Danilo García C. Gonzalo Varillas C.

Danilo García C. Gonzalo Varillas C.

CORPORACIÓN DE GESTIÓN Y DERECHO AMBIENTAL

RUNAKUNAPAKHAYÑIAN AAANA AANURH

AAPPAANNUUKKAIÑYAAYH

KKAAPA

COC Ó TALORPORAORA ÓÓÓÓÓÓÓCCIÓÓN DE GESTIN DE GESTIÓÓN Y ER TALALAL ENTN Y DERECHO AMBIENT

cía arn DDan n i il lo Garc cí cía ía n ni an an il n il an lo Glo ni DDan an arr C C i VVarillas C.n G al lo Va ri i i C C. al o i ri nz n n za o o on GGG C. C GG ri i ri alo on nz ar i a zalo zal lo alo ar a Varillas C.V i ri l al al nz VVonza za o l z nz o GG ar i i ri a i z l C. onz l . C C GGGG o . o lo o V a Va ar ari a a Varillas C.VVVVl l Varillas C.VVarillas C.VVarillas C.Varillas C.Varillas C.G l i l l s C .il s s s s il as Cil il s C C C C.s il C C.ill il ll l Cll C Cas C Cllas Cs l il las las C.l l

RUNAKUNAPAKHAYÑI

Derecho Indígena

© Corporación de Gestión y Derecho Ambiental ECOLEX

Todos los derechos reservados.

Av. Gaspar de Villarroel E4-50 y Av. Amazonas. Piso 2. Quito, Ecuador.Teléfonos: (593-2) 225 1446, 277 0451Fax: (593-2) 245 4087Correo electrónico: ecolex@ecolex-ec.orgPágina web: www.ecolex-ec.orgQuito – EcuadorNoviembre, 2007

ElaboraciónDANILO GARCÍA CÁCERESGONZALO VARILLAS CUETOESTEBAN FALCONÍ

RevisiónSARASWATI RODRÍGUEZ

TraducciónAlejandro Lema

“Derecho Indígena” ha sido elaborado en el marco del proyecto Capacitación yCoordinación para la Incidencia Política en Conservación y Manejo de la Biodiversidad enRiobamba”, ejecutado por la Corporación de Gestión y Derecho Ambiental ECOLEX comoparte del Programa BioAndes que en Ecuador coordina la Fundación EcoCiencia.

Se puede reproducir este material siempre y cuando se cite la fuente:García, Danilo; Varillas, Gonzalo y Falconí, Esteban. Derecho Indígena, ECOLEX,Programa BioAndes. Quito, Ecuador, 2007.

Esta publicación ha sido financiada con el auspicio de la Agencia Suiza para el Desarrollo yla Cooperación COSUDE.

RUNAKUNAPAKHAYÑI

Yachaykuna

Rikuchi. 4

Hatun yuyaykuna: Paktayuyaykuna, Kallari yuyaykunapash 5

Runakunapak Hayñi 6

Ecuador Mamallaktapi Runakunapak Hayñikuna,

imashina kashkamanta. 7

Ishkay shimipi kawsaykunamanta yachaykuna 10

Tawkasami hayñikuna, Runakunapak Hayñikunapash 12

Puchukay yuyaykuna 14

Kamukuna 16

3

Rikuchi.

Abya Yalapak tawka mamallaktakunami kay watakunapika, chi-kan chikan runallaktakuna tiyashkata riksita kallarishkakuna, shi-nallatak kikin kamaykunawan, wanachikunawan, apukkunawan-pash kawsashkatapashmi riksishkakuna. Shinapash kay hayñi

paktaykunaka runakunapakhatun makanakuykunawan,hatarikunawanmi paktashkaku-na, shinami MamallaktakunapakHatun Kamachikunapi ari nishpakillshkakuna.

Kamachiykunamanta rimashpa-ka, imashina runakuna paykuna-pak kawsayta, kawsay yachayta,shinallatak kuchullapi kawsak-

kunawan, pachamamawanpash imashina kawsana yachaykuna-mantami rimanchik. Sapan llaktakunami kikin sami kawsayta,tantarikunata, yachaykunatapash wiñachishkakuna, runa llakta-kunapash shinallatakmi wiñachishkakuna.

