Derme Geliştirme – V

2

Derme Geliştirmenin Unsurları

TOPLUM (KULLANICI) ANALİZİ

SEÇİM POLİTİKASI

SEÇİM İŞLEMİ

SAĞLAMA

AYIKLAMA

DEĞERLENDİRME

DERME GELİŞTİRME POLİTİKASI

3

Sağlama türleri

Satın alma Bağış Değişim Derleme

4

Değişim

Diğer kütüphanelerle çift nüsha materyalin değişimi veya karşılıklı materyal değişimidir. Bir organizasyonun yayınlarının diğer organizasyonların yayınlar ile değiştirildiği bir anlaşmadır (Harrod, 1995. s. 241).

Değişim, işbirliği yapan bilgi merkezlerinin birbirlerine karşılıklı olarak materyal göndermeleridir. Kütüphaneler arasında istenmeyen ve fazla olan materyalin

değişimi Yeni materyalin değişimi.

Yeni materyalin değişimi, genel olarak, büyük araştırma kütüphaneleri için geçerlidir. Temelde, işbirliği yapan kurumların kurumsal yayınları değiştirmesidir (Evans, 1999, s. 303).

5

Değişim

Farklı değişim yöntemleri vardır:1. Birebir değişim (Piece by piece): Bir kitaba

karşılık bir kitap ya da CD gibi

2. Başlığa karşılık başlık (Title by title): Daha çok süreli yayın değişiminde kullanılan bir yöntemdir

3. Değere karşılık değer (Value by value): Benzer değerdeki materyaller arasında yapılan değişim

4. Sayfaya karşılık sayfa (Page by page): Eşdeğer sayfa sayısına uygun olarak karşılıklı değişimin yapıldığı yöntem

6

Derleme

Derleme yoluyla sağlama özel (zorunlu) bir bağış yöntemidir.

Bazı ülkelerde materyal üreticileri, ürettikleri her materyalden belirli sayıda kopyayı belirli kütüphanelere vermek zorundadır. Böylece, derleme kütüphanelerinin o ülkede üretilen bütün basılı, görsel ve işitsel materyale sahip olması sağlanmaktadır.

Ancak, bu zorunluluk bütün belgeleri kapsamamakta ve her zaman yerine getirilememektedir.

Bazı ülkelerde ise, derleme sistemi yasal olarak mevcut değildir. Gönüllü olarak bu bağış işlemi gerçekleştirilir.

7

Derleme Özel bir bağış yöntemi olan derleme, "bir ulusun kültürel varlığını

oluşturan tüm yayınların, toplumun bilgi ve yararına sunulmak, saklanarak gelecek kuşaklara ulaştırılmak üzere belli bir miktarının kanunla devlete verilmesidir" (Polat, 1999, s. 579).

Kütüphaneler ancak derleme yasasından yararlanırlarsa derleme yoluyla materyal sağlayabilirler. Derleme yasasından yararlanan kütüphanelere, o ülke içinde yayınlanan her materyalden bir nüsha ücretsiz olarak sağlanabilir. Bir ülkede basılan eserin derleme yasası gereğince ayrılan sayısına "derleme nüshası" denir (Kayaoğlu, 1999, s. 159).

Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu ülkemizde 1934 yılında çıkan bir yasadır. Bu yasa gereğince, Türkiye'de yayınlanan kitap, dergi v.b. eserlerden birer nüsha derleme nüshası olarak toplanmakta ve 6 kütüphaneye yollanmaktadır (Basma... , 2527 S. K. 1934, Resmi Gazete: 4076-4077).

8

Derleme

Ülkemizde, derleme nüshalarından bir tanesi Milli Kütüphane tarafından derlenmektedir. Bir ülke tarafından üretilen her tür bilgi kaynağının o ülkenin belirli merkezlerinde toplanması, bilginin denetim altına alınmasında, saklanmasında ve gelecek kuşaklara aktarılmasında büyük önem taşımaktadır.

