SigmundFreud-TươnglaicủamộtẢotưởngDieZukunftEinerIllusionSigismundSchlomoFreud(6May1856–23September1939)LờiNgườiDịch1.Freudcoitôngiáolàmộthiệntượngnhânvăntrongxãhộivănminh.Tôngiáolàphósảntừsự“gạtbỏ

nhữngbảnnăng”bằngnhữngphươngtiện“cấmđoán”tìmthấytrongmọivănhóa.TôngiáonảymầmtừmặccảmOedipus,vàphơibàysựbấtlựccủaconngườiởtrầngian,phảiđốimặtvớisốphậncuốicùnglàcáichết,đốichọivớinhữngcấmcảnràngbuộccủaxãhội,vànhữngsứcmạnhcủatựnhiên.

ÔngnhìnGótnhưsựthểhiệncủakhátkhaovềmộtngườichathấytrongtâmlýcon-trẻ.CáctôngiáoxoayquanhmộthaynhiềuGót,trongngôntừcủaông,chúnggiữmột“nhiệmvụgồmbalớp:“phải‘trừtàtrụcquỉ’chonhữngkhiếphãicủaconngườitrướcthếgiớitựnhiên”,“phảihòagiảiconngườivớisựtànáccủasốphận,đặcbiệtlàkhiđượcthểhiệnquacáichết”,và“phảiđềnbùchonhữngđaukhổvàthiếuthốnvốnđờisốngvănminhđãápđặtlênconngườinóichung”.Dođó,tôngiáotạonênmột“khotànggồmcácýtưởngsinhratừnhucầuxoadịunhữngđaukhổcủaconngười,khiếncóthểkhamchịuđược”.

TôngiáomàFreudnóiđến“tươngứngvớihìnhthứccuốicùngtrongsựtiếnhóacủatôngiáo,làđạoKitôthựchànhtrongnềnvănminhdatrắnghiệnnay”.KhácvớiJung,sauông,làngườiđãdựanhiềuýtưởngtrêncáctôngiáophươngĐông(chủyếulàẤnĐộgiáovàPhậtgiáo).Vềmặtlôgich,FreudnhấnmạnhtrênmộtyếutínhđặcthùcủaKitôgiáo,đólàmối“quanhệchacon”.Ôngkhẳngđịnhrằng“Gótlàmộtngườichacaovời,hoàimongvềngườichalàgốccủanhucầuvềtôngiáo”.

Freudphânbiệtảotưởng(illusion)vàsailầm:mộtảotưởng,làsảnphẩmcủaaoước,khôngnhấtthiếtphảilàsailầm.Hơnnữa,ôngnóithêm“Tôngiáodođócóthểlàchứngloạnthầnkinhphổquátcủanhânloại,giốngnhưámảnhnhiễuloạnthầnkinhcủatrẻcon,khởipháttừmặccảmOedipus,trongtươngquanchacon”.Ôngthậmchícònchorằng“nhữngngườisùngđạođượcbảovệởmộtmứcđộcaotrướccácnguycơcủamộtsốbệnhthầnkinh;sựchấpnhậncủahọvềbệnhthầnkinhphổquátđãtránhchohọcôngviệcphảixâydựngmộtbệnhloạnthầnkinhcánhânchoriênghọ”.Hiểulànhữngtínđồcáctôngiáođãmắcmộtthứbệnhthầnkinhphổquátrồi,nênmiễnnhiễm.

2.ThựccóGótkhông,hayhìnhảnhđóchỉlàmộttưởngtượng,vàcảmgiáccủachúngtavềhiệnhữuđó

chỉkhônggìkháclàmộthyvọngthầmkínchokhátkhaolớnnhấtcủaconngườiđượcthành?Gótlàcóthực–haychỉlàmộttưởngtượng?Đólàcâutrảlờitựnhiênvàquenthuộcnhất,vàcũngxaxưanhất,ghilạitừcổthờiHylạp.Khoảngnămsáutrămnămtrướccôngnguyên,triếtgiaXenophanesđãviết,“sựthậtrõràngvềcácvịGótlàkhôngcóngườinàotừngnhìnthấy,cũngchẳngcóbấtkỳngườinàobaogiờsẽbiết”.

Đâylàđiềuđươngnhiên,nhưngôngtuyênbốbiếtnhữnghuyềnthuyếtvềcácGótđếntừđâu.Ônggiảithích“conngườicóxuhướngdựnghìnhảnhcủatấtcảmọingườivàtấtcảmọithứgiốngnhưlàchínhhọ.NgườiEthiopia,ôngnói,làmnhữngGótcủahọcódaxậm,mũitẹt,trongkhingườiThracianlàmcácGótcủahọcódatrắng,tóchungđỏvàmắtxanh.TintưởngrằngcácvịGótcóbấtkỳloạihìnhthểnàocủaconngườitấtcảlàthứnhândạnghóaấutrĩtrẻcon”.

Thếnên,ôngcònmỉamaiviếtthêm“Nếunhữngconbòvànhữngconngựa,haynhữngconsưtửđãcótay,vànếuchúngcóthểvẽđược,sauđóconngựasẽvẽcácGótcủachúngcódạngnhưngựa,bònhưbò,làmthânthểcácGótcủachúngcóhìnhdạngtươngtựnhưcủariêngchúng”.ĐólàXenophanesvớinhữngGótcủadânHylạpvẫnchorằngcưngụtrênngọnnúicaonhấtxứhọlàOlympus.

Thếnhưngsauđó,cáctôngiáoAbahamrađời,kháiniệmGóttrởnêntrừutượnghơn,huyềnnhiệmhơn,vàvìnhữngngọnnúiđãbịconngườichinhphục,nênGótđượcđẩychocaoxahơnnữa,rangoàicảthờigianlẫnkhônggian,rakhỏithựctạivậtchấttrầngian.Câuhỏitrênnayđượcchuyểnthành-Gótlàcó

thựckhông-haychỉlàmộtảotưởng,giốngnhưmộtgiấcmơtrongđêmdàiđờingười?CâuhỏinàyđãgâytranhluậntừlâutrongtriếthọctôngiáophươngTây.Tuynhiên,trongnhữngnămgầnđây,ýtưởngrằngGótchỉđơngiảnlàmộtsựlàmđầymongướccủaconngườiđãngàycàngđượcchúývàđượcphổbiếnmạnhmẽ.

HaitriếtgiađặcbiệtgắnliềnvớilýthuyếtnàylàLudwigFeuerbach(1804-1872)vàSigmundFreud(1856-1939).

CôngtrìnhchínhcủaFeuerbachlàYếutínhcủaKitôgiáo(TheEssenceofChristianity-1841),trongđóôngchorằngýtưởngvềGótphátsinhtừkinhnghiệmcóthểhiểuđượccủaconngười,nhưngđãbịhiểunhầmlẫn.Tôngiáonóichungchỉđơngiảnlàsựphóngchiếubảnchấtconngườivàomộtkhônggiansiêunghiệmảo.Conngườiđốitượnghóanhữngcảmxúccủachínhmình.

Họgiải thíchnhầmlẫnkinhnghiệmcủahọnhư làmộtnhận thứcvềGót, trongkhi trong thực tếnókhônglàgìkháchơnkinhnghiệmvềtựbảnthânhọ.VậyGótphátsinhtừkinhnghiệmconngười,nhưngvềchínhconngười,khôngvềmột-gìkhôngconngười,nhưđãnhầmlẫn.ConngườigánchoGóttấtcảnhữngphẩmtínhtốtđẹp,vàhậuquảlàgiữlạivàgánchotựthânconngườitấtcảnhữngphẩmtínhxấuác,tạonênmộtsựvongthân(alienation).

Gótlàsựkhaokhátcủaconngườiđượcnhâncáchhóa.Chúngtakhaokhátcómộthữuthểđápứngđượctấtcảnhữngmuốnvàmơcủachúngta-vàchúngta

tạoramộthữuthể,rồiđưalênthànhsiêuthể,giốngnhưvậy.ĐốivớiFeuerbach,lýthuyếtloạinhưChristsốnglạikhônggìkháchơnlàmộttiếngvangtừsâuthẳmconngườiđòimộttrựctiếpanủichắcchắnvềsựbấttửcánhân.KinhThánhnóirằngGóttạodựngconngườitheohìnhảnhcủamình;FeuerbachtuyênbốchúngtatạodựngGóttheohìnhảnhcủachúngta;“Conngườilàđầu,giữavàcuốicủatôngiáo”.Trướcsauchỉcóconngười.Gótlàmộtsựlàmđầymongướccủaconngười,vàgiữbằngmộtảotưởng.Trongthếgiớitôngiáo,conngườiđãkhôngnhậnrarằngkhihọnóivềGót,họphơimởnhữnghyvọngvàsợhãisâukínnhấtcủachínhhọ.

Lốinhìn“cáchmạng”này,cótácdụnglớntronglịchsửtưtưởng,làmvấnđềhiệnhữucủaGót–từnaykhôngchỉởtrongnhữngluậnchứnglogicgiữanhữngnhàthầnhọcvàtriếthọc,lạithôikhôngởtrongnhữngmặckhảitừnãothứccủamộtvàicánhânnàođó,nhưngtrênnhữngkinhnghiệmtâmlýcủanhữngtínđồhiệnđại.Thầnhọcthànhnhânloạihọc,điềutrathựchưvềGótrơitừtrờicaoxuốngđấtthấp,trởthànhmộttìmtòivềbảnchấtconngười.

PhântíchxuấtsắccủaFeuerbachcóảnhhưởngsâudài.CâuhỏiGótcóhaykhông–nếutạmgiảđịnhlàcó,đãchuyểnsang–tạisaocó?–vàđếntừđâu?LờiFeuerbachđápmởđầulàsựhiệnhữucủaGótbuộcchặtvàcócăncứtrênkinhnghiệmcủaconngười.Nhưng,nhưFeuerbach,nhấnmạnh,kinhnghiệmconngườicóthểlàkhônggìkháchơnlàkinhnghiệmvềchínhmình,hơnlàvềGót.Chúngtachỉđơngiảnphóngchiếunhữngkinhnghiệmriêngcủachúngta,vàgọitênkếtquảlà“Gót”,đánglẽphảinhậnrarằngchúngchỉđơngiảnlàkinhnghiệmcủatựthânbảntínhrấtđỗiconngười.CáchnhìncủaFeuerbachđánhmộtđònchítửvàonhữngýtưởngxoayquanhconngườicủađạoKitô.

3Những ý tưởng cơ bản của Feuerbach tái sinh trong Sigmund Freud.Ngày nay, khi nói về “phóng

chiếu”hay“mongướclàmđầy”lànóivềchúngcùngnhữngbiếnthểtrongkhoaphântâmhọccủaFreud,chứkhôngphảitrongFeuerbachnữa.TuyênbốmạnhmẽnhấtcủaFreudcóthểtìmthấytrongTheFutureofanIllusion(1927).ĐốivớiFreud,nhữngýtưởngtôngiáolà“ảotưởng”,lấpđầynhữngmongmuốnlâuđờinhất,mạnhnhấtvàcấpthiếtsâukínnhấtcủaloàingười

ĐểhiểuTheFutureofanIllusion,chúngtacầnnhắclạivàikháiniệmchủyếu.Trướchếtlàkháiniệmontogenesisrecapitulatesphylogenesis.Freudsửdụngphylogenesisđểchỉquátrìnhtiếnhóabaogồmcủacon người từ những nguồn gốc sớm nhất của nó. Ông đưa ra giả thuyết rằng sự phát triển cá nhân(ontogenesis)lậplạitrongthutómcácgiaiđoạnchínhcủaquátrìnhtiếnhóacủanhânloại,vớinhữngbiếncốchấnthươngtronglịchsửcủanó,dođóchúngxuấthiệnlạivàcóảnhhưởngvềcơcấutrêntừngcá

nhân.Điềunàygiảithíchsựphổquátcủanhữngýtưởnglạlùngnguyênthủy,mặccảmOedipus,vàmộtdàndựngcấutrúctronghìnhthànhvàhoạtđộngcủanhữngchứcnăngtâmlýconngười.Lýthuyếtnày,mộtcáchvắntắt,chorằngtiếntrìnhpháttriểnsựsốngởmỗiđứatrẻlậplạilịchsửtiếnhóasựsốngcủatoànthểgiốngngười.

Thêmnữa,Freudnhìnvănminhconngườidựngtrênsựchốibỏnhữngbảnnăngtựnhiên,đặcbiệtlàbảnnăngtìnhdục,quamộtphatrộntừdồnénđếnthănghoa,dẫnđếnnhữngdaydứt,uẩnức–mỗithếhệlạibịbuộclặplạiquátrìnhdồnnéntâmlýnày.Đếnđây,saukhiFeuerbachđẩythầnhọcsangnhânchủnghọc,đếnFreud,ôngđẩynósanglĩnhvựcchuyênmôncủaông–tâmlýhọcvàdùngphươngphápcùngkếtquảcủaphântâmhọc,mộtsángtạocủachínhông,đểgiảithíchnguồngốchìnhthànhcủanó.

Vàtrongđó,ngoàilýthuyếtvềbảnnăng,ôngsửdụngbakháiniệmđặcbiệtcủaphântâmhọc–mặccảmOedipustrongquanhệcha-mẹ-con,lòng-quá-yêu-chỉchínhmình(narcissism)củaconngười,vàkháiniệm–đãnóiởtrên,nhưngđượcdùngvớinộidungcủaFreud-“mongướclàmđầy”(wish-fulfillment).Làmđầy,thỏamãnmongướclàmộtkhaokhát,mộtámảnh,haycóthểnóimộtđộngcơthúcđẩycủanhữnghìnhthànhtừvôthứcnhưnhữnggiấcmơ,nhữngtriệuchứngloạnthầnkinh,vànhữngmơtưởng,ámảnhdịthường.

Đặcbiệt lànhữngướcmong trẻ thơvề tínhdụcsẽđượcbiểuhiệnvà thỏamãnẩndấu trong tưởngtượngvớinhiềucảitrang.Nhìnnhưvậy,mongướclàmđầylàhếtsứcnăngđộng.Mộtmongướckhôngbaogiờcôlẻ,nóluônluônsonghànhhayđốinghịchvớinhữngmongướckhác,tronglẫnngoải,kínlẫnmở.Nhưthếchúngluônluônchuyểnvậntrongnhữngtiếntrìnhxắpxếp,nghĩalàdằngco,đưalên,dìmxuốngnhữngýnghĩa.

TrướcđótrongTotemvàTabu(1913).Freudphátbiểuquanđiểmtáobạovàsángtạocủaôngvềmộtnguồngốccủatôngiáo,nhìntrongphươngdiệnlịchsửcủatâmlýđámđông.Freudtuyênbốrằngtôngiáovềcơbảnlàmộthìnhthứcbiếndạngcủamộtámảnhthầnkinh(obsessionalneurosis).Theoôngnguồngốctôngiáocóhaitầng:gốccủanótronglịchsửtiếnhóatổngquátcủaxãhộiloàingười,vàgốccủanótrongtrườnghợpcủamỗitâmlýcánhân.

Freud tin rằngnhữngyếu tốchínhyếu trong tấtcả tôngiáoAbrahamlà: sự tônkínhmộtchândungngườicha(GóthayChrist),tintưởngvàoquyềnnăngsiêunhiênthầnlinh,vàmộtquantâmvớinhữngnghilễnhấtđịnhnàođósaochođúngcách.ÔngtruynguyênnhữngnguồngốctôngiáovềmặccảmOedipus.Ởmộtthờiđiểmnàođótronglịchsửnhânloại,khiloàingườivẫncònsốngtheonhữngbầyđoàn,trongmỗibầyđoàncómộtngườinam–mộttộctrưởng-lớntuổinhưngmạnhmẽnắmtoànquyềnthốnglĩnh.Nhữngngườinàyđộcquyềnsởhữunhữngphụnữcủathịtộc,haybộlạc.

Freudphỏngđoánmộtbiếncốđãphảixảyratrongđêmtốitiềnsửsơkhai-trongđónhữngngườinamtrẻ tuổi,bấtmãnvới tìnhtrạngnày,đãmột lần từngnổidậychốnglạinhữngtộc trưởng, lậtđổhọ,giếtnhữngngườicha,dànhlấynhữngphụnữ,trongđócónhữngngườimẹ,chomình.Sauđó,bịámảnhvớibiếncốnày-mộtxúccảmvềtộilỗithànhhình.Tôngiáocónguồngốctừbiếncốtiềnsửnày,từmặccảmtộilỗiđó,nóđãlàsứcmạnhthúcđẩychủyếu,vànỗlựcchuộctộichobiếncốđẫmmáuđóđãtráhìnhsaunhữngnghilễtôngiáokhácloại.

Phântâmhọclàmchúngtaquenthuộcvớiliênhệmậtthiếtgiữamặccảmcha-convàtintưởngvàoGót.NóđãtrìnhbàychochúngtaGótkhôngcógìkháchơnlàmộtngườichacaovời.Tônkínhhìnhảnhngườichacógốctừthờithơấu.Khitrảiquagiaiđoạn“ghétchayêumẹ”gọilàOedipuscủamình,đứatrẻphảiđốiphóvớisựlolắngsợbịngườichatrừngphạt.Phảnứngcủađứatrẻvớiđedọanàylàtônkínhngười cha, đồnghóa với ông ta, và phóng chiếu nhữnggì đã biết về ýmuốn của người cha vào thànhsuperego–haylươngtâmcủacánhân.

TrongTheFutureofanIllusion,Freudthămdònguồngốccủasựphóngchiếumộtngườichalýtưởngnày.Tôngiáođạidiệnchosựkéodàimộtmảngcủaứngxửtâmlýtrẻconvàomãitrongđờisốngngườilớn.Tôngiáolàchỉđơngiảnlàmộtphảnứngthiếutrưởngthànhtrướcnhậnthứcvềtìnhtrạngbấtlực,bơvơkhôngtựcứuđượccủaconngười,bằngcáchquaylạikinhnghiệmthờithơấukhicómộtngườicha

bảobọcchămsóc:“Chatôisẽbảovệtôi,ôngnắmvữnghếtmọisự”.NiềmtinvàomộtGótcánhânlànhưvậy,khônggìkhácngoàimộtảotưởngtrẻcon.Tôngiáolàđồnghóanhữngướcmongvớihiệnthực.

Trongýhướngnày,tôngiáo–nhìntronglĩnhvựctâmlý-khônglàgìkhácvớitâmlýcủanhữngngườibệnhthầnkinh.Nhữngbệnhnhâncủachứngnhiễulọannơrô,họđặtthựctạitâmlýlêntrênthựctạivậtlý,lấytưởng/mêlàmthựctại.Tôngiáonhưthếlàmộtthứ“tâmbệnh”chúngtađãtạorađểlàmdịusựsợhãilớnnhấtcủachúngta.Nhưtrẻthơ,chúngtacảmthấybấtlựctrướcrấtnhiềunhữngsựviệc,khôngcókhảnăngtinhthầnhoặcvậtchấtđểđốimặtvớithếgiớicủachúngtariêng.Maymắnthay,haynênnóirằnghyvọngthay,chúngtacóchamẹhướngdẫnvàbảovệchúngta.Đặcbiệtlàngườicha–concóchanhưnhàcónóc-đượcxemnhưmộttrụcộtcủasứcmạnhchocánhân.Khichúngtalớndậy,vàotuổitrưởngthành,chúngtathấynhữngbấtlựccủachúngtavẫncònđó,lớnhơnchứđãkhônggiảmđi,vàdođó,chúngtahướngvềGót,như“ChachúngtaởtrênTrời”,nhưthếGótlà“ngườiChachung”củanhữngtínđồ,ngườisẽthựchiệnvaitròthaythếngườichathựcđầyquyềnnăngthờithơấu,chotuổitrưởngthành-đếnnhữngngàycuốicủacuộcđờichúngta.

Nhưthế,trongTheFutureofanIllusionnày,Freudthêmmộtbướctiếnxahơn,điđếnnóirằngconngườitạoraGóttrongmộtảotưởng(cóphầnđángthương),tôngiáonhưthếlàmộtthứbệnhthầnkinhphổquátcủaloàingười.

4.Trướcvàsau,cảhaiFeuerbachvàFreud,đềutìmcáchgiảithíchvềtôngiáodựavàolịchsử,đặtcâu

hỏi–tôngiáođãrađờirasaotrongtiếnhóacủanhânloại.Tìmđượclịchsửcủanó,làtìmđượccáchphủnhậnnó–chothấynóhoặcấutrĩ,hoặclạchậu.Đólàcáchtiếpcậnđếnnguồngốccủatôngiáo,từcáccănnguyênhìnhthànhtâmlý(psychogenesis)củaconngườinóichung.FeuerbachvàFreudtrongnỗlựcgiảithíchvềnhữngconđườngtâmlýtựnhiênđưađếntôngiáo,đãthiếtlậphailýthuyếtcóảnhhưởngrấtmạnhmẽtrongtriếthọctôngiáo.

Feuerbach,dựatrênHegel,đềraýtưởngrằngquátrìnhmàtôngiáođượcphátminhlàmongthựchiệnnhữngkhátvọngconngười.TheoFeuerbach,Gótlàsựphóngchiếunhữnghammuốnmạnhnhấtcủaloàingười.ThếnênsựthuhúthấpdẫncủacáctôngiáoAbrahamnằmtronghứahẹncủanóvềmộtthiênđàng,thỏamãnkhátkhaobấttửvàxoadịusựkhiếphãicáichếtcủaconngười.Conngườicónhiềunỗisợhãi,nhưnghầuhếttấtcảchúngtasợchết.Tôngiáo,nhưKitôgiáo,tronghứahẹnsựsốngđờiđời,lấyđisựlosợnàyrakhỏichúngta.Nếuchúngtatrao“linhhồn”chotôngiáo,chúngtathoátđượcnỗisợhãilớnnhất,vàcóthểsốngtronghạnhphúcmùlòa,vìhoàntoànnhắmmắttrướcsốngchếtvôthường.ĐiềunàygiảithíchsựhấpdẫncủacáctôngiáoAbraham,vàsứcmạnhkhôncưỡngcủanómộtkhibámhútđượcnãothứcconngườiyếuđuối.

5.Freudchủtrươngthựcchấtcủavănminhkhôngnằmtrongsựchinhphụcthiênnhiêncủaconngườicho

cácphươngtiệnhỗtrợsựsống,nhưngnằmtronglĩnhvựctâmlý,trongsựkiềmchếnhữngbảnnăngcỏabản–bảnnăngkhátsồng,điểnhìnhlàbảnnăngtìnhdục,ônggọilàEros,vàphảnđềcủanó-bảnnăngChết, ônggọi làThanatosnơimỗingười.Một trongnhữngđêđậpgiúpngăncản,kềmchế,và trấn ápnhữngbảnnăngmàconngườiđãphátminhrađểduytrìvănhóacủanólàtôngiáo.KhíacạnhđộcđáonàycủatôngiáođãvẫnđượcxemlàphảnánhlươngtâmđạođứcđãđượcFreudthừanhậnkhiôngviếtvềmộttrongnhữngchứcnăngcủanólàcốgắng“...sửachữanhữngbấttoàncủavănhóađãquáđauđớncảmnhậnđược”.

Freudđịnhnghĩatôngiáonhưmộtảotưởng,baogồmcác“tínđiềunàođó,khẳngđịnhvềnhữngsựkiệnvàđiềukiệncủathựctạitrongvàngoàivốnbảomộtngườivềmộtđiềugìđómàngườitađãchưakhámphára,vàtuyênbốrằngngườitaphảinênchođiềugìđóniềmtin.Nhữngkháiniệmtôngiáođượctruyềnđitheobacách,vàđòisựtintưởngcủachúngta.“Thứnhất,vìchúngđãđượctổtiênnguyênthủycủachúngtatintưởng;thứhai,chúngtasởhữunhữngbằngchứngvốnchúngđãđượctruyềnlạichođếnchúngtatừcùngmộtthờinguyênthủyấy,vàthứbalàcấmtuyệtkhôngđượcphépnêucâuhỏinàohếtvề

giátrịxácthựccủachúng”.Tôngiáotrongmộtphươngcáchcũngtươngtựnhưvớihệtintưởngtotem(totemism).Nhìntrongtầm

mứccánhân,mỗiconngườithựcchấtlàmộtkẻđốinghịchvớixãhộitheoýhướngnócónhữngbảnnăngtựnhiênthôithúcnhưngchúngphảibịkiềmchếđểxãhộicóthểsinhhoạt.Freudđưaramộtdanhsáchđentối,nhưngkhôngphảilàkhôngthực,chúnggồmloạnluân,ănthịtngười,vàgâyhấn,hunghãn,đếnpháhoại,giếtchóc.Cáinhìncủaôngvềbảnchấtconngườilànólàchốnglạixãhội,nổiloạn,vàcóxuhướngtìnhdụcvàpháhoạirấtcao.

VềquanđiểmnàyFreudgầnvớimộttriếtgiađồngthờivớiônghơnlàEmileDurkheim(1858-1917).Cảhaicùngxemhệtintưởngtotemnhưlàhìnhthứcnếukhôngphảilàhìnhthứctôngiáonguyênthủy,thìcũng có liên hệ chặt chẽ với gốc tích của tôn giáo; nhưng với Freud có những lý do khác nhau. VớiDurkheim,nhìnvớiconmắtcủanhàxãhộihọc,ôngtinhệtintưởngtotemtrongđócómộtconvậttotem(totemicanimal)làtrungtâmnguyênthủycủasinhhoạttôngiáo,vìconvậttotemlàbiểutượngchothịtộc,mộtcộngđồng,mộtxãhội.

MặcdùhầuhếtmọingườingàynaytinrằngcáchdiễngiảitrongnhiềudữliệutrênhệtintưởngtotemcủaDurkheimlàkhôngchínhxác,thịkiếncủaôngvềvaitròcủatôngiáodùngđểtăngcườngtìnhđoànkếtxãhộiđượcchấpnhậnrộngrãi,cũngnhưquanđiểmchorằngtrongnhiềuxãhộitruyềnthống,trậttựcủabathếgiớinhânvăn,tựnhiên,vàsiêunhiên,chúngđềuliênkếtvớinhauvàcủngcốlẫnnhautrongmộthệthốngchung.

Freudđặcbiệtchúýđếnsự“phá lệ”xảyracòn thấy trongcácdân tộcsinhhoạt theohệ tin tưởngtotem,đólàmộtnghilễcộngđồng,thườngxảyrahàngnăm,đặcbiệttrongđóconvậttổbịđemragiếtvàănthịt,trongkhisựkiệnnàybịtuyệtđốicấmởmọithờiđiểmkhác.

Tạisaocó“phálệ”này?Ýnghĩacủalễtiệctotemlàgì?-Freudtinrằngtotemismđãkhởipháttrongmộtquákhứrấtxaxưa.FreudphỏngđoánbiếncốloạiOedipusđãkểởtrênxảyra,đưabộlạcvàohỗnloạn,vàcánhâncólẽbịdàyvò(giếtcha,lấymẹ),nênsauđóđiđếnngăncấmvĩnhviễncảhai:giếtchavàlọanluân.Nhưngcảmgiáctộilỗivàtìnhcảmmâuthuẫncủanhữngđứacontrai–vừathùghétvừakínhyêuđốivớingườichađãkhôngmất,nhưngnóđãđượctáithểhiện,đượcchuyểntừngườichasangmộtconvậttotem,vàtotemthànhbiểutượngcủa“tổtiên”.

Toànbộquátrìnhvàquákhứnày,Freudchorằng,đãphainhạtkhỏitrínhớconngười,nhưngdấuvếtcủanóvẫncóthểtìmthấytrongcáctôngiáonguyênthủy,vàtrongnhữngtưởngtượngcủatrẻcon.Đếnđây,chothấyFreuddựavàothuyếtthutóm(recapitulation)đãnhắcởtrên–giúpchúngtahiểutạisaoôngnghĩrằngcóthểbiếtvềquátrìnhtâmlý,sựsuynghĩcủaconngườinguyênthủytừtâmlý,suynghĩcủanhữngngườibệnhnơrô,củanhữngtrẻemhiệnđại.

6.Cơsở triếthọcFreudgiải thíchvănminhvà tôngiáo làchủnghĩaduyvật thựcnghiệm(empiricist

materialism),theođó,Gótlàmộtgiảthuyếtvàkhôngđứngvững.Lịchsửvănminhloàingườilàmộtđấutranhdàichốngtựnhiên,cảthiênnhiênngoàilẫnnộitâmtrong.TintưởngvàoGótđượcxemnhưmộtthứnỗlựchoàgiảiconngườivớisựnươngtựamậtthiếtcủanóvàotựnhiênvốnhầuhếtcảmnhậnquanhữngkinhnghiệmđầythươngtổn.

Freuddiễndịchsựhìnhthànhcủanhữngtôngiáotrongcáinhìntheonhữngchứcnănghoàgiảicủanótrongsựxungđộtnàygiữatựnhiênvàvănhoá,giữaconngườivàxãhội.Nhưdẫnchínhôngởđoạntrên,tôngiáođemlạichoconngườisựthúnhậnnhữngyếuđuốitựthâncủachínhnóvàđồngthờicũngchonógiữlạimộtýnghĩaưuviệtvượttrênthựctạivâyquanh.

Cáigiácủasựthoảhiệpnàysựtuânphụcmột“ảotưởng”.Cáclýthuyếttrongnộidungtôngiáo,đềuphảituântheokhôngchấtvấn,chúngkhôngphảilàkếtquảcủasuytưởngsiêunghiệm,cũngkhôngphảilàtừ kinh nghiệm tâm linh, lại càngkhông là những “mặckhải” thần bí, nhưng chúng chỉ là những tưởngtượngđãđượctinhluyệncủachínhconngười,lànhữngaoước-muốnthànhtrướcnhữngnhucầucơbảnnhấtcủaconngười.

Sứccuốnhútmạnhmẽcủa“ảotưởng”dođólàsứcmạnhthôithúccủanhữngnhucầuthầmkínnày.Trungtâmđiểmcủatưởngtượngtôngiáo,mộtGót-NgườiCha(Father-God),dựnglêntừnhữngvậtliệulấytừkinhnghiệmthơấucủaconngười:đứatrẻyếuđuốikhôngtựbảovệđượcmìnhđãtạoranhucầumuốnđượcbảovệ;nhucầunàylàđộnglựccủayêuthươngvàmongđợicủanóvềmộtngườichavàbuộcnóphảidìmxuốngtấtcảnhữngáccảmnócóvớiôngnhưđốithủcủanótrongtươngquanphứctạptayba–cha-mẹ-con–FreudgọilàmặccảmOedipus.