Kay kamuka mamallaktapi imashina kamachikuna kashkata allíhamutankapakmi kan, runakunapak kikin hayñipika, paykuna allí

kawsachunkuna imalla kishpiri kamachiku-natak tiyan rikunkapak, shinallatak runaku-napak hayñiwan, mishukunapak hayñiwanchinpapurankapak.

Shinallatak runallaktakunata kamankapak,Mamallaktakunapura ari ninakushpa kill-kashka kamachikunatapash riksinkapak(tawka mamallaktakunapak kamachiykuna- leyes de varios países). Kay hayñikunaka,Pachamamapi chikan chikanKawsayukkunamanta ari ninakushpa kill-kashka kamachiy, shinallatak

4

Runallaktakunamanta ari ninakushpa Mamallaktakunapura kill-kasjka kamachiy.

Hatun yuyaykuna: Paktayuyaykuna, Kallari yuyaykunapash.

Kunan kawsay pachapi rikukpika, mishukuna churashka kawsayyuyayka, shukshinalla runakuna kawsashkata yuyashpami chu-rashka kan (chuk shinalla runakunami tiyan), kawsayka manashinachu kan, achkakunami kawsanchik.

Runakunaka kikin kawsay yachaywan, kikin tantarikunawanmikawsankuna, shina, (kikin rimaykuna), shinami runakunapakhayñika kikin yachaywan, yachaywan kawsashkata rikuchin.

Shina kakpipash, kay shina kawsaykunaka, MamallaktaTanatrika, mana riksishakachu, kunkarishka shinami kashka,ashtawanpash shuklla kashka yuyaytami yachachishka, runaku-napak yachaytaka kunkarishpa.

Shina: Shuk ayllupak wasi ukupika, shuk yayami imashina kawsa-na yuyayta churan (yaya – mama). Paykunami Mama Tantarishina kan.

Shuk churi, ushushipash sawarishpa paipay warmita, kusatayayapak wasipi kawsachun pushamun, chaypika chay ayllu-pak kawsay yachaytami hapishpa kawsana..

Ranti ayllupash, chay shamuk mushuk ayllupak yachay kaw-saykunata, hapishpa kikina kawsaypi churanka, ashtawan allíkawsayta sinchiyachinkapak.

5

• Kawsayta yupaychay.• Mana pitapash watashka charina.• Ayllu llakta sumak kawsayta yuyaychana.

Shinaka, runallaktakunapak kamachiypika, chay hatun yuyayku-nataka, wanachikunatapash paktachinatakmi, mana allí pakta-chikpika, mana allichu kan.

Ecuador Mamallaktapi RunakunapakHayñikuna, imashina kashkamanta.

Ecuador Mamallaktapika, pichka junu, chusku patsak waranka5.400.00 runakunami kawsan, shuk patsakmantaka (chuskuchunka 43%), chay runakunami kunan pachaka paykunapakkikin nacionalidad shutiwan riksirishkakuna, shinapash manashuk sapillamanta shamunkunachu.

Ecuador Mamallaktapika, chikan chikan runallaktakunami kaw-sankuna, shina: Shuar, Achuar, Huorani, Siona, Secoya, Cofán,Záparo, Chachi, Tsa´chila, Epera, Awá y Kichwas. Kayka shuktakuchilla runallaktakunawan wankurishkami, shina: Saraguro,

Cañar, Purhuá, Waranka,Panzaleo, Salasaca, Quitu,Cayambi, Caranqui,Natabuela, Otavalo, Quichuasde la Amazonía, Manta yHuancavilca.2

Llaktakunapak kawsaykapunchanta punchanta shuk-tayarishpa katishkamantami,Mamallaktakunaka, shuktaksami hayñikunata riksishpa

7

2 Según estimaciones realizadas por la CONAIE, 2005

katimushka, shina tawka sami hayñikunami tiyan, runakunapakhayñiwan chakrurishpa.