Ancak, Derleme Kanunu'nun günümüzde, yaptırım gücünün azlığı, yayıncıların da bu konunun önemini kavrayamamış olması gibi nedenlerle pek çok yönden eksik kaldığını, derleme kaçaklarını engelleyemediğini görmekteyiz. Bu durum yeni bilgi kaynaklarının derlenememesine neden olmaktadır (Tuna, 2005, 47).

9

Derleme

Derleme nüshası bulunduran diğer kütüphaneler: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Beyazıt Devlet Kütüphanesi Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi İzmir İl Halk Kütüphanesi.

Derleme yasasının iyi işletilmesi ile, yayınlar hızla kütüphanelere girebilecektir. Böylece hem kullanıcılar güncel bilgiye erişebilecek hem de bunlara bibliyografik erişimi mümkün kılacak basılı ya da elektronik ortamdaki bibliyografyaların hızlı ve eksiksiz hazırlanması sağlanacaktır (Kayaoğlu, 1999: 159).

10

Derme Geliştirmenin Unsurları

TOPLUM (KULLANICI) ANALİZİ

SEÇİM POLİTİKASI

SEÇİM İŞLEMİ

SAĞLAMA

AYIKLAMA

DEĞERLENDİRME

DERME GELİŞTİRME POLİTİKASI

11

Ayıklama

Kütüphaneye sağlanan materyaller, başlangıçta kütüphane için taşıdığı değeri zamanla kaybedebilir. Bu materyallerin incelenmesi ve bunların kütüphane dermesi bakımından ifade ettikleri değerin belirlenmesi "ayıklama" olarak adlandırılabilir.

Ayıklama, kütüphane dermesinin güncel ve işlevsel tutulmasını, depolamada maliyet-etkinlik (cost-effective) ilişkisinin gözetilmesini sağlayan derme geliştirme sürecinin bir parçasıdır (Kayaoğlu, 1999, s. 161).

Yararlandırma dışı bırakmak, ya da başka depoya taşımak üzere kütüphane dermesinden materyal seçmek (The ALA Glossary, 1983, s. 241).

12

Ayıklama

Türkçe literatürde ayıklama olarak karşılık bulan kelimeler: Weeding Deacquisition Deselection Discarding Withdrawal Relegtion Collection review Stock revision

14

Ayıklama

Dermeden çıkarma, başka bir depoya gönderme, koruma ya da yok etme işlemlerinden hangisi yapılacaksa yapılsın, ilkelerin ve ölçütlerin belirlenmesi şarttır

Standart anlamda bir ayıklama ölçütü bulunmamasına karşın her kütüphane kendi amaç, hedef ve gereksinimleri doğrultusunda yasaya uygun şekilde ayıklama yapmalıdır

Ayıklanacak olan materyal için türü ne olursa olsun tüm kütüphaneler için ortak ölçüt eserin kullanımı ve niteliğidir.

15

Ayıklama

Bir eserin dermeden ayrılmasının ölçütleri: Materyalin görünümüne dayalı ölçüt: Baskısı kötü, cildi

eskimiş, vb Fazla nüsha ölçütü: Tarih, yer vb. açıdan aynı olan eserlerden

fazla olanları İçeriğin zayıflığı: Geçerliğini yitirmiş ya da yanlış bilgi içeren,

daha yeni baskıları olan, vb. Dil ölçütü: Talep olmayan belli bir dildeki eser Yaş: Özellikle fen ve teknoloji içerikli eserler için eskimiş

materyaller Eski ve güncelliğini yitirmiş baskılar: Çok eski ders kitapları,

sözlükler, ansiklopediler vb. Kullanım ölçütü: 20 yıl kullanılmamış gibi (Slote, 1975, s.22-26).

16

Ayıklama

Ayıklamanın amacı; mevcut dermeyi güncel ve işlevsel kılarak kullanımı arttırmak, bunun yanı sıra da sağlama oranına karşılık ayıklama oranı tutturarak, yer sorununun üstesinden gelmektir (Katz, 1980, s. 72-74).

Türü ne olursa olsun kütüphaneler, belirli aralıklarla materyallerini gözden geçirmeli ve ayıklama yapmalıdır. Ayıklamanın nasıl, kim tarafından ve hangi ölçütler kullanılarak yapılacağı derme geliştirme politikası içinde açıkça ifade edilmelidir.