Nhưngvìngườichathựckhôngthểchữalànhđượcnhữngthươngđau,thiếuthốn,vànhữngthươngđauthiếuthốnấycònmãivìchínhlàphậnngười,nêndùđãtrưởngthành,mộtngườichamạnhmẽhơn,nhiềuquyềnnănghơn,thươngyêubảobọchơn–toànnăng,toàntrívàtoànthiện–làsựcầnthiết,vàtừđóconngườitrầngian“tạo”raGót–lýtưởnghoávàphóngchiếunhữngthuộctínhcủamộtngườichathànhGót-mộtngườiChacaovời,vòivọi.

Khátkhaođượcbảobọc,thúcđẩytừnhữngnhucầucủasựsốngtrựctiếpđènặngtrênmọicánhân,vànhất làcáichếtởcuốiđườngkhôngthểnàothoát, tấtcảđãgiải thíchsứcmạnhcủatôngiáo,vàsựtintưởng–nhắmmắt,tựlừachínhminh-lâudàicủađôngđảoconngườivàonó.

Tôngiáonhưthế, theocáinhìncủaFreud,khôngchỉ làsựtựvệ,nhưngcònlàmột triệuchứngcủabệnhtâmthần,mộtthứbệnhtâmthầntậpthể,nó“hữuích”,vìxoadịuđauthươngcủakiếpngười,vìgiúpngườitachịuđựngđượcnhữngkhổđauthấtbại,vàvựcngườitađứngdậyđichohếtconđườngđời,đếncáichếthãihùngcuốicùng,vàrồiởđó,nóđemchonhữngýtưởngđểphủnhậncáichết,bằngcáchvẽramột“thiênđường”đằngsaucáichết.

Kinhnghiệmvềnhữngbất-khả-tựlựcvớitưcáchnạnnhânđãchuyểnđổisangtintưởngvữngchắccómộtsựchechởsaucùngvớitưcáchtínđồ.Mộtbiệnchứngcơbảnđãlàđộnglựccủachuyểnđổicơcấu.Chuyểnđổitừnươngtựaphụthuộcsangcảmgiácđượcbảobọclậplạimộtkinhnghiệmthơấu,đólàthếchỗôngbốthựcvớimộtsảnphẩmtưởngtượng.Chiềuhướngcủatiếntrìnhlàmộtloại“hủy-thực-thành-hư”(Entfremdungsgefühl)-de-realizationcủaFreudlàmộtthứdồnnén,phủnhận,nó“thahóa”thựctạivậtchấtđờingười,chuyểnsangđốilậpcủanó,dựngtrênsựxâydựngảotưởngvềmột“thựctại”thứhailinhthiêng.

Sigmund Freud, đã thực sự đem Gót làm một chủ đề của giải cấu trúc siêu hình tâm lý(metapsychologicaldeconstruction),vàđãchọnmộtmộtvịtrívôthần.Nhữngngườitheoông,cũngtiếptụcgắnbóvớinhữngluậnchứngvàtuyênbốcủaôngtrong“Tươnglaicủamộtảotưởng”này,vàtiếpsautrong“Vănminhvànhữngbấtmãntừnó”.Chủnghĩakhoahọcthựcchứng(positivism)ởđầuthếkỷXXđãđemlạimộtcổvũnồngnhiệt trướcnhữngvạchtrầncủaFreudvềGót.Ôngđãcất lêntiếngnóichonhữnggìđangnungnấutrongtâmtrícủagiớitríthứcphươngTây.Nhữngtộiáckhôngkểxiếtđãxảyrangaysauđó,nhândanhchủnghĩadântộcđầytôngiáotínhởchâuÂu,xácnhậnrằngchủnghĩavịchủng(ethnocentrism)vàkháiniệmsongsinhcủanó,niềmtintôngiáo, lànhữngmónhàngtốinguyhiểmcholoàingười.

Chúngđãdẫnđếnsựnhiễmđộcvớisựưu thắngcủa trong-nhóm(in-groupsuperiority )vàđặtnềnmóngchosựápbứccủanhững“ngườikhác”ngoài-nhóm,vàthậmchícảsựtànbạovàdiệtchủng.Nhữngnạnnhâncủađịnhkiếnvàbạolực,tìmthấyhyvọngtừnhữngphântíchcủaFreudrằngtôngiáolàmộttròlừabịpvàkhoahọcsớmhaymuộnsẽđảmbảovịtríưuthếcủalýtríconngườitrongtưtưởngcánhânvàsinhhoạtxãhộicủacảtoànthểcộngđồngnhânloại.

Vànhưthế,Freudđãtiênđoán,rấtlạcquanởgầngiữathếkỷtrước;ảotưởngsẽtanvỡ,GótvànhữngtôngiáoAbrahamthờGótsẽnhườngchỗcholýtrívàkhoahọc.

7.Freudxuấtthânlàmộtysĩchuyênvềbệnhthầnkinh,mộtkhoahọcgia,mộtbáchọctrongngànhcủa

ông,lànhàtâmlýnổidanhnhấtchođếnnaycủanhânloại,ngườikhaisinhmônphântâmhọc,nhưngôngcóảnhhưởnghếtsứclớnlaovàsâurộngtronglĩnhvựctưtưởngvànghệthuậttừhaithếkỷqua.TươnglaicủamộtẢotưởng,cũngnhưcái-tavàCái-Đó,vàVănminhvànhữngBấtmãntừnólànhữngbảnvăn

nayđãthànhcổđiển,đềuđượcgiảngdạyrộngrãitrongcáctrườngđạihọc,trongcónhữngquanđiểmđãbịthửthách,đượcđánhgiálại,haycóphầnđãbịthờigianđàothải,nhưngngoàigiátrịlịchsử,chúngđềulànhữngýtưởnghếtsứcsángtạo,đángsuyngẫm,đángnghiêncứu,nhấtlàvớinhữngaiquantâmvềtưtưởng,triếthọctôngiáovàvănminhphươngTây.

TôikhôngtìmđượcmộtbảntiếngViệt,nênkhidịchbảnvănVănminhvànhữngBấtmãntừnó,tôithấyTương lai củamộtẢo tưởngnàycũngcầnđượcdịchvànêngiới thiệu trước,Ngườiđọc sẽ thấychúngliênhệrasao,saukhiđọccảhai.Riêng tậpCái-Tavàcái-Đócó thểdànhgiới thiệusauvới lýthuyếtđặcbiệtcủaFreudvềnhữngbảnnăngconngười–trongđócóLibido,cùngcấutrúctâmlýÝthức,tiền-ý-thứcvàVôthức.

DịchtừbảndịchtiếngAnh:Freud,S.(1927).TheFutureofanIllusiontrongTheStandardEditionofthe Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XXI (1927-1931): The Future of anIllusion,CivilizationanditsDiscontents,andOtherWorks,1-56.

ĐốichiếuvớibảndịchtiếngPháp:L’avenird’uneillusion.Trad.franç.,1932.parMarieBonaparterevueparl’auteur,1932.LesPressesUniversitairesdeFrance,1973,3èédition.

LêDọnBàn(Feb/2011)

I

Khimộtngườiđãsốngmộtthờigiankhálâutrongmộtvănminhcábiệt[1]vàđãthườngcốgắngđểkhámpháxemnhữngnguồngốccủanólàgì,vànóđãpháttriểndọctheoconđườngnào,mộtngườiđôikhicũngcảmthấymuốnthửcómộtcáinhìnvềmộthướngkhác,vàhỏiđâulàsốphậnxahơnnằmđợinóởtrước,vànhữngchuyểnhóanàosẽlàđịnhmệnhđểnótrảiqua.Nhưngmộtngườisớmthấyrằnggiátrịcủamộtđiềutragiốngnhưthếbịnhiềunhữngyếutốlàmgiảmthiểungaytừkhởiđầu.

Trênhếttấtcả,bởivìchỉcómộtsốítlànhữngngườicóthểkhảosáthoạtđộngnhânvăntrongđầyđủđịabàncủanó.Hầuhếtmọingườiđãchínhhọbuộcphảitựhạnchếvàochỉmột,hoặcmộtít,nhữnglĩnhvựccủanó.Nhưngmộtngườibiếtvềquákhứvàhiệntạicàngítbaonhiêu,phánđoáncủaôngvềtươnglaicàngphảichịuthửtháchbấpbênhhơnbấynhiêu.

Vàcókhókhănthêmnữalàđíchxáctrongmộtphánđoánthuộcloạinày,nhữngkỳvọngchủquancủacánhânđóngmộtphầnvốnkhókhănđểlượnggiá,vànhữngđiềunàyquayralàphụthuộcvàonhữngyếutốthuầntúycánhântrongkinhnghiệmcủariêngông,vàoíthơnhaynhiềuhơnởsựlạcquancủatháiđộcủaôngvớicuộcsống,nhưnóđãđượctínhkhí,hoặcthànhcông,haythấtbạicủaôngđãphánđịnhchoông.

Cuốicùng,sựkiệnlạlùnglàmchotựnóđượccảmthấyrằngnóichungngườitakinhnghiệmhiệntạicủahọmộtcáchngâythơ,nhưnólà,màkhôngcókhảnănghìnhthànhmộtướclượngvềnhữngnộidungcủanó,đầutiênhọphảiđặtchínhhọởmộtkhoảngcáchvớinó-đólànóirằng,hiệntạiphảitrởthànhquákhứ-trướckhinócóthểmanglạinhữngđiểmthuậnlợiđểtừđóphánxéttươnglai.

Dothế,bấtkỳailàngườichịuthuacámdỗđểđemlạimộtýkiếnvềtươnglaicóthểxảyrachovănminhcủachúngtasẽlàkhéonêntựnhắcnhởmìnhvềnhữngkhókhăntôiđãvừachỉra,cũngnhưcủasựkhôngchắcchắnvốnchắcchắnthườnggắnvớibấtkỳsựtiêntrinào.Từđiềunàynódẫnđến,chođếnmứcnhưtôiquantâm,rằngtôisẽlàmmộtrútluichóngvánhtrướcmộtcôngviệcmànólàquálớnlao,vàtôisẽnhanhnhảutìmchoramộtmảnhnhỏcủađịahạtvốnđãdànhđượcchúýcủatôitừtrướcđếnnay,ngaysaukhitôiđãxácđịnhvịthếcủanótrongkếhoạchtổngquátcủanhữngsựvật.

Vănminhloàingười,quađótôihiểunghĩalàtấtcảnhữngphươngdiệntrongđóđờisốngloàingườiđãtựnângnócaolênkhỏitrạngtháiloàivậtcủanó,vàkhácvớiđờisốngcủanhữnggiốngthú-vàtôikhinhthườngphânbiệtgiữavănhóavàvănminh[2],nhưchúngtabiết, trìnhbàyhaiphươngdiệnvớingườiquansát.Nóbaogồmmộtmặttấtcảnhữngkiếnthứcvàkhảnăngmàconngườiđãthuthậpngõhầuđểkiểmsoátnhữngsứcmạnhthiênnhiênvàbònrútrasựgiàucócủanóđểthỏamãnnhữngnhucầuconngười,và,mặtkhác,tấtcảnhữngquyđịnhcầnthiếtnhằmđểđiềuchỉnhnhữngquanhệcủaconngườivớinhauvàđặcbiệtlàphânbốnhữngtàisảncóthểkiếmđược.

Haixuhướngcủavănminhkhôngphảilàđộclậpvớinhau:thứnhất,bởivìnhữngtươnghệcủaconngườichịuảnhhưởngsâusắccủamứclượngthỏamãnbảnnăngvốncủacảihiệncólàmnêncóthể;thứhai,bởivìcánhânmộtngườicóthểchứcnăngnhưcủacảitrongquanhệvớimộtngườikhác,trongchừngmựcmàngườikhácđemdùngkhảnănglaođộngcủangườiấy,hoặcchọnngườiấylàmộtđốitượngtìnhdục;vàthứba,hơnnữa,bởivìmỗicánhânlàhầunhưlàmộtkẻthùcủavănminh,mặcdùvănminhđượcgiảđịnhlàmộtđốitượngcủalợiíchcủaconngườiphổquát[3].

Đángchúýlà,conngườirấtítcókhảnăngcóthểtồntạitrongcôlập,dẫuthếđinữahọvẫnsẽcảmthấynhưlàmộtgánhnặngvănminhđãmongđợihọthựchiệnnhữnghysinhngõhầutạomộtđờisốngcộngđồngcóthểcóđược.

Thếnênvănminhđãđượcbảovệđểchống lạivớicánhân,vànhữngquyđịnh,những tổchứcvànhữngmệnhlệnhcủanóđượchướngtớinhiệmvụđó.Chúngkhôngchỉnhắmđếnhiệuquảmộtphânphốinhấtđịnhnàođóvềtàisản,nhưngnhằmduytrìsựphânphốiđó,thựcsự,chúngphảibảovệtấtcảnhữnggìgópphầnvàoviệcchinhphụcthiênnhiênvàsảnxuấtracủacải,chốnglạinhữngxunglựcthùđịchcủaconngười.Nhữngsángtạocủaconngườidễdàngbịpháhủy,vàkhoahọcvàkỹthuật,vốnđãđắpbồi

chúnglên,cũngcóthểđượcsửdụngđểtiêudiệtchúng.Mộtngườinhưvậycómộtấntượngrằngvănminhlàmộtcáigìđóvốnđượcápđặttrênmộtđasốđối

khángbởimộtthiểusốvốnđãhiểucáchthếnàođểlấyđượcsởhữucủanhữngphươngtiệnvềquyềnlựcvàcưỡngchế.Dĩnhiên,đólàtựnhiênđểgiảsửrằngnhữngkhókhănnàykhôngphảilàthừakếtrongbảnchấtcủatựvănminh,nhưngđượcxácđịnhbởisựkhônghoànhảotrongnhữnghìnhthứcvănhóamàđãđượcpháttriển.chođếnnay.

Vàtrênthựctế,khôngphảilàkhókhănđểchỉranhữngkhiếmkhuyếtnày.Trongkhinhânloạiđãtạonhữngtiếnbộliêntụctrongsựkiểmsoátcủanótrênthiênnhiênvàcóthểmongđợisẽcòntạonhữngtiếnbộcònlớnlaohơnnữa,làđiềukhôngcóthểthiếtlậpđượcmộtcáchchắcchắnrằngmộttiếnbộtươngtựđãđượclàmtrongviệcquảnlýnhữngcôngviệcvềconngười,vàcólẽtrongtấtcảmọigiaiđoạn,cũngnhưbâygiờlạimộtlầnnữa,nhiềungườiđãtựhỏikhôngbiếtnhữnggìítỏivănminhđãthutậpnênđó,thựcsựcóđánggiáđểbảovệchútnàotấtcảhaykhông.

Mộtngườisẽnghĩrằngmộtsựdànxếplạinhữngquanhệcủaconngườinênlàcóthểcóđược,vốnsẽloạibỏnhữngnguồngốccủasựbấtmãnvớivănminhbằngcáchtừbỏsựcưỡngchếvàđànápnhữngbảnnăng,donhưthế,khôngbịquấyrầybởibấthòanộibộ,conngườicóthểcốnghiếnhếtmìnhchoviệcthutậpcủacảithịnhvượngvàsựvuihưởngnó.Đósẽlàthờihoàngkim,nhưngnólàcâuhỏihoàinghinếunhưmộttìnhtrạngdườngthếvềnhữngvấnđềcóthểthựchiệnđược.

Đúnghơnnócóvẻlàtấtcảmọivănminhphảiđượcxâydựngtrênsựcưỡngchếvàsựtừbỏbảnnăng,nóthậmchíkhôngcóvẻchắcchắnrằngnếunhưthôikhôngcưỡngchế,đasốconngườisẽsửasoạncamkếtthựchiệnnhữngcôngviệccầnthiếtchosựthuđạtcủacảimới.Tôinghĩ,mộtngườiđãtínhđếnvớisựkiệnlàcóhiệndiệntrongtấtcảmọiconngườinhữngxuhướngpháhoại,vàdođóphảnxãhộivàphảnvănhóa,vàđiềuđóởtrongmộtsố lớnconngườinhữngđiềunàyđủmạnhđểxácđịnhhànhvicủahọtrongxãhộiconngười.

Sựkiệntâmlýnàycómộttầmquantrọngquyếtđịnhchophánđoáncủachúngtavềvănminhcủaconngười.Trongkhichúngtacóthểthoạtđầunghĩrằngbảnchấtcủanónằmtrongviệckiểmsoátthiênnhiênvớimụcđíchthuhoạchcủacảivànhữngnguyhiểmvốnđedọanócóthểđượcloạitrừbằngmộtsựphânphốiphùhợpvềtàisảnđógiữconngười,bâygiờnócóvẻnhưsựnhấnmạnhđãchuyểntừvậtchấtquatrínão.

Câuhỏiquyếtđịnhlàliệucóhaykhôngvàởmứcđộnàocóthểgiảmbớtgánhnặngcủasựhysinhbảnnăngápđặttrênconngười,đểhòagiảiconngườivớinhữnggìđóthiếtyếuphảicònlạivàđểcungcấpmộtbồithườngchohọ.Nóđúnglàcũngkhôngthểnàolàmmàkhôngcókiểmsoátcủađámđông[4]bởimộtthiểusố,cũngnhưđểmiễntrừvớicưỡngchếtrongcôngviệccủavănminh.

Đốivớiquầnchúnglườibiếngvàkhôngthôngminh,họkhôngcótìnhyêunàodànhchosựtừbỏbảnnăng,vàhọkhôngthuyếtphụcđượcbởilýlẽvềsựtấtyếucủanó,vànhữngcánhânbaogồmnhữngbảnnănghỗtrợlẫnnhautrongviệcđưarasựthảlỏngvớitínhvôkỷluậtcủahọ.Nóchỉlàquaảnhhưởngcủanhữngcánhânlànhữngngườicóthểthiếtlậpmộtthídụvàngườimàđámđôngxemnhưnhữngnhàlãnhđạocủahọrằnghọcóthểđượccảmứngđểthựchiệnnhữngcôngviệcvàtrảiquanhữngtừbỏmàtrênđósựtồntạicủavănminhphụthuộc.

Tấtcảlàtốtđẹpnếunhữngnhàlãnhđạonàylànhữngcánhânhọcóđượcthâmhiểuởmứctốicaovàonhữngnhucầuthiếtyếucủađờisốngvàngườiđãvượtlênđếnđỉnhcaocủasựlàmchủnhữngkhaokhátbảnnăngcủachínhhọ.Nhưngcómộtnguycơlàđểkhônglàmmấtảnhhưởngcủahọ,họcóthểnhườngchođạichúngnhiềuhơnđámđôngnhườngchohọ,vàdođónócóvẻnhưcầnthiếtrằnghọphảisẽđộclậpvớiđạichúngbằngnhữngphươngtiệnhọtùynghisửdụngđiđếnquyềnlực.

Đểnóichovắn tắt,cóhaiđặcđiểmphổbiếncủaconngườivốnchúng tráchnhiệmchosựkiện lànhữngquyđịnhcủavănminhchỉcóthểđượcduytrìbởimộtmứcđộnàođónhấtđịnhvềcưỡngchế,cụthểlà,conngườikhôngưathíchlàmviệcvàrằngnhữngluậnchứnglàvôíchnếuchốngvớinhữngđammêcủahọ.

Tôibiếtnhữngphảnđốivốnsẽđượcnêulênchốnglạinhữngkhẳngđịnhnày.Điềusẽđượcnóilàcátínhcủađámđôngnhânloạiđượcmiêutảởđây,vốnnógiảđịnhđãchứngminhrằngcưỡngchếkhôngthểmiễntrừđượctrongcôngviệccủavănminh,tựnóchỉlàkếtquảcủanhữngkhiếmkhuyếttrongnhữngquyđịnhvănhóa,dotừđóconngườiđãtrởnêncảmthấybựcdọc,haythuoánvàkhôngthểtiếpcận.

Nhữngthếhệmới,nhữngngườiđãđượcnuôilớntrongsựtửtếvàdạydỗđểđánhgiácaovềlýtrí,vànhữngngườiđãcókinhnghiệmvềnhữngtiệníchcủavănminhtừmộttuổirấttrẻ,sẽcómộttháiđộkhácbiệtvớinó.Họsẽcảmthấynónhưlàmộtsởhữuriêngcủahọvàsẽsẵnsàngvìlợiíchcủanóđểlàmnhữnghysinhvềphươngdiệncôngviệcvàsựthỏamãnbảnnăngvốnlàcầnthiếtchosựbảotồnnó.Họsẽcó thể làmmàkhôngcósựépbuộcvàsẽkhácbiệtmột ítvớinhữngnhà lãnhđạocủahọ.Nếunhưkhôngcóvănhóanàochođếnnayđãsảnxuấtnhữngđámđôngnhânloạicóphẩmchấtnhưvậy,đólàvìkhôngvănhóanàođãnghĩrađượcrồinhữngquyđịnhvốnsẽảnhhưởngconngườitheocáchnày,vàđặcbiệttừthờithơấutrởđi.

Điềucó thểnghingờ làkhôngbiếtcó thểcóđược tấtcảchútnào,hoặcdẫuởbấtkỳ tỷ lệnàohaykhông,trongởgiaiđoạnkiểmsoáthiệnnaycủachúngtavớithiênnhiên,đểthiếtlậpnhữngquyđịnhvănhóacủaloạihìnhnày.Nócóthểđượchỏisốlượngnhữngngườigiámsát,khônglaychuyểnvàvôtưlàtừđâuđếnđểđóngvainhữngngườigiáodụccủanhữngthếhệtươnglai,vànócóthểlàđángbáođộngđểnghĩvềsốlượngcưỡngchếkhổnglồmàsẽkhôngthểnàotránhkhôngphảiđòihỏitrướckhinhữngýđịnhnàycóthểđượcđemrathựchành.

Sựvĩđạicủakếhoạchvàtầmquantrọngcủanóchotươnglaicủavănminhconngườilàkhôngthểtranhcãi.Nóthìvữngchãidựatrênsựkhámphávềtâmlýrằngconngườiđượctrangbịvớinhữngphânbốibảnnăngkhácloạinhất,chúngcódòngdiễnbiếncơbảnđượcxácđịnhbởinhữngkinhnghiệmcủathờithơấu.Nhưngbởicùngmộtlýdo,nhữnggiớihạncủakhảnăngcủaconngườivớigiáodụcbịgiớihạnvớisựhữuhiệucủamộtchuyểnđổinhưvậytrongvănhóacủanó.

Mộtngườicóthểđặtcâuhỏiliệukhôngbiếtcóhaykhông,vàtrongmứcđộnào,sẽcóthểcóđượcmộtmôitrườngvănhóakhácbiệtđểlàmtắtđi[5]haiđặcđiểmnàycủađámđôngconngườivốnchúnglàmchosựhướngdẫncủacôngviệccủanhânsựrấtkhókhănnhưthế.Dẫuthế,thínghiệmvẫncònchưađượcthựchiện.Cóthểlàmộttỷlệphầntrămnhấtđịnhcủanhânloại(cógốcdomộtphânbốibệnhlýhoặcmột tháiquácủasứcmạnhbảnnăng)sẽ luôn luônphi-xãhội,nhưngnếunóđã làkhả thichỉđơnthuầnlàđểlàmgiảmcáiphầnđasốthùđịchđốivớivănminhđócủangàynayđểvàothànhmộtthiểusố,rấtnhiềusẽđãđượchoànthành-cólẽtấtcảchúngcóthểđượchoànthành.

Tôikhôngnênmongtạoấntượngrằngtôiđãlạcmộtchặngđườngdàitừcáidòngviếtxuốngvềđiềutracủa tôi.Thếnên,hãyđể tôiđưaramộtbày tỏbảođảmrằng tôiđã ítnhấtkhôngcómộtýđịnh tạonhữngphánđoántrênthínghiệmlớnlaotrongvănminhhiệnnayđangtiếntriểntrongvùngđấtnướcrộnglớntrảidàigiữachâuÂuvàChâuÁ[6].

Tôikhôngcónhữngkiếnthứcđặcbiệtcũngnhưnănglựcđểquyếtđịnhvềtínhhữudụngthựchànhcủanó,đểthửnghiệmtínhthiếtthựccủanhữngphươngphápđãsửdụng,hoặcđểđochiềurộngcủakhoảngcáchkhôngthểtránhkhỏigiữaýđịnhvàthựchiện.Nhữnggìlàtrongchuẩnbịcóchưahoànthànhvàdođótránhkhỏimộtđiềutravốnvớinóvănminhđãcủngcốtừlâucủachúngtariêngcókhảnăngchochúngtavậtliệu.

II

Chúngtađãtrượtkhỏilĩnhvựckinhtếvàotronglĩnhvựctâmlýhọcmàkhônghaybiết.Lúcđầuchúngtađãbịnhửtoantìmkiếmnhữngtàisảncủanềnvănminhtrongsựgiàucósẵncóvàtrongnhữngquyđịnhvềphânphốicủanó.Nhưngvớiviệcnhìnnhậnrằngmọivănminhdựatrênmộtsựcưỡngbáchlàmviệcvàmộtsựtừbỏcủabảnnăng,vàdođókhôngthểtránhkhôngkíchđộngsựchốngđốitừnhữngngườibịtácdụngbởinhữngyêucầunày,nóđãtrởnênrõràngrằngvănminhkhôngthểbaogồmchủyếuhoặcduynhấttrongtựthânsựgiàucóvànhữngphươngtiệnđểthutậpnóvànhữngsắpxếpđểphânphốinó;bởivìnhữngđiềunàybịđedọabởisựnổiloạnvàtínhcuồngđiênpháhoạicủanhữngngườicandựtrongvănminh.

Songsongvớisựgiàucó,bâygiờchúngtađếnvớinhữngphươngtiệnvốnchúngcóthểbảovệđượcvănminh-nhữngbiệnphápcủacưỡngchếvànhữngbiệnphápkhácvốnđượcdựđịnhđểhòagiảiconngườivớinó,vàđểbùđắpchohọvìnhữnghysinhcủahọ.Nhữngđiềukểsaunàycóthểđượcmôtảnhưlànhữngtàisảntinhthầncủavănminh.

Vìlợiíchcủathốngnhấtvềthuậtngữ,chúngtasẽmôtảsựkiệnmộtbảnnăng[7]khôngđượcthỏamãnlàmột“thấtvọng”[8],nhữngquyđịnhmàbởiđósựthấtvọngnàyđượcthiếtlậpnhưlàmột“ngăncấm”[9]vàđiềukiệnvốnđượcsảnxuấtbởisựngăncấmnhưlàmột“thiếuthốn”[10].Bướcđầutiênlàphânbiệtgiữanhữngthiếuthốncóảnhhưởngđếntấtcảmọingười,vànhữngthiếuthốnkhôngảnhhưởngđếntấtcảmọingười,nhưngchỉvớinhữngnhóm,nhữnglớp,hoặcthậmchínhữngcánhânđơnlẻ.

Nhữngcáikểtrướclàsớmnhất,cùngnhữngsựngăncấmđãthiếtlậpchúng,vănminh–aicóthểbiếtđượchàngbaonhiêunghìnnămxưatrước?đãbắtđầutáchconngườikhỏitìnhtrạngđộngvậtnguyênthủycủamình.Chúngtasẽtìmthấyvớingạcnhiêncủachúngtalànhữngthiếuthốnvẫncòntácđộngvàvẫntạothànhlõiruộtcủasựthùđịchvớivănminh.

Nhữngướcmuốnbảnnăngbịchúnglàmtổnhạilạiđượctáisinhmớinguyênvớimỗiđứatrẻ.Cómộtlớpgồmnhữngngười,nhữngkẻbịnhiễuloạnthầnkinh[11],nhữngngườiđãphảnứngtrướcnhữngthấtvọngnàyvớihànhviphixãhội.Trongsốnhữngướcmuốnbảnnăngnàylàloạnluân,ănthịtngười,vàdụcvọngvềgiếtchóc.Nghelạtaikhiđặtcạnhnhaunhữngướcmuốnvốntấtcảmọingườidườngnhưthốngnhấtphủnhậnnó,vànhữngướcmuốnkhácvốncóquánhiềutranhcãisôinổivềchúngtrongvănminhcủachúngtavềphầnkhôngbiếtchúngsẽđượcchophéphayphảibị thấtvọng,nhưnglàmnhưvậy làbiệnminhđượcvềtâmlý.

Cũngkhôngphảitháiđộcủavănminhđốivớinhữngmongmuốnbảnnănglâuđờinhấtdướibấtkỳphươngthứcnàolàđồngnhất.Tụcănthịtngườimộtmìnhcóvẻlàbịcấmphổquát-vàvớicáinhìnphiphântâmhọc–làđãtừngđượckhắcphụchoàntoàn[12].Sứcmạnhcủanhữngướcmuốnloạnluânvẫncóthểpháthiệnđượcđằngsausựcấmđoánđốivớinó[13],vàtrongnhữngđiềukiệnnhấtđịnhnàođó,giếtchócvẫncònthựchành,vàvănminhcủachúngtathựcsựralệnhđòihỏinó.Cóthểlànhữngpháttriểnvănhóanằmởtrướcchúngta,trongđónhữngmongmuốnkhácvốnđãvẫnđượcthỏamãn,hoàntoànđượcchophépđếnngàynay,sẽxuấthiệnchỉnhưlàkhôngthểchấpnhậnđượcnữa,nhưtụcănthịtngườithờibâygiờ.

Nhữngtừbỏbảnnăngsớmnhấtnàyđãliênquanrồiđếnmộtyếutốtâmlýcũngvẫncònquantrọngchotấtcảnhữngtừbỏbảnnăngvềsau.

Làkhôngđúngkhinóirằngnãothứcconngườiđãkhôngtrảiquapháttriểnnàokểtừnhữngthờiđạixưacổnhất,vàrằngtươngphảnkhácvớinhữngtiếnbộcủakhoahọcvàkỹthuật,nóhômnaycũnglàmộtnhưnóđãlàtrongnhữngngàyđầucủalịchsử.Chúngtacóthểchỉrangaylậptứcmộttrongnhữngtiếnbộvềtinhthầnnày.Đólàtronglầnhồigiữtươngứngvớiquátrìnhpháttriểncủaconngườimàcưỡngchếbênngoàidầndầnthànhchủquanhóa;vớimộtcơquannãothứcđặcbiệt,siêu-ngã[14]củaconngười,chiếmlấynóvàbaogồmnótrongsốnhữnggiớirăncủanó.