Ecuador Mamallakta wiñarishka pachamantami, runakunapakhayñika shuk sinchi ñanta purimushka, 1830 watapika mana rik-sishkachu karka, kutin 1998 watapillami runakunapak hayñikariksishka kan. Kunan ishkay waranka pusak (2008) watapimiHatun Kamachipika mushuk tawka runakunapak hayñikunatariksishpa arininakushpa killkashka, shina:

Art. 1.- Ecuador Mamallaktaka, Hatun kamachipi riksishka hay-ñikunayuk, runakunapak paktachay, kikinyashka, shukllayashka,tawka runallaktakunayukpashmi kan.

Art. 2.- … Castellano rimaymi Ecuador Mamallaktapak rimaykan; shinapash castellano rimay, Kichwa; shuar rimaypash,tukuy runakunapura rimanakuna shimimi kan.

Art. 57.- Ayllu llaktakunata, Ayllullaktakunapi kawsayta, runa lla-takunata,(pueblo), nacionalidadshutikunatapashmi HatunKamchika riksishka, shinallatakrunakunapak hayñikunamantaMamallaktakunapura ari nina-kushpa killkashka hayñitapashmiriksishka.

1. Kikin runallaktakunpak kikinkawsayta, llaktayuk kashkata,ñawpa pacha kawsayta, shina-llatak kikin tantarikunatapashsinchiyachina hayñita charinkui-na.

7. Runallaktakunapak allpakunapi, ima llankaykunatapashrurankapakka, llaktayukkunata tapunami kan, chay tapuykuna-taka allpa ukupi tiyak yana wirata, shuk antakunata, imakunata-

8

pash surkunkapak, katunkapakpash tapunatakmi kan, paykuna-pak kawsayta, kawsay yachayta wakllichinamanta, shinallatakchay llankaykunapipash yaykurichunkuna, katushkamanta kullkihapipipash paykunapash hapichun, tapuykunataka kamachipikillkashka pahapimi rurana kan. Tapuykunataka tukuyApukkunami hay nishka pachakunapi rurana kan. Mana tapus-hpalla ima llankaykunatapash rurakpika, Hatun Kamachipi nis-hka shinami wanachina kan.

8. Pachamamapi kawsayukkunata, pachamamatapash kamanapaykunapak yachaykunata wakaychina, sinchiyachinapash.

Mamallakta Tantarikarunakunawan tantarishpa-mi, pachamamapi tiyakku-nata allí kamankapak, riku-rayankapak, ima rurayyuyaykunatapash wiñachi-na

9. Kikin kawsay yachayta,kikin tantarikunatapashwakaychina, ashtawan sin-chiyachinapash, kikinapukkunata shutichina,

paykunapak kikin ñawpa pachamanta charishka, kawsashkaallpakunapi kawsayta charinchun.

10. Kikin runallaktakuna kawsaypak wiñachishka hayñikunataashtawan sinchiyachishpa, paktachishpa kawsana, shinapashkay hayñikunaka Hatun Kamachipi nishkakunawan paktamikana kan, warmikunapak, wawakunapak, kuytsakunapak hayñi-tapashmi rikuna kan.

17. Runakunapak kawsayta alliyachinkapak, ima kamachikunatawiñachinkapakka, paykunata tapunatakmi kan.

Shina kakpipash, Mamallakta Tanarika manatak runakunapakhayñikunataka paktachinchu, chaymantami runakunaka sinchita

9

shayarishpa paktachichun mañana kan, chay mañaytaka hayñiku-napi nishka shinallatakmi rurana.

Mama Tantari, runallaktakuna paykunapak kikin kawsayta, kikintantarishpa kawsayta wiñachina hayñikunata riksihkamantami,kunanka pakta kawsaypura kallarishka. Chaymanta kunanka, runa-llaktakunapak sumak yachaykuna, ñawpa yayakuna yachashkaamawtaykuna, mana sinchiyachishkallachu kanka, ashtawanpashkay tukuy yachaykunataka, kayshuk mishullaktakunaman karanamikan, chaykunata tantashpa Mamallaktapak hatun ruray yuyaykuna-ta rurankapak.

Kay hayñikunami runakunapakka ashtawan may sumak paktashkakan, shinami mamallaktapi kawsak runakunapak, kawsay yachaytaashtawan sinchiyachina hayñita arinisnakuna.