17

Derme Geliştirmenin Unsurları

TOPLUM (KULLANICI) ANALİZİ

SEÇİM POLİTİKASI

SEÇİM İŞLEMİ

SAĞLAMA

AYIKLAMA

DEĞERLENDİRME

DERME GELİŞTİRME POLİTİKASI

18

Değerlendirme Derme geliştirme süreci, seçilen materyalin kütüphaneye

gelmesiyle sona ermez. Derme, kullanıcı gereksinimlerini karşılamak açısından sürekli gözden geçirilmeli ve izlenmelidir. Bu işleme “derme değerlendirme” denir.

Değerlendirme; dermenin niteliği, erişilebilirliği, yararlılığı ve kapsamına ilişkin veriler toplanarak yapılmaktadır. Bütçenin ve politikanın belirlenmesi için de bu veriler kullanılır (Magrill ve Corbin, 1989, s. 234).

ALA'nın sözlüğünde derme değerlendirme, "kütüphane dermesinin niteliğinin, genelde belli hedefler veya dermenin hedeflediği kullanıcı grubunun ihtiyaçları bakımından değerlendirilmesi süreci" olarak tanımlanmaktadır (The ALA Glossary, 1983, s. 49).

19

Değerlendirme

Evans'a göre derme değerlendirme:Dermenin ve onun kullanıcı gereksinimlerini karşılamadaki

başarısının ortaya konulduğu, elde edilen veriler ışığında gerek materyal bütçesinin belirlenmesi ve tahsisi, gerekse derme geliştirme politikasının oluşturulmasına ve ona yeniden yön verilmesine olanak veren derme geliştirme dairesini tamamlayan bir diğer derme geliştirme sürecidir (Evans, 1995, s.401).

20

Değerlendirme

Derme değerlendirme uygulamada ayıklama ile birlikte ele alınan bir işlemdir. Ancak derme değerlendirme sırasında dermenin tümü bir bütün olarak ele alınırken, ayıklama sırasında dermede bulunan her bir materyalin ayrı ayrı gözden geçirilmesi söz konusudur.

Derme değerlendirme birden fazla veya farklı amaçlara yönelik olarak yapılabilir. Bunlar: Kurum içi amaçlar Kurum dışı amaçlar

21

Değerlendirme

Kurum içi nedenler: Dermenin gerçek kapsamı nedir? Dermenin derinliği nedir? (içerdiği materyal türü ve miktarı) Dermenin kullanımı nasıldır? (ödünç verme ve kütüphane içi kullanım

vb.) Dermenin mali değerinin belirlenmesi. (Sigorta yapılması durumunda

kullanılması için) Dermenin niceliksel ve niteliksel açıdan güçlü ve zayıf yönleri nelerdir? Derme geliştirme politikasında ve programında -eğer varsa- hangi

sorunlar mevcuttur? Bu sorunların çözümünde programda nasıl bir değişikliğe gidilmelidir?

Derme geliştirme personeli görevlerini ne kadar iyi yerine getirmektedir? Olası bir ortak derme geliştirme programı için veri sağlar. Ayıklama/dermeden çıkarma programları için veri sağlar. Dermenin sayımı için veri sağlar. Sayımın gerekip gerekmediğine ilişkin bilginin sağlanması ve bütçeden

kaynaklanan tüm ihtiyaçların belirlenmesi için veri sağlar Bütçenin belirlenmesine yardımcı olur

22

DeğerlendirmeKurum dışı nedenler:

Kütüphanenin performansı nasıldır? Materyaller için istenen bütçe makul mudur? Kurumun benzer kütüphaneler içindeki durumu nedir? Yer sorununu çözmek için ayıklama gerekir mi? Derme çok mu eski? Derme geliştirme açısından yeterli eşgüdüm var mıdır? Maliyet/yarar oranı makul müdür? Çeşitli ağ, konsorsiyum ve diğer ortaklıklar için veri

sağlar Bağış yapanlara veri sağlar (Evans, 1987, s. 312-313).

