Den gløymde litteraturen

Den gløymde litteraturen ferdig_A 27.05.15 11:10 Side 1

Jostein Fet

Den gløymde litteraturen

Gamle bøker og skrifter i privat eigepå Sunnmøre

Samlaget

Oslo


Dødeboka ferdig_a 20.01.14 15.45 Side 6

Innhald

Tilvising til sidetal (side –) og nummer (reg –)

. Føreord av Ottar Grepstad

Omfang • Vandrande bøker • Åndshistorisk samanheng • Dei

eldste bøkene i kronologisk rekkefølgje • Bøker registrerte i dei einskilde

kommunane

Innskrifter frå katolsk tid • Frå -talet: Bodordshella på Vartdal •

-talet: fleire bondeinnskrifter dukkar opp • Bondeinnskrifter i

Christian IIIs bibel • Aukande skrivekunne på -talet • Allmuge-

folk lærer seg latinske frasar

Dansk dominans føre • Norske trykkestader • Dei mest

populære bøkene frå –-talet er sjeldne i dag • Språkform

Førsteutgåver • Bøker som gåve til institusjonar • Svartekunster og

magi: Svarteboka frå Rotset • Folkebøker

Bodordshella på Søre Vartdal i Ørsta (–) • IHS-teiknet •

Teksten • Solsymbola • Almehella på Hareid


|

Kongebiblane • Bibeltalet på Sunnmøre • Bibelske spørsmålsbøker

• Bibelkunnskap var av ein høgare orden

Ortodoksi og pietisme • En rictige Vey • Jesu liding og offerdød

• Haugerørsla på Sunnmøre • Pietismens syn på ekteskapet

Nokre sentrale forfattarnamn • Instrumentalisme

Tekstar og tonar • Fordeling av religiøse folketonar på einskilde sunn-

mørskommunar • Dei mest brukte songtekstane • Tekstar frå -

og -talet • Kingos salmebok • Revisjon av Kingos salmebok

• Ortodoks pietisme • Guldbergs og Evangelisk-christelig Psalmebog

,

Husandakter • Mange slags huspostillar • Kvifor var Müllers

huspostill meir populær på Sunnmøre enn i dei andre regionane?

Hans Strøm. Teologens og naturvitskapsmannens verdsbilete • Sivert

Aarflot. Opplysningsmannens verdsbilete • Niels Olsen Svee. Skule -

haldarens verdsbilete • Gunder Olsen Drabløs. Husmannens verds -

bilete • Verdsbiletet i Balles lærebok frå

Opplysningsfilosofane • Hans Strøms statiske klassesyn • Sivert

Aarflots Klogskabsregler • Niels Treschows tankar om staten • Ein

bondeordførars program for lokalsamfunnet


|

Norsk Landboeblad – • Kor mange lesarar hadde bladet? •

Nyhende • Det allmenne opplysningsstoffet • Sivert Aarflot bed

folk bruke matnyttige planter • Folkeminne i NL og • Eit

brått skifte etter • Landboe-Avisen – • Samfunnsfagleg

stoff • Geografisk fordeling av abonnentane • Sosial fordeling av

abonnentane • Kor mange las Landboe-Avisen i ?

Prestar som bygdelegar • Fødselsvitskap

Lydnadsetikk • Rekning • Lesebøker • Språket

Aarflots frie boksamling

Voldens Sogneselskab

Sivert Aarflots historiesyn • Bibelhistorie og Nordens historie

Konservative lesepreferansar • Folkebøker • Romantiske viser

• Peder P. Helset: Sætterdeien • Kvinner nyttar trykkeriet på Ekset

• Moraliserande viser • Patriotiske og folkelege songar • Lyder

Sagen, smaksdomar i Bergen


|

(reg –)

Kosmogoni. Visdomslitteratur (reg –)

Bibelen (reg –)

Delar av Bibelen (reg –)

Lærebøker. Bibelhistorie (reg –)

Forklaringar. Dogmatikk (reg –)

Kristen moral (reg –)

Bøn og oppbygging (reg –)

Inngangsbøner (reg –)

Salmebøker og åndelege viser (reg –)

Huspostillar, preiker (reg –)

Moraliserande forteljingar (reg , )

Kyrkje og kyrkjehistorie (reg –)

Litteratur om samfunnet (reg –)

Aviser og tidsskrift (reg –)

Lover og forordningar (reg –)

Naturfag (reg –)

Legebøker (reg –)

Skule og undervisning (reg –)

Landbruk. Landbruksøkonomi (reg –)

Almanakkar, kalendrar (reg –)

Geografi (reg –)