Shina:Ayllu llaktata pushakkuna, cabildota pushakkunataka, tukuychay llaktapi kawsakkunami akllankuna, chaymantami pushak-kunaka tukuykuna akllashka, yupaychashka kankuna, paykuna-pak allí kawsaymanta, chakrakunapi allí tarpushpa pukuchis-hkamanta, allí yachaykunaka charishkamanta. Sapan kari war-mikunami chay hayñikunataka paktachinkuna, paktachichinku-napash. Paykunami ima llakikuna tiyakpipash allichinkapak min-kashkakuna kan.

Ishkay shimipi kawsaykunamanta yachaykuna

Kunan pachaka, Ecuador MamaTantarika paypak shuk paktachinahayñitami riksishka, chayka shinami nin, Mamallaktapi tiyashkaku-nata, shinallatak kawsay yachyakunatapash rikuraya, kamana hay-ñimi kan. Kay paktachina hayñika tukuy kawsay pachapi runakunarurashkakunaka imashina yachak runakuna kashkatami rikuchin,chaytami rikurayashpa, kamashpa charina.

10

Shinallatak Mamallaktaka paypak paktachina hayñika, tukuy runa-kunamanmi yachakuykunata kuna, shinallatak ishkay shimipi kaw-

saymanta yachaytapas-hmi sinchiyachinka, allíkawsayta charinkapak.Shinallatak mamallaktapkyachay kawpaypipashchikan chikan yachaykawsaykuna, runa llakta-kunapash tiyashkatamiyachachina.

Ishkay shimipi kaw-s a y k u n a m a n t ayachayka, kikin runa-

kunapak yachayta, yuyayta, kawsay yachayta, rimaykunata, chi-kan chikan runallaktakuna tiyashkatapashmi yachachin. Kayyachaypika, yachakukkunaka kikin shimipi, kikin kawsayta, kikinamwatayta, kikin allpapi muyuntinpi kawsayta, shinallatak runa-kuna, runallaktakuna, imashina shuktak yachay kawsaytaakllashpa hapishkata, shina kawsaypura yachay tukushkatapas-hmi yachachin. Shinallatak shuktak kawsaykunata hapinkapak-pash allí akllanatami yachachin, kikin kawsayta ashtawan alliya-chinkapak, sinchiyachinkapakpash. Kay shina yachayka kikinrunakunapak rimapypi kashkamantami ashtawan sinchiyarin,shinami ishkay shimipi yachayka sinchiyarishpa katin,Mamallaktaka chaytami ari nishka.(Quishpe, en la web:http://icci.nativeweb.org/boletin/31/quishpe.html)

Kay hayñikunata riksikuanka may sumakmi kan, shinaka runa llak-takunapak kasaytami ashtawan sinchiyachishpa katin, ashtawankashuk mushuk ñantapashmi rikuchin, mana shuklla kawsay yachaytiyashkatami rikuchin, shinallatak chay shina mamallaktapika shukyuyay, shuk yachay, shuk shina llakikuna alliyachina tiyashkatapas-hmi riksichin, kunanka ashtawanpash chikan sami yachaykunamitiyan.

11

Tawkasami hayñikuna, Runakunapak Hayñikunapash

Shuktak Mamallaktakunapipash, chikan chikan tantanakuyku-nami tiyan, tawkasami hayñikuna tiyashkata paktachichun

munakakuna, chashna-ka tawka runallaktakuna,kikin hayñikunawantiyashkatami riksichin,shinaka llakikunata alli-chinapash tawkasamitiyashkatami yachanchik.Kay hayñika, HatunKamachipi Art. 57.10 pimikillkashka tiyakun, shina-pash kay hayñitaka, Art.12 y 13 RunakunamantaMamallaktakunapura ari

ninakushpa killkashka Kamachimantami hapishka (Convenio N.-169).3, chaypika shinami nin:

Runallaktakunapak Apukkunaka, llakikunata alliyachinataushankunami, chaypakka kikin kamachikunawanmi ima llakiku-na ayllullakta ukupi tiyakpipash allichinkakuna, paykunapak kikinyachaywan, kawsay yachaywan, shinapash Hatun Kamachipinishkakunawan paktami kanka.