Mỗimộtđứatrẻtrìnhbàyquátrìnhchuyểnđổinàyvớichúngta;chỉbằngnhữngphươngtiệnđómànó

trởthànhmộtsinhvậtđạođứcvàxãhội.Mộtsựcủngcốchovữngmạnhnhưvậycủasiêu-ngãlàmộttàisảnvănhóaquýgiánhấttronglĩnhvựctâmlý.Nhữngaiởtronghọ,nóđãchiếmchỗ,họđãđượcchuyểntừtưcáchnhữngđốithủcủavănminhvàothànhnhữngphươngtiệntruyềnbácủavănminh.

Consốcủahọcànglớnhơntrongmộtđơnvịvănhóa,vănhóacủanócàngantoànhơn,vànócàngcóthểphânbốivớinhữngmứcđộcưỡngchếtừbênngoài.Giờđây,mứcđộcủasựchủquanhóanàykhácbiệtrấtlớngiữanhữngcấmđoánvềbảnnăngkhácloại.Liênquanđếnnhữngnhucầuvănhoásớmnhất,màtôiđãđềcập,sựchủquanhóaxemdườngnhưđãđạtđượcrấtrộngrãi,nếuchúngtabỏquamộtbênkếttoánngoạilệkhôngđượchoannghênhcủanhữngngườibịbệnhrốiloạnthầnkinh[15].

Nhưngtrườnghợpcóthayđổikhichúngtaquaysangnhữngyêusáchbảnnăngkhác.Ởđây,chúngtaquansátvớisựngạcnhiênvàlongạirằngmộtđasốcủangườitatuânhànhnhữngcấmđoánvănhóavềnhữngđiểmnàychỉdướiáplựccủacưỡngchế,từbênngoài-đólà,chỉởnơivốncưỡngchếcóthểlàmtựnócóhiệuquả,vàmiễnlàchừngnàonólàđiềulàmngườitasợhãi.Điềunàycũngđúngvớinhữnggìđượcgọilànhữngđòihỏiluânlýcủavănminh,vốnápdụngcũngvậyvớitấtcảmọingười.

Hầuhếtnhữngkinhnghiệmcủamộtngườivềsựkhôngđángtincậyvềluânlýcủaconngườirơivàophạmtrùnày.Cóvôsốkhôngđếmđượcnhữngngườivănminh,nhữngngườisẽgiảmthiểutừgiếtngườihoặcloạnluân,nhưngnhữngngườinàykhôngphủnhậnsựhàilòngcủachínhmìnhtrênsựthamlamcủahọ,nhữngthôithúchunghãncủahọ,hoặcthèmkháttìnhdụccủahọ,vàhọkhôngngầnngạilàmtổnthươngngườikhácbằngnhữnggianlận,dốitrávàvukhống,miễnlàchừngnàohọcóthểgiữchovẫnkhôngbịtrừngphạtvìthế,vàđiềunày,khôngcónghingờgì,đãluônluônlànhưvậyquanhiềuthờiđạicủavănminh.

Nếuchúngtahướngđếnnhữnghạnchếvốnchúngchỉápdụngvớinhữnggiaicấpnhấtđịnhcủaxãhội,chúngtagặpmộttìnhtrạngcủanhữngsựvậtvốnchúnglàtrắngtrợnvàđãluônluônđượccôngnhận.Nócóthểđượcdựkiếnrằngnhữnggiaicấpchịuthiệtthòinàysẽghentịvớinhữnggiaicấpđượcưuđãivớinhữngđặcquyềnvàsẽlàmtấtcảnhữnggìhọcóthểlàmđượcđểtựgiảiphónghọkhỏitừđó–sựthặngdưcủariênghọvềthiếuthốn.Ởchỗnàođiềunàykhôngthểlàmđược,mộtmứcđộbấtmãnthườngtrựcsẽdaidẳngbêntrongnềnvănhóacóliênquanvàđiềunàycóthểdẫnđếnnhữngnổiloạnnguyhiểm.

Tuynhiên,nếumộtnềnvănhóađãkhôngđiquákhỏimộtđiểmmàởđósựhàilòngcủamộtphầncủanhữngthànhviêncủanóphụthuộctrênsựđànápcủamộtphầnkhác,vàcólẽ,phầnlớnhơn-vàđâylàtrườnghợpcủatấtcảnhữngnềnvănhóangàynay-nólàcóthểhiểuđượcrằngnhữngngườibịđànápnênpháttriểnmộttháiđộthùđịchdữdộiđốivớimộtnềnvănhóamàsựtồntạinóhọđãcóthểlàđượctạodựngbằnglaođộngcủahọ,nhưngsựgiàucócủanó,họcómộtphầnchiaquánhỏtrongđó.Trongnhữngđiềukiệnnhưvậysựchủquanhóacủanhữngđiềucấmkịvănhóatrongsốnhữngngườibịđànáplàkhôngmonggìcóđược.

Ngượclại,họđãkhôngđượcchuẩnbịđểthừanhậnnhữngđiềucấmkị,họcóýđịnhpháhủytựthânnềnvănhóa,và thậmchícó thểxóasạchđinhữngtiênđềmàvănhóaấyđãdựatrên.Sựthùđịchcủanhữnggiaicấpnàyvớivănminhthìquáhiểnnhiênkhiếnnóđãlànguyênnhânsựthùđịchcàngtiềmẩnhơnvớinhữnggiaitầngxãhộivốntốthơnđượcđemchođểđừngnhìnthấy.Khôngcầnphảinóirằngmộtvănminhvốnnóđểmộtsốquálớnnhưthếgồmnhữngthànhviêncủanókhônghàilòngvàđẩyhọvàonổiloạn,thìkhôngcócũngkhôngđángđượccótriểnvọngcủamộtsựtồntạilâudài.

Phạmvitớiđómànhữngmệnhlệnhgiáohuấncủamộtvănminhđãđượcchủquanhóa–diễntảnómộtcáchphổthôngvàphitâmlý:mứcđộluânlýcủanhữngthànhviêncủanó-thìkhôngphảilàhìnhthứcduynhấtcủasựgiàucóvềtinhthầnvốnđivàotrongxemxétkhiướcđoángiátrịcủamộtvănminh.Cócộngthêmnhữngtàisảncủanótronghìnhdạngcủanhữnglýtưởngvànhữngsángtạonghệthuật-đólà,nhữngthỏamãncóthểđượcthuđượctừnhữngnguồnnày.

Mọingườisẽlàchỉquásẵnsàngcókhuynhhướngbaogồmtrongnhữngtàisảntinhthầncủamộtnềnvănhóanhữnglýtưởngcủanó-nhữngướctínhcủanóvềnhữngthànhtíchnàolàcaonhấtlàđượchầuhếtđámđônghếtsứcgắnggỏichạytheo.Thoạtđầu,cóvẻnhưnhữnglýtưởngấynghĩlàsẽxácđịnhnhững

thànhtựucủađơnvịvănhóa,nhưngquátrìnhthựctếcủanhữngsựkiệnsẽxuấthiệnđượcrằngnhữnglýtưởngđãđượcdựatrênnhữngthànhtựuđầutiênvốnchúngđãđượcthựchiệnđượcbởimộtsựkếthợpcủanhữngquàtặngnộibộcủanềnvănhóavànhữnghoàncảnhbênngoài,vàrằngnhữngthànhtựuđầutiênnày,sauđóđượcbámlấybởilýtưởngnhưlàmộtcáigìđóđượcđẩylêntiếnxahơn.

Sựthỏamãnmàlýtưởngcungcấpchonhữngngườithamgiatrongnềnvănhóa,nhưvậylàcóbảnchấtquá-yêu-chỉ-mình[16],nódựatrêntựhàocủahọtrongnhữnggìđãthànhcôngđạtđược.Đểlàmchosựthỏamãnnàytrọnvẹnkêugọimộtsựsosánhvớinhữngvănhóavốnchúngđãnhắmvàonhữngthànhtíchkhácbiệtvàđãpháttriểnnhữnglýtưởngkhácbiệt.Trênsứcmạnhcủanhữngkhácbiệtnàymỗivănhóatuyênđòiđượcquyềnnhìnxuốngnhữngvănhóacònlại.Tronglốinày,nhữnglýtưởngvănhóatrởthànhmộtnguồncủabấthòavà thùhậngiữanhữngđơnvịvănhóakhácnhau,nhưcó thể thấy rõnhất trongtrườnghợpcủanhữngquốcgia.

SựthỏamãnmangtínhNarcissusđượccungcấpbởilýtưởngvănhóacũnglàmộttrongnhữngsứcmạnhvốnthànhcôngtrongviệcchốnglạisựthùđịchvớivănhóaởbêntrongđơnvịvănhóa.Sựthỏamãnnàycóthểđượcchiasẻkhôngchỉbởinhữnggiaicấpđượcưuđãi,đượchưởngnhữnglợiíchcủavănhóa,màcũngcònbởinhữngngườichịuphậnbịápbức,vìquyềnkhinhmiệtngườingoàinhómđãđềnbùchohọvềnhữngsaitráimàhọphảigánhchịutrongđơnvịriêngcủahọ.

Khôngainghingờlàmộttiệndânkhốnkhổ,đãbịquấynhiễubởinhữngkhoảnnợchồngchất,vànghĩavụquânsự,nhưngđểđềnbùchonó,mộtkẻlàmộtcôngdânLaMã,mộtkẻđượccóphầncủahắntrongcôngvệccaiquảnnhữngquốcgiakhácvàbanphátphápluậtchochúng.

Sựđồngnhấthoánàycủanhữnggiaicấpbịápbứcvớigiaicấpcaitrịvàbóclộthọ,tuynhiên,chỉlàmộtphầncủamộttoànbộlớnhơn.Bởivìvềmộtmặtkhác,nhữnggiaicấpbịápbứccóthểgắnbómộtcáchxúccảmvớinhữngchủnhâncủahọ,bấtkểsựthùđịchcủahọ,họcóthểthấytrongnhữngngườinàynhữnglýtưởngcủahọ,trừkhinhữngquanhệnhưvậythuộcvềmộtloạicơbảnđượcthỏamãnđãtồntại,sẽkhôngthểhiểuđược-nhưthếnàomộtsốvănminhđã tồntại lâunhưvậybấtchấptháiđộthùđịchchínhđángcủanhữngđámđônglớnrộngconngười.

Mộtthỏamãnthuộcmộtloạikhácđượcnghệthuậtđemlạichonhữngngườithamgiatrongmộtđơnvịvănhóa,mặcdùnhưmộtquyluật,nóvẫnkhôngthểtiếpcậnđượcvớiđámđông,nhữngngườichìmđắmtronglaođộngkiệtlựcvàđãkhôngđượchưởngbấtkỳgiáodụccánhânnào.

Nhưchúng tađãkhámphá từ trước, lâu rồi [17],nghệ thuậtcungcấpnhững thỏamãn thay thếchonhữngsựtừbỏvănhóalâuđờinhấtvàsâusắcnhấtvẫncòncảmthấy,vàvìlýdođó,nóđãphụcvụnhưlàkhông-gìkhácđãlàm,đểhòagiảimộtngườivớinhữnghysinhmàngườiấyđãlàmnhândanhvănminh.Mộtmặtkhác,nhữngsángtạonghệthuậtnângcaocảmxúccủangườiấyvềsựđồngnhất,vốnvớinótấtcảmọiđơnvịvănhóađạidiệncho,cần rấtnhiều,bằngcáchcungcấpmộtcơhộiđểchiasẻnhữngkinhnghiệmxúccảmđượcđnahgiárấtcao.Vàkhinhữngsángtạođómôtảmộtcáchsinhđộngnhữngthànhtựucủanềnvănhóađặcbiệtriêngcủangườiấy,vàmangđếnnãothứccủangườiấynhữnglýtưởngcủanótrongmộtcáchgâyấntượngnguynga,chúngcũngchămchócđếnsựthỏamãnNarcissuscủangườiấy.

Vẫncònchưađềcậpđếnnhữnggìcólẽlàđiềuquantrọngnhấttrongsựkiểmkêtinhthầncủamộtnềnvănminh.Điềunàybaogồmtrongnhữngýtưởngtôngiáocủanótrongýnghĩarộngrãinhất–nóimộtcáchkhác(sẽminhchứngsaunày)trongnhữngảotưởngcủanó.

III

Nhữnggiátrịđặcbiệtcủanhữngýtưởngtôngiáonằmtrongnhữnggì?Chúng tađãnóivềsự thùđịchvớivănminhvốnnóđược tạo ra từáp lựcmàvănminhvậnhành,

nhữngsựtừbỏbảnnăngmànóđòihỏi.Nếumộtngườitưởngtượngnhữngcấmđoáncủanóđượcnângbỏ,nếuthế,sauđó,mộtngườicóthểlấybấtkỳmộtphụnữnàongườiấythíchnhưlàmộtđốitượngtìnhdục,nếumộtngườicóthểkhôngdodựgiếtchếttìnhđịchđểchiếmlòngyêucủangườiđẹp,haygiếtbấtcứaiđứngcảnđườngcủangườiấy,cũngvậy,nếunhưmộtngườicóthểchởđibấtkỳnhữngtàisảnnàocủamộtngườikhácmàkhôngphảixinphép–tuyệtvờilàmsao,thậtlàmộtchuỗinhữngthỏamãnmộtđờicóthểcóđược!

Đúngthế,mộtngườinhanhchóngchạmvớikhókhănđầutiên:tấtcảmọingườikhácaiaicũngcócùngmộtmongmuốnchínhxácnhưtôicó,vàsẽđốixửvớitôikhôngcânnhắcnàonhiềuhơntôiđãđốixửvớianhta.Vànhưvậy,trongthựctế,chỉcómộtngườilàcóthểthựchiệnđượchạnhphúckhônghạnchế,bằngcáchloạibỏnhưthếnhữnghạnchếcủavănminh,vàngườiấysẽlàmộtbạochúa,mộtnhàđộctài,ngườiđãnắmgiữtấtcảnhữngphươngtiệnđếnquyềnlực.Vàngaycảôngtasẽcómọilýdođểmongrằngnhữngngườikhácsẽthựchiệnítnhấtmộtgiớirănvănhóa:“ngươisẽkhônggiếtngười”.

Nhưngcuốicùngsautấtcả,thậtlàvôơnlàmsao,thiểncậnlàmsao,đểphấnđấuchoviệchuỷbỏvănminh!Nhữnggìsẽcònlạilàmộttrạngtháicủatựnhiên,vàđiềuđósẽlàcàngkhóhơnđểchịuđựng.

Đúnglàtựnhiênsẽkhôngđòihỏichúngtabấtkỳnhữnghạnchếbảnnăngnào,nósẽđểmặcchúngtalàmnhữnggìchúngtathích,nhưngnócóphươngpháphiệuquảđặcbiệtcủanóvềhạnchếchúngta.Nópháhủychúngta-lạnhlùng,tànnhẫn,khôngngừng,nhưnóxemravớichúngta,vàcóthểquachínhnhữngsựviệcmàthỉnhthoảnglàmchúngtahàilòng.Đãđíchxáclàchínhnhữngnguyhiểmnàyvốnvớichúngmàthiênnhiênđãđedọachúngta,khiếnchúngtađãđếnvớinhauvàtạoravănminh,màvốnnócũnglà,trongsốnhữngthứkhác,nhằmmụcđíchlàmchocuộcsốngcộngđồngcủachúngtacóthểcóđược.Đốivớinhữngnhiệmvụchủyếucủavănminh,lýdotồntạithựcsựcủanó,làđểbảovệchúngtachốnglạithiênnhiên.

Chúngtađềubiếtrằngtrongnhiềuphươngcáchvănminhđãthựchiệnđiềunàyrấttốtrồi,vàrõràngnhưthờigiantiếptụctrôi,nósẽlàmđiềuđóthêmtốthơnnhiều.Nhưngkhôngcóailàdướiảotưởngrằngthiênnhiênđãđượcchếngự,vàítcóaidámhyvọngrằngnócóbaogiờsẽhoàntoànbịconngườikhuấtphục.Cónhữngyếutố,chúngxemdườngchếnhạotấtcảkiểmsoátcủaconngười:tráiđất,nóchấnđộngvàxénátvàchônvùitấtcảmạngsốngconngườivànhữngcôngtrìnhcủahọ;nước,màlũlụtvànhậnchìmtấtcảmọithứtrongmộthỗnloạn,nhữngcơnbão,cuốnđitấtcảmọithứđứngtrướcchúng;cónhữngbệnhtật,màchúngchỉgầnđâymớiđượcnhìnnhậnnhưnhữngtấncôngbởinhữngsinhvậtkhác,vàcuốicùngcóbíẩnđauđớnvềcáichết,đãchưatìmthấyđượcthuốcnàochốnglạinó,vàcólẽcũngsẽchẳngbaogiờ.

Vớinhữngsứcmạnhnày,thiênnhiêntrỗidậychốngchúngta,hùngvĩ,độcácvàkhôngmủilòng,nóđemđếnnãothứcchúngtalạimộtlầnnữasựyếuđuốivàbấtlựccủachúngta,vốnchúngtađãnghĩrằngđãthoátkhỏiquacôngtrìnhcủavănminh.Mộttrongsốítnhữngbiẻutảhàilòngvàđềcaomànhânloạicóthểđemcholàkhi,trongđốimặtvớimộtthảmhọathiênnhiên,nóquênđinhữngbấthoàvớivănminhcủanóvàtấtcảnhữngkhókhănnộibộvànhữngthùhận,vànhớlạinhữngnhiệmvụlớnlaochungcủasựbảotồnchínhnóchốnglạisứcmạnhsiêuphàmcủathiênnhiên.

Đốivớicánhân,cũngthế,đờisốnglàgánhnặng,đúngnhưnólàvớinhânloạinóichung.Vănminhtrongđóanhthamgiaápđặtmộtsốlượngthiếuthốntrênanhta,vànhữngngườikhácmanglạichoanhmộtmứclượngcủađaukhổ,hoặclàbấtkểnhữnggiớiluậtcủavănminhcủaanh,hoặcvìnhữngbấttoàncủanó.Cộngthêmvàođiềunàylànhữngthươngtíchmàthiênnhiênkhôngthuầnhoá-anhgọinóSốMệnh–bắtanhphảichịu.

Mộtngườicóthểgiảđịnhrằngđiềukiệnnàycủanhữngsựvậtsẽkếtquảtrongmộttrạngtháimong

đợilolắngthườngtrựcởanhtavàlàmtổnthươngtrầmtrọngđếnsựquá-chỉ-yêu-mìnhtựnhiêncủaanh.Chúngtađãbiếtcánhânphảnứngnhưthếnàovớinhữngthươngtíchmàvănminhvànhữngngườikhácgâyratrênngườiấy:anhpháttriểnmộtmứcđộtươngứngcủađốikhángvớinhữngquyđịnhcủavănminhvàthùđịchvớinó.Nhưnglàmthếnàoanhbảovệmìnhchốnglạinhữngsứcmạnhsiêuphàmcủathiênnhiên,củaSốmệnh,vốnchúngđedọaanhnhưchúngđedọatấtcảnhữngngườicònlại?

Vănminhcấtđigánhnặngchoanhvềcôngviệcnày;nóthựchiệnđiềuđótrongcùngmộtcáchgiốngnhauchotấtcả,vàđángghinhậnrằngtrongđiềunàygầnnhưtấtcảnhữngvănminhhànhđộngnhưnhau.Vănminhkhônggọimộtngừngnghỉtrongnhiệmvụbảovệconngườichốnglạitựnhiên,nóchỉđơnthuầntheođuổiđiềuấybằngnhữngcáchkhác.Côngviệcnàylàmộtcôngviệcđatạpnhất.Vịkỷcủaconngườibịđedọanghiêmtrọng,kêugọiđếnsựanủi,phảicướpđinhữngkhiếpđảmkhỏicuộcsốngvàvũtrụ,hơnnữasựtòmòcủaanhtachuyểnđộng,đólàsựthật,bởisựquantâmthiếtthựcmạnhnhất,đòihỏimộttrảlời.

Mộtsốlượnglớnđãđạtđượcrồivớibướcđầutiên:sựnhânhoá[18]thếgiớitựnhiên.Nhữngsứcmạnhphinhânvànhữngđịnhmệnhkhôngthểđếngầnđược,chúngcònlàvĩnhviễnxavời.Nhưngnếusứcmạnhthiênnhiêncóđammêvốncuồngnộnhưchúngxảyratrongtâmhồncủachúngta,nếutựthâncáichếtkhôngphảilàmộtđiềugìđóđộtphátngẫunhiên,nhưnglàhànhđộngtànbạocủamộtÝchíđộcác,nếuởkhắpmọinơi trongtựnhiêncónhữngSinh-linhxungquanhchúngta, thuộcloạimàchúngtabiếttrongxãhộiriêngcủachúngta,thìsauđóchúngtacóthểhítthởtựdo,cóthểcảmthấyanổnnhưởnhàtrongsựkỳlạ,huyềnbívàcóthểgiảiquyếtsựlolắngvônghĩacủachúngtabằngnhữngphươngtiệnthuộcvềtinhthần.

Chúngtavẫncònlàkhôngcókhảnăngtựvệ,cólẽ,nhưngchúngtakhôngcònbịtêliệtmộtcáchbấtlực,ítnhấtchúngtacóthểphảnứng.Cólẽ,quảthậtvậy,chúngtathậmchíkhônglàkhôngcókhảnăngtựvệ.Chúngtacóthểápdụngcùngnhữngphươngphápchốnglạinhữngsiêunhânbạohànhbênngoài,giốngnhưchúngtađãsửdụngtrongxãhộicủachúngtariêng,chúngtacóthểcốgắngcầukhẩnhọ,dỗdànhhọ,đểhốilộhọ,vàdoảnhhưởngđếnhọnhưthế,chúngtacóthểtướcđimộtphầnsứcmạnhcủahọ.Mộtthaythếnhưthếnàycủakhoahọctựnhiênbằngtâmlýhọckhôngchỉđemchocứutrợngaylậptức,nhưngcũngchỉracáchđểlàmchủxahơnnữađốivớitìnhthế.

Bởitìnhthếnàykhôngcógìmới.Nócómộtmẫuthứctrẻcon,từđónólàchỉsựtiếptụctrongthựctế.Bởimộtlầntrướcđómộtngườiđãtìmthấychínhmìnhtrongmộttìnhtrạngbấtlựctươngtự:khilàmộtđứatrẻnhỏ,trongquanhệvớichamẹcủangườiấy.Mộtngườicólýdođểsợhãihọ,vàđặcbiệtlàchacủamình,vàtuythếmộtngườiđãchắcchắnvềsựbảovệcủaôngnàychốnglạinhữngnguyhiểmngườiấyđãbiết.Thếnên,nóđãlàtựnhiênđểđồnghóahaitìnhhuống.Ởđây,cũngvậy,ướcmuốnđãđóngvaitròcủanó,nhưnóđóngtrongđờisống-mơước.

Ngườinằmngủcóthểbịthấtkinhvớimộtlinhcảmvềcáichết,vốnnóđedọađặtanhtavàotrongmộ.Nhưngsựđổi-mộng[19]biếtlàmthếnàođểlựachọnmộtđiềukiệnnósẽthậmchíchuyểnbiếncốhãihùng đó thành ramột sự hoàn thành ướcmuốn: người nằmmơ nhìn thấymình trongmột ngôi mộ cổEtruscanmàôngđãtrèoxuốngvàotrong,vuisướngtìmthấynhữngthíchthúvềkhảocổđượcthỏamãn[20].

Theocùngmộtcách,mộtngườilàmnhữngsứcmạnhcủatựnhiênkhôngchỉđơngiảntrởthànhnhữngngườimàvớihọôngtacóthểliênkếtnhưanhtacóthểvớinhữngđồngđẳngcủamình–làmnhưthếsẽkhôngcôngbằngvớinhữngấntượngápđảoquámạnhvốnnhữngsứcmạnhấytácđộngtrênanhta-nhưnganhtađemchochúngcátínhcủamộtngườicha.ÔngchuyểnchúngthànhranhữngGót,đitheolốinày,nhưtôiđãcốgắngđểchothấy[21]khôngchỉlàmộtmẫuthứctrẻcon,nhưnglàmộtmẫuthứcloạiphátsinh[22].

Trongquátrìnhthờigian,nhữngquansátđầutiênđượclàmbằngsựđềuđặnvàphùhợpvớiluậttrongnhữnghiệntượngtựnhiên,vàvớiđiềunày,nhữnglựclượngcủatựnhiênbịmấtnhữngdấuvếtconngườicủachúng.Nhưngsựbất lựccủaconngườivẫncònvàcùngvớinó là sựkhátkhaocủaconngườivề

ngườichacủamình,vànhữngGót.NhữngGótcòngiữnhiệmvụgồmbalớpcủahọ:họphải“trừtàtrụcquỉ”[23]nhữngkhủngkhiếpcủathiênnhiên,họphảihòagiảiconngườivớitànnhẫncủaSốphận,đặcbiệtnhưkhinóđượcchothấytrongcáichết,vàhọphảiđềnbùchonhữngđaukhổvàthiếuthốnvốnmộtđờisốngvănminhnóichungđãápđặtlêntrênconngười.

Nhưngởtrongnhữngchứcnăngnàycómộtdầndầnchuyểndịch[24]sắcthái.Đãquansátthấyđượcrằngnhữnghiệntượngtựnhiênpháttriểntựđộngtheonhữngnhucầunộibộ.Khôngnghingờgì,nhữngGótđãlànhữngchúatểcủathiênnhiên,họđãsắpxếpnólànhưnóđãlàvàbâygiờhọcóthểđểmặcnólạivớichínhnó.Chỉthỉnhthoảng,trongnhữnggìđượcbiếtlànhững“phéplạ”[25],họđãcanthiệpvàoquátrìnhcủanó,nhưthểđểlàmchominhbạchrằnghọđãkhôngcótừbỏchút-gìtừlĩnhvựcquyềnlựccủahọcóbanđầu.

Vềphươngdiệnphânbốinhữngđịnhmệnh,mộtnghingờkhóchịuđãtồntạirằngphứctạpkhóhiểuvàsựbấtlựccủaloàingườikhôngthểchữachạyđược.ĐóđãlàchỗnàymànhữngGótđãvừanhấtđểbịxemlàthấtbại.NếutựchínhhọđãtạoraSốphận,sauđónhữngkhuyêngiúpcủahọphảiđượccoilàrấtkhóhiểu.KháiniệmđãxuấthiệnđầutiênởchântrờivớinhữnggiốngdântàinăngnhấtcủathờicổrằngMoira[Sốphận]đứngtrênnhữngGót,vàrằngnhữngGótchínhhọcónhữngsốphậnriêngcủahọ.

VàthiênnhiêncàngtrởnêntựtrịnhiềuhơnvànhữngGótđãcàngtrởthànhrútrakhỏinó,tấtcảnhữngkỳvọngđãcàngthathiếthướngđếnchứcnăngthứbacủanhữngGót–đạođứcđãtrởthànhlĩnhvựcthựcsựcủahọcàngnhiềuhơn[26].BâygiờđãtrởthànhnhiệmvụcủanhữngGótđểlàmchongangbằngtấtcảnhữngkhiếmkhuyếtvànhữngtệnạncủavănminh,đểcandựvàonhữngkhổđaumàconngườigâyralẫnchonhautrongcuộcsốngcùngvớinhaucủahọ,vàđểcanhchừngtrênviệcthựchiệnnhữnggiớiluậtcủavănminh,màconngườituântheohếtsứccẩuthả,bấttoàn.Nhữnggiớiluậtđótựthânchúngđãđượcgánchomộtnguồngốcthầnthánh[27],chúngđượcnânglêncaohơnxãhộiloàingườivàđãđượcmởrộngravớithiênnhiênvàvũtrụ.

Vànhưvậy,mộtkhohàngcủanhữngýtưởngđượctạora,sinhratừnhucầucủaconngườiđểlàmchobấtlựccủamìnhcóthểchịuđượcvàxâydựngtừnhữngvậtliệucủanhữngkỷniệmcủatuổithơbấtlựccủachínhmình,vàthờithơấucủaloàingười[28].Nórõràngcóthểthấyrằngviệcsởhữucủanhữngýtưởngbảovệanhtatronghaihướng-chốnglạinhữngnguyhiểmcủathiênnhiênvàSốphận,vàchốnglạinhữngbấtcông,thươngtổnvốnđedọaanhtatừchínhxãhộinhânloại.

Đâylàthựctính[29]củavấnđề.Đờisốngtrongthếgiớinàyphụcvụmộtmụcđíchcaohơn,khôngnghingờgì,khôngphảilàdễdàngđểđoánbiếtmụcđíchấylàgì,nhưngchắcchắnnócónghĩalàhoànthiệnbảnchấtcủaconngười.Nócólẽlàmộtphầntinhthầncủaconngười,linhhồn,màtrongquátrìnhthờigianđãquáchậmchạpvàmiễncưỡngtựtáchrakhỏithểxác,đólàđốitượngcủasựnângcaonàyvàsựthăngvútcao.

Tấtcảmọiviệcxảyra trongthếgiớinàylàmộtbiểuhiệncủanhữngýđịnhcủamột trí thôngminhvượttrộihơnsovớichúngta,màcuốicùng,mặcdùnhữngcáchthứcvànhữngnẻođuờngcủanólàkhótheodõi,truyềnlệnhđặtđểtấtcảmọisựviệcvàotrongtoànhảonhất-đólà,đểlàmchochúngthànhthúvịvớichúngta.TrênmỗichúngtacómộtGót-bảo-bọc[30]nhântừmàchỉcóvẻnghiêmnghịvàsẽkhôngđểchúngtabịtrởthànhmộtđồchơicủanhữnglựclượngthiênnhiênquáhùngmạnhvàtànnhẫn.

CáiChếttựnókhônglàmộtdậptắt,chấmhết,khôngphảilàmộttrởvềvới(thếgiới)vôcơkhôngsựsống,nhưngbắtđầucủamộtloạihiệnhữumới,nónằmtrênconđườngpháttriểnđếnmộtcáigìđócaohơn.