Biografiar og memoarar (reg –)

Topografi og historie (reg –)

Skjønnlitterære tekstar (reg –)


|

Bokgrupper registrerte hos private eigarar –

bøker og skrifter fordelte på -årsbolkar

Fordeling av bøkene mellom einskilde kommunar

Trykkestader –

Bokeigarar –

Geografisk fordeling av religiøse folketonar

Dei mest brukte songtekstane på Sunnmøre

Trudomshistorisk fordeling av salmebøker og åndelege viser

Val av kyrkjesalmebok i Bergens og Trondhjems stift

Eit utval av salme- og songbøker i Bibliografisk register

Huspostillar i Bibliografisk register

Allment opplysningsstoff i Norsk Landboeblad –

Utanlandske nyhende før og etter

Abonnentane av Landboe-Avisen, dekning etter yrke

Jeg seer dig, søde Lam, at staae. Brorson

O søde Evangelii Lyd. Svee

Nu rinder Solen op. Kingo

Stormægtigste Herre! Som alting anretter. Svee

Mit Hjerte altid vanker. Brorson reg

Paa denne kummerfulde Øe. Volqvartz reg

Det hændet sig Jephta. Petter Dass reg

Nu Solen gaar ned. Bruun reg

Nu Nattens Mørk forsvinder. Svee reg

Hvad est du dog skjøn. Brorson reg

Jeg har her ingen Blivested. Gausemel reg

O kjære Sjæl, frygt aldrig meer. B.C. Aarflot reg

Jeg Syndefulde vil nedfalde (Fenstadvisa) reg

Forsørgeren, den store Gud. Svee reg

Den fineste Kone paa Stranden. Frimann reg

De legte Guldtavel ved breden Bord (Visa om Aksel og Valborg) reg



Over alle tindar av ord

Kvar søndag morgon hausten rusla ein liten, tettbygd mann ned

bakkane frå Lindevegen i Volda. Jostein Fet var på veg til Møre og

Romsdal distriktshøgskule for å lese skifteprotokollar på mikrofilm og

notere alt han fann om bøker i skifta. Han må ha brukt meir enn søn-

dagane, for alt sommaren hadde han vore gjennom skifte frå

tida – i fire regionar. Der hadde han funne bøker.

Det minner om den fem år yngre franske historikaren Emmanuel

Le Roy Ladurie. Han publiserte i ein studie av den oksitanske

landsbyen Montaillou frå tida –, utgitt på norsk i . Til

Montaillou i Languedoc sør i Frankrike kom pavens menn på jakt etter

kjettarar. Ut frå dei omfattande avhøyrsdokumenta frå denne inkvisi-

sjonen skreiv Ladurie ei eineståande, kollektiv forteljing om kvardags-

liv og åndsliv i landsbyen. Kvar ein detalj kom til nytte for å forstå liva

dei levde.

Nesten like konsentrert som Ladurie, studerte Fet emnet sitt. Han

har sett vidt, det er så, men han har sett mest på Nordvestlandet. Det han

då har mista i nasjonal og allmenn framstilling, har han teke att i nær-

lesing av skriftlivet i nokre lokalsamfunn og slekter over fleire hundre

år. Sjølv til å vere av den gamle skulen, sprengde Jostein Fet grensene i

sitt eige fag. Den tida er forbi då ein enkeltforskar kan gjere det same,

men han blir verande eit absolutt uttrykk for den historiske vissa om

at store tankar blir tenkte også utanfor store institusjonar. Etterpå har

det vist seg at funna hans har sine ekko i større og meir kollektive fors -

kingsprosjekt.

Eit par dusin intervju kan vere nok til å skrive ei viktig doktor -

avhandling. Det skal likevel meir til for å forkaste hevdvunnen sanning.

Dei første små skriftene frå Fet sette få spor etter seg. Mangt endra seg,


|

og han endra mangt, då Lesande bønder kom ut i . Der la han fram

hovudfunna frå søndagsforskinga si.

Det var som ei openberring.

D . Fet var der då Kringkastingsringen blei skipa

i for å fornye målrørsla i ei tid då Noregs Mållag fortapte seg i bøy-

ingsendingar. Frå var han lektor ved Volda lærarskule. Då ideen

om distriktshøgskular dukka opp, organiserte Rolf Sagen ein aksjon

for å få ein av dei til Volda og eit nynorskmiljø. Fet var med. Vona var

at dei nye høgskulane kunne bli ei form for motekspertise. I det norsk-

studiet Fet utvikla som nytilsett undervisningsleiar ved høgskulen, var

det nettopp det han gjorde.

