Diagnoza penitencjarna

Według Pytki:

„Diagnoza stanowi końcowy efekt postępowania diagnostycznego, w którym zawarta jest konkluzja oceniająca wraz z krytycznym opracowaniem danych stanowiącym podstawę podejmowania określonych działań interwencyjnych. W pojęciu diagnozy często ujmuje się zarówno jej aspekt czynnościowy, jak i rezultat tych czynności”.

Według Machela:

„Diagnoza oznacza ustalenie, że dana rzecz, proces, zjawisko, stan są takie, a nie inne”.

DEFINICJA DIAGNOZY

„Jest dyscypliną naukową zajmującą się stawianiem trafnych i rzetelnych diagnoz na użytek wychowania resocjalizacyjnego osób wadliwie przystosowanych społecznie”.

DIAGNOSTYKA RESOCJALIZACYJNA

Diagnoza zatem stanowi tu „rozpoznanie stanu nieprzystosowania społecznego jednostki, jego opis, wyjaśnienie przyczynowe lub teologiczne oraz ocena z punktu widzenia istniejących standardów pedagogicznych i społecznych, celem zaprojektowania oddziaływania zapobiegawczego bądź korekcyjnego.

PRZEDMIOT DIAGNOZY RESOCJALIZACYJNEJ

Przedmiotem diagnozy jest nieprzystosowanie społeczne – jego symptomy, psychospołeczne mechanizmy oraz proste i złożone czynniki biopsychiczne i socjokulturowe, determinujące zjawisko nieprzystosowania.

CEL DIAGNOZY RESOCJALIZACYJNEJ

1. Przywrócenie wewnętrznej harmonii oraz harmonii w relacjach „ja- świat” warunkujących prawidłową adaptację społeczną.

2. Rekonstrukcja wielowymiarowego i dynamicznego obrazu człowieka, jego psychofizycznego i psychospołecznego funkcjonowania, uwikłanego w system społecznych zależności, które zwrotnie nań oddziałują.

FUNKCJE DIAGNOZY RESOCJALIZACYJNEJ

1. Funkcje opisowe – jaki jest stan rzeczywistości, co jest i jakie jest;

2. Funkcje eksplanacyjne / wyjaśniające – dlaczego identyfikowany stan się pojawił i jakie mechanizmy regulacyjne są za to odpowiedzialne;

3. Funkcje ewaluacyjne – czy i na ile identyfikowany stan odbiega od powszechnie przyjętych standardów;

4. Funkcje ekspresyjno – terapeutyczne – polega na tym, iż samo ujawnienie oraz możliwość ekspresji problemów i lęków jednostki stanowi czynnik terapeutyczny, wentylujący i aktywizujący badanie diagnostyczne;

5. Funkcje utylitarno – optymalizujące – na ile stan istniejący odbiega od stanu optymalnego i jak doprowadzić do tego stanu;

6. Funkcje weryfikacyjne – czy zidentyfikowany stan i jego wyjaśnienie jest trafne, a podjęte działania właściwe i skuteczne;

7. Funkcje prognostyczne – jak będzie się dany stan rozwijał.

Cechy prawidłowej diagnozy

- Obiektywność,- Trafność – oddaje prawdziwy obraz

rzeczywistości,- Rzetelność – nie może powstać

przypadkowo –odpowiednie techniki, metody i narzędzia,

- Komplementarność – całościowa, nie fragmentaryczna,

- Dokładność.

ETAPY DIAGNOZY RESOCJALIZACYJNEJ

1. Diagnoza konstatująca fakty, wobec których zachodzi konieczność postępowania reformującego lub korygującego. Jest to diagnoza stanu, która dotyczy pozytywnych i negatywnych jego przejawów, gdzie dokonuje się opisu sytuacji wychowawczej oraz stanu osobowości i walorów intelektualnych jednostki oraz ich wyjaśnienia w kategoriach przyczynowo – skutkowych lub celowościowych;

2. Diagnoza projektująca, wyznaczająca działania wychowawcze oraz wskazująca potencjalne rozwiązania metodyczne. Polega na sformułowaniu wielu hipotez i postulatów stanowiących podstawę podjęcia decyzji o kierunku i zakresie planowanych działań naprawczych, strategiach, procedurach czy też metodach postępowania korekcyjnego, adekwatnych do problemu – ocena związku między rodzajem zaburzeń, a przyjętą metodą ich eliminacji.