Và,nhìn theomộthướngkhác,cáinhìnnày thôngbáo rằngcùngnhững luậtđạođứcmànhữngvănminhcủachúngtađãthànhlập,chúngcũngchiphốitoànbộvũtrụ,ngoạitrừviệcchúngđượcduytrìbởimộttòaántốicaocủacônglýnhiềusứcmạnhhơnvànhấtquánhơnkhôngthểnàososánhđược.Đếntậncùng,tấtcảtốtlànhđượckhenthưởngvàtấtcảácđộcbịtrừngphạt,nếukhôngthựcsựtronghìnhthứcnàycủasựsống,vậythìlàsauđótrongnhữngkiếpbắtđầusaucáichết.Bằngcáchnày,tấtcảnhữngkhiếphãi,nhữngthốngkhổvànhữngnhọcnhằncủađờisốngđượctrùtínhxóachosạch,thànhtiêuma.

Cuộcsốngsaukhichết,vốnvẫntiếptụcnhưcuộcsốngtrêntráiđất,giốngđúngnhưphầnvôhìnhcủaquangphổthamgiavàophầnnhìnthấyđược,mangđếnchochúngtatấtcảsựhoànhảomàchúngtacólẽcóthểđãbịthiếuxótởđâytrêntráiđất.

Vàsựkhônngoantốithượngvốnnóđiềukhiểntiếntrìnhnàycủanhữngsựvật,sựtốtlànhvôhạnmànóthểhiệntựthânởtrongđó,cônglýmàđạtđượcmụctiêucủanótrongđó–nhữngđiềunàylànhữngthuộctínhcủanhữnghữuthểlinhthiêngvốncũngtạorachúngtavàthếgiớinhưmộttoànbộ,hayđúnghơn,củachỉmộthữuthểlinhthiêng,trongvănminhcủachúngta,vốntấtcảnhữngGótcổxưađãđượccôđọngvàotrongđó.

DântộcđầutiênđãthànhcôngtrongsựtậptrungcôđọngnhữngthuộctínhcủaGótđó,khôngphảilàkhôngcómộtchúttựhàovềsựtiếnbộ.Nóđãđặtmởrađểthấyngườichavốnđãđượcẩndấuđằngsautấtcảmỗithầnthánhlinhthiêngnhưlàhạtnhâncủanó.VềcơbảnđâylàmộtsựtrởlạisựkhởiđầulịchsửcủanhữngýtưởngvềGót.BâygiờGótlàmộtnhânvịduynhất,quanhệcủaconngườivớiôngtacóthểkhôiphụclạisựthânmậtvàcườngđộcủamốiquanhệcủatrẻconvớichacủamình.

Nhưngnếumộtngườiđãlàmquánhiềuchochacủamình,ngườiấymuốncómộtphầnthưởng,hoặcítnhấtlàđứaconyêuquýduynhấtcủaôngta,đámCondânđượcLựachọncủaông[31].Rấtmuộnvềsaunày,nhữngngườiMỹngoanđạotuyênbốquyềnđểđượclà“QuốcgiariêngcủaGót”,và,đốivớiphươngdiệnvềmộttrongnhữnghìnhdạng,trongđóconngườitônthờnhữngthầnlinh,tuyênbố(này)chắcchắnlàhợplệ[32].

Nhữngýtưởngtôngiáođãđượctómtắtởtrên,dĩnhiênđãthôngquamộtquátrìnhpháttriểnlâudài,vàđãđượcdínhchặtvớinhữnggiaiđoạnkhácnhaucủanhữngvănminhkhácnhau.Tôiđãchỉtáchralấymộtgiaiđoạnloạigiốngnhưvậy,vốnnógầntươngứngvớinhữnghìnhthứccuốicùngđượcvănminhdatrắngKitôgiáocủachúngtahiệnnaythểhiện.Nórấtdễdàngđểthấyrằngkhôngphảitấtcảnhữngphầncủabứctranhnàyđếmkiểmcộngtrừlạiđềutốtnhưnhau,vớilẫnnhau,rằngkhôngphảitấtcảnhữngcâuhỏithúcdụcmộtcâutrảlờiđãnhậnđượcmộttrảlời,vàrằngđólàkhókhănđểloạibỏsựmâuthuẫntừkinhnghiệmhàngngày.

Tuynhiên,nhưđangcóchúngđấy,nhữngýtưởngđãnóiđó-nhữngýtưởngvốnđólàtôngiáotheonghĩarộngnhất–đãđượcđánhgiácaonhưlàsởhữuquýgiánhấtcủavănminh,nhưlàđiềuquýgiánhấtnócungcấpchonhữngkẻthamgiavàonó.Nóđượcđánhgiácaothêmrấtnhiềuhơntấtcảnhữngdụngcụđểchiếnthắngđượccủacảiquígiátừtráiđất,haycungcấpdinhdưỡngchoconngười,hoặcphòngngừabệnhtậtchohọ,vàvv.

Mọingườicảmthấyrằngcuộcsốngsẽkhôngthểchịuđựngđượcnếuhọkhônggắnvớinhữngýtưởngnàygiátrịvốnđượctuyênxưngchochúng.Vàbâygiờcâuhỏiđặtra:nhữngýtưởngnàytrongánhsángcủatâmlýhọclàgì?Từđâuchúnglấyđượcsựđềcao,trongđóchúngđượcgiữ?Và,đểcómộtbướcrụtrèxahơn,cógiátrịthựcsựcủachúnglàgì?

IV

Mộtđiềutrasẽtiếnhànhnhưmộtđộcthoại,khôngbịgiánđoạn,thìkhôngphảilàhoàntoàntránhkhỏinguyhiểm.Mộtngườibịcámdỗquádễdàngvàoviệcđẩysangmộtbênnhữngsuynghĩđedọađộtnhậpvàophávỡnó,vàđểđổilạimộtngườibịbỏlạivớimộtcảmgiáccủakhôngchắcchắnmàcuốicùngmộtngườicốgắnggiữnóyênxuốngbằngsựquá-quyếtđoán.Dođótôisẽtưởngtượngrằngtôicómộtđốithủlàngườitheosaunhữngluậnchứngcủatôivớilòngkhôngtin,vàrảirácchỗnàychỗkia,tôisẽđểôngtaxenvàomộtsốnhậnxét[33].

Tôingheôngtanói:‘Bạnđãsửdụnglặplạinhiềulầnnhữngdiễntả“vănminhtạoranhữngýtưởngtôngiáonày”,“vănminhđặtchúngvàosựphânbốcủanhữngngườithamgiacủanó”.Cómộtđiềugìđóvềđiềunàycóvẻlạlùngvớitôi.Tựtôikhôngthểnóilýdotạisao,nhưngngherakhôngtựnhiênnhưkhinóirằngvănminhđãtạonhữngluậtlệvềphânphốinhữngsảnphẩmlaođộng,vềnhữngquyềnliênquanđếnphụnữvàtrẻem’.

Tấtcảđềugiốngnhau,tôinghĩrằngtôicólýdochínhđángđểtựmìnhdiễntảtheocáchnày.Tôiđãcốgắngđểchothấyrằngnhữngýtưởngtôngiáođãnổilêntừcùngnhucầugiốngnhưtấtcảnhữngthànhtựukháccủavănminhcó:từsựcầnthiếtbảovệmìnhchốnglạinhữngsứcmạnhnghiếnnáttốicaocủathiênnhiên.Mộtđộngcơthứhaiđãđượcthêmvàovớiđiềunày–dụcgiãđểkhắcphụcnhữngthiếusótcủavănminhvốnlàmchínhhọcảmthấymộtcáchđauđớn.

Hơnnữa,nóđặcbiệtthíchđángđểnóivănminhđemchocánhânnhữngýtưởngnày,bởivìôngtìmthấychúngđãởđórồi,chúngđượclàm-sẵnđemtrìnhbàyvớiôngta,vàôngsẽkhôngcókhảnăngkhámphárachúngchochínhmình.Nhữnggìôngđangđivàolàdisảncủanhiềunhữngthếhệ,vàôngnhậnlấychủquyềnvềnócũngnhưôngnhậnvớinhữngbảngnhân,vớihìnhhọc,vànhữngthứtươngtự.

Thựcsựcómộtsựkhácbiệttrongchuyệnnày,nhưngsựkhácbiệtnằmởnơinàokhácvàtôichưacóthìgiờxemxét.Cảmgiáclạmàbạnđềcậpđếncóthểlàmộtphầndosựkiệnrằngkhốilượngcủanhữngýtưởngtôngiáonàythườngđượcđưaranhưmộtsựmặckhảithầnlinh[34].Nhưngsựtrìnhbàynàycủanólàtựthânnólàmộtphầncủahệthốngtôngiáo,vànóhoàntoànbỏquasựpháttriểnlịchsửđượcbiếtcủanhữngýtưởngnàyvànhữngkhácbiệtcủachúngtrongnhữngkỷnguyênvàvănminhkhácnhau.

‘Đâylàmộtđiểm,màdườngnhưvớitôilàquantrọnghơn.Bạnchorằngsựnhânhóathiênnhiêncónguồngốctừsựcầnthiếtphảichấmdứtsựkhóhiểulúngtúngvàsựbấtlựccủaconngườikhiđốimặtvớinhữngsứcmạnhđángsợcủanó,đểthànhđượcmộtmốiquanhệvớichúng,vàcuốicùnglàảnhhưởngđếnchúng.Tuynhiên,mộtđộngcơloạinàycóvẻnhưquádưthừa.Conngườinguyênthủykhôngcólựachọn,hắnkhôngcócáchsuynghĩnàokhác.

Nólàtựnhiênvớianhta,mộtcáigìđóbẩmsinh,nhưnóđãlà,đểphóngchiếusựhiệnhữucủamìnhrangoài,vàotrongthếgiới,vàcoitấtcảmọibiếncốmàanhquansátthấynhưlàsựbiểuhiệncủanhữngsinhvậtởdướiđáygiốngnhưtựthânanhta.Nólàphươngphápduynhấtđểanhtacóthểhiểuđược.Vànókhônglàhiểnnhiênchútnàotấtcả,ngượclạilàđằngkhác,nólàmộtsựtrùnghợphếtsứcđángchúý,nếunhưvậythỏamãntínhkhítựnhiêncủamình,hắnthànhcôngtrongviệcđápứngmộtnhucầulớnnhấtcủahắn’.

Tôikhôngthấyđiềuđólàquáđáng.Cóphảibạngiảđịnhrằngsuynghĩcủaconngườikhôngcónhữngđộngcơthựctiễn,rằngnóchỉđơngiảnlàbiểuhiệncủamộtsựtòmòvôtư?Điềuđóchắcchắnlàrấtkhóxảyra.Tôitinrằngđúnghơnlàkhiconngườinhâncáchhóanhữngsứcmạnhthiênnhiên,anhtamộtlầnnữatheosaumộtmẫuthứctrẻcon.Anhđãhọcđượctừnhữngngườitrongmôitrườngsớmnhấtcủaanhrằngcáchđểảnhhưởngđếnchúnglàthiếtlậpmộtmốiquanhệvớichúng,vàvìthế,saunày,vớicùngmộtcứucánhtrongcáinhìn,anhtađốixửvớitấtcảmọithứkhácmàanhgặptrênđườngtrongcùngmộtcáchnhưanhđốixửvớinhữngngườiđó.

Thếnên,tôikhôngmâuthuẫnvớiquansátmôtảcủabạn,nólàtrongsựkiệntựnhiênvớiconngườiđểnhâcáchhóatấtcảmọithứmàanhtamuốnhiểungõhầusauđóđểkiểmsoátchúng(làmchủvềtinhthần

nhưlàmộtchuẩnbịcholàmchủvềvậtlý),nhưngtôicungcấpthêmmộtđộnglựcvàmộtnguồngốcchosựđặcbiệtnàycủatưduyconngười.

‘Vàbâygiờtuynhiênởđâycómộtđiểmthứbanữa.Bạnđãbànbạcvớinguồngốccủatôngiáođãmộtlầntrướcđây,trongTotemvàTaboo[1912-1913]củabạn[35].Nhưngởđấy,nóđãxuấthiệndướimộtánhsángkhácbiệt.Tấtcảmọithứđãlàquanhệcha-con.Gótđãlàngườichacaovời,vàhoàimongvềngườichađã làgốcrễcủanhucầuvề tôngiáo[36].Kể từsauđó,cóvẻnhư,bạnđãkhámpháranhữngyếutốcủasựyếuđuốivàbấtlựccủaconngười,màthựcsựvaitròchínhtrongsựhìnhthànhcủatôngiáonóichungđượcgiaochochúng,vàbâygiờbạnchuyểnvịtấtcảnhữnggìvốnmộtlầntừnglàmặccảmvềngườichavàonhữngđiềukhoảncủasựbấtlực.Tôicóthểhỏibạngiảithíchsựchuyểnđổinày?’.

Với thích thú.Tôi chỉ đươngchờ lờimờinày.Nhưng lànó thực sự làmột chuyểnđổi haykhông?TrongTotemvàTaboo,khôngphải làmụcđíchcủa tôiđểgiải thíchvềnguồngốccủanhững tôngiáonhưngchỉvềtụcthờvậttổ[37].Bạncóthểnào,từbấtkỳnhữngquanđiểmđượcbiếtđếnvớibạn,giảithíchsựkiệnlàhìnhdạngđầutiênmàtrongđóthầnlinhbảovệtựphơimởbảnthânchoconngườithấysẽlàcủamộtconvật,rằngcómộtsựngăncấmgiếtvàănthịtconvậtnàyvàấythếmàvẫncótậpquántrangnghiêmlàcảcộngđồnggiếtvàănnócứmỗinămmộtlần?Điềunàylàchínhxáclànhữnggìxảyratrongtotemism.

Vàkhómàdẫnđếnđâuđểtranhluậnvềviệcliệutotemismnênđượcgọilàmộttôngiáohaykhông.NócónhữngnốikếtmậtthiếtvớinhữngtôngiáothờGótmuộnhơnvềsau.NhữngconvậttotemtrởthànhnhữngconvậtthiêngliêngcủanhữngvịGót,vàsớmnhất,nhưngcơbảnnhấtvềhạnchếđạođức,-nhữngđiềucấmđốivớitộigiếtngườivàtộiloạnluân,bắtnguồntừtotemism.DùbạncóhoặckhôngchấpnhậnnhữngkếtluậncủaTotemvàTaboo,tôihyvọngbạnsẽthừanhậnrằngmộtsốnhữngsựkiệnkhôngkếtnốivớinhau,rấtđángchúý,đượcđemlạicùngvớinhautrongnó,thànhmộttoànbộphùhợpnhấtquán.

Câuhỏivềtạisaotronglâudài,Gótthúvậtđãkhôngđủthoảmãn,vàđãđượcthaythếbởimộtconngười,làhầunhưđãkhôngđềcậpđếnchútnàotrongTotemvàTaboo,vànhữngvấnđềkhácliênquanđếnsựhìnhthànhcủatôngiáođãkhôngđượcnhắcnhởgìtrongcuốnsáchcả.Bạncóxemlàmộthạnchếthuộcloạinhưthếnhưlàđiềutươngtựvớisựtừchốihaykhông?

Côngviệccủatôilàmộtthídụtốtvềsựcôlậpnghiêmngặtcủanhữngđónggópcụthểmàthảoluậnphântíchtâmlýcóthểlàmđượcchogiảiphápcủavấnđềtôngiáo.Nếubâygiờ,tôiđangcốgắngcộngthêmmộtphầnkhác,cáiphầnítẩndấusâukínhơn,bạnkhôngnênbuộctộitôilàtựmìnhmâuthuẫn,cũngđúngnhưtrướcđãbuộctộitôilàthiênvịmộtchiều.Đólà,tấtnhiên,nhiệmvụcủatôichỉranhữngliênkếtkếtnốigiữanhữnggìtôiđãnóitrướcđóvànhữnggìtôiđưarabâygiờ,giữacáisâuxahơnvànhữngđộngcơhiểnlộ,giữamặccảmvềngườichavàsựbấtlựcvànhucầucầnđượcbảovệcủamộtngười.

Nhữngkếtnốinàykhôngkhótìm.Chúngbaogồmtrongquanhệcủasựbấtlựccủađứatrẻvớisựbấtlựccủaconngườitrưởngthànhvốnlàtiếptụccủađứatrẻ.Vìvậymà,nhưđãđượcdựkiến,nhữngđộngcơchosựhìnhthànhcủatôngiáomàphântíchtâmlýphơimởchothấybâygiờbậtracùnglàmộtnhưgiốngnhưsựđónggópấutrĩ thuộctrẻconvớinhữngđộngcơhiểnlộ.Chúngtahãycùngchuyểnchínhchúngtavàotrongđờisốngtinhthầncủamộtđứatrẻ.Bạncónhớnhữngsựlựachọncủanhữngđốitượngtheokiểuanaclitic[đínhkèm],trongđóphântíchtâmlýnóivề?[38].

Libido[39]ởđóđitheonhữngđườngcủanhữngnhucầucótínhquá-chỉ-yêu-mìnhvàtựgắnnóvớinhữngđốitượngđảmbảosựhàilòngcủanhữngnhucầuđó.Bằngcáchnày,ngườimẹ,ngườithỏamãncơnđóicủađứatrẻ,trởthànhđốitượng-yêuthươngđầutiêncủanó,vàchắcchắncũnglàsựbảovệđầutiênchonóchốnglạitấtcảnhữngnguyhiểmchưađượcxácđịnhvốnchúngcócơđedoạnótrongthếgiớibênngoài-sựbảovệđầutiênchonóchốnglạisựkhắckhoảilolắng,chúngtacóthểnói.

Trongchứcnăngnày[vềbảovệ]ngườimẹđượcsớmthaythếbởingườichamạnhmẽhơn,ngườisẽgiữvịtríđóchophầncònlạicủatuổithơ.Nhưngtháiđộcủađứatrẻvớichacủanóthìnhuộmmàucủamộtmâuthuẫnyêulẫnghétđặcbiệt.Tựthânngườichatạodựngnênmộtmốinguyhiểmchođứatrẻ,cólẽvìmốiquanhệtrướcđócủanóvớingườimẹcủanó.Thếnên,nósợôngkhôngíthơnnómongngóngông

tavàngưỡngmộôngta.Nhữngdấuhiệucủasựmâuthuẫncủavừayêu,vừaghétnàytrongtháiđộvớingườichađãindấusâuđậmtrongmọitôngiáo,nhưđãđượcchothấytrongTotemvàTaboo.

Khicánhântưởngthànhlớndậytìmthấyrằnganhtabịđịnhmệnhgiữmãimãilàmộtđứatrẻ,rằnganhtakhôngbaogiờcóthểlàmgìmàkhôngcósựbảovệchốnglạinhữngsứcmạnhtốicaoxalạ,anhtađemchonhữngsứcmạnhđómượnnhữngnétđặctrưngthuộcvềhànhảnhngườichacủamình,anhtạorachochínhmìnhnhữngGótvốnanhkhiếpsợ,vốnanhtìmcáchthânthiệnlàmlành,vàtuynhiênlàkẻvốnanhuỷthácchosựbảovệchínhmình.

Nhưthế,mongmỏicủaanhvềmộtngườichalàmộtđộngcơđồngnhấtvớinhucầucủaanhvềsựbảovệchốnglạinhữnghậuquảcủasựyếuđuốicủaconngườicủaanhta.Việcbảovệchốnglạibấtlựctrẻconlànhữnggìđemnhữngđặctrưngchovaycủanóvớiphảnứngcủangườilớnvơisựbấtlựcmàôngđãphảithừanhận-mộtphảnứngvốnmộtcáchchínhxácnólàsựhìnhthànhcủatôngiáo.NhưngkhôngphảilàýđịnhcủatôiđểthămdòxathêmnữavềýtưởngvềGót,nhữnggìchúngtaquantâmởđâylàkhốilượngđãhoànthànhcủanhữngýtưởngtôngiáonhưlànóđượcvănminhtruyềnđiđếntừngcánhân.

V

Bâygiờchúngtahãycùngtiếpnốidòngmạchcủacuộcđiềutracủachúngta[40].Vậyýnghĩatâmlýcủanhữngý tưởng tôngiáo làgì,vàchúng tacó thểphân loạichúngdướinhững tiêuđềnào?Câuhỏikhôngphảilàdễdàngđểtrảlờingaylậptức.Saukhitừchốimộtsốcôngthức,chúngtasẽlấychỗđứngcủachúngtatrênmộtđiềusauđây.

Nhữngýtưởngtôngiáolànhữnggiảngdạyvànhữngkhẳngđịnhvềsựkiệnvàđiềukiệnthựctạibênngoài(hoặcbêntrong)vốnchúngbảochomộtngườimộtđiềugìđóngườiấyđãkhôngtựtìmrađượcchochínhmìnhvàchúngđưaratuyênđòimộtngườiphảitin.Bởivìchúngcungcấpchochúngtathôngtinvềnhữnggìlàquantrọngnhấtvàđángchúýnhấtvớichúngtatrongđờisống,chúngđượcđánhgiácaođặcbiệt.Bấtcứmộtaikhôngbiếtgìvềchúnglàrấtchẳng-biết-gì-cả,vàbấtcứailàngườithêmchúngvàokiếnthứccủamìnhcóthểtựxemlàngườigiàucóhơnnhiều.

Dĩnhiên,trongthếgiớicónhiềunhữnggiảngdạynhưvậyvềnhữngđiềukhácloạinhất.Chúngcóđầyở mỗi bài dạy trong trường học. Chúng ta hãy lấy môn địa lý. Chúng ta được cho biết rằng thị trấnConstancenằmtrênhồBodensee[41].Mộtbàihátcủahọcsinhchobiếtthêm“nếubạnkhôngtinđiềuđó,đếnmàxem”.Xảyrachotôilàđãcódịptừngởđó,vàtôicóthểxácnhậnsựkiệnrằngthịtrấnxinhxắnđónằmtrênbờcủamộtvùngnướctrảidàirộng,màtấtcảnhữngngườisốngquanhnógọilàBodensee;vàbâygiờtôihoàntoànđượcthuyếtphụcvềtínhchínhxáccủakhẳngđịnhđịalýnày.

Trongkếtnốinày,nhắcnhởtôivềmộtkinhnghiệmkhác,rấtđángchúý.Tôiđãlàmộtngườiluốngtuổi,khitôiđãlầnđầutiênđứngtrênđồiAcropolisởAthens,giữanhữngditíchcủađềnthờ,nhìnratrênbiểnxamàuxanh.Mộtcảmgiácngạcnhiêntrộnlẫnvớiniềmvuicủatôi.Nódườngnhưmuốnnói:“Nhưthếlàthựcđúngthực,đúngnhưchúngtađãđượchọctrongtrường!”Phảiđãlànôngcạnvàyếuđuốibiếtbaosựtintưởngcủatôilúcđóvàosựthậttừnhữnggìtôiđượcnghe,nếutôibâygiờcóthểngạcnhiênđượcnhưvậy!Nhưngtôisẽkhôngnhấnmạnhquánhiềuvàoýnghĩacủakinhnghiệmnày,vìsựngạcnhiêncủatôiđãcóthểđãcómộtgiảithíchkhác,vốnnóđãkhôngxảyravớitôivàothờiđiểmđó,vànóthuộcvềmộtbảnchấtchủquanhoàntoànvànóđãcódínhlíuvớitínhchấtđặcbiệtcủađịađiểm[42].

Tấtcảnhữnggiảngdạynhư thếnày,sauđó,đòihỏiniềmtinvàonhữngnộidungcủachúng,nhưngkhôngphảikhôngcócăncứchonhữngtuyênđòicủachúng.Chúngđượcđưaranhưlàkếtquảcôđọngcủamộtquátrìnhsuytưởnglâudàidựatrênquansát,vàchắcchắncũngtrênnhữngsuyluận.Nếubấtcứaimuốntựmìnhđiquaquátrìnhnày,thayvìchấpnhậnkếtquảcủanó,họchỉchoanhtathấylàmthếnàođểbắtđầuvềnó.

Hơnnữa,nguồngốccủakiếnthứctruyềnđạttừhọ,thêmnữa,luônluônđượcđemchochúngta,chỗnàomànguồnđókhôngphảilàhiểnnhiên,nhưlàtrongtrườnghợpnhữngkhẳngđịnhvềđịalý.Thídụ,tráiđấtcóhìnhdángnhưmộthìnhcầu,nhữngchứngcứviệndẫnchoviệcnàylàthínghiệmconlắcFoucault[43], trạngtháicủađườngchântrờivàkhảnăngcóthểđivòngquanhtráiđất.Vìnólàkhôngthể thựchiện,nhưtấtcảmọingườiquantâmnhậnra,đểgửitấtcảtừnghọcsinhlênmộtchuyếnđivòngquanhthếgiới,chúngtahàilòngvớisựđểchonhữnggìđượcgiảngdạytrongtrườngđượcchấpnhậnvớisựtincậy,nhưngchúngtabiếtrằngconđườngđểcóđượcmộtniềmtincánhânvẫnmởrộngđó.

Chúngtahãycùngcốgắngápdụngnhữngthửnghiệmcùngvớinhữnggiáolýcủatôngiáo.Khichúngtahỏinhữngtuyênxưngcủahọđểtintưởngđãđượcthànhlậptrênnhữnggì,chúngtađượcđápứngvớibacâutrảlời,đángchúýlàchúngđãhàihòavớinhaurấttệhại.

Thứnhất,nhữnggiáolýnàyxứngđángđượctintưởngbởivìchúngđãđượctổtiênnguyênthủycủachúngtatintưởng;thứhai,chúngtasởhữunhữngbằngchứngvốnchúngđãđượctruyềnlạichođếnchúngtatừcùngmộtthờinguyênthủyấy;vàthứba,cấmtuyệtkhôngđượcphépnêulêncâuhỏivềgiátrịxácthựccủachúnggìhếttấtcả.Trongnhữngthờitrướcđây,bấtcứgìquátựtinnhưthếđãđượcnhữnghìnhphạtkhốchạiđếnthăm,vàthậmchíxãhộingàynaynhìntránhđiquamộtbên,trướcbấtkỳnỗlựcnàonhữngcâuhỏilạiđượcnêulênmộtlầnnữa.

Điểmthứbanàycamđoangâyranghingờcủachúngtamạnhnhất.Saucùng,mộtcấmđoángiốngnhưthếnàychỉcóthểđượcmộtlýdo–rằngxãhộiýthứcrấtrõvềsựbấttrắccủanhữngtuyênxưngnóđãđòihởivớitưcáchđạidiệnchonhữnglýthuyếttôngiáocủanó.Nếukhôngthế,chắcchắnnósẽrấtsẵnsàngđặtnhữngdữliệucầnthiếtvàotaybấtcứailàngườimuốnđiđếnxáctín.Điềunàyđãlànhưvậy,nêncómộtcảmgiáckhôngtintưởngvốnthậtkhólắngxuốngkhichúngtabướcquaxemxéthaicơsởbằngchứngkhác.

Chúngtaphảitinbởivìôngcha[44]củachúngtađãtintưởng.Nhưngnhữngtổtiênnàycủachúngtađãcóhiểu-biếtlạicòníthơnrấtnhiềusovớichúngta.Họđãtinvàonhữngđiềungàynaychúngtacóthểkhôngthểnàochấpnhận;vàcókhảnăngxảyravớichúngtarằngnhữnggiáolýtôngiáocóthểcũngthuộcvềloạiđó.Họđãđểlạichochúngtanhữngbằngchứngchépxuốngtrongnhữngvănbảnvốnchúngphảiinnặngmọidấuhiệucủasựkhôngđángtincậy.

Chúngcóđầyrẫynhữngmâuthuẫn,nhữngsửađổivàgiảtạo,xuyêntạc,vàchỗnàochúngnóiđếnxácnhậnnhữngsựkiện,nhữngsựkiệnlàkhôngchứngthựcđược.Khôngcógiúpđượcgìnhiềucholắmđểcókhẳngđịnhrằngnhữnglờinhữngchữcủachúng,hoặcthậmchíchỉkểnộidungcủachúng,làbắtnguồntừsựmặckhảilinhthiêngcủaGót,vìsựkhẳngđịnhnàytựbảnthânnólàmộttrongnhữnggiáolýđangđượckiểmtratínhxácthực,vàkhôngcótuyênbốnàolạicóthểlàmộtbằngchứngcủachínhnó.

Thếnên,chúngtađiđếnduychỉmộtkếtluậnlàtấtcảthôngtinđượcnhữngtàisảnvănhóacủachúngtacungcấp,nóđíchxáclànhữngyếutốvốnchúngcóthểcótầmquantrọnglớnlaonhấtđốivớichúngtavànócócôngviệcgiảiquyếtnhữngcâuđốkhúcmắcbíhiểmcủavũtrụ,vàcủahoàgiảichúngtavớinhữngđaukhổcủađờisống-nóđíchxáclànhữngyếutốnàyvốnchúngnếunhưcómộtgiátrịxácthựcnàothìchúnglàcóítnhất.Chúngtakhôngcóthểnàođẩychúngtatớichấpnhậnngaycảbấtcứđiềugìdùđiềuấycóítquantâmvớichúngtađếnbaonhiêuđinữa,nhưsựkiệncávoisinhconthayvìsinhtrứng,nếunhưđiềunàyđãkhôngcókhảnăngcóchứngminhtốthơnthế.

Tìnhtrạngnàycủasựviệctrongtựthânnólàmộtvấnđềtâmlýrấtđángchúý.Vàhãyđừngđểchomộtainghĩrằngnhữnggìtôiđãnóivềviệcsựkhôngthểnàochứngminhchođượcsựthậtcủagiáolýtôngiáochứađựngbấtcứmộtđiềugìmớimẻ.Nóđãđượccảmnhậnởtấtcảmọithời-chắcchắn,cũngvớinhữngtiềnnhânđãđểlạichochúngtanhữngdisảnnày.Nhiềungườitrongsốhọcóthểđãnuôidưỡngcùngnhữngnghingờnhưcủachúngta,nhưngáplựcvớihọđãquámạnhkhôngchohọdámthốtchúngrathànhlời.Vàbởivìsauđócóvôsốngườiđãbịdàyvòbởinhữngnghingờtươngtự,vàđãcốgắngđènénchúng,bởivìhọnghĩrằngnhiệmvụcủahọlàphảitin,nhiềunhữngtríthứclỗilạcđãtuyệtvọng,đaukhổđãngãgụctrongxungđộtnày,vànhiềunhữngnhânvậtđãbịtàntậtvìnhữngthỏahiệpmàvớichúnghọđãcốgắngtìmmộtcáchthoátrakhỏi.