Utan å vere knytt til noko internasjonalt fagmiljø eller ein ruvande

forskingsinstitusjon gjekk han frå den første vesle studien til den store

tanken. Det året søndagslesinga tok til, gav han ut ein antologi og

bibliografi over diktarar frå Sunnmøre mellom og . To år

seinare kom eit lite skrift om eldre allmugelitteratur på Sunnmøre til

bruk i norskstudiet ved høgskulen. Det var eit første varsel, som få

merka seg.

Språk- og litteraturforskaren med Olav Duun som spesialitet tok

ingen snarvegar. I meir enn år har Jostein Fet leita fram den skrift-

festa kvardagen til allmugen, folk flest. Han kallar dei bønder, men

det er allmugen han skriv om, fattig og rik. Dei mange skifteproto-

kollane har han supplert med eigne undersøkingar og mentale mann-

tal som ein del prestar skreiv, såkalla sjeleregister. Der fekk han stad-

festa ein mistanke som tidleg hadde meldt seg: Der var mange fleire

bøker rundt om i heimane enn dei som var nemnde i skifteprotokol-

lane.

Han registrerte boksamlingar, studerte enkeltforfattarar, las enkelt-

skrifter nøye. Slik blei Helsetkalenderen med innskrifter – og

tre slektskrøniker frå Bjørkedalen – kjende for dei som kom

over enkle stensilskrifter med blå framside om sunnmørsskrifter frå

høgskulen i Volda. Liknande uttrykk for sterk skrifttradisjon var kjende

frå andre kantar av landet, som Rygnestadboka i Valle i Setesdal med


|

innskrifter – og Røldalsboka med innskrifter frå . Saman-

hengane var det enno ingen som hadde sett.

I Fets store forteljing heng lese- og skrivekunne saman. Ymse miljø

brukte tidleg skrifta tidleg i dei mest ulike samanhengar. Skriftene er for

mange og variasjonen for stor til at dette kan reduserast til lesande og

skrivande storbønder. Folk skreiv på det dei hadde for hand, og det var

sjeldan blanke ark. Merkelege teikn rissa inn på ein husvegg, magiske

formlar på klutepapir, bodord på steinheller, rim på ølbollar, slekts-

minne i margen på boksider, soldatbrev og dagbøker side om side med

visjonsdikt og kjærleiksviser.

J F endra kunnskapen om Noreg. Å setje

fram ein ny tanke kan vere enkelt. Å gjere den tanken til ei gjennom-

gripande endring av tenking er noko heilt anna. Det er det Fet har opp-

nådd: Han skapte eit paradigmeskifte og avdekte den gamle kunnska-

pen som ubrukeleg.

Før han tenkte sitt, var det vanleg å meine at folk flest var analfa -

betar før det blei bestemt i at alle skulle konfirmerast – og den som

skulle konfirmerast, måtte kunne lese. På -talet såg ein gjerne på

embetsstanden som eit aristokrati for danning, og så seint som i

blei det skrive om «allmuens sløvhet og likegyldighet overfor opplys-

ning og skole» på -talet.

Den makta som låg i skriftkunna, fekk mykje å seie for utviklinga av

eit demokratisk samfunn på -talet. Gamle tolkingar av -talet

måtte skrivast om, nasjonalromantikken falma, og grunnlaget for his-

toria om nasjonsbygginga på -talet slo sprekkar. Ringverknadene

stoppar ikkje der.

Tenking er ikkje avhengig av skrift; Sokrates skreiv ikkje eit ord, men

skrift gjer noko med tenkinga. All skrifta og alle skriftene på - og

-talet gjorde noko med folk. Dei visste meir om kva som blei tenkt

og skrive andre stader i verda. Fets studiar viser kva skrift gjer med folk,

kva folk bruker skrift til når dei bestemmer sjølve, og korleis dei prøvde

å skrive dansk på sin måte.

Folk flest kunne lese på -talet, og dei snakka dei dialektane som


|

var blitt forma alt før reformasjonen på -talet. Lesestoffet var med

få unntak på dansk. Det vil seie at nordmenn var tospråklege. Dei

snakka eit språk og las eit anna.

Den forståinga hadde følgjer for måten ein analyserte fortida på,

korleis meiningsdanning blei forma og makt var fordelt. Lese- og

skrive føre bondesøner som Hans Nielsen Hauge og Ivar Aasen blei for

unntak å rekne. No blei det lett å sjå at utbreidd lese- og skrivekunne

var ein nødvendig føresetnad for det dei to og mange andre utretta.