3. Diagnoza kontrolująca przebieg oddziaływań, związana jest z oceną warunków procesu oddziaływań resocjalizacyjnych, które mogą mieć wpływ na ostateczne rezultaty, wybiegają zaś poza kryteria oceny i elementy rozpoznania stanowiące przedmiot diagnozy stanu i diagnozy efektów. Jej przedmiotem powinny także być stan osobowościowy i warunki środowiskowe, ale celem zasadniczym jest poznanie czynników sytuacyjnych i osobowych mających potencjalnie wpływ na przebieg zaprojektowanego działania (np. cechy osobowe wychowawcy, jego kompetencje, błędy wychowawcze);

4. Diagnoza efektów, sprawdzająca, weryfikuje prawidłowość uzyskanego obrazu diagnostycznego oraz przyjętych założeń i rozwiązań pozwalających realizować zaplanowane cele. Polega na analizie logicznej, ale głównie na ocenie uzyskiwanych efektów po wdrożeniu projektu działania (ich skuteczności).

Modele diagnozy wykorzystywane

w pedagogice resocjalizacyjnej

Model behawioralny

*Istotą niedostosowania społecznego jest zachowanie sprzeczne z normami, mające charakter nawykowy.

*Przedmiotem są zachowania odbiegające od norm i standardów prawnych, moralnych i obyczajowych, szkodliwe dla jednostki oraz społeczeństwa.

*Zakres diagnozy stanowi poznanie mechanizmów warunkowania klasycznego i instrumentalnego oraz ustalenie związków pomiędzy obserwowanymi przez diagnostę bodźcami działającymi na jednostkę, a jej późniejszymi reakcjami.

*Celem diagnozy jest odkrywanie zmiennych wywierających wpływ na zachowanie, selekcjonowanie ich wg kryterium przydatności w procesie modyfikacji zachowania w kierunku pożądanym.

Model interakcyjny* Istotą niedostosowania społecznego jest zaburzony rozwój

psychospołeczny jednostki związany z wadliwą interakcją ze środowiskiem społecznym.

*Przedmiotem jest poziom rozwoju interpersonalnego, czyli stosunki interpersonalne jednostki z innymi ludźmi oraz internalizacja norm, umiejscowienie kontroli, mechanizmy kształtujące jakość relacji interpersonalnych.

*Zakres diagnozy stanowią trzy aspekty społecznego funkcjonowania:

- poznawczy,

- emocjonalny,

- behawioralny.

Oraz obserwowalne reakcje jednostki na bodźce pochodzące z jej otoczenia.

*Celem jest określenie przyczyn wewnętrznych i społecznych niedostosowania społecznego, określenie poziomu rozwoju dojrzałości interpersonalnej i zaklasyfikowanie do określonego typu dewiantywnego, opracowanie indywidualnego programu działania interwencyjnego.

Model interdyscyplinarny

*Istotą niedostosowania społecznego jest teoria postaw i ról społecznych, mechanizmów biopsychicznych i socjokulturowych.

*Przedmiotem diagnozy jest nieadekwatne funkcjonowanie w rolach społecznych, niewłaściwe postawy wobec norm i standardów społecznych, jako wynik kumulacji niekorzystnych czynników rozwojowych – regulatory wewnętrzne i zewnętrzne.

*Zakres diagnozy stanowi całościowy obraz niedostosowania społecznego, czyli objawy, przyczyny, mechanizmy i konsekwencje.

*Celem jest identyfikacja postaw antyspołecznych i ich integracja, intensywność zaburzeń, internalizacja przepisów ról odgrywanych w kręgach podkulturowych, identyfikacja złożonych biologicznych i psychologicznych czynników zaburzeń zachowania, charakter działań interwencyjnych.