Nếutấtcảnhữngbằngchứngđưarachotínhxácthựccủanhữnglờidạytôngiáobắtnguồntrongquákhứ,nólàtựnhiênđểnhìnchungquanhvàxemliệuhiệntại,vốndễdànghơnđểtạothànhnhữngphánđoán, hiện tại cũng có thểkhông cókhảnăng cungcấpbằng chứng thuộc cùng loại.Nếuqua cáchnàychúngtacóthểthànhcôngtrongkhaiquangthậmchímộtphầnduynhấtcủahệthốngtôngiáochohếtnghingờ,toànbộcủanósẽlấythêmđượctínnhiệmvôcùnglớnlao.

Nhữngcách tiếnhànhcủanhữngngười theo thuyếtduy linh [45]gặpchúng taởđiểmnày,họđượcthuyếtphụcvềsựtồntạicủalinhhồncánhânvàhọtìmcáchchứngminhchochúngtahếtnghingờvềsựthậtcủamộthọcthuyếttôngiáonày.Đángtiếcthaylàhọkhôngthểthànhcôngtrongviệcbácbỏmộtsựkiệnlàsựxuấthiệnvànhữngphátbiểucủanhữnglinhhồncủahọchỉlànhữngsảnphẩmcủahoạtđộngnãothứccủachínhhọ.

Họđãgọihồncủanhữngconngườivĩđạinhấtvàcủanhữngnhàtưtưởngnổitiếngnhất,nhưngtấtcảnhữngtuyênbốvàthôngtinmàhọđãnhậnđượctừnhữngngườinàyđãrấtxuẩnngốcvàquáthảmhạivônghĩahếtsứcmàmộtngườikhôngthểtìmthấyđượcmộtđiềugìđángtincậytrongchúng,ngoạitrừkhảnăngcủanhữngtinhthầnđãtựthíchứngvớinhữngđámngườiđươngvâyquanhvốnlànhữngngườiđãgọihồnhọlên.

Bâygiờtôiphảiđềcậpđếnhaicốgắngđãđượcthựchiện-cảhaiđềutruyềnđạtấntượngcủanhữngnỗlựctrongtìnhhuốngtuyệtvọng-đểnétránhvấnđề.Mộtcốgắng,thuộcvềmộtbảnchấtbạolực,thìcổxưa;cốgắngkia là tinhtếvàhiệnđại.Cốgắngthứnhất làcái“Credoquiaabsurdum”[46]củanhữngngườibanđầuthànhlậphộiNhàthờ[47].Nóchủtrìrằngnhữnggiáolýtôngiáonằmngoàilĩnhvựcphánxétcủalýtrí–chúnglànằmtrênlýtrí.

Chân lýcủachúngphảiđượccảmnhận trongnội tâmthầmkín,vàchúngkhôngcầnphảiđược thấuhiểu.Nhưngcươnglĩnhnàychỉđángquantâmnhưlàmộttựthú.Xétnhưmộttuyênbốthẩmquyềnnókhôngcósứcmạnhbuộcchấpnhận.

Tôibịbuộcvàotintưởngtấtcảmọiphilýhaysaođây?Vànếukhôngthế,tạisaođặcbiệtđiềunày?Khôngcómộtkhángcáonàolênmộttòaánởtrêntoàáncủalýtrí.Nếusựthậtcủanhữnggiáolýtôn

giáolàphụthuộcvàomộtkinhnghiệmnộitâmvốnnólàmchứngchosựthậtđó,mộtngườilàmgìđâyvềviệcnhiềungườihọkhôngcókinhnghiệmhiếmhoinày?Mộtngườicóthểyêucầumỗingườisửdụngmónquàcủalýtrímàmỗingườisởhữu,nhưngngườitakhôngthểdựnglên,trêncơsởcủamộtđộngcơvốnchỉhiệnhữuvóimộtsốrấtnhỏ,mộtbổnphậnmàrốisẽđemápdụngchotấtcảmọingười.Nếumộtngườiđãđạtđượcmộtniềmtinkhônglaychuyểnvềthựctạichânthựccủanhữnghọcthuyếttôngiáotừmộttrạngtháixuấtthần,vốnđãxúcđộnganhtasâuxavôcùng,điềuđóvớinhữngngườikháccóýnghĩagìkhông?

Nỗlựcthứnhìlàmộtnỗlựcđượcthựchiệnbởinhữngtriếtlýcủa“Nếunhư”.Điềunàykhẳngđịnhrằnghoạtđộngtưtưởngcủachúngtabaogồmmộtsốlượnglớnnhữnggiảthuyếtmàkhôngcócăncứ,vàthậmchícònlàphilý,vốnchúngtahoàntoànnhậnthức.Chúngđượcgọilà“hưcấu”[48],nhưngvìnhiềulýdothựctếchúngtaphảicưxử“nếunhư”chúngtatinvàotrongnhữnghưcấunày.Đâylàtrườnghợpvớigiáolýtôngiáovìtầmquantrọngvôsongcủachúngđểduytrìxãhộiconngười[49].Dòngbiệnluậnnàykhôngphảilàxacáchkhácbiệtvới“Credoquiaabsurdum”.

Nhưngtôinghĩrằngđòihỏiđượcthựchiệnbởiluậnchứng“nếunhư”làmộtnhucầutrongđóchỉcómộtnhàtriếthọccóthểđưara.Mộtngườicósuynghĩkhôngbịảnhhưởngbởinhữnggiảđịnhcủatriếthọcsẽkhôngbaogiờcóthểchấpnhậnnó,trongquanđiểmcủamộtngườinhưthế,việcthừanhậnrằngđiềugìlàphilýhaymâuthuẫnvớilýtrílàkhôngđểlạigìđểnóithêmnữa.

Khôngthểmongđơiđượcởôngrằngđíchxáctronggiảiquyếtnhữnglợiíchquantrọngnhấtcủamình,ôngphảitừbỏnhữngđảmbảoôngđòihỏichotấtcảnhữnghoạtđộngbìnhthườngcủamình.Tôinhớđếnmộttrongnhữngcontôilàmộtđứađãđượcphânbiệtlúctuổicònrấtnhỏbớimộtsựthẳngthắnđơngiảnrõnétđặcthù.Khiđámtrẻconđãđượckểchonghemộtcâuchuyệnthầntiênvàđãlắngnghevớichúýsaymê,emnàysẽtiếnlênvàhỏi:“Đócóphảilàmộtchuyệncóthật?”Khinóivớinólàkhông,emsẽquaylưnglạivớimộtcáinhìnđầyvẻkhinhthường.Chúngtacóthểhyvọngrằngmọingườisẽsớmhànhxửtheocùngmộtcáchtươngtựđốivớinhữngcâuchuyệnthầntiêncủatôngiáo,bấtchấpnhữngbàochữacủa“nếunhư”.

Nhưnghiệnnayhọvẫncưxửkhákhácbiệt,vàtrongnhữngthờiquákhứ,nhữngýtưởngtôngiáo,mặcdùchúngrànhrànhthiếuxácthựckhôngthểchốicãiđược,chúngđãtácđộngảnhhưởngmạnhnhấtcóthểcóđượctrênloàingười.Đâylàmộtvấnđềtâmlýmớimẻ.Chúngtaphảitựhỏinhữngsứcmạnhbêntrongcủanhữnggiáolýnàynằmởchỗnào,vàchúngnhờvàotừnhữnggìmàcóđượchiệuquả,vốnđượcnhìnnhậnlàđộclậpvớisựkiểmsoátcủalýtrí.

VI

Tôinghĩrằngchúngtađãsửasoạnđầyđủchođườngđiđếnmộtcâutrảlờichocảhaicâuhỏinày.Nósẽđượctìmthấynếuchúngtachuyểnsựchúýcủachúngtavềnguồngốctâmlýcủanhữngýtưởngtôngiáo.Nhữngýtưởngtôngiáonày,chúngđượcđưaranhưnhữnggiáolý,chúngkhôngphảilànhữngkếttinhcủakinhnghiệm,hoặckếtquảsaucùngcủasuynghĩ:chúnglànhữngảotưởng,nhữngthựchiệncủanhữngmongmuốnlâuđờinhất,mạnhnhấtvàcấpthiếtnhấtcủanhânloại.Bímậtvềsứcmạnhcủachúngnằmtrongsứcmạnhcủanhữngmongmuốnnày.

LêDọnBàndịchChúthích:[1]Cácchúthíchtrongbàinếucòntrongngoặcvuông[…]làcủabảntiếngAnh.Tôitạmgiữlại.Thí

dụ:[Xemchúthíchcủangườibiêntập,p.4.]Cácchúthíchcònlạilàcủatôi–chắcchắnkhôngthểtránhđượcsailầm–hướngđếnmộtđộcgiảphổ

thông,ngườiViệt.Khôngnhấtthiếtphảiamhiểutâmlýhọchaytriếthọc.TôisẽlầnlượtdịchbatậpTươnglaicủamộtẢotưởng,VănminhvànhữngBấtmãntừnó,EgovàId

–Sauđó,ítnhấtmớicóthểgiớithiệuFreudchỉvềtôngiáomàthôi,vàcóthểnóidămđiềuvềFreudcùngtâmlýhọcPhậtgiáo.

Vàcũngđểsauđócóthểgiảithíchconđường“giácngộ”củatưtưởngphươngTây,đitừNietzscheGodisdead,quaFreudTheFutureofanIllusion,RồiRussellWhyIamnotaChristian,chođếnrấtgầnđâyRichardDawkinsvớiTheGodDelusion.MộtchặngđườngtừIllusionđếnDelusion–từcái“giả”khôngthật,đếnkhẳngđịnhmạnhmẽhơn–cái“sailầmlừadối”taihại.

[2]KulturundZivilisation”–trongnguyênbảnFreuddùngtừ“Kultur”.Từnàycókhidịchlà“vănhóa”cókhidịchlà“vănminh”,tùyngữcảnh.

Chúngtavẫnhiểuvàphânbiệtthôngthường-Vănhóalàmộthệthốngnhữngtintưởngchung,cácgiátrị,phongtục,cáchứngxử,vànhữngtạotác(từkhícụđếnthơca,âmnhạc,...)màcácthànhviêncủamộtxãhộisửdụngđểứngphóvớinhauvàvớithếgiớicủahọ,vàchúngđượctruyềntừthếhệnàysangthếhệsauchủyếuquagiáodục.

Vănminhlàtrạngtháicủamộtxãhộiđãpháttriểnphứctạpvềvănhoá,kỹthuậtvàtổchức;cócácđôthị,tầnglớpxãhội,vàchínhphủ,trongđóconngườicónhữnghiểubiếtvàkỹthuậtkhaitháctàinguyênthiênnhiên.Hiểutheonghĩanày,vănhóachỉlàmộtkhíacạnhcủavănminh.Vàcóthểcóvănhóatồntạimàkhôngcóvănminh,nhưngmộtnềnvănminhkhôngthểtồntạimàkhôngcóvănhóa.Ngoàira,mộtnềnvănminhcóthểbaogồmnhiềuhơnlàmộtvănhóa.

Vănminhlàmộtkháiniệmtíchcực,tĩnhtừ“vănminh”đượchiểunhưcóvănhoá,giáodụcvàcóxãhộihoànchỉnhtrậttự.Đâylàmộttừcổ“civis”chỉmộtcôngdânLamã,mộtthànhviêntựdocủaxãhộiLamãtrongcácxãhộicaiquảnbởicácchínhphủcủađếquốcnày.(ChúngtadùngtừnàytheongườiNhật(hayTàu)dịchtừcivilization,nhưngđừngquênnghĩacủanókhôngởtrongvănhayminhcủatiếngTàu!Đừng tìmcáchgiảnggiảivăn làgì,minh làgì, rồivănminh làgì,ởđâykhông làchỗcủacácôngđồTàu!).

Đốinghịchvớivănminhlà“dãman”–nghĩacủatừnàylàmộttừgốcHylạp–“barbaros”–đầutiênchỉnhữngaikhôngnóitiếngHylạp,vớingườiGreek,tiếngkhôngGreek,nghenhư“bar-bar-bar”!Nguyênthuỷcũngđãcóýtiêucực,nhữngaikhônglàdânGreek,cácnhàtưtưởngHylạpthờicổđạiđềuđồngýlàhọchỉđánglàmnôlệtrongxãhội.ĐếnthếkỷXIX,cácnhànhânloạihọc–dùngtừ“dãman”–đểđốilậpvớivănminh–chỉnhữngxãhộicònchưapháttriển,haychỉtìnhtrạngpháttriểntrongnhữngthờibanđầucủanhânloại.ThídụEngelsdùngtừ“barbarism”đểchỉthờikỳconngườibắtđầuhọccáchnuôigiasúc,thựchànhcanhnông,còn“civilization”làthờikỳpháttriểnkỹnghệvàmỹthuậttiếpsauđó.

TrongcáinhìncủaFreud,ôngbỏnhữngtínhchấtcụcbộđịaphươngcủavănhóa,mởrộngnóvàđặt

nógầnđồngnghĩavớivănminh,ôngcũnggạtbỏsựphânbiệtthôngthường,vẫnchovănminhlàvậtchất,cònvănhóalàphivậtchất.Nhưgiảithíchtrên,Freudxemvănminhlàgiữaconngườivớithiênnhiên,cònvănhóalàgiữaconngườivớixãhội,vớinhữngconngườikhác.Chúngđềulàhaiphươngdiệncủacùngmộttươngquan–conngườivànhữnggìkhôngphảilànó–conngườivàkhông-conngười–ngãvàphingãcùngphi-nhân–đồngloạihaythiênnhiên.

ĐọcFreud,khôngthểkhôngtránhđượccáinhìncủaôngvềconngười-đólàmộtconthúhoang,sốngbằngnhữngbảnnăng,chúngtagọilànhữngthútính,nhữnggìlànhântínhđếnsau,khikếthợpthànhcộngđồng,xãhội.Conthúngườiđóđơnđộctrướcthiênnhiênnênđãquầntụtạolậpnhữngxãhội,bớtđượcnhữnggánhnặngtừthiênnhiênphi-nhân,nhưnglạigánhthêmnhữngnhọcnhằntừthanhân,nhữngtổchức,địnhchế,nghithức,khuônphép.

Nhântínhkhôngthaythếthútính,chỉđẩynóxuốngdưới,đànápnó.Thếnênnóluônluônnổiloạn,cảngoàixãhộilịchsử,lẫnbêntrongtừngcánhân.Từấuthơđếntrưởngthành,thếgiớinộitâmlàthếgiớigiôngbão,nóitheoFreudtrongbàinày,thếgiớibêntrongmỗingườicũngđầynhữngđộngđất,lũlụt,sónggiónhưngoàithiênnhiên,chúngtacóthểthêmcảthèmkhátnhữnggìkhôngđượcxãhộichophép,dâmloạn,chémgiết-“giếtngườitrongmộng”-thùhận-“còntìnhđâunữalàthùđấythôi”

-Thếgiớibêntrongconngười,cáithếgiớinộitâmmàFreudđãlàngườitiênphongởphươngTâymởđườngchínhthứcthămdò,đãvẽramôthứctâmlývớiýthức, tiền-ýthức,vàvôthức,...nhắcsau.NhìnnhưthếsẽhiểutạisaoFreudluônnóitới“tháiđộthùnghịchcủaconngườicánhânvớivănminh”.

Nhưthế,ởđầuthếkỷXX,Freuddùngtừvănminhmộtcáchrộngrãi,đồngnghĩavớitừvănhoá,trongýhướngnhânloại–chỉvềnhữngthựchành,lốisống,tintưởngvànhữngkhícụvậtchấthaysảnphẩmmỹthuật(thídụtranh,tượng)–tấtcảcóthểxácđịnhmộttậpthể,mộttậphợplớnhaynhỏ(đơnvịvănhoá)gồmnhữngconngườithườngcòntrongtìnhtrạngđồngchủng.Dođóchúngtanóiđếnmộtvănminhhayvănhoácủamộtbộlạcsốngởmộtvùngnúihẻolánh,hayvănminhcủamộtsắcdântrongvùngAmazoncònởthờiđồđá,haycũngcókhi“vănminh”chỉtoànnhânloại,nhưkhichúngtathườngnói–mộtngàynàođó“chiếntranhnguyêntửsẽhuỷhoạinềnvănminh”.

Thập niên trước, khi chiến tranh lạnh giữa hai khối Nga và Mỹ vừa chấm dứt, một tác giả S.Huntingtontạodưluậnồnàovìôngnhắcnhở–xungđộtcủanhânloạikhôngchấmdứtđâu–lầnnàynósẽxuấthiệntrongdạngkhác,đólà“xungđộtgiữanhữngnềnvănminh”(clashofcivilization)–theoông,đólà các vănminh: phươngTây,NamMỹLatin, châuPhi da đen, Islamic (Trungđôngvà bắcPhi),Tàu(Sinic),Ấn(Hindu),ĐôngâutheođạoOrthodox(cóNga),Phậtgiáo(Burma-Thai-Lao-Khmer)vàNhật.

Tôinhắcđểchứngminh,chođếnnay,vẫncótácgiảdùngvănminhvàvănhoánhưđồngnghĩa–nhưFreudđươngdùng trong tậpsáchnày.Mặcdù, tậpsáchvàýkiếncủaHuntingtonkhôngcógiá trịkinhđiển,lâudài,nhưngcứgiảđịnhnhưđólàmộtcáchphânchiacáckhuvựcvănminhchobảnđồnhânloạitrongthếkỷnày.Chúngtathấysựphânbiệtcủaôngchínhyếudựatrênnhữnggìchúngtagọilàvănhóa;vìôngxếpAustralia/NZealandvớiphươngtây(Western)-nhưngởphươngTây,ôngxếpbắcMỹvớiTâyÂu,cònnamMỹLatinđứngriêng.

ỞChâuÁ-nướcNhật-đãhọcrấtnhiềutừTàu,bắtđầuquaHàn-nhưngnayđứngngangriêngbiệt,trongkhiHànvàViệtvẫnbịxemlànhữngvệtinhcủavănminh,vănhóaTàu.CácquốcgiaBurma-Thai-Lao-Khmer-theovănminhPhậtgiáoNamphương-dùtừẤnmàra-nhưngvẫnđộclậpvềvănhóa,cóvănminhriêng.RanhgiớicủaHuntingtontuygọilàvănminh,nhưngthựcralàvănhóa,vàchủyếulàtôngiáo,chothấyquanđiểmcủaFreudvẫncònđượcsửdụng.Vềphầnchúngta,nhữngđiềunàyđánglàmchúngtasuynghĩ.Chúngtakhôngđặtnặngvàquantâmsâuxavớisựđộclậpvănhóa.Đặcbiệtlàtôngiáo,tínngưỡng.

ĐộclậpsaumộtnghìnnămbịTàuđôhộ,hơnmộtnghìnnămsau,chođếnnay,chúngtavẫnchưarũsạchđượcnhữngnôlệvănhoátừphươngBắc.Từhaibathếkỷtrước,chúngtangãgụctrướcphươngTây,khihọđixâmlăngkhắpthếgiới.ChủnghĩathựcdânphươngTây,trongnộidungcóphầnkhôngnhỏcủađạoKitô.Chúngtađãlấyxươngmáutrảlạimốithùcủathànhbịphá,cửabiểnbịchiếm,anhhùnghào

kiệtbịbắtgiết.Nhưng cònnhững tôngiáo tàn độcđến từ cữngbức, những tín ngưỡngmê tín đến từ áp đặt, tuyên

truyềntinhxảo,vàvănhoáđầychiarẽ,vọngngoại,phinhânvẫnởlại,chúngtavẫnchưaýthứcđượcrằngchúngcầnphảiđánhgiálại,xemxétvàtẩyrửachotươnglaidântộc.Đểthôikhôngcònsinhsảnthêmnhữngkẻlạcloàiđòi“tổquốcănnăn”vì“tổquốc”đãcólầnđốixửtệhạivớimộtlớpngườimêtín,mùquáng,bámvàomộttôngiáođánhlừa,trongquákhứlịchsửthựcdân,đãbịlợidụng,nênđã“ngâythơ” trắng trợn phản quốc. Đã là những “Tả” đáng thương đứng bên cạnh “Tây”đáng ghét, nên thànhnguyềnrủađángghét,nênđãlàđốitượngcủanhữngvănthânyêunước,lúcấyđòi“bìnhTâysátTả”.

[3]Tháiđộthùnghịchcủaconngườicánhânvớivănminhđángmộtvaitròlớntrongnhữngphầnđầucủatácphẩmnày.Freudđãtrởlạivớivấnđềvàbànluậnnóđầyđủhơnhainămsau,trongtácphẩmsaucủaôngCivilizationanditsDiscontents(1930a).

[4][“Masse.”TheGermanwordhasaverywidemeaning.Itistranslated“group”forspecialreasonsin Freud”s Group Psychology (1921c). See Standard Ed., 18, 69 n. Here “mass” seems moreappropriate.]

[5]bảndịchtiếngPháp–“éteindrelesdeuxcaracteresdesfouleshumainnes”.[6][See,however,someremarksinChapterVofCivilizationanditsDiscontents(1930a),p.112ff.

below,andattwopointsinWhyWar?(1933b)andalongdiscussioninthelastoftheNewIntroductoryLectures(1933a).]

[7]Instinct[8]Frustration[9]prohibition[10]privation[11]neurotics[12]Chúngtađềubiếtlàkhôngđúng–trongchiếntranhViệtMỹvừaqua,córấtnhiềutrườnghợpcác

línhviễnchinhMỹtựthúnhậnđãphạmnhữnghìnhthứcănthịtngười,nạnnhânlàcácchiếnsĩngườiViệtthấtthế.

[13]TrongxãhộiphươngTây,nạnloạnluântuybịcấmđoánrấtmạnhmẽ,nhưngvẫnkhônghết.Ngàynay,nhữngtrườnghợp“sexualabuse”củachamẹvớiconcáivẫnkhôngphảilàkhôngphổthông,thườnggâydưluậnnhấtlàchavớicontrai.MộtngườikhôngthểkhôngđặtcâuhỏikhiquyểnsáchđượcxemnhưcẩmnangchođạođứccủaphươngTâylàquyểnkinhThánh,trongđónhannhảnnhữngchuyệnloạnluânđủloại.

[14]superego–cùngvới“ego”và“id”–lànhữngtừcủaFreud,nayđãthànhrấtphổthông,thâmnhậpsâurộngvàomọiphươngdiệncủađờisố,thànhnộidungcủafolkcutureởxahộiÂuMỹ.

Ego:từtrongtiếngAnhđểdịchFreud“dasIch”,haycòndịchlà“theI.”Mộttrongbaphầncủatâmthần(psyche),đâylàphầnđươngđầuvớithựctạibênngoài.Id:dịchtừ“dasEs”,hay“theIt.”Phầnnàychịu trách nhiệm với những thúc dục bản năng và hoàn toàn vô thức. Superego: dịch từ“Über-Ich”,hay“over-I.”Superegođạidiệnchonhữngquiluậtxãhộiđượccánhânvàchủquanhóa,nửavôthức,nửahữuthức;đâylàphầnbắttôntrọngluậtlệ,phéptắc,…vàápđặtmặccảmtộilỗi.

Cái-Ta-Lýtưởnghaysuperegođóngvaiquantòa,tựphêbình,mộtthứtươngtựnhưlươngtâm,đólàtíchthànhvàkếtquảcủanhữnggiátrịphổthôngtiếpthụ,họchỏiđượctừgiáodụcgiađìnhvàxãhội,quatôngiáo,chamẹvànhàtrường.“Id”làcái-Đó,mộtcáiTa-bảnnăng,hammuốníchkỷ.Id(wilddesires-innatedrives,now)vàSuperEgo(ideal)cùngtácđộngtrênEgo(real)-vìnhữngvaitròđốinghịchgiữaIdvàSuperEgo,nênEgohiếmkhiđượcquânbình,nhưngluônluônởtrongtrạngtháimâuthuẫncủanhữngdằngco,phânvân,tranhchấp,vàđầydồnnén,uẩnức,khủnghoảngnộitâm,tạothànhnhữnghiệntượngthaythế,haythănghoa.ĐâylàmộtmôhìnhcủaFreudvềnhâncách(personality).

Ôngcònmộtmôhìnhquenthuộckhác,trongmôhìnhnày,dựatrênmứcđộýthức,Freudchianãothứccánhânvàothànhbalĩnhvực:ýthức,tiền-ýthức,vàvôthức,tôitạmgọiởđâylà:cáibiếtsốngđộng,cái

biếtkhôngsốngđộng,vàcáikhông-biếtnhưngsốngđộng.Phầnvôthức-cáikhông-biếtnhưngsốngđộng–làcốnghiếnmớilạcủaôngvớitâmlýhọcphương

Tây,lầnđầutiênconngườinhìnvàonộitâm,thấynhữnghốsâuthẳm–từđótácđộngđờisốngchínhmình–nhưngkhôngrõhìnhdạngcủachúngrasao.Vàđángsợhơn,làcólẽchínhtựthânmìnhcũng,ítnhấtđã,khôngmuốnbiếtchúnglànhữnggì,vìchínhmìnhđãcóphầntựchônvùichúngdướisâuthẳmđó.Baonhiêulầntrongđờichúngtamuốnchôndấu,muốnquênđi,muốntựdốimình,tingiảlàmthậtđểsốngcòn.

Mộthìnhảnhsốngđộngnhấtbiểutrưngchocảbalàmộtbăngsơnnổitrênbiển–phầnnổi,phầnchìmcònnhìnthấy,vàphầnchìmsâuxuốnghếttậnđáykhôngbaogiờnhìnthấy,khôngbiếtlớnrộngđếnđâu–phầnnổichỉlàmộtmẩucỏnconcủakhốibăngsơn.Nhưthế,băngsơnchuyểnđộng,trôinổilàtácđộngtừphầnđáy,phầnnổi(hữuthức)ởtrênnếuđemso–cóthểxemnhưhoàntoàn“vôcan”.

Nhữngego,superego,id,cùngnhữngýthức,tiền-ýthức,vôthứcnayđượcdùngvớinhữngnghĩarấtrộng rãi, đến mức hết sức lỏng lẻo; và người ta dùng chúng để nói về cái phần cũng còn rất lở mờ“psyche”; chúng không phải là những từ “khoa học” hay “tâm lý” nữa.Chúng thành nhữngmetaphor –nhữngẩndụ;vànhưthế,Freudđãđivàonghệthuật,tưtưởng,ngàycàngsâuvàovănhóadângian,vàvàovănchương,vàđólàchỗđứngđặcbiệtcủaông,cómộtkhônghaitronglịchsửkhoahọc,triếthọc.Chúngtasửdụngmôthứccủaông,nhưthếcáinhìncủachúngtavànhữnggìchúngtanhìnđượccũngchịuảnhhưởngcủacáikhuônnhìn,cáimôthứccủaFreud.

[15]Neurotic–neurosis[16]Narcissistic–khôngyêuaingoàimìnhvàhếtsứcmêđắmchínhmìnhnhưNarcissus–mộttrạng

tháitâmlýbấtthường.[17][Gf.,lấythídụ.“CreatviveWritersandDay-Dreaming”(1908e).][18]Humanization–từđôngsangtâyđằngsaunhữngsứcmạnhthiênnhiênđềulànhữngGót,thần,và

thườngkhoáckhuônmặtngười.Đâylà“nhânhoá”thiênnhiên.ThídụcụthếnhấtvàquenthuộcnhấtcólẽlàtrongKiều“MặcngườimưaSởmâyTần,Nhữngmình

nàobiếtcóxuân làgì” -hiện tượng thiênnhiênđượcnhânhóa:mâykéođếnphủnúi rồimưaxuống–thành“mâymưa”chỉchuyệnnamnữgiaophối–XakhỏiđấtHylạpvàđỉnhOlympia,chúngtacóchuyệnmộtôngvuaTàu,bịbệnh(ítnhấttheoFreud)-vuanướcSởđichơiởđầmVânMộng,mơthấycùngmộtngườicongáigiaohoan.Khitừbiệtvua,nàngnói:“ThiếplàthầnnữnúiVuSơn,buổisớmlàmmây,buổichiềulàmmưa”.

TrongđồngdaoViệt–hiệntượngthiênnhiên–lấythídụ-thôngthườngvàđơngiảnnhưmưavànằng-cũngđượcxemnhưcónguồntừnhữngtácnhânsiêunhiên:“Vừamưavừanắng,ôngCắngđánhnhau-bàCaurachữa,tínữalạimưa”

[19] dreamwork hay dreamwork (l’élaboration du rêve): the processes by which the unconsciousmindaltersthemanifestcontentofdreamsinordertoconcealtheirrealmeaningfromthedreamer.

[20] [Đây đã là một giấc mộng thực xảy ra của Freud, trình bày trong Chương VI (G) của TheInterpretationofDreams(1900a).StandardEd.,5,454-5.]

[21][Xemsection6củabàiluậnthuyếtthứtưtrongToteemandTaboo(1912-13),StandardEd.,13,146ff]

[22]phylogenetic–tiếntrìnhcácsựkiệnliênquanđếnsựtiếnhóacủamộtloài,giống.khácvớicủacánhânlàontogeny

[23]exorcist:trừtàtrụcquỉ-theexpulsionorattemptedexpulsionofanevilspiritfromapersonorplace.

[24]Displacement:theunconscioustransferofanintenseemotionfromitsoriginalobjecttoanotherone.