Mange fleire kunne lese enn skrive. Samfunnsinstitusjonar som kyr-

kja ønskte kontroll over både Skrifta og skrifta, men der fanst lese- og

skrivekunne utanfor deira domene. Språkforskarane hadde lenge studert

dei mange handskrivne og trykte visene frå tidlegare hundreår. Dei las

tekstane som språkprøver, ikkje som uttrykk for meistring av skrift. Fleire

hundre slike viser var kjende, og endå fleire tekstar som ikkje var skrivne

i bunden form. Frå mellomalderen kjende ein tusenvis av rettsdokument,

mest lesne som språkprøver, og det er funne fleire hundre runepinnar frå

- og -talet på Bryggen i Bergen. Før alt dette var der hellerist-

ningar; så seint som i kom fleire tusen av dei for ein dag i Alta.

Desse leivningane frå skrifttradisjonar i farne tider kunne lesast som

ei beretning om eit samfunn i den lange overgangen frå munnleg kul-

tur til skriftkultur. Ser ein forbi etablerte arkeologiske tolkingar og les

helleristningane som innskrifter, dukkar den tanken opp at menneska

også her nord relativt tidleg ytra seg i fleire format og på fleire måtar

enn dei som er kjende i dag. Den kunna blei ikkje borte ved nye kul-

turmøte og språkskifte. Gjennom dødsbu skulle levt liv gjerast opp i

ordna former, det vil seie skrift, og kyrkja ville vite mest mogleg om

kyrkjelydane sine.

Di meir sentral skrifta var i samfunnet, di meir interessant blei den

for dei som ikkje måtte meistre denne kunsten. Dei fleste kunne lese,

men las gjerne tekstar om att og om att. Andre høyrde tekstar bli lesne

eller attfortalde. Slik nådde skrifta endå vidare ut.

J F �. Han var over år då han gav ut den første

store boka si og fagmiljø i inn- og utland forstod kva han hadde opp-


|

daga. Mellom og gav han ut fem store bøker på til saman

store sider om allmugens skriftkultur i fire hundreår. Han samla spor

etter skrift og tonar frå musikk. Systematisk innsamling og registrering

av tradisjonsmusikk blei til folkemusikkarkiv, bøker som Folkemusik-

ken i Møre og Romsdal og eiga tradering, som røynd felespelar. Det som

har vore i bruk – skrive og lese, spelt og sunge, har vore til nytte for å

forstå dei liva som ein gong blei levde.

Ikkje kunne Jostein Fet i vite at kan skulle gi ut siste boka si det

året han fylte år. Difor skreiv han det viktigaste først. Først no er alt

samla om stemmene frå ei fjern tid, kva dei skreiv og kven som las dei.

Frå dei første mikrofilmane til ei siste bokliste der nr. 1 er ei bok om

opphavet og Robinson Crusoe er nr. , handlar det om lesing og skri-

ving i det private og dermed det som var viktig for folk.

Fet har vist at det som ein gong er skrive, ein dag kan hugsast og bli

minne for livet. Han var den første i Noreg, men ikkje den einaste i

verda. Mange forskar no vidare på grunnlag av den nye tenkinga og

med eit så romsleg grep om fenomenet litteratur at dei når både lågt og

høgt.

Noko av det første Jostein Fet fekk på trykk, var stykket «Småguten

og fjellet» i Sykkylvsbladet i . Dei kvardagsdiktarane Fet seinare

henta fram, skreiv nok om fjell, mest slik dei hadde lese og høyrt andre

gjere det. Sjølv gjekk han etter det originale. Minst to gonger på -

talet blei det lyst ut norske konkurransar om å gjendikte «Wandrers

Nachtlied», meisterverket av Johann Wolfgang von Goethe frå

med opningsorda «Über allen Gipfeln ist Ruh». Ein av konkurransane

stod Gyldendals Aktuelle Magasin for i . Vinnaren var han som då

hadde hovud og hyller fulle av skriftminne om allmugens skriftkultur

frå Goethes samtid.

Over alle tindar

er ro –

Om alle rindar

stilnar no


|

nattvindens flòg.

Og fuglane tagnar i lundar.

Vente – snart blundar

ditt auga òg.

Då det stod på trykk, var Jostein Fet på veg ned att frå dei litterære tin-

dane gjennom dalane langs elvene ut mot fjordane for å leite seg vidare

til det som var, reinske tanken, grave grøfter, som han sjølv har kalla

det, trø varsamt inn i husa, bort i skåpa og ned i kistene, skrive ned det

som ein gong var å finne der, og på den måten gjere skrift til skrift.

