bir koalisyon hkmeti kurulmu-tur. Yeni anayasa, zgrlk bir siyasi yap hedeflemive toplumun siyasi, sosyal ve ekono-

mik haklarn geniletmitir.

Deerlendirme Sorular

Aadaki sorularn yantlarn verilen seenekler arasndan bulunuz.

1. Amerika Birleik Devletlerinin, II. Dnya Sava'ndan sonra Trkiye ve Yu-nanistan' Sovyet tehdidinden korumak iin gelitirdii "siyaset" aadakiler-den hangisidir?A. Monreo Doktrini

B. Truman DoktriniC. Brejnev DoktriniD. Carter DoktriniE. Mc Carthy Doktrini

2. Aadakilerden hangisi Demokrat Parti'nin kurulmasnda nemli bir rolesahip olmutur?A. iftiyi Topraklandrma KanunuB. Tan OlayC. 7 Eyll Kararlar

D. 35'ler HareketiE. Hrriyet Misak

3. I. Demokrat Parti'nin kurulmasII. Trkiye'nin Avrupa Konseyi yesi olmasIII. Halkevlerinin kapatlmasIV. Millet partisi'nin kapatlmas

Yukardaki olaylarn kronolojik sralamas aadakilerden hangisidir?

A. IV-III-II-I

B. II-I-III-IVC. III-II-I-IVD. I-II-III-IVE. I-III-II-IV



23/23


4. Domokrat Parti dneminde muhalefete kar ok sert nlemler alnmtr.Aadaki d gelimelerden hangisi Demokrat Parti'nin muhalefete karsert nlemler almasna yol amtr?

A. Pakistan'n bamszlna kavumasB. Nasr'n Msr'da iktidara gelmesiC. Irak'ta devrim yaplmasD. Sovyetler Birlii'nin Trkiye'den toprak talep etmesiE. Cezayir'in bamszlna kavumas

5. Aadakilerden hangisi Demokrat Parti'nin izledii politakalardan biri de-ildir?A. Muhalefet nderlerinin yurtta dolamalarn engellemesiB. Vatan cephesi rgtleri kurarak lke de kamplamaya yol amas

C. ktisadi kalk

nmada byk bir canl

l

k ve heyecan yaratmas

D. Plansz kalknma yaplmas sonucu maliyenin iflasa srklemesiE. Parti ii demokrasiye byk nem verilmesi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek KaynaklarSamet Aaolu, Demokrat Parti'nin Dou ve Ykseli Sebepleri Bir Soru, Baha

Matbaas, stanbul: 1972.

Hfz Ouz Bekata, Birinci Cumhuriyet Biterken, r Yaynlar, Ankara: 1960.

Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, Baha Matbaas, stanbul: Ty.

Mete Tunay, "Siyasal Tarih (1950-1960)", Trkiye Tarihi. ada Trkiye 1908-1980, C.S. (Editr: Sina Akin), Cem Yaynevi, stanbul: 1989.

Cem Erolu, Demokrat Parti (Tarihi ve deolojisi), Ankara niversitesi SBF Ya-ynlar, Ankara: 1970.

Feroz Ahmad - Bedia Turgay Ahmad, Trkiye'de ok Partili Politikann Akla-mal Kronolojisi (1945-1971), Bilgi Yaynevi, Ankara: 1976.


Documents

DEMOKRAT PARTİ TÜRKİYESİ