23

Değerlendirme

Derme değerlendirmenin yapılabilmesi için değerlendirme yönteminin belirlenmesi gerekmektedir. Kullanılan belirli bir derme değerlendirme yöntemi yoktur.

Yöntemin belirlenmesinde; kütüphanenin büyüklüğü, kütüphanenin türü, kütüphane kullanıcısının özellikleri, işin maliyeti, personelin deneyimi bilginin ne kadar hızlı istendiği etkilidir (Guide To The

EvaIuation, 1989, s. 5).

24

Değerlendirme

En iyi değerlendirme, kurumun amaç ve hedeflerini dikkate alan yöntem olmalıdır.

ALA tarafından 1989 yılında yayınlanan Guide to EvaIuation of Library Collections adlı seçim rehberi'nde değerlendirme yöntemi; Derme Merkezli Kullanıcı Merkezli

değerlendirme yöntemi olarak ikiye ayrılmıştır.

25

Değerlendirme

Derme merkezli değerlendirme yöntemi; dermenin ya da onun bir bölümünün genellikle büyüklüğünün, kapsamının, derinliğinin ve bazı özelliklerinin incelendiği yöntemlerdir.

Otomasyona dayalı kütüphane sistemlerinde, eğer veriler derme değerlendirme sürecinin ihtiyaçları düşünülerek oluşturulmuşsa, oldukça kolay yapılmaktadır. Bilgisayar yardımı ile bibliyografik kayıtlar analiz edilerek, dermenin güçlü ve zayıf yönleri kolayca belirlenebilir.

26

Değerlendirme

Kullanıcı merkezli ölçümler ise; dermenin veya onun bir bölümünün hangi sıklıkla ve kim tarafından kullanıldığını belirlemek amacıyla yapılmaktadır (Guide to The EvaIuation, 1989: 3-5).

Belli başlı değerlendirme yöntemleri; ödünç verme kayıtlarının analizi, kütüphane içi kullanım kayıtlarının analizi, kullanıcıların fikrini almak için yapılan saptama ve inceleme

çalışmaları, materyalin raftan elde edilebilirliği araştırmaları, kütüphanelerarası ödünç verme kayıtlarının analizi, Counter?? … (Guide to The EvaIuation, 1989: 9- 15).

28

Değerlendirme

Değerlendirme işlemi bittiğinde, elde edilen sonuçlar rapor edilmelidir. Değerlendirmenin niçin yapıldığı, amacı, yapısı, kullanılan yöntemler, değerlendirmede kimlerin görev aldığı, dermeye ilişkin genel yorumlar, ele alınan sorunların neler olduğu ve dermenin güçlü ve zayıf yönleri belirtilmelidir.

Derme değerlendirme, derme geliştirme politikasının belirlenmesi ve uygulanmasında en önemli süreçtir. Bu sürecin sonunda, kullanıcı ihtiyaçlarının belirlenmesi, daha sonra da mali kaynakların zayıf alanlar için kullanılması gerektiği açıklanarak ilgili üst makama sunulabilir.

29

Değerlendirme Sonuç olarak, derme değerlendirme, dermenin niteliğinin

ölçülmesidir. İyi planlanmış bir derme değerlendirme işlemi kütüphanelere ve bilgi merkezlerine şu yararları sağlar:

Derme geliştirme politikasının hazırlanmasında etkili olur. Derme geliştirme politikasının geçerliliğini ölçmek için kullanılır. Derme planlamasında ana prensipleri veren bir rehber gibi kullanılır. Dermenin kapsamı, derinliği ve genişliğinin doğru bir şekilde ortaya

konmasını sağlar. Dermenin kalitesinin ve kullanıcı gereksinimlerine uygunluğunun

araştırılması için bir yöntemdir. Dermenin zayıf alanlarını geliştirmek için personel ve kaynaklar

üzerinde odaklanma fırsatı oluşturur. Dermenin tümünü geliştirmek için bir araçtır. Dermenin geliştirilmesi yönünde yapılacak harcamalarla ilgili artışları

haklı gösterir (Köprülü, 1997: 136).