Ottar Grepstad


Inngang

I gav eg ut ei bok med tittelen Lesande bønder. Boka er ein littera-

tursosiologisk analyse av ca. bøker frå arveskifte i fire

landslutar, Sunnmøre, Romsdal, Nordmøre og Øvre Telemark. Arve-

skifta er henta frå tidsromet –. Sluttkapitlet i boka heiter Bøkene

i kista, der eg i stuttmål fortel om lagnaden til bøkene i arveskifta:

Det var ei heil litterær verd som vart stuva bort på mørkeloft og stabbur

eller rett og slett kasta. Ombrøytet skjedde gradvis frå slutten av -talet

til framimot andre verdskrigen. Resultatet er blitt ein fullstendig revolu-

sjon i folks lesnad. Den type litteratur som gjennom hundreåra utgjorde

det aller meste av det folk las, er i dag fjern og framand. Litteraturhisto-

risk blir han knapt rekna med, endå han gjennom generasjonar var med

å forme ut tankelivet åt det norske folk, førestellingane deira om mennes-

kelivet, naturen og historia, stutt sagt, det totale biletet av den synlege og

usynlege verda (Fet : ).

No kunne ein ha late bøkene i kista få kvile i fred. Men etter som eg

arbeidde vidare med andre kjelder, vart det klårt at i alle fall for Sunn-

møres vedkomande var bøkene i skifta berre toppen av isfjellet. Ikkje alle

bøkene i eit skifte kan ha blitt registrerte. Ofte var det unntak for dei store

familiebøkene (huspostill, bibel) fordi dei skulle «følge Jordebruget». For

det andre vart små og slitne bøker haldne unna skiftet fordi dei utgjorde

ein så liten verdi av buet (t.d. såkalla folkebøker), eller fordi dei var bøker

for borna etter kvart som dei voks til (katekismer, forklaringar).

Underregistreringa blir særleg påfallande når ein jamfører bokmengda

i skifta med boktalet i sokneprest Abelseths sjeleregister for Haram i


|

–. Etter påbod frå bisp Peder Hersleb i Kristiania tok sokneprest

Henning Abelseth (–) i Haram føre seg å undersøke katekis-

mekunnskap, lesing, bøker m.m. hos sokneborna sine. Det viste seg at

bokmengda låg langt over det som kjem fram i skifta frå same regionen.

I skifteprotokollane for Vatne skipreide (med Haram) for – er

det berre , % av skifta som inneheld bøker, mot , % i sjeleregis-

teret. Rett nok kan ein innvende at talmaterialet ikkje er heilt jamfør-

leg, med di skifta gir opp bøkene åt den einskilde arvelataren, medan

sjeleregisteret registrerer det samla boktalet i heimen. Men i praksis

ville boktalet ikkje variere særleg mykje mellom dei to alternativa, med

di arvelataren – i alle høve om han var ein gift mann – i dei fleste høve

ville reknast som eigar av alle bøkene i heimen. Det ligg nær å tru at når

bokmengda i skiftematerialet ligg så langt under den ein finn i sjele -

registeret, må grunnen vere at ikkje alle bøkene i skifta er blitt registrerte.

At bøker er blitt underregistrerte i skifta, fekk eg endå eit prov på då eg

tok meg føre å undersøke kvar det var blitt av dei einskilde bøkene i

Abelseths sjeleregister når dei vart del av ein arv. Fram til ca. fann

eg skifte etter av dei hovudpersonane som er namngjevne i regis-

teret. Men kvar var det blitt av bøkene? I sjeleregisteret har alle dei

personane bøker i heimen sin, medan vi i skifteprotokollane finn bøker

berre hos knapt ein tredel av dei. Og talet på bøker var gjennomsnittleg

mykje lågare. I dei skifta som inneheld bøker, er der gjennomsnittleg ,

bøker pr. skifte (Fet : ), medan det i sjeleregisteret er , bøker

pr. heim. Dessutan viste skifta etter dei personane at mange av bøkene

var blitt erstatta av andre. Var dei gamle bøkene blitt bortgjevne? Med

det snertar eg inn på eit anna fenomen i allmugens bokverd:

Bøker skifte stadig eigar, ikkje berre gjennom arv i alle retningar, men også

gjennom gåver, auksjonar, bytehandel osv. Eigenleg er desse prosessane eit ut-

trykk for den høge posisjon som bøker hadde i det gamle bondesamfunnet.

Dette var sider ved den litterære kulturen som eg ønskte å sjå nærare

på. I sette eg meg føre å kartlegge kva som fanst igjen av den gamle


|

bokverda i dagens samfunn. Etter det eg har sagt ovanfor, var det ikkje

sikkert at eg ville finne så mykje. Men på mange måtar var resultatet

overraskande positivt.