[25]Miracles[26]Tronglĩnhvựcthứba–cácvịGót,rồisaunàychỉcònlạimộtvịGóttheocáctôngiáoAbraham

(điđôivớisựthốngnhất,hợpnhấtcácbộlạccócácGótkhácnhau–naythànhmộtquốcgia–nênchỉcần

mộtGótđểthờphụngchotiện,vàgiữsựthốngnhất–thếnênsựhìnhthànhcủamộtGót,tươngứngvớinhững(12/10)bộlạccủaIsraelhợpnhấtởvùngCanaanvớiSolomon–haysựhợpnhấtpháttriểncủađếquốcLamãvềsaunàyvớiConstantine)–

Gótnhưthếkhởiđilàhìnhảnhcủamộtkẻthưởngphạtvềđứchạnhvàtộilỗi.rồithànhkẻcầmchầu,giữnhịpcholuânlý,cươngthườngkhixãhộitừtrạngtháithịtộc,bộlạcmởrathànhnhữngxãhộiđôngđảolớnrộngphứctạp,rồicùngvớitâmlýconngườingàycàngpháttriển,Gótmangnhữngtínhchấtsiêuhìnhtrừutượngkhácnhau,đểđápứngvớisựthayđổicủanhậnthứcconngười.Nhưngkhởiđilàhìnhảnhngườicha,bảobọcvàthưởngphạt.

Quanniệmđạođứcdựatrênthưởngphạtlàquanniệmrấtấutrĩvàsơđẳngnhất,khởiđitừtâmlýtrẻcon,cũng làkhởiđivãvẫnmãicòn lạinhư làyếu tínhcủađạođức trongcác tôngiáoAbraham,nhưFreudđãthảnnhiênchỉra–vàtheođóGót–ngườichatrướckiacủađứatrẻnhânloại–trướckiavẫnchoroichobánh,naythànhchaởtrêntrờicaokiacủanhânloại–choquàthiênđườngvàroiđịangục,dùthayđổinhưngchỉlànhữnghìnhthứclàđượclàmlớnrộng,nhưngkháiniệmcơbảnvẫnlàkháiniệmmộtôngbốlúchiềnlúcdữ-thưởngphạtđámconcái,chỉmởquyển“sáchtốt”(kinhThánh)đọcvàitranglàthấyngaymộtôngbố,hayđúnghơnmộtôngtrưởngtộcvùngTrungĐông,trọngnam,khinhnữ,đathênếukhôngnóilàđadâm,thiệnáctùytiện,vàrấtmêtínvàdịđoan.

[27]Thídụ-mườiđiềurănhếtsứctầmthườngvềluânlýchongườiDothái–MoisenóilàdoGótbanchohọ.

[28]nguyênvăn“SowirdeinSchatzvonVorstellungengeschaffen,geborenausdemBedürfnis,diemenschliche Hilflosigkeit erträglich zu machen, erbaut aus dem Material der Erinnerungen an dieHilflosigkeitdereigenenundderKindheitdesMenschengeschlechts”.

BảntiếngPhápcũngtheosáthơn“untrésord’idées,nédubesoin…”[29]Gist[30]Providence:sựbảobọccủaGóthaythiênnhiên(trờisinhvoisinhcỏ)–cũngchỉmộtGótnàođó

–thaythếchosứcmạnhthiênnhiên–bảobọcchúngta.Nhìn theoDarwinism, không phải “trời sinh trời dưỡng” nhưng chúng ta đã thay đổi cho hợp với

“trời”,nhữngaikhôngthếđãchếttừbaođờirồi,chúngtalànhữngkẻsốngsót,haylàconcáicủanhữngthếhệngườiđãsốngsót,đãthayđổi“ứnghợp”với“trời”(tựnhiên)nênvầnđược“trờidưỡng”.

Vậynếucómangơnai,chínhlàtổtiên,dònggiốngcủachínhmình,nhữngngườiđãtranhđấuvớilũlụtvùngchâuthổsôngHồng,chẳnghạn,đãdựngnhàsàn,đãtrồnglúanướcmiềnThủytinhthấp,lúanếpmiềnSơntinhcao,..đểởđểăn,vàsốngcòn,…đãgiữsựsốngvàcôngthứcchosựsốngtạohìnhnênxươngthịtvàpháttriển,tồntại(DNA)rồitruyềnmãikhôngdứtxuốngđếntậnchúngta.

KhôngcóGótnàotừsamạcTrungĐông,sảnphẩmmơtưởngtừtrítuệấutrĩcủađámdâncònsốngđờibộlạcmôngmuội,lúcấycólẽcònởhangđá,ănlúamì,sốnglangthang,(mộttrongnhữngbănkhoăncủahọlàkhôngbiếtlàmsaogiữchophânmìnhthảirađừnglẫnvớithứcăn-S.Harris.SựHysinhLýtrí).Gótphátsinhtừđámdânlúccònmandãấykhôngcóthểnàobảobọc,cứutrợnhữngngườiđươngthờiởmãitậnphươngĐông,lànhữngtổtiênchúngta,màchínhhọ-hayGótcủahọcũngthế-cũngkhôngthểnàobiếttới,haycóbiếtcũngkhôngthèmhaycóthểđoáihoàiđếnđược.

NgaycảGótcủahọ-dânDothái-“Yahweh”cũngkhônggiúphọgiữđượcmảnhđấthứa,chịuhainghìnnămlưuvongnôlệ,khổảichođếnnayvẫnchưayên.Vẫnkhônghọcđượcbàihọcthươngyêu-khinắmđượcquyềnlực,họcũngđộcác,thamlam,tàntệvớinhữngngườianhemyếuđuối(kháctôngiáo)sốngcùngtrênmộtmảnhđất-tàntệcònkhôngkémgìnhữngtàntệchínhhọđãhứngchịutrongqúakhứbịkỳthịởchâuÂu.ĐọclịchsửcủađámdânđượcGótchọnriêngđó-vànhìntheocáinhìntôngiáo-thờGótcủaAbrahamđó-khôngthấymộthyvọngnàochotươnglailoàingười.

[31]Freudnóivềdântộcông–chúngtacóthểxemdânDotháilàdântộcđãlàmmột“cáchmạng”trongthựchànhtôngiáo–ởgiữanhữngdântộcTrungđôngvàHylạp,vàcảchínhhọ,vốncórấtnhiềuGót,họđãchuyểntừnhiềuGótsangđộcthần–mộtGót–vàtựnhậnmìnhlà“TheChosenPeople”–dân

tộcduynhấtcó“thỏaước”vớiGótvàđượcGótriêngchọn.ThỏaướccủadânDotháivớiGót(sauđạoKitômởrộngralà“nhânloại”vớiGót”-vìlýdotuyên

truyền)bắtđầuvớiôngtổdânnàylàAbraham,sauđólạilàmmớivớiconcháuônglàIsaac,Jacob,cuốicùngMosesthêmvào10điềurăn.TấtcảchỉlàgiữadânJewishvớiGótcủahọ,vịnàycó“bídanh”là“Yahweh”.

Rấtcơbảnvàđơngiản,dânDotháinguyệntuânphụcchỉmộtGót,theo10điềurăn,Godđồngýsẽthươngyêubảobọchọ,giúphọchiếnthắngnhữngkẻthùcủahọ,họlàdântộcđượcchọnriêngvàđượcướchẹnchovùngđấtHứa–tứclàvùngCanaan–(Promisedland&chosenpeople).

Freudcógiảithíchcủariêngôngvềsựxuấthiệnkháiniệmtôngiáođộcthần–ýtưởngchỉcómộtGótduynhất-trongnghiêncứucuốicùngvềtôngiáocủaônglàMosesandMonotheism(1939).

[32]Chúngtathấynhữngđiềubuồncườinhưtrênvẫntáidiễn,ngaycảtrongnhữngngườiViệttrênđấtViệt,muốnlàmconriêng,conngoan,muốnlàmconđặcbiệtcủaGót,dângđấtnướcchoGót,chomẹGót.,…

Ởđây,chỉnóivềmộtđiềulà–nguồngốccủachiếntranh,bấthòalàtừđâymàra.Ngoàikháiniệmtrong/ngoàivớinhữngngườikháctôngiáo, trongcáctôngiáođộcthần,còntranhdànhnhauđịavịconriêng,concưng,..aiđúng“ýcha”aisai“ýcha”,nênanhemmộtnhàđánhgiếtnhauthảmkhốccònhơnvớingườingoài.Thếnên,khôngphảicùngthờmộtGótthìthôikhôngcònđánhnhaunữa,nhưnglạicònđánhnhautohơn.NhưtrongnhữngcuộcchiếngiữaTinlànhvàCatôthờiPhụchưng,ởchâuÂu.

[33][Freudđãtiếpnhậncùngmộtphươngpháptrìnhbàytrongbànluậnmớicủaôngvềphântâmvớinguwoifkhôngchuyênmôn–layanalysis(1926e)vàmặcdùtrongnhữngtrườnghợpcóphầnkhácbiệt,mộtphầntưthếkỷtrướcđótrongnhữngvănbảnnghiêncứucủaông“ScreenMemories”(1899a)]

[34]Divinerelevation:mộtthầnlinhnàođóchobiếtmìnhcóvớimộtngườinàođóbằngmộtcáchriêngtư–hiểutheonghĩa-chỉduyngườiđónhậnbiếtđược“thôngđiệp”–Sựbiểuhiệnvềthầnlinhhaychânlýnhưthếcóhaitínhchất:riêngtưvàhuyềnbí(manifestationofdivinewillortruth).

[35]VậtTổvàĐiềuCấmKỵ:Gồmbốn tiểu luậnđầu tiênđượcFreudcôngbố trên tạpchí Imago(1912-1913)trongđótrìnhbàysựsửdụngcácứngdụngcủaphântâmhọcvàonhânchủnghọc,khảocổhọc,vànghiêncứutôngiáo.Bốnbàitiểuluận:TheHorrorofIncest;TabooandEmotionalAmbivalence;Animism,MagicandtheOmnipotenceofThoughts;andTheReturnofTotemisminChildhood.

[36]“Dieuestunpèreexalté,lanostalgiedupèreestlaracinedubesoinreligieux”.[37]Totemism:Hệtintưởngtôtem:Mộttintưởngphổbiếncòntìmthấytrongcácbộlạcdânbảnxứ

bắcMỹvàchâuĐạidươngởđầuthếkỷtrước.Dânchúngtrongcácbộlạcnàytinrằngthịtộccủaminhcónguồngốctừmộtđộngvật,khácnhautùybộlạc.Convậtnàylàvật-tổ,biểutượngchobộlạchaynhữngthịtộctônthờnó,vànótrởthànhsứcmạnhđặcbiệtbảovệchothịtộc.

Freudtinrằngnhữngtintưởngcủatụcthờvậttổthườngđượcliênkếtvớimộtnghilễcộngđồngxảyrahàngnăm,đặcbiệttrongđóconvậtthuộcloàivậttổbịđemragiếtvàănthịt,nhưnggiếthạivàănthịtnóbịcấmvàocácthờiđiểmkháctrongnăm.Đâylàdịp“phálệ”duynhấtđốivớivậttổ–cũngcónhững“phálệ”khácđikèm,tùybộlạc.

[38][XemnhữngbàiluậnvăncủaFreudvềnarcisím(1914c).StandardEd.,14][39]libido[40][TừcuốichươngIII,p.20.][41][TêngọitheotiếngĐứccủahồConstance.][42][Điềunàyđãxảyranăm1904,khiFreudđãgầnnămmươi.Ôngđãviếtmộtkếttoántoànbộvề

giaiđoạnnày, trongmột lá thưngỏgửiRomainRolland,khoảngmườinămsaukhihoàn tất công trìnhchúngtađươngđọcnày–(1936a)]

[43][J.B.L.Foucault(1819-68)chứngminhchuyểnđộngngàyđêmcủaquảđấtbằngcáchdùngquảlắcđồnghồ,năm1851]

[44]FreudnóivềnhữngdântộcchâuÂu,vànhữngtôngiáotrongđónhậnAbrahamlàmtổ-vàthờ

mộtGót,cócáctêngọikhácnhau-đólàbatôngiáolớnphátsinhtừTrungĐông:Kitô,Islam,vàDo-thái.[45]Duylinh-唯靈–spiritualism-thuyếtduylinh[46][“Tôitinbởivìnóthìphilý”ĐiềunàyđượccholàcủaTertullian].[47]Credoquiaabsurdumest (Lat., 'Ibelievebecause it is absurd') cũngcòngọi lànghich lýhay

châmngôncủaTertullian.Nghĩađen,“tôitinbởivìnóthìphilý”:đólà,chínhsựkhôngthểcóđượccủamộtmệnhđềtrởthành(chủyếulàtrongthầnhọcKitô)làmộtthứđộnglựcchoniềmtinvàochínhnó.Chỉcócácmệnhđềtuyệtđốiphilýmớicósứchútnhưvậy(vớinhữngngườisùngđạo,haymêtín-càngphilýbaonhiêumàvẫncàngtin,càngchothấylòngmộđạomêtíncaovời!).

Sựhysinhtrítuệ(sacrificiumintellectus,thườngđượcnhắcbằngtiếngÝ,sacrifiziodell'intelletto)làmộtkháiniệmgắnvớisựsùngđạoKitô,đặcbiệtlàvớidòngJesuit.Đâylàđòihỏithứbađốivớinhữngngườitheodòngnày.Chúngtađứngngoài–dĩnhiêngọilàmêtín,cuồngtín.

Freudnêucâunàyđểnhắcmộtchiếnthuậttuyêntruyềncủatôngiáo(Kitô)–nhờđólẩntránhnhucầuphảiđemnhữnglýdohữulýchoniềmtincủamộtngười.InCivilizationandItsDiscontents,Freudquaylạivớicâunàykhiđặtcâuhỏivềlờirăn“nhàngươiphảiyêunhữngkẻthùcủanhàngươi”

[48]Fiction[49][Tôihyvọngrằngtôikhôngbấtcôngvớiôngta,nếutôilấytriếtgiathuộcloại“nếunhư”nhưlà

đạidiệnchomộtquanđiểmvốnnókhôngxalạgìvớinhữngnhàtưtưởngkhác:“Chúngtôibaogồmnhưnhữnghưcấukhôngchỉđơnthuầnnhữnghoạtđộnglýthuyếtvôtư,nhưngcảcáccôngtrìnhxâydựngýtưởngtừnhữngtrínãocaothượngnhất,vớinóphầncaoquýnhấtcủanhânloạibámcứngvào,vàvớinóhọkhôngchophéphọbịlấyđimất.Cũngkhôngphảiđốitượngcủachúngtôilàlấycủahọđimấtnhưthế-bởivìnhữnghưcấuthựctiễn,chúngtôiđểchúngnguyên,khôngđụngđến;chúngchỉhéohonđinhưnhữngsựthựclýthuyếtxuông.”(HansVaihinger,1922,68)–C.K.Ogdendịch,1924,48-49].

VI

Tôinghĩrằngchúngtađãsửasoạnđầyđủchođườngđiđếnmộtcâutrảlờichocảhaicâuhỏinày.Nósẽđượctìmthấynếuchúngtachuyểnsựchúýcủachúngtasangnguồngốctâmlýcủanhữngýtưởngtôngiáo.

Nhữngýtưởngtôngiáonày,chúngđượcđưaranhưnhữnggiáolý,chúngkhôngphảilànhữngkếttinhcủakinhnghiệm,hoặckếtquảsaucùngcủasuynghĩ:chúnglànhữngảotưởng,nhữngđápứngchonhữngmongmuốnlâuđờinhất,mạnhnhấtvàcấpthiếtnhấtcủanhânloại.Bímậtvềsứcmạnhcủachúngnằmtrongsứcmạnhcủanhữngmongmuốnnày.

Nhưchúngtađãbiết,ấntượnghãihùngvềsựbấtlực,trạngtháikhôngđượcgiúpđỡởtrẻemđãlàmdấylênnhucầuđượcbảovệ-vìsựbảovệquathươngyêu–vốnđãđượcngườichacungcấp,vàsựnhìnnhậnrằngsựbất lựcnàykéodàisuốtđờiđã làmchocónhucầuđểbámvíuvàosựhiệnhữucủamộtngườicha,nhưnglầnnàylàmộtngườimạnhhơnnhiều.

Nhưthế, luậtvềnhân từcủamộtđấngThần linhPhùhộ[1] làmlắngxuốngsợhãicủachúng tavềnhữngnguyhiểmcủađời sống;việc thiết lậpmột trật tự toàn thếgiới vềđạođức, đảmbảo thựchiệnnhữngđòihỏicủacônglý,vốnchúngvẫnthườngchưađượcthựchiệntrongvănminhconngười;vàsựkéodàihiệnhữutrầngiantrongmộtđờisốngtươnglaiđemlạikhônggianvàthờigiantrongđónhữngước-muốn-mong-thànhsẽdiễnra.

Nhữngtrảlờichonhữngcâuđốbíẩn,vốnchúngcámdỗsựtòmòcủaconngười,chẳnghạnnhưvũtrụđãbắtđầuthếnào,hoặcliênquangiữathểxácvànãothứclàgì,đượcpháttriểnphùhợpvớinhữnggiảđịnhcơbảncủahệthốngnày.Nólàmộtsựcứutrợ,làmvơigánhnặngrất lớnvớitâmlýcánhân,nếunhữngcuộcxungđộtcủa tuổi thơcủanóphát sinh từmặccảmvớingườicha–nhữngxungđộtmànókhôngbaogiờhoàntoànvượtquađược–đãđượcloạibỏkhỏitâmlýcánhân,vàđưaramộtgiảiphápvốnđượcchấpnhậnphổquát.

Khitôinóirằngnhữngđiềunàyđềutấtcảlànhữngảotưởng,tôiphảiđịnhnghĩanộidungcủatừnày.Mộtảotưởngkhôngphảicùnglàmộtđiềunhưmộtsailầm,cũngkhôngtấtyếuphảilàmộtsailầm.

Aristotletinrằngloàisâubọsinhratừphân(mộttintưởngmàngườidốtvẫncònbámvào)làmộtsailầm;cũngthế,tintưởngcủamộtthếhệnhữngysĩtrướcđâyrằngchứngtabesdorsalis[2]làkếtquảcủasựquáđộtìnhdục,làmộtsailầm.Sẽlàkhôngđúngnếugọinhữngsailầmnàylànhữngảotưởng.

Nhưngvềmộtmặtkhác,nólàmộtảotưởngcủaColumbuskhiôngchorằngđãtìmramộtđườngbiểnmớiđưađếnIndia.Phầnmongmuốncủaôngđóngmộtvairấtrõràngtrongsailầmnày.NgườitacóthểmôtảnhưmộtảotưởngsựkhẳngđịnhcủamộtsốngườitheochủnghĩadântộcrằngẤn-Đức[3]làchủngtộcduynhấtcókhảnăngcóvănminh;haytintưởng,vốnđãchỉbịpháhủybởiphântâmhọc,rằngtrẻemlànhữngsinhvậtmàkhôngcótìnhdục.

Đặctínhcủanhữngảotưởnglàchúngbắtnguồntừnhữngmongướccủaconngười.Trongchiềuhướngnàychúngđếngầnvớinhữnghuyễntưởngtâmthần.Nhưngchúngcũngcónhững

khácnhaunữa,ngoàisựkiệnlànhữnghuyễntưởngcónhữngcấutrúcphứctạphơn[4].Trongtrườnghợpcủanhữnghuyễntưởng,chúngtanhấnmạnhnhưđiềuthiếtyếulàtưcáchmâuthuẫnvớithựctạicủachúng.Ảotưởngkhôngnhấtthiếtphảilàsailầm–đólànóirằng,khôngthểhiệnthựcđược,hoặcmâuthuẫnvớithựctế.

Lấythídụ,mộtcôgáitầnglớptrunglưucóthểcóảotưởngrằngmộtngàynàođó,mộthoàngtửsẽđếnvàcướicôấy.Điềunàycóthểcóđược,vàmộtvàitrườnghợpnhưvậyđãthựcxảyra.NhưngrằngmộtđấngCứuthếsẽhiệnravàrồilậpnênmộtthờiđạihoàngkimlàcórấtítkhảnănghơnnhiều.Chodùmộtngườiphânloạiniềmtinnàynhưlàảotưởnghaylàmộtcáigìđótươngtựnhưhuyễntưởngsẽtùythuộcvàotháiđộcánhâncủamộtngười.

Nhữngthídụvềnhữngảotưởngvốnđãđượcchứngminhlàsựthậtthìkhôngdễtìmthấy,nhưngảotưởngcủanhữngnhàgiảkimthuậtrằngtấtcảnhữngkimloạicóthểđượcchuyểnthànhvàngcóthểlàmột

trongsốchúng.Mongướccómộtlượnglớnvàng,thậtnhiềuvàngđếnmứcnhiềunhấtcóthểcóđược,nólàsựthật,đãbịsuygiảmmộtmứckhánhiềuvìkiếnthứchiệnnaycủachúngtavềnhữngyếutốcủasựgiàucó,nhưnghóahọckhôngcònxemviệcbiếnhóanhữngkimloạithànhravàngnhưlàđiềukhôngthểđược.

Thếnên,chúngtagọilàmộttintưởnglàmộtảotưởngkhimộtthỏa-mãn-ướcmuốn[5]làmộtyếutốnổibậttrongnhữngđộnglựccủanó,vàkhilàmnhưvậychúngtakhôngđếmxỉagìđếnquanhệcủanóvớithựctại,đúngnhưảotưởngtựthânnóbấtcầnđếnsựxácminh.

Vậynên,saukhiđãnhậnphươngthếcủachúngta,chúngtahãycùngtrởlạimộtlầnnữavớicâuhỏivềnhữnghọcthuyếttôngiáo.Bâygiờchúngtacóthểlậplạirằngtấtcảchúngđềulàảotưởngvàkhôngcókhảnăngđểđượcchứngminh.Khôngaicóthểbịbắtbuộcphảinghĩrằngchúnglàđúngthực,phảitinvàochúng.Mộtsốtrongchúnglàhếtsứckhôngcóthểxảyrađược,hếtsứckhôngthuậnhợpvớitấtcảmọithứchúngtađãdàycôngtốnsứckhámpháravềthựctạicủathếgiới,rằngchúngtacóthểsosánhchúng-nếuchúngtachịunhìnchođúngvềnhữngkhácbiệttâmlý–vớinhữnghuyễntưởng.

Vềgiátrịthựctạicủahầuhếtchúng,chúngtakhôngthểphánđoánđược,đúngnhưchúngkhôngthểđượcchứngminh,vìvậychúngkhôngthểbịbácbỏ.Chúngtavẫncònbiếtquáítđểthựchiệnmộtcáchtiếpcậnphêphánđốivớichúng.Nhữngcâuđốhiểmhócvềvũtrụchỉtựhiểnlộratừtừvớisựđiềutracủachúngta,córấtnhiềucâuhỏimàkhoahọcngàynaykhôngcóthểtrảlời.Nhưngcôngtrìnhkhoahọclàconđườngduynhấtcóthểdẫnchúngtađếnmộtkiếnthứcvềthựctạibênngoàichúngta.

Mộtlầnnữanóchỉđơnthuầnlàmộtảotưởngđểmongđợibấtcứđiềugìtừtrựcgiácvànộiquán,chúngkhôngcóthểchochúngtakhôngbất-cứ-gìngoàinhữngcábiệtđặcthùvềcuộcsốngtinhthầncủachúngta,vốnkhócóthểdiễngiải,khôngbaogiờcóbấtkỳthôngtinnàovềnhữngcâuhỏimàhọcthuyếttôngiáotìmthấylàquádễdàngđểtrảlời.Nósẽlàláoxượcđểchosựtùytiệnriêngcủamộtngườisẽbướcđóngvaithaythế,vàtheonhưướcđịnhcánhâncủamộtngười,tuyênbốphầnnàyhayphầnkiacủahệthốngtôngiáolàđượcchấpnhậnđượcnhiềuhơnhayíthơn.Nhữngcâuhỏinhưvậylàquáquantrọngđểlàmnhưthế,chúngcóthểđượcgọilàquáthiêngliêng.

Tạiđiểmnàyngườitachắccógặpmộtphảnđối.“Vậythì,nếungaycảnhữngngườihoàinghisắtđáthừanhậnrằngnhữngkhẳngđịnhcủatôngiáokhôngthểdùnglýtríđểbácbỏ,tạisaotôikhôngnêntinvàochúng,bởivìcóquánhiềuđứngvềphíachúng-truyềnthống,sựđồngýcủaloàingười,vàtấtcảnhữnganủichúngđemlạicho?”.Thựcvậy,tạisaokhông?

Cũngnhưkhôngaicóthểbịbuộcphảitin,dođó,khôngaicóthểbịbuộcphảikhôngtin.Nhưngđừngđểchúngtahàilòngvớilừadốitựchúngtarằngnhữnglậpluậnnhưthếnàyđưachúngtatiếndọctheoconđườngcủatưduychínhxác.Nếuđãtừngcómộttrườnghợpcủamộtbàochữakhậpkhễnh,chúngtacónóởđây.Ngutốikhônghiểubiếtlàngutốikhônghiểubiết,khôngcóquyềnnàođểtinđượcbấtcứđiềugìcóthểbắtnguồntừnó.

Trongnhữngvấnđềkháckhôngcóngườinàocóýthứcsẽứngxửthiếutráchnhiệmnhưvậy,hoặccứhàilòngvớinhữngnềntảngyếuđuốinhưthếchonhữngýkiếncủamình,vàchoranhgiớicủađờisốngmàôngnhậnlấy.Chỉlàtrongnhữngđiềucaonhấtvàthiêngliêngnhấtmàôngchophépmìnhlàmnhưvậy.Trongthựctế,chỉcónhữngnỗlựcgiảvờvớichínhmìnhhoặcvớingườikháclàmộtngườivẫngắnchặtvớitôngiáo,trongkhimộtngườiđãtừlâutựcắtmìnhlỏnglẻokhỏinó.Chỗnàocónhữngcâuhỏicóliênquanvớitôngiáo,ngườitaphạmlỗithuộcđủmọiloạicóthểcóđượcthuộcvềgiảdốivàhànhxửxấutrongtríthức.

Nhữngtriếtgiakéocăngýnghĩacủanhữngtừchođếnkhichúnggiữlạichẳngcòncóbấtcứđiềugìmangnghĩalýbanđầucủachúng.Họđemcáitêncủa“Gót”gánchomộtsốtrừutượngmơhồvốnhọđãtạorachochínhhọ;saukhilàmnhưvậy,họcóthểrađứngtrướctấtcảthếgiớinhưhọlànhữngngườitinvàothầnlinh[6],nhưlànhữngngườitinvàoGót,vàhọthậmchícóthểtựhàokhoekhoangrằnghọđãnhậnramộtkháiniệmcaohơn,tinhkhiếthơnvềGót,dùrằngGótcủahọbâygiờkhônglàgìkháchơnlàmộtcáibónghưảo,khôngthựcchấtvàkhôngcòncónhâncáchvĩđạiđángsợcủanhữnghọcthuyếttôn

giáo[7].Nhữngnhàphêbìnhvẫndaidẳngtrongviệcmôtảnhưlà“cólòngtintôngiáosâusắc”chobấtcứmột

ailàngườithừanhậnmộtcảmgiácvônghĩahoặcbấtlựccủaconngườikhiđốimặtvớivũtrụ,mặcdùnhữnggìtạonênyếutínhcủatháiđộtôngiáokhôngphảilàcảmgiácnày,nhưngchỉlàbướctiếptheosaunó,phảnứngvớinóvốnlàtìmmộtphươngthuốcchonó.Conngườinàokhôngđixahơn,nhưngkhiêmnhườngmặcnhậnvàocáiphầnnhỏnhoimàconngườiđóngvaitrongthếgiới-mộtconngườinhưvậy,tráilại,làmộtkẻphitôngiáotrongýnghĩađúngthựcnhấtcủatừnày.

Đánhgiáthẩmđịnhgiátrị-đúngthựccủanhữnggiáolýtôngiáokhôngnằmtrongphạmvicủacuộcđiềutranày.Đólàđủchochúngtarằngchúngtađãnhậnrachúngnhưchúnglànhữngảotưởng,trongbảnchất tâmlýcủachúng.Nhưngchúngtakhôngphảichegiấumộtsựkiệnlàđiềukhámphánàycũngảnhhưởngmạnhmẽvàotháiđộcủachúngtavớicâuhỏivốnnóphảixuấthiệnvớinhiềungườilàquantrọngnhấtcủatấtcảnhữngcâuhỏi.Chúngtabiếtvàokhoảngnhữngthờikỳnào,vànhữnggiáolýtôngiáođãđượctạorabởinhữngngườithuộcloạigì.

Nếuthêmvàođó,chúngtakhámpháranhữngđộngcơđãdẫnđếnviệcnày,tháiđộcủachúngtađốivớivấnđềtôngiáosẽtrảiquamộtchuyểndịchrõrệt.ChúngtasẽbảovớibảnthânrằngnósẽlàrấtđẹpnếunhưcómộtGótđãtạorathếgiới,vàđãlàmộtđấngbảotrợlinhthiêngnhântừ,vànếunhưđãcómộttrậttựđạođứctrongtoànvũtrụ,vàcómộtđời-sau,nhưngnólàmộtsựkiệntrỗibậtrấtđángchúýlàtấtcảnhữngđiềunàylàchínhxácnhưchúngtarồichắcchắnsẽmongmuốnchonóđượclà.

Vànósẽlàđángchúýcònhơnnữa,nếunhữngtiềnnhâncủachúngtathuởvẫncònbấthạnhkhốnkhổ,dốtnátngutối,vàbịđènénápbứcmàđãthànhcôngtrongviệcgiảiquyếttấtcảnhữngcâuđốhiểmhóckhókhăncủavũtrụ.

LêDọnBàntạmdịchChúthích:[1]TừriêngcủađạoKitôlà“Gótquanphòng”.[2] Tabes dorsalis is a slow degeneration of the nerve cells and nerve fibers that carry sensory

informationtothebrain.Thedegeneratingnervesareinthedorsalcolumnsofthespinalcordandcarryinformation thathelpmaintainaperson's senseofposition.Tabesdorsalis is the resultofanuntreatedsyphilisinfection

[3]Indo-Germanic[4]delusion–tạmdịchlà“huyễntưởng”,cònillusion–“ảotưởng”.“ảo tưởng”:một ý tưởng , quan niệm, hay niềm tin sai lầm vềmột ai hoặc sự-vật-gì đó.Vậy “ảo

tưởng”cóthểcóthực,khôngnhấtđịnhphảisai,không-thực.Nhưngsailầmnằmtrongsựdiễndịch,nhậnxét,thônghiểucủachủthểnhậnthức.