DIAGNOSTA

UMIEJĘTNOŚCI DIAGNOSTY

*Wiedza merytoryczna – o procesach myślenia, emocjonalnych, metodach oraz technikach rozwiązywania problemów, cechach podstawowych środowisk wychowawczych - rodziny, szkoły i grupy rówieśniczej;

*Umiejętność wykorzystania wiedzy merytorycznej – zdolność logicznego myślenia, dokonywania obserwacji i prowadzenia rozmowy;

*Sprawności techniczne – umiejętność doboru technik do rozpoznawanych problemów, specyfiki sytuacji i cech obiektów diagnozy. Istotna jest umiejętność łączenia różnych technik, dzięki czemu uzyskujemy pogłębiony i kompleksowy obraz diagnostyczny.

KONTAKT DIAGNOSTYCZNY

*Jest to rodzaj interakcji pomiędzy diagnostą, a badanym w którym istotne są warunki jej przebiegu, natomiast mniejszą rolę odgrywa jej treść i rezultat;

*Prawidłowy kontakt diagnostyczny definiuje się jako sytuację w której zostają spełnione warunki, które pozwalają na otwarte i szczere wyrażanie myśli, uczuć ora eksploatację treści ważnych dla rozpoznania diagnostycznego.

CECHY KONTAKTU DIAGNOSTYCZNEGO

*Asymetria ról - kontrola przebiegu wywiadu ze względu na jego cel i tworzenie atmosfery dającej szansę otwarcia się badanemu, co należy do podstawowych wyznaczników roli diagnosty;

*Asymetria komunikacji - badany głównie mówi, a diagnosta głównie słucha – co nie znaczy, że nie ma wpływu na przebieg rozmowy;

*Asymetria funkcji badania - respektowanie etycznej zasady dokonywania rozpoznania wedle reguł wyznaczających bezpośrednio dobro badanego.

Charakter kontaktu diagnostycznego zależy w dużej mierze od osobowości diagnosty!

Cechy, które ograniczają możliwość budowania poprawnego kontaktu z badanym to przede wszystkim:

*Nawyk oceniania i wartościowania – często wynikające z perfekcjonistycznego nastawienia do własnej osoby, powoduje brak zrozumienia, doprowadza do etykietyzacji oraz nastawienia negatywnego bądź pozytywnego diagnosty do badanego;

*Nadmierne poczucie odpowiedzialności – wiąże się z nadmierną kontrolą nad badanym w celu ochrony przed negatywnymi skutkami jego postępowania. Doprowadza to do tego, iż diagnosta „słucha nie po to by zrozumieć, ale aby naprawić”;

*Tendencja do dominacji i autoprezentacji - w momencie gdy diagnosta dokonuje autoprezentacji własnej roli badany może wycofać się z kontaktu diagnostycznego;

*Nastawienie lękowe – obawa przed wejściem w kontakt z badanym stanowi konsekwencje doświadczanego przez diagnostę lęku przed niepowodzeniem, ujawnieniem własnej niekompetencji. Skutkuje to nadmierną koncentracją na sobie powodującą poszukiwania sposobów eliminacji owego lęku, na przykład poprzez zabieganie o sympatię osoby badanej czy też odwrotnie – może skutkować niechęcią do badanego.

Kontakt diagnostyczny odgrywa specyficzną rolę zarówno dla osoby badanej jak i samego diagnosty.

*Dla osoby badanej ma on wielkie znaczenie, ponieważ w wyniku wejścia w kontakt z diagnostą tworzy on sobie pewien uogólniony jego obraz;

*Dla diagnosty szczerość i otwartość badanego mają znaczenie głównie w sferze uzyskiwania satysfakcji zawodowej, a także warunkują postawienie prawidłowej i trafnej diagnozy.