Registreringa av eksisterande gamle bøker vart gjennomført ved hjelp

av skjema der eg spurde etter forfattar, tittel, trykkeår og stad, dessutan

eldre eigarinnskrifter med eventuelle årstal. Skjemaet vart sendt til alle

adressatar som var knytte til matrikkelgardane i Volda, supplert med eit

liknande, men meir avgrensa utval frå Sykkylven, Norddal (Valldalen)

og Haram (Haramsøya og Fjørtofta). Seinare er registeret blitt supplert

heilt fram til med oppgåver frå Ørsta, Stranda, Herøy og Borgund

(= bokgåver frå gardbrukarar til Sunnmøre Museum). I alt har eg

regist rert bøker trykte føre , fleire av dei svært gamle (frå

og ). Samanlikna med litteraturen i skiftematerialet er der særskilt

mange småtrykk (viser, einskildbøner m.m.) som naturleg nok vart

oversedde under skiftesamlingane. Seinare kontrollar viser at folk i

av ymse grunnar på ingen måte gav opp alle gamle bøker som fanst i

heimen. Eg har likevel ikkje funne det naudsynt å supplere -under-

søkinga på dette punktet, med di eg meiner at bokutvalet på eksemp -

lar er representativt for den gløymde litteraturen.

Første delen av boka (s. –) er ein kortfatta presentasjon av idéinn-

haldet i dei viktigaste bokgruppene i boka. Andre delen er eit biblio-

grafisk register, ordna i ei samanhengande nummerrekke frå til .

Ein stor del av bøkene i registeret er kommenterte åndshistorisk. Av

plassomsyn og på grunn av manglande opplysningar vil dei bibliogra-

fiske opplysningane for einskilde bøker (forfattar, trykkeår, -stad osv.)

ikkje vere fullstendige. Det viser seg også at mange av bøkene i registe-

ret vantar i dei nasjonale bibliografiane.

Det meste av det eg har publisert sidan –-åra, har hatt som føre-

mål å kaste lys over bonde- og fiskarallmugens litterære liv fram til mid-

ten av -talet. Frå einskilde lesarar har det kome ønske om at under-

søkingane, som stort sett har vore avgrensa til Nord-Vestlandet med


|

unntak av Lesande bønder (), burde ta føre seg eit vidare område. I

-åra var eg også inne på tanken om å utvide undersøkinga til heile

Vestlandet, men fann å måtte slå det frå meg. Der var to grunnar for det.

Den eine var min alder, den andre var at det innsamla kjeldemateria-

let frå Nord-Vestlandet var så omfattande at eg ville ha rikeleg arbeid

resten av livet med å gi det form. I så måte kan denne boka sjåast som

sluttsteinen på eit langvarig prosjekt.

Volda, i april .

Jostein Fet.


Konklusjonar

Omfang

Dei bøkene og skriftene som er omtala i denne boka, utgjer titlar

frå tidsromet –, fordelte på ca. eigarar som var i live i

og seinare.

Tabell . Bokgrupper registrerte hos private eigarar på Sunnmøre –

N = eksemplar (= %).

Salmar, åndelege viser ,

Biblar, bibelske skrifter, bibelsoge, mytologi ,

Oppbyggeleg litt., bøner, moraliserande forteljingar ,

Huspostillar, preiker ,

Naturkunne, landbruk, geografi ,

Topografi, biografi, historie, kyrkjehistorie ,

Samfunn, skule og undervisning ,

Skjønnlitteratur ,

Andre skrifter ,

Sum ,

Vandrande bøker

Namne- og eigarinnskrifter viser at einskilde bøker har vore innom sta-

dig nye hender fram gjennom hundreåra, heilt fram til -åra. Utifrå

talet på eigarinnskrifter kan ein rekne med at dei bøkene har vore

innom minst – tidlegare eigarar. Dei fleste er tidfeste til - og

-talet. Den viktigaste kjelda til å spore vandringane åt bøk ene, frå

ættled til ættled eller horisontalt frå eigar til eigar, har vore den omfat-


|

tande litteraturen av gards- og ættesoger på Sunnmøre. Gjennom desse

vandringane kan ein danne seg eit bilete av den sosiale og kulturelle

rolla åt bøkene. Utanom bibliografiske kommentarar er dei einskilde

bøkene forsynte med biografiske og kulturhistoriske opplysningar om

forfattar, somme tider også om trykkar og utgjevar.