“huyễntưởng”mộtniềmtinsailầmdaidẳngbấtchấpnhữngbằngchứngmâuthuẫnmạnhmẽ,đặcbiệtnếulàmộttriệuchứngcủamộttìnhtrạngbệnhtâmthần.Vậyhuyễntưởnglàmột-gìđóduychỉcótrongtrínãocủachủthểnhậnthứcmàthôi,vàhoàntoànkhôngthực,luônluônsailầm

TheogốcLatinchúng tacó: Illusion<Lat. ludere: toplay -ảo tưởng-Delusion<Lat.deludere: toplayfalsely–huyễntưởng.Theođóchúngtathấymứcđộsailầmởdelusioncaohơn,gầnnhưmộtbệnhthầnkinh.

TrongđoạntrênFreudphânbiệt:TêngọiSailầmMongướcSailầmLuônluônsaiKhôngdomongướcẢotưởng

Thườngsai,nhưngcókhiđúngTấtcảdomongướcmàraHuyễntưởngLuônluônsaiTấtcảdomongướcmàra“sailầm”theoFreudcónghĩalà“phảnnghịchvớithựctại”–khôngthực.VídụcủaFreud:Giảsử

rằngcómộtcôgáithuộctầnglớptrunglưunuôidưỡngniềmtinrằngmộtngàynàođó,một“hoàngtử”sẽđếnvàcướicôlàmvợ.Vàgiảsửchuyệnkhóxảyrađãxảyra:mộthoàngtửđãđếnthựcvàđãcướicôấy.Niềmtinlàmộtảotưởngmặcdùsaucùngxảyratrongthựctếrằngnóthànhsựthật,nghĩalà,nóthuậnhợpvớithựctế.Nhưngnóvẫnlà“ảotưởng”dùthànhsựthật.Niềmtinlàảotưởngbởivìsựhìnhthànhvàtồntạicủanócónguồngốctừsựmongướcmãnhliệtcủacôgái.

TrongchữTàu–Cùngmộtchữ“幻”-vừađọclàảovàhuyễn(ThiềuChửu)-nghĩaphổthônglà:-Ảo:“Dốigiả,làmgiảmêhoặcngười”-nhưCungOánNK:“Tuồngảohóađãbàyrađấy,Kiếpphù

sinhtrôngthấymàđaụ-Trămnămcòncógìđâu,Chẳngquamộtnấmcổkhâuxanhrì!”.-Huyễn:“Giảmàlàmhệtnhưthựcgọilàhuyễn".-nhưmộtcâutrongkinhKimCương(金剛經):一

切有爲法如夢幻泡影:“Nhấtthiếthữuviphápnhưmộnghuyễnbàoảnh”.(Mộttừkhác-眩huyễn–bộmục–hoamắt)Ảotưởnglàmộtnhiễuloạntrithức,trongkhihuyễntưởnglàmộtsựnhiễuloạnniềmtin(Anillusionis

aperceptualdisturbance,whileadelusionisabeliefdisturbance).KhiFreudnóimộttintưởnglàmộtảotưởng,ôngnhấnmạnhvàonguồngốchayxuấtxứtâmlýcủanó:

nórađờitừsựthỏamãnmộtmongmuốn.Vậytínhcáchtâmlýlànhữnggì làmchomộtniềmtinlàảotưởng,làsựxuấtphátcủanótừmộtmongmuốn.Thếnên,theoFreud,tôngiáo,trongđócóGót,làmộtảotưởng,vìđếntừmongmuốncómộtngườichabảobọc,phátsinhtừtâmlýtrẻcon,đãkéodàiquatuổitrưởngthành.(Nhưngđếngầnđây,Dawkins-mộttácgiảhiệnđại,đãlênán“Gótlàmộthuyễntưởng”,theonghĩalừadối,khôngthưcvàcótácdụngsailạc,taihại)

[5]Wish-fulfillment-từtâmlý-sựthỏamãnmộtmongmuốnhaysựgiảitỏamộtbứcxúctìnhcảmquanhữngtiếntrìnhnhưmơngủ,mơngày,haynhữngtriệuchứngthầnkinh.

[6]Deist–deism–nhữngngườitincóthầnlinhtốicao(Gót)tạoravũtrụnhưngrồibỏmặcvũtrụđó.[7]Gót:a.Gótvàvũtrụ/conngười:Nhiềucáchnhìnkhácnhau:-Pantheism-Gótlàlàvũtrụ-làtựthânthiênnhiên(Phiếmthần)-pantheism,QuanđiểmchoGót

đồngnhấtvớitấtcảmỗisự-vật(Godisidenticalwitheverything).-Panentheism-Gótbaogồmtrongtấtcảvũtrụ,nhưngkhôngchỉlàvũtrụ,làphầnhồn,bảnthếcủavũ

trụ.QuanđiểmchoGótở trongtấtcảsự-vật(Godis inall things).Spinoza làmộtngườipantheistnổidanhnhất trong triếthọcphươngTây.Mộtngườikhác làHegelđôikhiđượcxemnhưpantheistvìôngđồngnhấtGodvớitoànbộhữuthể(thetotalityofbeing).

-Deism–Góttạoravũtrụ,nhưngvũtrụtựvậnhành,phủnhận“mặckhải”tôngiáo.Gótởđâygiốngnhưmộtôngchủđất,đểnhữngngườithuêđất,nhữngngườingụcưsốngtựdotheoýcủahọ.

-Theism:tincóthầnlinh,cóGót,gồm:henotheism:chỉcómộtGót,nhưngcũngcôngnhậncónhữngGótkhác–polytheism:nhiềuGót,cácGótquantrọngnhưnhau–monotheism:chỉcóduynhấtmộtGótmàthôi.Trườnghợpđathần-thídụcácGótcủaHylạp,hayẤngiáo.Vàđộcthần,điểnhìnhvàtaitiếngnhấtlàGót trongcác tôngiáoAbraham–đượcxemlàmột thần linhduynhất, tốicao- làmộtnhânvật tốithượngtạoravũtrụ,từhưkhông(exnihilo),làkẻcungcấpnguồncholuânlý,nghenhữngcầunguyện,toànnăng,toàntrí,toànthiện,đemchotínđồsựbấttửvàcứurỗi.

(Tạmtómtắtcácthuậtngữphổthông:Thuyếtlý–(Conngườitintưởngrasao–cóhaykhông,ởđâu–làgì?)Pantheism泛神論phiếmthầnluận

Panentheism萬有在神論vạnhữutạithầnluậnDeism自然神論tựnhiênthầnluậnTheism有神論hữuthầnluậnAtheism無神論vôthầnluậnTôngiáo–(thờphụng,tônsùngrasao?nhiềuhaychỉmột?Cócácnghithứckhácnhautùyvănhóa

pháttriển)Polytheism多神教；論，主義đathầngiáo,luận,chủnghĩaMonotheism一神教[論]nhấtthầngiáo[luận]henotheism單一神教đannhấtthầngiáoHenotheism–làchỉtinmộtGót,nhưngGótấycónhiềudạng–thídụtrinitytrongKitô–haytrimurty

trongHinduismvớibộbaBrahman–Shiva–Víshnu).CảYahwehvàIndrađềunguyênthủylànhữngthầnchiếntranh,hếtsứctànácvàhungdữ.

b.KháiniệmvềGót:-FreudxemGótlàmộtphóngchiếucủathoả-mãn-ướcmongvềmộtngườicha.Tươngtự,Marxxem

niềmtinvàoGótnhưthànhquả,dựnglêntừcấutrúccủaxãhộitưbản.-Gótcủacácnhàthầnhọc(Augustine,Boethius,Anselm),haytriếthọc(Descartes)–đãbịFreudphê

bình:“Nhữngtriếtgiakéocăngýnghĩacủanhữngtừchođếnkhichúnggiữlạichẳngcòncóbấtcứđiềugì

mangnghĩalýbanđầucủachúng.Họđemcáitêncủa“Gót”gánchomộtsốtrừutượngmơhồvốnhọđãtạorachochínhhọ;saukhilàmnhưvậy,họcóthểđứngtrướctấtcảthếgiớinhưhọlànhữngngườitinvàothầnlinh,nhưlànhữngngườitinvàoGót,vàhọthậmchícóthểtựhàokhoekhoangrằnghọđãnhậnramộtkháiniệmcaohơn,tinhkhiếthơnvềGót,dùrằngGótcủahọbâygiờkhônglàgìkháchơnlàmộtcáibónghưảo,khôngthựcchấtvàkhôngcòncónhâncáchvĩđạiđángsợcủanhữnghọcthuyếttôngiáo”

DiễndịchýcủaFreud–cácnhàtriếthọcvàthầnhọcdướisứcnặngcủatruyềnthốngvănhoá,vàsựgắnbótìnhcảm,cộnglẫnniềmtintôngiáolâuđờinênđãkhôngthểnàobỏđược,haykhôngcócanđảmcôngkhaituyênbốkhôngtinvàoGót,đãtạoraGót-kháiniệm.Trước“sựđãrồi”đó,họđãtìmcách“gạnlọc”đểgiữlạinhữnggìcóthểtrôngmongđượcchấpthuận.Gạnlọcnhữnggìcholà“tinhtuý”nhất,“siêunghiệm”nhất–bằngcáchthayvìnóiđếnmộtnhânvật,mộtkhuônmặt;họgắncác thuộctínhsiêuhình(“metaphysical attributes”) vào Gót, thường là: giản lược, phi thời, bất biến và phi tình (simplicity,timelessness,immutability,andimpassibility).

NhưngvìGótcóthểnhìnnhậnlà,hayítnhấtđãlànhucầurồisảnphẩmcủađờisốngnhânloại,lànhữnggìtrầntụcnhất,đầynhữnghammuốnthếgian,nhữnggìhènkémyếuđuốinhấtcủanhữngtìnhcảmrấtđỗiconngười–nêntrênhànhtrìnhtinhluyệnđó–gộtrửa“quá”sạch,nênkếtquảlàđãđiđếnnhữnggì trừu tượngnhất,mơhồnhất,saukhibỏmấthết thựcchất,nên“Gótkháiniệm”khôngcònsứcmạnhquyếnrũquầnchúngnữa.Nhữnggìnhữngnhàthầnhọcraogiảng,luậnbànvềGót-khái-niệmđềutươngtựcùngmột loạinhưnhững lờiphátbiểunhất thờicủanhữngngười làmnghềMCgiúpvui trongcác tiệctùng,đìnhđám,nhạchội...

Vớinhữngngườiđãsẵnnghechờvui,haysẵntin,chờthêmý;nênkhihọnghetừngcâucũngcókhigặpdămđiềuthúvị,hoặcdườngnhưcóchạmmộtýthâmtrầmnàođó;nhưngchỉvụnvặt,chắpvá,nhấtthời,khôngthànhmộttoànbộcóhệthốngchặtchẽ.CũngnhưkhôngaiđichépnhặtnhữnglờicủabấtkỳmộtMCnào-đểmongtìmtrongđómộtnhânsinhhayvũtrụquanchođờisống.

Nhữngngườiđànbàđầuquấnkhăn,bịtgầnhếtmặt;toànthânphủáodàichấmGót;nhữngngườididânmớiđếntừTrungĐông,haybắcPhibiếnđộng.Tôivôtình–tronglúcdạotìmchỗvắng-độtnhiênthấydămbangườiquìtrướclốimìnhđangđi;lúc6giờ,mộtchiềunay,phủphụctrongmộtgócchợthưangười,dùđangởbắcMỹ,nhưnghướngvềMecca,đầuchạmnềnđá,hếtsứcthànhkính.

Haynhữngngườikhácgặpsángcuốituần,nhữngngườinàycóchỗthờphụngnguynga,hẳnhoirồi;lúchọđươngđiđếncácsynagogue,mosque,hoặcnhàthờ;yphụcthuầnđen,haythuầntrắng,nhưngđềutrang

trọng,đẹpđẽ.Gótcủahọlàmột“nhânvật”,nếuhỏihọ-Gótấyhếtsứcsốngđộngtrong“tâmlinh”,nộitâm,trítưởng,tìnhcảmcủahọ-làmộtkhuônmặt,mộtchândung-mộtngười“cha”đángkính,vàrấtđángsợ,vànhữngngườinàytrôngmongnhậnđượcyêuthương,bảobọc,thathứ,anủitừkhuônmặtđángkính,đángsợđó.Khihọngâmnga lờikinh,phủphục, làmdấu,đốtnến, rảihương,...Gótcủahọ -dù làảotưởng–nhưnglàmột“ảotưởng”sốngđộng.

Trởvềnhữngnămxưacủariêngtôi,10giờđêmởcáckhuthuầnKitô:BùiPhát,ÔngTạ,Nghĩahoà,TânSaChâu-Saigon.Tấtcảmọinhàđềudừnghếtmọisinhhoạt,vìđólàgiờcầukinhhằngđêm.Toàngiađình, trọnxómđạo -mọingười từgiàđến trẻ,hết lòng thànhkính trongnhững lờinguyện.Lúcấy,nhữngngõhẻmquanhcovắngtanhthànhthênhthang,khôngaiqualại,hếtthanhniêntụhọp,hếttrẻconchơiđùa;mọiâmthanh,tiếngđộng,nhưnhữngtiếngxechạy,nhạcmở,radiohát,tiviồnàotrướcđógiờđều tắtngấm;mọingườiđềuở trongnhàmình,quakhecửakhép,chỉcòncógiọngngười rì rầmđồngxướnglúcêlúca,lúcbổnglúctrầm.Gótcủanhữngbàcụrăngđen,nhữngônglãotócbạc,nhữngtrẻemngồicạnhgốingườilớn,làmột“ngườiCha”cụthể,hiệnhìnhxươngthịttrongtâmtưởngkínhtín,đểthờchứkhôngphảichỉđểnghĩ.

Thếnên,Gót‘kháiniệm”củacáctriếtgia,thídụDescartes,Kant,haygầnđâyPaulTillich,chẳnghạn,nhưmộtbônghoaépkhô–thườnggặpnằmbấtđộng,vôhồngiữanhữngtrangsách-ởnhữngcôcậuhọctròthờimớilớn,tưởngbiếtyêu–dùvẫnlàhoanhưngđãmấthếthương,khôngcònnguyênsắc.Ngườitagiữmộtđóahoakhô,vìlịchsửcủanó,hayítnhấtvìtrướcđónóđãlàmộtđoahoatươiđầyhươngsắc,sốngđộng.

Vàtrongýhướngđươngbànởđây,theoFreud–ngườitacóbànvềkháiniệmGót,vìtrướcđó–trongquátrìnhhìnhthànhcủalịchsửtôngiáocủaconngười–đãcómộtGótmanghìnhngười-một“ngườicha”đángkính,“ôngbố”đángsợ,cótừsựphóngchiếunhữngkhaokhát,cầumong–Chođếnnayvàmãimãi,Gótvẫnlàchỗhướngđếnnàođó-đểngườitacóthểtinrằngtừcáinguồnđó,ơncóthểban,phúccóthểphát,tộilỗicóthểxoá,đờisautươnglaicóthểđịnhđoạt...mộtkháiniệmmàthôi–nókhôngthểnghelờicầunguyện,khôngthểbanơn,khôngthểxóatội,khôngthểhứahẹn,khôngthểcứurỗi,…

Dùlàmột“ảnhtượng”củanhữngngườiquìgiữchợ–một“chândung”treotrêntườngthánhđườngcao–haymột“ýtưởng”hay“kháiniệm”trongnãothứcnhàtriếthọc,dùhìnhdạngthayđổi–chođếnmuônmặt-nhữngtrướcsauvẫnlànguồnđemlạianủi,lắngnghecầunguyệnthầmkín,cánhân,riêngtưnhất,nênvẫnlàmột“nhânvật”.ĐólàyếutínhcủađạoKitô–Freudđãchỉrahaiđặctínhvốnnóduynhấtcó:quanhệ“cha-con” trong“Gót-tínđồ”–với tìnhcảm“yêunhưngsợ”củanó.Người ta thườngquìxuống,ngướcnhìnlên,lòngkínhcẩn,sợhãi.

“Gótngườicha”cótrước,rồi“Gótýniệm”thuầnkhiếtmớiđếnvềsau;khôngphảingượclại.QuátrìnhtạoraGótnhưthếlàquátrìnhthănghoá,khôngphảiquátrìnhtụchoá.Thếnên,trongtôngiáoKitô,ởquêhươngcủanólàphươngTây,đangcónhữngvậnđộngthayđổi.Nhìntheonhữngngườitheothuyếttiếnhoávềvănhoá -Gót làmột“meme”–vẫnđang tiếnhoá–chưabiếthìnhdạngsẽ ra sao.NhưngvớiFreudởđây,quákhứ-“ôngbố”–“Gót-NgườiCha”mãimãivẫncònđó,nếuchúngtađingượcvềquákhứtâmlýnhânloại–thấychứngtíchcủanóchothấymộtthờikiếnthứcấutrĩ,tâmlýthơdạicủacủaconngườilịchsửmôngmuội

–vànhưthếrấtnhiềucâuhỏiđặtra,vớinhữngaivẫnkhôngbỏđượckháiniệmđó–nócógiátrịđếnđâu?–cónêngiữnữahaykhông-giữlấynóvớigiánào?–vàchochúngta,nhữngngườikhôngcóquákhứvănhoávốnbịnóámảnhđènặngdàyđặcchođếnngộpthởnhưthế,trongmộtxãhội,nóchỉmớiđượcnhậpcảngvốnđãkhônghềcóchọnlựatựdo,haybìnhđẳngvềtríthức;nhưngchỉtuyêntruyềnápđặtmộtchiềuvớiđủmọisứcmạnhchínhtrị,kinhtế,vàvốnnóvẫncònlàmộtthiểusốdùồnàođedoạxãhội.Nhữngcâuhỏicấpthiết–nócóđánggiữhaykhôngchonhữngngườiđãởtrong,vàchomọingườitrongngoài–nócóđánglưutruyềnquảngbánữahaykhông?

Haikháiniệm–Góttạoravũtrụtừhưkhông“exnihilo”,nghĩalàGótđứngngoàithờigian,khônggian,Gótkhôngthuộcvũtrụnày-vàtrongtínngưỡng(nhưKitô),Gótcótươngquan“cha-con”vớitínđồ

-thậmchíGótcòncho“con”mìnhxuốngtrầnchẳnghạn,...Nhữngkháiniệmnàyhoàntoànkhôngcó,vàtuyệtđốixalạvớicáckháiniệmvẫnđãgắnsẵnvớiTrời,Thượngđế,Chúa,...cótừtrước,trongvănhoá,tưtưởngViệt,nên“Gót”làGót–tôikhôngdịchđược,vìchocôngbằng,khôngcótừViệttươngđươngnào

–TrờicủangườiViệt-gầnvớiquanniệmPantheismchungcủanhânloại–Thượngđế,hayChúatrời–nômnathườnghiểuvàđúngthựcnhưthế-làmộtôngvuatrịvìtrênthiênđình,làmộtvịchúatốithươngtrêncao,...Vậycáctừnày–vuatrêntrờicao,chúatrêntrời-tươngđươngvớiôngvua,vịchúadướitrầngian-nhưngchúngkhôngmangnhữngýniệmkểtrên-nhấtlàhaiýniệmhếtsứcđặcbiệt–tạothiênlậpđịanhưngđứngngoàithiênđịa“exnihilo”–vàquanhệchặtchẽ,cụthể“cha-con”vớiconngười.

MượnFreud,chúngtacóthểnói“thượngđế”làsựphóngchiếucủamộtôngvuatừtrầngianlêntrờicao.Nhưthế,thượngđếvớiconngười,cũngnhưvuavớidânchúng,cótươngquankháxa,vàaicóviệcnấy,phépnướcvuagiữ,luậttrời,trờilo,cònconngười,nhữngngườiViệtsauluỹtrexanhcủahọ,cómột“tiểutriềuđình”vớicácônglýôngxãloviệclàng,nênhọtheolệlàng.Trờicủahọcólẽgầnvớiloàivật,nghĩalàvớithiênnhiên(pantheism)-hơnvớiconngười.

Nênchuyệnđãkểrằng-khitrờiquênkhôngmưa–họđãnhờcóclênhỏi.Nhưthế,trờicủangườiViệtcóloàicóchiểuvềôngtanhiềuhơn–nóbiếtýôngvuatrêncaoấy–Thượngđế-nênngườitadạytrẻconnênđểý-khithấynónghiếnrăng(đólànósửasoạnsắpđượcmộtbữaănnonê–khicôntrùngbayratrướccơnmưabãosắpđến)-lànóbáo“trời”sắpmưa.

VớitâmlýthựctiễnvàhiểubiếtthôthiểnnhưngrấtduyvậtvàduynghiệmcủangườiViệt,chúngtabiếtconcóccó“họhàng”vớiTrờicủachúngta–ôngTrời,nếudùngdanhxưngchovănvẻ,Thượngđế–gọinóbằngcậu–vậylàThượngđếcóhọvềbênngoạivớiloàicóc.Chưakểcócvàcácbạncủanó-toànlàcácconvậtthôngthường-cóthể”náoloạn”nhàtrờiđãkhôngmấykhókhăn,vậyTrờicủangườiViệtcũngkhôngghêgớmgìcholắm!.

Trướcđây-khidịchRussell-CóGóthaykhông-Tôiđãbănkhoăn,khôngthểdịchGótthànhThượngđếnhưcácnhàtruyềnđạoKitômongmuốn,vìlýdohọcthuật(cólẽhọcũngcóngườiđãtừngbănkhoănnhưtôi–nênđãcócốgắngbanđầudịchlà“thiênchủ”,chứkhônglà“thượngđế”).Thếnên,tôiđềnghịvàgiữnguyêntừ“God”–đọclà“Gót”-thayvìdịchlàThượngĐế(Trời,TạoHóa),hayxahơnchúaTrời–vìcảhaitừnày–vàtấtcảcáctừtươngtựkháccótrongViệt,hayTàu-đềukhônghềcóchứakháiniệm”Exnihilo”(Latin,“outofnothing”)–làkháiniệmchủyếutrongnộidungtừ“God”củacáctôngiáoAbraham,nhưđãnóitrên.

TrongtưtưởngphươngTây,Godtạoravũtrụtừhưkhông,chủthểnày,nếugiảđịnhlàcóđinữa,thìởngoàivũtrụnày.Trongkhiđó,ởphươngĐông,Tàu,ẤnvàViệt,cácvịnhưTrời,Thượngđế,Brahman,…đều”thuộc”vàovũtrụnày,ởtrongvũtrụnàycùngvớiconngười,dùkhácbiệtgìgìđinữa-NếugọivũtrụnàylàmộttậphợpU(Universalset)–GodkhôngphảilàmộtphầntửcủaU-theođịnhnghĩacủatôngiáophươngTây.CònTrời,Thượngđế,Thiênđế,Brahman,…đềulàphầntử-dùđặcbiệt-củatậphợpvũtrụUnày”.

Trởlạivới”ảotưởng”củaFreud,với”cháugọicócbằngcậu”vẫncócủangườiViệt,nêntôikhôngdịchGótlàTrời,hayThượngđế.Đókhôngchỉlàcôngbằngnhưngcònlàkínhtrọng.

VII

Saukhinhìnnhậnnhữnggiáolýtôngiáonhưnhữngảotưởng,chúngtalậptứcđốidiệnvớimộtcâuhỏithêmnữa:cóthểhaykhông–cónhữngtàisảnvănhoákhácmàchúngtacóđánhgiácaovàquađóchúngtađểchúngcaitrịđờisốngcủachúngta-làcóbảnchấttươngtự?Phảichăngnhữnggiảđịnhvốnchúngxácđịnhnhữngquyđịnhchínhtrịcủachúngtacũngđượcgọilànhữngảotưởng?Vàkhôngphảihaysaolàtrườnghợpnhữngmốiquanhệgiữagiớitính-trongvănminhcủachúngta–đãbịxáotrộnbởimộtảotưởnggợidụchoặcmộtsốảotưởnggiốngvậy?

Vàmộtkhisựnghingờcủachúngtađượcđánhthức,chúngtasẽkhôngcolại,cũngthôikhônghỏi–liệukhôngbiếtsựđoanchắccủachúngtarằngchúngtacóthểhọcđượcđiềugìđóvềthựctạibênngoài,thôngquaviệcsửdụngquansátvàsuyluậntrongcôngtrìnhlàmviệckhoahọc-khôngbiếtđoanchắcnàycóbấtkỳmộtnềntảngnàotốthơnhaykhông.Khôngcógìgiữchúngtakhỏihướngquansátcủachúngtavàotựbảnthânchúngta,hoặckhỏiápdụngtưtưởngcủachúngtađếnsựphêbìnhvớitựthânnó.

Tronglĩnhvựcnàymộtsốnhữngđiềutramởratrướcchúngta,màkếtquảcủachúngkhôngthểlàgìkháchơnnhưnglàquyếtđịnhchoviệcxâydựngmột“Weltanschauung”[1].Hơnnữa,chúngtaphỏngđoánrằngmộtnỗlựcnhưvậysẽkhôngbịphícôngvàrằngnósẽítnhấttrongphầnbiệnchínhchonghingờcủachúngta.Nhưngtácgiảkhôngcóđượcphươngtiệnđểthựchiệnmộtcôngviệcquátoàndiệnnhưthế,ôngtacầnphảigiớihạncôngviệccủamìnhtheovàochỉnhữngảotưởngnàymàthôi-cụthểlà,nhữngảotưởngcủatôngiáo.

Nhưngbâygiờ,giọngnóilớncủaphechốngđốicủachúngtađemchúngtađếnmộtdừnglại.Chúngtađượcgọiđếngiảithíchchoviệclàmsaitráicủachúngta:

“Nhữngquantâmvềkhảocổ,khôngcógìphảingờ,làđángcangợinhất,nhưngkhôngaiđịnhthựchiệnmộtkhaiquậtnếulàmvậyôngtasẽphámònnềnmóngnhữngnhàởcủangườisống,đểrồichúngđổvàvùiconngườidướivỡnátcủachúng.Nhữnggiáolýcủatôngiáokhôngphảilàmộtđềtàiđểmộtngườicóthểbànluậnnhặtnhãnhgiốngnhưbấtkỳgìkhác.Vănminhcủachúngtaxâydựngtrênchúng,vàsựbảotrìcủaxãhộiconngườiđặtcơsởtrênsựtintưởngcủađasốconngườivàosựthậtcủanhữnggiáolýnày.

NếuconngườiđượcdạyrằngkhôngcóGóttoànnăngvàchícông,khôngcótrật tựlinhthiêngtrêntoàncầu,vàkhôngđờisốngsaucáichết,họsẽcảmthấyđượcmiễntấtcảnhữngnghĩavụphảituântheonhữnggiớiluậtcủanềnvănminh.Mọingười,khôngcósựứcchếhaylosợ,sẽlàmtheonhữngbảnnăngvịkỷvàphixãhộicủamình,tìmcáchthựctậpquyềnlựccủamình;Hỗnloạn,vốnbịchúngtatrụcxuấtquacôngtrìnhđằngđẵngdàihàngngànnămcủavănminh,sẽtrởlại.

Ngaycảnếuchúngtabiết,vàcóthểchứngminh,rằngtôngiáođãkhôngnắmgiữsựthật,chúngtaphảinênchegiấusựkiệnvàhànhxửtheocáchtriếtlýcủa“Nếuthể”đãquyđịnh,vàđiềunàylàvìlợiíchcủaviệcbảotồntấtcảchúngta.

Vàngoàinhữngnguyhiểmcủasựđịnhthựchiện,nósẽlàmộtsựtànácvômụcđích.Vôsốngườitìmthấymộtanủichomìnhtrongnhữnghọcthuyếttôngiáo,vàchỉcóthểkhamchịuđượcđờisốngvớisựgiúpđỡcủachúng.Bạnsẽcướpmấtsựhỗtrợcủahọ,màkhôngcóbấtcứđiềugìtốthơnđểđổilạichohọ.Đãđượcthừanhậnrằngchođếnnaykhoahọcđãkhôngthànhđạtđượcnhiều,nhưngngaycảkhinếunótiếnbộxahơnnữa,sẽkhôngđủchoconngười.

Conngườicónhữngnhucầucấpthiếtthuộcloạikhác,màkhôngbaogiờcóthểđượckhoahọclạnhlẽolàmthỏamãn;vàđólàrấtlạlùng-thựcvậy,đólàchiềucaocủasựbấtnhất-mànhàtâmlýhọclàngườiđãluônluônnhấnmạnhvàolàkiếnthứcthôngminhđóngmộtphầnnhỏbiếtchừngnàotronghoạtđộngnhânsự,nhưkhisovớiđờisốngcủanhữngbảnnăng-rằngmộtnhàtâmlýhọcnhưthếbâygiờlạicốgắngcướpđicủanhânloạicủamộthoàn-thành-ước-muốnquígiávàsẽđềnghịđềnbùchohọđiềuấyvớisựnuôidưỡngtrítuệ”.

Baonhiêunhữngbuộctộicùngmộtlúc!Tuynhiêntôisẵnsàngvớinhữngphảnbiệnchotấtcảchúng,vàhơnthếnữa,tôisẽkhẳngđịnhquanđiểmrằngvănminhđâmvàomộtnguycơlớnhơn,nếuchúngtaduy

trìtháiđộhiệntạicủachúngtavớitôngiáohơnlànếuchúngtabỏnóđi.Tôihầunhưkhôngbiếtbắtđầutrảlờicủatôiởchỗnào.Cólẽvớisựđảmbảorằngtựchínhtôixem

dựđịnhcủatôilàhoàntoànvôhạivàkhôngcórủiro.Lầnnày,tôikhôngphảilàngườiđươngquáđánhgiátrítuệ.Nếungườitalàgiốngnhưđốithủcủatôimôtảhọ-vàtôikhôngnênmâuthuẫnvớihọ-vậysauđókhôngcónguyhiểmcủamộttínđồsùngđạobịnhữnglýlẽcủatôikhuấtphục,vàbịtướcđoạtniềmtincủangườiấy.Thêmnữa,tôiđãkhôngnóigìvốnnhữngngườikhácvàtàigiỏihơnđãkhôngnóitrướctôitrongmộtphươngcáchmạnhmẽ,đángphụcvàđầyđủhơnnhiều.