TECHIKI NAWIĄZYWANIA KONTAKTU DIAGNOSTYCZNEGO

*Hallo efekt – wyrabianie opinii na temat drugiej osoby na podstawie pierwszego wrażenia, co ma daleko idące konsekwencji dla przebiegu dalszego kontaktu;

*Dystans psychologiczny między partnerami relacji diagnostycznej – diagnosta powinien być partnerem, nie zaś osobą zaznaczającą wyższość własnej pozycji, gdyż utrudnia to otwarcie się osoby badanej;

*Rola pierwszych pytań, które występują głównie w funkcji wzbudzania motywacji, stąd należy zadawać pytania ogólne, które są mniej formalne oraz mniej zagrażające dla jednostki badanej;

*Eliminacja czynników utrudniających nawiązywanie kontaktu, należą do nich: zbyt szybkie przejścia do pytań trudnych, które mogą być odebrane przez badanego jako zagrażające, zadawanie pytań, które bezpośrednio, a nawet pośrednio zawierają ocenę oraz nadmierna i nienaturalna ekspresja pozytywnego ustosunkowania do badanego.

TECHNIKI PODTRZYMYWANIA KONTAKTU

*Sygnalizowanie akceptacji, zrozumienia i zainteresowania – werbalne i niewerbalne komunikaty, które diagnosta przekazuje w sposób naturalny wynikające z kontekstu sytuacyjnego;

*Prośba o rozwinięcie tematu – stosowana jeśli kontakt ulega zakłóceniu czy też dla lepszego zrozumienia i uświadomienia badanemu jego problemu;

*Wyrażanie akceptacji i odzwierciedlenie uczuć osoby badanej – potwierdzenie akceptacji i zrozumienia dla emocjonalnego przeżywania przez badanego danej sytuacji;

*Umiejętne zachowanie milczenia – w specyficznych sytuacjach występuje w funkcji wyrażania szacunku dla jego przeżyć.

CZYNNIKI ZAKŁÓCAJĄCE PRZEBIEG KONTAKTU DIAGNOSTYCZNEGO

*Relacje diagnosta – osoba badana - głównym czynnikiem, który zaburza przebieg kontaktu diagnostycznego jest przeniesienie i wprowadzenie stereotypu relacji innych płaszczyzn życia społecznego, co skutkuje wymianą informacji z pewnego ich obszaru z pominięciem innych obszarów;

*Postępowanie i sposób reagowania diagnosty – źródła zaburzeń wynikają z braku kompetencji zawodowych i doświadczenia diagnosty;

*Cechy osoby badanej – do cech badanego, które zakłócają kontakt diagnostyczny należy tendencja do celowego zafałszowania informacji wynikająca z braku motywacji wewnętrznej do pozostawania w relacji bądź ambiwalencji w tym zakresie związanej z niepewnością, lękiem przed oceną, niedochowaniem zasady dyskrecji;

*Ekologiczny kontekst diagnozy – całość warunków materialnych i społeczno – kulturowych, które determinują na przebieg oraz wynik procesu diagnostycznego.

OPÓR

Świadome bądź nieświadome unikanie przez

badanego zagłębiania się w pewien obszar

treściowy, który wynika ze świadomego lub

nieświadomego poczucia zagrożenia

ŹRÓDŁA OPORU

Wewnętrzne :

*Poczucie lęku;

*Poczucie wstydu;

*Poczucie winy.

Zewnętrzne:

*Wiążą się z postępowaniem diagnosty.

SYGNAŁY OPORU –WSKAŹNIKI JEGO POJAWIANIA SIĘ

*Przedłużające się milczenie;

*Zmiana tematu rozmowy;

* Intelektualizacja;

*Racjonalizacja;

*Bezosobowa forma przedstawiania doświadczeń;

*Zmniejszenie głębokości i konkretności wypowiedzi;

*Zmiana sposobu mówienia;

*Objawy somatyczne;

*Pustka w głowie;

*Zapominanie pytania;

*Czynny bezpośredni atak,

*Pośredni atak;

*Świadome kłamstwo;

*Otwarta odmowa.

TECHNIKI RADZENIA SOBIE Z OPOREM

*Milczenie;

*Zmiana lub przeformułowanie pytania;

*Podawanie komunikatów o spostrzeganiu trudności osoby badanej;

*Parafraza;

*Udzielanie dodatkowych informacji;

*Prośba o konkretyzację wypowiedzi;

*Zmiana poziomu ogólności i otwartości pytania;

*Rozmowa na temat „tu i teraz”;

*Stosowanie pytań sugerujących;

* Interpretacja reakcji badanego;

*Zaznaczenie roli i funkcji badania;

*Wyrażenie własnych emocji związanych z przejawianiem oporu.