Eigarane blir ikkje skilde ut i eit eige register, men er omtala under

dei aktuelle bøkene. Dei er dessutan å finne i Personregisteret, der

namna deira er kursiverte. Sosialt høyrer alle bokeigarane til i eit

bonde miljø, anten direkte ved at dei sjølve er aktive bønder, bur på gard

eller bruker garden som attåtnæring, eller indirekte ved at bøkene

stammar frå eldre eigarar av bondestand, som kan vere foreldre, beste-

foreldre eller andre bakover i ætterekka. Nokre få eigarar har overlate

bøkene sine til institusjonar som Sunnmøre Museum og Høgskulen i

Volda for å sikre seg at dei vart ivaretekne. Detaljar om bokeigarane og

korleis bøkene har skift eigar fram gjennom tida, som eg kallar «bøker

på vandring», vil ein finne i omtalen av dei einskilde bøkene i Biblio-

grafisk register (s. –).

Åndshistorisk samanheng

Viktige bøker innanfor dei einskilde gruppene har eg prøvd å setje inn

i ein åndshistorisk samanheng ved å gi att hovudtankane i innhaldet.

På den måten vonar eg å vise dei kulturelle impulsane som møtte all-

mugen gjennom lesinga. I reformasjonshundreåret og på - og

-talet kom desse impulsane frå tysk og dansk åndsliv, men mot

slutten av -talet opna det seg dører også til engelsk litteratur. Mange

bøker må likevel vere ukommenterte frå mi side, fordi eg av praktiske

årsaker ikkje har hatt høve til sjå nærare på dei.

Eit viktig mål for bruken og populariteten åt song- og salmesam-

lingane og einskildvisene er talet på registrerte folketonar som dei har

knytt til seg. Det gjeld ikkje berre talet på originale oppskrifter og opp-

tak, men også talet på framføringar i underhaldnings- eller konsert-

samanheng. Til å få oversyn over tonematerialet i denne boka har eg

nytta førstelineregisteret ved Folkemusikkarkivet i Møre og Romsdal


|

(FAMR), som inneheld tilvising til over folketonar i oppskrift,

opptak og framføring. Då er meloditilvisingar, dvs. tonar som blir

brukte til andre tekstar, ikkje medrekna.

Presentasjonen av dei einskilde verka kan til saman skape eit inn-

trykk av kryssande og til dels motstridande impulsar. I Bibliografisk

register har eg difor prøvd å samle bøkene i hovudgrupper eller litte-

rære kategoriar, ordna tilnærma kronologisk, for at lesaren lettare skal

få auga på den historiske utviklinga av allmugens lesnad. Eitt av føremåla

med denne boka er å vise at lesnaden til allmugen var meir mangesidig

enn den som kjem til syne i sunnmørsskifta på - og -talet.

Dei eldste bøkene i kronologisk rekkefølgje

Frå -talet:

Urbanus Wyss: Libellus valde Doctus. Zürich . Eigar: Elias Hal-

kjelsviks arvingar, Volda.

Christoffel Stymmer: Ein Nüw Kunstrych Fundamentbüchle. Zürich

. Elias Halkjelsviks arvingar.

Paulus Eberus: Calendarium Historicum. Wittenberg . Erling Bjør-

kedal (–), Volda.

Biblia, Det er den gantske Hellige Scrifft. Kbh. . Bibel på vidvanke

i allmugen. Eigar sidan : Hjørundfjord kyrkje.

Reravius: En liden Bønebog. . Eigar: Hallvard E. Vartdal, Ørsta.

Dinis Jørgenssøn: To aandelige Viser. Kbh. . Eigar: Hallvard E. Vart-

dal, Ørsta.

Luther: Den XC. Psalme. Kbh. . Eigar: Hallvard E. Vartdal, Ørsta.

Reravius: En liden Bønebog. . Eigar: Hallvard E. Vartdal, Ørsta.

Biblia, Det er, Den gantske Hellige Scrifft. Kbh. –. Eigar :

Helge og Magnhild Masdal, Vartdal, Ørsta. Frå : Sunnmøre

Museum, Ålesund

Johannis Spangenberg: Postilla. Lübeck . Eigar : Per Arne Hel-

sem, Stranda


|

–:

Peder Lauritzen: Catechismus. En sand enfoldig oc ordentlig Forkla-

ring. Kbh. . Eigarar : Agnes og Hanna Botnen, Volda.

Hieronymus Savonarola: Det Gyldene Griff paa Bibelen. Kbh. .

Eigar : Martinus Sandvik, Herøy.

Jhesus Syrach paa Danske. Kbh. . Eigar : Bergljot Riste Langva,

Volda.