Kay hayñiwanka Mamallakta Tantarika, runallaktakunapash kikinyachaywan, kikin kawsay yachaywan, paykunapak allpa ukupi,ima llakikuna tiyakpipash allichina ushaytami riksishka, shina-pash Hatun Kamachipi killkashka kamaykunawan paktami kana

12

3 Consultoría particular de Nina Pacari, Ecuador, enero 2004

Shina kashpapash, kay tawkasmi kamachikunata paktachinka-pakka, shuk uchilla kamachitami mutsurin Hatun Kamachipi nis-hkakunata paktachinkapak, tawka runallaktakuna tiyashkaman-tami tawka sami amachikunapash tiyan, shuklla mamallakta allpaukupi, chikan chikan kawsay yachawan, rimaywan, runallakta-kuna rikurayashkapash kashkamanta.

Puchukay yuyaykuna

Ecuador Mamallaktapika, kayshukkunawan mashiyarina yuyay,yupaychay hatun yuyaykunami tiyana kan, shinami chikan chi-kan kawsay, yachay kawsay, chikan llaktakuna kashkata riksis-hun. Shinami mamallaktataka shuklla hatun sinchiyashka

MamaTanarita rurashun.

Sapan ayllu llaktakunapakkawsay yachay, kawsaykuna,chikan chikanmi kan, chayshina kawsaytaka mana kun-karinachu, ashtawanpashsinchiyachinami. HatunKamachiwan mana paktachinpapura kakpillami alliya-china, mana shina kakpikayupaychanami kanchik

Maykan ayllu llaktakunapi-pash, paykunapak kawsaytawakllichikpika, kutin tikramialliyachina kan, chay llakikunaama ashtawan sinchiyarishpa,mirarishpapash katichun.

14

Llakikunata alliyachipi, wanachipika chay llakita rurakka ima hay-ñikunallatatak charin, chaytarakmi rikuna, Hatun Kamachipi,mamallaktakunapura ari ninakushpa killkashka kamachipipash

tiyshkata kamachitapash.

Puchukaypika, sapanrunakuna kikinyashka kas-hkatami riksina, shina kas-hpami ima rurashkakuna-pash chikan chikan kan,chaymantami ima wana-chikunapash chikan chi-kan kan.

15

Kamukuna

• Constitución Política del Ecuador 2008.• Convenio 169 de la Organización Internacional del Trabajo.• CÁRCOBA, Carlos. Política y derecho en tiempos de reconvención.

Crítica Jurídica Nº 15 UNA, México, 1995 • CELEMI Jenny Andrea. Problemas de Interpretación Constitucional.

Tesis de Magíster, Bogotá, 1999• CHÁVEZ Gina, GARCÍA Fernando. El derecho a ser: diversidad, identi-

dad y cambio. Etnografía Jurídica indígena y afroecuatoriana. FLACSOSede ecuador. Quito, 2004

• ILAQUICHE, Raúl. Pluralismo jurídico y administración de justicia indí-gena. Instituto para el Desarrollo Social y de las InvestigacionesCientíficas INDESIC. Quito, 2004.

• QUISHPE Cristóbal. Eduación intercultural bilingüe. Publicación men-sual del Instituto Científico de Culturas Indígenas. Año 3, No. 31, octu-bre del 2001. En la web:http://icci.nativeweb.org/boletin/31/quishpe.html

• TIBÁN Lourdes, ILAQUICHE Raúl, Manual de Administración de justi-cia Indígena en el Ecuador, FUDEKI, 2004

• SÁNCHEZ Esther, “Peritazgo Antropológico, una forma deConocimiento”

• SÁNCHEZ Esther, Derechos Propios. Ejercicio de la jurisdicción espe-cial indígena en Colombia, aula virtual.

• LLASAG FERNÁNDEZ Raúl, Derechos Colectivos y Administración deJusticia Indígena, Universidad Andina Simón Bolívar.

• PACARI Nina, Avances de la Legislación Ecuatoriana sobre Tierra yTerritorio de los Pueblos Indígenas, Encuentro Estratégico deOrganizaciones-Redes por la Incidencia, Costa Rica, 2003

• Instituto Interamericano de derechos Humanos, IIDH. Los pueblos indí-genas y el reconocimiento de sus derechos en América Latina. 2006

• WOLMER, Antonio Carlos. Pluralismo jurídico: nuevo marco emancipa-torio en América Latina, Eds ILSA, Colombia, 2003.

16