WADLIWE NASTAWIENIE DIAGNOSTY WOBEC PODMIOTU I PROCESU

POZNANIA

*Błąd postawy – nieuwzględnianie perspektywy badanego w toku rozpoznawania jego sytuacji życiowej oraz brak elastyczności w procesie poznawania;

*Błąd maski – zasłanianie się swoją rolą co ogranicza pole poznania wiążąc się z brakiem empatii oraz umiejętności postawienia się w sytuacji osoby diagnozowanej;

*Błąd sztywnego profesjonalizmu – wykorzystywanie jedynie wiedzy zimnej, naukowej, obiektywnej;

*Błąd sędziego – postawa wartościująca i etykietyzująca osobę badaną;

*Błąd perspektywy widzenia problemu – skupianie się na negatywnych aspektach funkcjonowania jednostki bez uwzględniania jej mocnych stron;

*Błąd uproszczania problemów – skupianie się na skutkach bez powiązania z kontekstem sytuacyjnym oraz przyczynami zachowań;

*Błąd redukcji źródeł wiedzy – brak łącznego wykorzystywania wiedzy tak zwanej „gorącej”, która wynika z doświadczeń diagnosty oraz wiedzy „zimnej” – naukowej;

*Błąd redukcji charakteru źródeł informacji – brak uwzględnienia różnych perspektyw widzenia sytuacji życiowej badanego;

*Błąd braku stosowania interpolacji w analizie informacji z różnych źródeł – czyli wnioskowanie i odnajdywanie nowych informacji na podstawie zaobserwowanych wcześniej danych.

WYBRANE WADLIWE POSTAWY WOBEC OSOBY

DIAGNOZOWANEJ

1. Postawa znudzenia – cechuje osoby, którym zdaje się, że już wszystko wiedzą, zatem każdą jednostkę są w stanie szybko zaszufladkować do określonej jednostki chorobowej;

2. Postawa zimnego naukowca – cechuje osoby, których nie interesuje jednostka, ale określony problem, stąd traktują ją jako „materiał naukowy”, bez zaangażowania emocjonalnego;

3. Postawa obojętnego usługowca – nastawionego na „produkowanie” z jednostek zaburzonych osób zdrowych, w tzw. normie, stąd każde zaburzenie oceniane jest negatywnie, gdyż zasadniczym kryterium oceny jest sztywno przyjęta norma społeczna;

4. Postawa artysty – szukającego ciekawostek w życiu osób badanych po to, by zaspokoić swoje własne potrzeby artystyczne;

5. Postawa indywidualnego społecznika – który skupiony jest na postrzeganiu i organizowaniu życia jednostki wedle przyjętych przez siebie zasad;

6. Postawa „psychoterapeuty” – która wiąże się z dokonywaniem ograniczonych wyborów podmiotów diagnozy w sposób elitarny, mogących dostąpić „łaski” intelektualnego kontaktu diagnostyczno – terapeutycznego i narzuceniem własnych koncepcji określonego problemu i ich rozwiązania;

7. Postawa sztywnego dydaktyka – właściwa dla osób, które szukają ciekawych objawów, „przypadków”, by zainteresować nimi innych, bądź słuchają po to, by „coś naprawić wedle własnych zamierzeń”;

8. Postawa moralisty – walczącego o realizację własnych idei nadwartościowych (np. walka z alkoholizmem), jednakże niezainteresowanego problemami jednostkowymi.

NAJCZĘŚCIEJ WYKORZYSTYWANE

TECHNIKI W DIAGNOZIE RESOCJALIZACYJNEJ

1. Wywiad;

2. Rozmowa;

3. Obserwacja;

4. Analiza dokumentów i wytworów;

5. Ankieta;

6. Techniki socjometryczne;

7. Techniki projekcyjne.

Bibliografia

*Machel H. (1994), Wprowadzenie do pedagogiki penitencjarnej, Gdańsk

*Pytka L. (2005), Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa

*Wysocka L. (2009) Diagnoza w resocjalizacji, Warszawa