Heinrich Bünting: En Reisebog offuer den hellige Schrifft. Kbh. .

Eigar : Anders O. Bjørkedal, Volda.

Niels Michelsøn Aalborg: Kort Huss- oc Skibspostille. Kbh. . Eigar

: Ingebjørg Furnes, Dalsfjord i Volda.

Biblia, Det er Den gantske Hellige Scrifft paa Danske. Kbh. . Eigar

: Lars Martinsson Muribø, Valldal.

Jens Bielke: Epitome Biblica. Kbh. . Eigar : Erling Bjørkedal, Volda.

Niels Michelsøn Aalborg: Medicin eller Lægebog. Kbh. . Eigar :

Erling Bjørkedal, Volda.

Søndagis oc Hellige Dagis Epistler oc Evangelia. Kbh. . Eigar :

Hedvig Havåg, Ulstein.

Biblia, Paa Danske, det er: Den gandske hellige Skriftis Bøgger. Kbh.

. Eigarar : Tordis og Ivar Skare, Volda.

Hans Thomissøn: En ny Psalmebog. Kbh. u.å. [-åra]. Eigar :


Luther: En liden Catechismus. Kbh. . Eigar : Hedvig Havåg,

Ulstein.

Jerusalems oc Jødernis ynckelige Forstøring. Kbh. . Eigar :


Reravius: En liden Bønebog. Kbh. . Eigar : Hedvig Havåg, Ul-

stein.

–:

Chr. St. Bang: Postilla Catechetica, bd. . Christiania . Eigar : Er-

ling Bjørkedal, Volda.

Chr. St. Bang: Postilla Catechetica, bd . Christiania . Eigar :

Erling Bjørkedal, Volda.


|

Het Nieuwe Testament. Tot Amsteldam . Eigar : Rasmus R.

Aarflot, Volda.

Willads Nielssøn: Himmerigis Barnemoder. Kbh. . Eigarar :

Agnes og Hanna Botnen, Volda.

Kingo: Aandelige Siunge-Koors første Part. Kbh. . Eigar : Per M.

Helset, Volda.

«Ein billedbibel» trykt . Eigar : Sunnmøre Museum, Ålesund.

Gåve frå Johan L.O. Hoff, Ellingsøya, Ålesund.

Henrik Th. Gerner: Sædvanlige hellige Dagis hellige Tanker. Kbh. .

Eigar : Jens P. Lingaas, Valldal.

Povel A. Medelbye: Ungdommens Postille. Kbh. . Eigar : Per

Arne Helsem, Stranda.

Povel A. Medelbye: Ungdommens Postille. Kbh. . Eigar : Hed-

vig Havåg, Ulstein.

Johann Lassenius: Bibelske Kierne. Kbh. . Eigar : Hedvig

Havåg, Ulstein.

Biblia, Det er, den gandske Hellige Skrift. Kbh. . Eigar : Sverre

Hundeide, Sykkylven.

–: Frå denne tida er bøkene så mange at dei ikkje kan reknast

opp med forfattar og tittel. Sjå tabellen nedanfor.

Tabell . bøker og skrifter fordelte

på -årsbolkar for tida –.*

–: bøker og skrifter






* Fordelinga er gitt med atterhald, då ein del bøker og skrifter manglar tittelblad ellerer utan trykkeår. I slike tilfelle har eg plassert bøkene i -årsbolkane etter skjøn. Egstoggar ved , men har gjort unntak for Ekset-avisene, som eg følgjer fram tilstorbrannen på Ekset i .


|

Bøker registrerte i dei einskilde kommunane

Tabell . Prosentvis fordeling av bøkene mellom

einskilde kommunar. N = .

Volda ,

Sykkylven ,

Ørsta ,

Herøy ,

Valldal i Norddal ,

Ulstein ,

Stranda ,

Borgund (gåver til Sunnmøre Museum) ,

Haram ,

Syvde i Vanylven ,

Eid i Nordfjord ,

Som ein ser, er over % av bøkene registrerte i Volda. Når eg saum-

for Volda grundigare enn dei andre, var det ikkje berre fordi eg var bu-

sett i Volda og lettare kunne oppsøke bokeigarane, men også fordi eg

kjende til at ei rekke familiar her hadde eit uvanleg høgt tal av gamle

bøker som dei hadde visst å ta vare på gjennom generasjonar. Men i

det store og heile er profilen av bokmassen i Volda om lag som i dei

andre sunnmørsbygdene, med unntak av dei små skriftene frå Aarflots

Bogtrykkerie frå tida –, som vi naturleg nok helst finn i Volda

og Ørsta.


Documents

Den gløymde litteraturen