Têntuổicủahọđềunổitiếng,vàtôisẽkhôngtríchdẫnhọ,vìtôikhôngmuốnđưaramộtấntượngrằngtôiđangtìmcáchxếpmìnhnhưmộttrongsốhọ.Tấtcảgìtôiđãlàm-vàđâylàđiềuduynhấtvốnlàmớimẻtrongkhaidiễncủatôi-làthêmmộtsốnềntảngtâmlývàonhữngphêpháncủanhữngngườilỗilạctrướctôi.Khómàmongđợiđượcchochínhxácsựthêmthắtnàysẽsảnxuấtđượchiệuứngvốnđãbịtừchốivớinhữngnỗlựctrướcđó.Khôngnghingờgì,tôicóthểbịhỏiởđây,làviếtnhữngđiềunàyđểlàmgì,nếutôichắcchắnrằngchúngsẽkhôngcóhiệuquả.Nhưngtôisẽtrởlạiđiềunàysau.

Mộtngườimàấnphẩmnàycóthểlàmthươngtổnlàchínhtôi.Tôisẽphảilắngnghenhữngquởtráchkhóchịunhấtvềsựnôngcạn,đầuóchạnhẹpvàthiếulýtưởnghayhiểubiếtcủatôiđốivớinhữnglợiíchcaonhấtcủanhânloại.Nhưngmộtmặt,nhữngkhiểntráchnhưvậykhôngphảilàmớivớitôi,vàmặtkhác,nếumộtngườiđãhọcrồi trongthờitrẻtuổicủamìnhđểvượtlêncaohơnnhữngkhôngchấpthuậncủanhữngđươngthờicủaông,nhữnggìcòncóthểlàvấnđềvớiôngtatrongtuổigiàcủaôngnữađây,khiôngchắcchắnsẽsớmvượtrangoàitầmvớicủatấtcảđồngýhoặckhôngđồngý?

Trongnhữngthờitrướcđãlàkhácbiệt.Lúcấy,nhữngphátbiểugiốngnhưcủatôiđãmangtheochúngchắcchắnmộtsựtướcđikiếpsốngtrầngiancủamộtngười,vàmộthiệuquảnhanhchóngchocơhộiđểđạtđượcmộtkinhnghiệmcánhânvềthếgiớibênkia.

Nhưng,tôinhắclại,nhữngthờiđólàquákhứ,vàngàynaynhữngbàiviếtnhưthếnàykhôngmanglạinguyhiểmnàochotácgiảhơnlàchongườiđọcsauđó.Nhấtquácóthểxảyralàbảndịchvàpháthànhsáchcủaôngsẽbịcấmtạimộtnướcnàyhaynướckhác-vàdĩnhiên,chochínhxáctrongmộtxứsởvốnnóđoanchắcvàotrìnhđộvănhóacaocủanó.Nhưngnếumộtngườiđưavàobấtkỳmộtbàochữanàotấtcảđinữa,chosựchốibỏnhữngướcmuốnvàchosựphụctùngvàoSốphận,mộtngườicũngphảicókhảnăngchịuđựngloạithươngtổnnày.

Câuhỏixahơnnữaxảyravớitôilàkhôngbiếtliệuxuấtbảntácphẩmnàycóthểkhônglàmhạigìhếttấtcảhaykhông.Khôngvớimộtngười,tuynhiên,nhưngvớimộtmụcđích–mụcđíchcủaphântâmhọc.Bởivìkhôngthểphủnhậnrằngkhoaphântâmlàsángtạocủatôi,vànóđãgặprấtnhiềunhữngngờvựcvàácý.Nếubâygiờtôibướcravớinhữngtuyênbốgâybựcminhnhưvậy,mọingườisẽchỉlàquásẵnsàngthựchiệnmộtchuyểndịch từconngười tôi sangphân tâmhọc.“Bâygiờchúng ta thấyđó”,họsẽnói,“phântâmhọcdẫnđếnchỗnào.Mặtnạđãrơixuống;nódẫnđếnmộtsựphủnhậnvềGót,vàvềmộtlýtưởngđạođức,nhưchúngtaluônluônđãnghingờ.Đểgiữchúngtakhỏikhámphánày,chúngtađãbịlừavàonghĩrằngphântâmhọckhôngcóWeltanschauung,vàkhôngbaogiờcóthểdựngđượcmột”.[2]

Mộtphảnđốikịchliệtthuộcloạinàysẽthựcsựlàkhóchịuchotôi,bởivìnhiềuđồngnghiệpcủatôi,mộtvàitrongsốhọ,dùbấtkỳcáchnàođinữa,khôngchiasẻtháiđộcủatôivềnhữngvấnđềtôngiáo.Nhưngkhoaphântâmhọcđãtrảiquanhiềunhữngbãotốrồi,vàbâygiờnóphảidũngcảmvớicơnbãomớinày.Trongthựctế,phântâmlàmộtphươngphápnghiêncứu,mộtdụngcụvôtư,giốngnhưphéptínhsốhọcviphânđãlà.Nếumộtnhàvậtlý,vớisựgiúpđỡcủaphéptínhviphân,đãkhámphárằngsaumộtthờigiannhấtđịnhnàođó,tráiđấtsẽbịhủyhoại,dẫuvậychúngtasẽngầnngạigánnhữngkhuynhhướngpháhoạivớichínhmônsốhọcvàdođósẽcấmtrừnó.

Khôngcógìmàtôiđãnóiởđâyvềgiátrịsựthậtcủanhữngtôngiáođãcầnđếnsựhỗtrợcủaphântâm,nóđượcnhữngngườikhácnóiđãtừlâu,trướckhiphântâmrađời.Nếuứngdụngcủaphươngphápphântâmlàmchocókhảnăngtìmthấymộtluậnchứngmớichốnglạinhữngchânlýcủatôngiáo,mặckệchotôngiáo,nhưngnhữngngườibảovệtôngiáosẽbằngcùngquyềnđó,đemsửdụngphântâmnhằmmục

đíchmanglạigiátrịđầyđủchoýnghĩatácdụngcủanhữnghọcthuyếttôngiáo.Vàbâygiờtiếnhànhvớisựbiệnhộcủachúngta.Tôngiáorõràngđãthựchiệnnhữngdịchvụlớnlao

chovănminhloàingười.Nóđãđónggópnhiềuđốivớisựthuầnhóanhữngbảnnăngphixãhội.Nhưngkhôngđủ.Nóđãcaitrịxãhộiloàingườinhiềuhàngngànnăm,vàđãcóthờigianchothấynhữnggìnócóthểđạtđược.Nếunóđãthànhcôngtrongviệclàmchophầnlớnnhânloạihạnhphúc,trongviệcanủihọ,trongviệclàmhọcamchịuvớiđờisống,vàtrongviệclàmhọthànhnhữngcỗxecủavănminh,khôngcóaisẽmơđếntoantínhgắngthayđổinhữngđiềukiệnhiệnhữu.Nhưngthayvàođó,chúngtathấynhữnggì?

Chúngtathấymộtconsốlớnđangkinhhãịcủaconngườikhônghàilòngvớivănminhvàbấthạnhtrongnó,vàcảmthấynónhưmộtcáiáchphảirũbỏra,vàrằngnhữngngườinàyhoặclàlàmmọithứtrongquyềnlựccủahọđểthayđổivănminhđó,hoặckhácnữa,chừngnàothùđịchcủahọvớinó,họsẽkhôngcódâydưagìvớivănminh,hoặcvớimộtsựhạnchếvềbảnnăng.Ởđiểmnày,sẽcóphảnđốivớichúngtarằngtìnhtrạngnàycủasựviệclàdochínhsựkiệntôngiáođãmấtđimộtphầnảnhhưởngcủanóđốivớiđámđôngconngười,bởivìtácdụngđángtráchcủanhữngtiếnbộcủakhoahọc.Chúngtasẽghichúsựthúnhậnnàyvàlýdođãđưarachonó,vàchúngtasẽsửdụngnósaunàychonhữngmụcđíchriêngcủachúngta,nhưngtựthânsựphảnđốikhôngcósứcmạnh.

Làđiềuđángngờvực-khôngbiếtliệuconngườinóichungđãhạnhphúchơntrongmộtthờikhinhữnggiáolýtôngiáonắmgiữthếlựckhôngbịhạnchế;đạođứchơnhọchắcchắnđãlàkhông.Họluônluônbiếtlàmthếnàophôbàynhữnggiớiluậtcủatôngiáorabênngoài,vàthếnênlàmkhôngthấynhữngýđịnhcủahọ.

Nhữngthàychănchiên,mànhiệmvụchínhlàđảmbảosựtuânphụctôngiáo,đãgặphọnửađườngtrongđiềunày.SựtửtếcủaGótphảiđưamộttayrakiềmchếvềcônglýcủaNgài.Mộtngườimộtkhiđãtộilỗi,vàsauđómộtngườidângtếmộthysinhhaylàmmộtănnăn,vàsauđómộtngườilàlạitựdođểtộilỗimộtlầnnữa.

PhântíchnộitâmlốiNgađãđạtđếnđộcaocủakếtluậnrằngtộilỗilàkhôngthểthiếuđượcchosựvuihưởngcủatấtcảnhữngphướclànhcủaơnhuệthầnthánh,dođó,ởdướiđáy,tộilỗilàlàmđẹplòngvớiGót.Khôngcógìlàbímậtrằngnhữngthàychănchiênchỉcóthểgiữquầnchúngphụctùngvớitôngiáobằnglàmnhữngnhượngbộlớndườngthếnhưvầy,vớibảnchấtbảnnăngcủaconngười.

Thếnên,đãđượcđồngý:chỉmộtmìnhGótlàmạnhmẽvàtốtđẹp,conngườilàyếuđuốivàtộilỗi.Trongtấtcảmọithờiđại,philuânvôđạođứcđãtìmthấyhỗtrợtừtôngiáokhôngkémgìhơnsovớiđạođứcđãnhậnđược[3].Nếunhữngthànhtựucủatôngiáovềphươngdiệnhạnhphúccủaconngười,sựnhạycảmvớivănhóa[4]vàsựkiểmsoátđạođứcmàkhôngtốthơnsovớithếnày,câuhỏikhôngthểnàokhôngnêulênlà-liệuchúngtađãđánhgiáquáđángsựcầnthiếtcủanóvớiloàingườihaykhông,haykhôngbiếtchúngtacókhônngoanhaykhông,khiđặtnềntảngnhữngnhucầuvănhóacủachúngtavàotrênnó.

Chúngtahãycùngxemxéttìnhtrạngkhôngthểnhầmlẫnnhưngàynaynólà.Chúngtađãnghethúnhậnrằngtôngiáothôikhôngcòncóảnhhưởngtrênconngườicũngnhưtrướcđâynóđãcó.(Ởđây,chúngtabànvềvănminhchâuÂuKitô).Vàđiềunàykhôngphảivìnhữnghứahẹncủanóđãíthơn,nhưngvìngườitatìmthấychúngítđángtincậy.Chúngtahãycùngthừanhậnrằnglýdo-mặcdùcólẽkhôngphảilàlýdoduynhất–củathayđổinàylàsựgiatăngcủatinhthầnkhoahọctrongnhữngtầnglớpcaohơncủaxãhộiconngười.Nhữngphêbìnhđãlàmhéochếtđigiátrịbằngchứngcủanhữngvănbảntôngiáo,khoahọctựnhiênđãđưalênchothấynhữngsailầmtrongchúng,vànghiêncứusosánhđãbịgiángđònchoángvángtrướcsựgiốngnhauchếtngườigiữanhữngýtưởngtôngiáomàchúngtatônkính,vànhữngsảnphẩmtinhthầncủanhữngnhữngdântộcvàthờiđạinguyênthủy.

Tinhthầnkhoahọcmangđếnmộttháiđộđặcbiệtđốivớinhữngvấnđềcủathếgian;đứngtrướcnhữngvấnđềtôngiáo,nódừnglạimộtchútngậpngừng,vàcuốicùngởđó,nócũngvượtquangưỡngcửa.Trongtiếntrìnhnàykhôngcósựdừnglại,sốconngười-mànhữngkhotàngkiếnthứctrởnêndễtiếpcận–cànglớnbaonhiêu,càngphổbiếnrộngrãisựrơi-rụng-tránh-xakhỏiniềmtintôngiáo-lúcđầuchỉtừnhũngcạmbẫyđãlỗithờivàđángphảnđốicủanó,nhưngsauđócũngtừnhữngđịnhđềnềntảngcủanó.Những

ngườiMỹlànhữngngườiđãdựnglênvụ“xửánkhỉ”ởDayton[5]đãchothấychínhhọmàthôilàđúngnhưthế.Ởnhữngnơikhác,sựchuyểnđổikhôngthểtránhkhỏithìđượcthựchiệnbằngcáchnửachừngvàkhôngthànhthật.

Nhữngngườicóhọcthứcvàlaođộngtrínãoítsợhãivănminh.Tronghọ,sựthaythếnhữngđộngcơtôngiáođểứngxửvănminhbằngcáikhác,nhữngđộngcơthếtục,sẽtiếnhànhkhôngbịngăntrở,hơnthếnữa,nhữngngườinhưvậy,trongmộtmứcđộ,bảnthânhọchínhlànhữngcỗxecủavănminh.Nhưngnólàmộtvấnđềkhácvớikhốilượnglớncủađámđôngíthọcvàbịápbức,nhữngngườicóđủmọilýdođểlànhữngkẻthùcủavănminh.

Vìvậy,miễnlàchừngnàohọkhôngpháthiệnrarằngngườitakhôngcòntinvàoGótnữa,mọisựđềutrôichảy.Nhưnghọsẽkhámphárađiềuđó,khôngnhầmlẫn,ngaycảnếumảnhgiấyviếtnàycủatôikhôngđượcxuấtbản.Vàhọđãsẵnsàngđểchấpnhậnnhữngkếtquảcủasuynghĩkhoahọc,nhưnglạivớikhôngcósựthayđổixảyratronghọvốnsuynghĩkhoahọcmanglạichoconngười.Phảilàkhôngcómộtnguyhiểmởđâyhaykhông-khithùđịchcủanhữngđámđôngnàyvớivănminhsẽlaomìnhchốnglạinhữngđiểmyếumàhọđãtìmthấytrongbà-chủ-việccủahọ?

NếulýdoduynhấtkhiếnbạnphảikhôngđượcgiếthàngxómcủamìnhlàbởivìGótđãcấmvàsẽnghiêmkhắctrừngphạtbạnởđờinàyhoặcởđờisau–vậysaukhibạnhọcđượcrằngkhôngcóGót,vàbạnkhôngcầnphảisợtrừngphạtcủaÔng,bạnchắcchắnsẽgiếthàngxómcủabạnmàkhôngdodự,vàbạnchỉcóthểngăncảnđượckhônglàmnhưthếbằngsứcmạnhtrầntục.Thếnên,hoặclànhữngđámđôngnguyhiểmnàyphảibịkéodìmxuốngthậtchặtchẽvàgiữhếtsứccẩnthậnđểkhỏicóđượcbấtkỳcơhộinàocủatrítuệthứctỉnh,hoặckhácđi,quanhệgiữavănminhvàtôngiáophảitrảiquamộtxemxétlạitừnềntảng.

VIII

Ngườitacóthểnghĩrằngsẽkhôngcónhữngkhókhănđặcbiệtnàotrongcáchthựchiệnđềnghịvừakểsaunày.Đúnglànósẽbaogồmmộtsốlượngnhấtđịnhcủasựtừbỏ,nhưngcólẽsẽđượcnhiềuhơnlàmất,vàcóthểsẽtránhđượcmộtnguyhiểmlớn.Mọingườiđềusợhãinó,tuynhiên,vìnósẽphơivănminhravớimộtnguyhiểmlạicònlớnhơn.KhiBoniface[6]đốnngãcáicâyvốnđãđượcnhữngngườiSaxonstônkínhnhưlinhthiêng,nhữngngườidựkiếnđãchờđợimộtsốsựkiệnđángsợxảyratheosausựphạmthánhnày.Nhưngđãkhôngcógìxảyra,vànhữngngườiSaxonsđãchấpnhậnđạoKitô.

Khivănminhđặtrađiềurănrằngmộtngườikhôngđượcgiếtngườihàngxómmàôngghét,hoặcngườichặnlối(tiếnthủ)củaông,hoặcngườicótàisảnôngthèmmuốn,điềunàyrõràngđãthựchiệntrongsựquantâmvềsựtồntạicủacộngđồngconngười,vốnnếukhôngthế,đãkhônglàthựctiễn.Bởivìkẻgiếtngườisẽ thuhútvềchínhhắnsựbáo thùcủahọhàngngườibịgiết,vàsựganh tịngấmngầmtừnhữngngườikhác,nhữngngườitrongchínhhọtựcảmthấycũngcóxuhướngnhiềunhưkẻgiếtngườiđãbạohànhnhưthế.

Thếnên,anhtakhônghảhêvơisựbáothùcủamình,haysựăncướpcủamìnhđượccholâu,nhưngsẽcótấtcảnhữngkhảnăngchínhmìnhsớmbịgiết.Ngaycảnếuanhtabảovệmìnhchốnglạimộtkẻthùduynhấtcủaanhvớisứcmạnhphi thườngvà thận trọng,anh ta rồi sẽbịngãgục trướcmộtkếthợpnhữngngườiyếuhơn.Nếumộtkếthợpthuộcloạinàyđãkhôngdiễnra,việcsáthạisẽtiếptụckhôngngừngvàkếtquảcuốicùngsẽlàconngườisẽtiêudiệtlẫnnhau.

ChúngtasẽđếncùngmộttìnhtrạngcủasựviệcgiữanhữngcánhânnhưvẫntồntạiởCorsicagiữanhữnggiađình,mặcdùởnơikhácchỉgiữanhữngquốcgia.Bấtancủađờisống,vốnnólàmộtmốinguyhiểmngangbằngchotấtcảmọingười,bâygiờkếthợpconngườithànhmộtxãhội,nóngăncấmnhữngcánhânkhôngđượcgiếthạivàdànhchochínhnóquyềncủacộngđồngđượcgiếtbấtcứailàngườiviphạmlệnhcấm.Ởđây,sauđó,chúngtacócônglývàtrừngphạt.

Nhưngchúngtakhôngcôngbốgiảithíchhợplýnàyvềviệccấmgiếtngười.ChúngtakhẳngđịnhrằnglệnhcấmđãđượcGótbanhành[7].ThếnênchúngtagánhlấyvàothânđểđoánýđịnhcủaGót,vàchúngtathấyrằngông,cũngthế,khôngmuốnđểchoconngườitiêudiệtlẫnnhau.

Tronghànhxửtheocáchnàychúngtađầutưvàosựnghiêmcấmvănhóavớimộtnghiêmtrọngkháđặcbiệt,nhưngđồngthờichúngtacónguycơlàmchosựtuânthủnóphụthuộcvàoniềmtinvàoGót.Nếuchúngtabướclùilạibướcnày-nếuchúngtakhônggánnữachoGótnhữnggìlàýđịnhriêngcủachúngta,vànếuchúngtatựhàilòngvớiđưaralýdoxãhội–vậysauđó,đúngnólàthật,chúngtađãtừbỏsựbiếnhìnhcủanghiêmcấmvănhóa,nhưngchúngtacũngtránhđượchiểmnguyvớinó.

Nhưngchúngtacũngđạtđượcmộtcáigìkhácnữa.Thôngquamộtsốloạithuộcphântánhoặcnhiễmtrùng,đặctínhcủathánhlinhvàbấtkhảxâmphạm-củasựthuộcvềmộtthếgiớikhác,ngườitacóthểnói-đãlantruyềntừmộtvàiđiềucấmlớnsangquatấtcảmọiquiđịnhvănhóakhác,luậtlệvàpháplệnh.Nhưngvềnhữngđiềunày,hàoquangxemracònlâumớithànhhình:khôngchỉthựcchúnglàmmấthiệulực lẫn nhaubằngđemchonhữngquyết định trái ngượcvào những thời điểmvà nhữngnơi khác biệt,nhưngngoàiđiềunày,chúngcómọidấuhiệucủasựbấtcậpconngười.

Rấtdễdàngđểnhậnratrongđónhữngđiềumàchỉcóthểlàsảnphẩmcủasựnhậnthứcthiểncận,hoặcmộtbiểutảtừquyềnlợiíchkỷchậthẹp,hoặcmộtkếtluậndựatrênnhữngtiềnđềkhiếmkhuyết.

Nhữnglờichỉtríchmàchúngtakhôngthểbỏkhôngđemđặtngangtrướcchúng,cũnggiảmthiểuđếnmộtmứcđộkhôngmongmuốnsự tôn trọngcủachúng tavớingườikhác,nhưngnhucầuvănhóachínhđánghơn.BởivìluônluônlàmộtcôngviệckhóxửđểtáchnhữnggìGóttựÔngđãyêucầuvớinhữnggìcóthểđượctruynguồnđếnthẩmquyềncủamộtquốchộitoànnăng,hoặcmộtcơquantưpháptốicao,nósẽ làmột lợi thếkhông thểngờvựcgì,nếuchúng tabỏGót rakhỏihoàn toàn,và thành thật thừanhậnnguồngốcthuầntúyconngườicủatấtcảnhữngquyđịnhvànhữnggiớirăncủavănminh.

Cùngvớisựlinhthiênggiảtạocủachúng,nhữngđiềurănvàluậtphápnàysẽmấtđitínhchếtcứngvà

tínhbấtkhảchuyểncủachúng.Ngườitacóthểhiểurằngchúngđượclàmnên,khôngnhiềuquáđểcaitrịhọ,tráilại,nhưđểphụcvụnhữnglợiíchcủahọ,vàhọsẽchấpnhậnmộttháiđộthânthiệnhơnvớichúng,vàthayvìnhắmđếnbãibỏcủachúng,sẽchỉnhằmvàocảithiệnchúng.Đâysẽlàmộtbướctiếnquantrọngtrênđườngvốndẫnđếntrởthànhđượchòagiảivớigánhnặngcủavănminh.

Nhưngởđâybàochữacủachúngtachogánnhữnglýdothuầntúylýtrívớinhữnggiớiluậtcủavănminh–đólànóirằng,vìdiễndịchchúngtừcầnthiếtxãhội-bịgiánđoạnbởimộtnghingờđộtngột.chúngtađãchọnnhưthídụcủachúngtanguồngốccủaviệccấmgiếtngười.Nhưnggiảithíchcủachúngtavềnócóđiđôivớisựthậtlịchsửkhông?

Chúngtasợlàkhông,nóxuấthiệnkhônggìkhácngoàimộtxâydựnglogiclýtrí.Vớisựgiúpđỡcủaphântâmhọc,chúngtađãlàmmộtnghiêncứuđíchxáctrênmảnhnàycủalịchsửvănhóacủanhânloại[8],vàđặtcănbảnchochúngtatrênđó,chúngtabuộcphảinóirằngngượclại. trongthựctếnhữngsựviệcđãxảyra.

Ngaycả trongconngườingàynay,nhữngđộngcơ thuần túy lý trícó thể tácđộngrấtyếuchống lạinhữngxungđộngđammê.Yếuhơnđếnchừngnào,khiấychúngđãphải là trongconngườithúvậtcủanhữngthờiđạinguyênthủy!Cólẽhậuduệcủaôngtangaycảbâygiờsẽgiếtlẫnnhaunếukhôngcósựcấmcản,nếunhưđãkhôngrằngtrongsốnhữnghànhvigiếtngườiđó,đãcómộtvụgiếtngườichanguyênthủy–vốnnógâynênmộtphảnứngxúccảmkhôngthểcưỡnglạiđượcvớinhữnghậuquảvôcùnglớnlao.Từđóphátsinhđiềurăn:Ngươichớgiếtngười.Dướichếđộxãhộithờvậttổ[9],điềurănnàygiớihạnvàoconvậtthế-cha,nhưngđãlàsauđó,nómởrộngravớingườikhác,mặcdùngaycảđếnngàynókhôngphảilàđãđượcphổquáttuântheo.

Nhưng,nhưluậnchứngmàtôikhôngcầnphảilặplạiởđâyđãchothấy,ngườichanguyênthủyđãlàhìnhảnhbanđầucủaGót,môhìnhmànhữngthếhệsaunàyđãtạonặnchândungcủaGót.Dođógiảithíchtôngiáolàđúng.Gótthựcsựcóđóngphầntrongnguồngốccủaviệccấmđoánđó,nóđãlàảnhhưởngcủaông,khôngphảibấtcứcáinhìnsâusắcnàovàocầnthiếtxãhội,vốnđãtạoranó.

VàviệcchuyểndịchýchícủaconngườivàoGótlàhoàntoànchínhđáng.Đốivớinhữngngườibiếtrằnghọđãgiếthạichacủahọbằngbạolực,vàtrongphảnứngcủahọvớihànhđộngvôđạođó,họđãnhấtđịnhsẽtôntrọngýmuốncủaôngtừràyvêsau.Vìvậy,giáolýtôngiáochochúngtabiếtsựthậtlịchsử-mặcdùchủquan,đólàsự thật,vớimộtsốsửađổivàcải trangnàođó- trongkhigiải thíchlý trícủachúngtaphủnhậnnó.

Bâygiờchúngtaquansátthấycửahàngcủanhữngýtưởngtôngiáobaogồmkhôngchỉnhữngthỏa-mãn-ướcmuốnnhưngcảnhữnghồiứclịchsửquantrọng.Ảnhhưởngđồngthờinàycủaquákhứvàhiệntạiphảichotôngiáomộtsựgiàucóquyềnlực,thựcsựkhôngthểsosánh.Nhưngcólẽvớigiúpđỡcủamộttươngtự,thêmmộtkhámphánữacóthểbắtđầusánglêntrongchúngta.Mặcdùkhôngphảilàmộtkếhoạchtốtđểcấyghépnhữngýtưởngxakhỏimảnhđấttrongđóchúnglớnlên,nhưngđâylàmộtsựphùhợpmàchúngtakhôngthểnàotránhkhôngchỉra.

Chúngtabiếtrằngmộtđứatrẻnhânloạikhôngcóthểhoàntấtpháttriểncủanóthànhcôngđếngiaiđoạnvănminhmàkhôngđiquamộtgiaiđoạnthầnkinh,đôikhilớnhơnvàđôikhicótínhkhácbiệtíthơn.Điềunàylàbởivìrấtnhiềunhucầubảnnăngmàsaunàysẽlàchịuthiếuthỏamãnkhôngthểbịdậptắtbởihoạtđộnghợplýcủatrítuệcủađứatrẻ,nhưngphảiđượcthuầnhóabởinhữnghànhviđànáp,đằngsauđiềunày,nhưmộtquyluật,nằmnhữngđộngcơcủasựlolắng.

Hầuhếtnhữngxáođộngthầnkinh[10]trẻconnàyđượcvượtquamộtcáchtựnhiêntrongquátrìnhlớnlên,vàđiềunàyđặcbiệtđúngtrongnhữngxáođộngthầnkinhámảnhcủatuổithơ.Phầncònlạivẫnsauđócóthểdọnchoquangđãngđược,bằngđiềutrịphântâm.

Trongcùngmộtcáchđúngnhưthế,ngườitacóthểgiảsử,loàingườinhưmộttoànbộ,trongsựpháttriểncủanóthôngquanhữngthờiđại,đãrơivàonhữngtrạngtháitươngtựnhưnhữngxáođộngthầnkinh[11],vàvìcùngnhữnglýdo-cụthểlàbởivìtrongnhữngthờiđạiutốikhônghiểubiếtvàyếuđuốitrítuệcủanó,sựtừbỏbảnnăngkhôngthểthiếuđượcchosựtồntạicủacộngđồngconngườichỉcóthểđạtđược

đếnnó,bằngnhữngphươngtiệncủanhữngsứcmạnhthuầntúytìnhcảm.Nhữngkếttủacủanhữngquátrìnhnàygiốngnhưdồnnénvốnnóđãdiễnra trongnhữngthời tiềnsửvẫncòngắnliềnvớivănminhtrongnhữngthờigiandài.

Tôngiáonhưvậy,sẽlàxáođộngthầnkinhphổquátloạiámảnhcủanhânloại[12],giốngnhưnhữngxáođộngthầnkinhámảnhcủatrẻem,nóphátsinhratừmặccảmOedipus[13],từmốiquanhệvớingườicha.Nếuquanđiểmnàylàđúng,nóđượcgiảđịnhlàmộtquay-sang-bỏ-đikhỏitôngiáothìbuộcphảixảyravớitấtyếusinhtửcủamộttiếntrìnhtăngtrưởng,vàchúngtatìmthấychínhmìnhtạichínhnốitiếpnàyởgiữacủagiaiđoạnpháttriểnđó.Hànhvicủachúngtavìvậyphảinênmôhìnhtheovớicủamộtthàygiáonhạycảmlàngườikhôngphảnđốimộtpháttriểnmớiđươngsắpxảyra,nhưngtìmcáchlàmdễdànglốiđicủanó,vàgiảmthiểubạođộngtừsựđộtbiếncủanó.

Sựsosánhtươngđồngcủachúngta,chochắcchắn,khônglàmkiệtquệbảnchấtyếutínhcủatôngiáo.Nếu,trênmộtmặt,tôngiáomangđếnvớinónhữnghạnchếcótínhámảnh,làmchínhxácnhưmộtcánhâncóxáođộngthầnkinhvềámảnh,mặtkhác,nóbaogồmmộthệthốngnhữngảotưởngvềướcmơvớimộtsựmơcùngvớimộttừchối[14]thựctại,chẳnghạnnhưchúngtatìmthấytrongmộthìnhthứccôlập,ởkhôngđâukhácngoàibệnhamentia [15], trongmột tình trạng lẫn lộncủaảogiácđầysungsướnghạnhphúc.Nhưngđâychỉlànhữngtươngđồng,bằngsựgiúpđỡthấytrongđó,chúngtanỗlựcđểhiểumộthiệntượngxãhội;bệnhlýcủacánhânkhôngcungcấpchochúngtavớimộtđốitácđầyđủhoàntoànhợplệ.

Đãđượclậplạinhiềulần(bởichínhtôivàđặcbiệtbởiTheodorReik[16])chỉra,trongrấtnhiềuchitiếtquantrọng,sựtươngtựgiữatôngiáovàxáođộngámảnhthầnkinhcóthểđượctheodõitườngtận,vàcóbaonhiêunhữngđặcthùvànhữngthăngtrầmtrongsựhìnhthànhcủatôngiáocóthểđượchiểutrongánhsángđó.Vànócũngtươngứngchặtchẽvớiđiềunàylànhữngtínhữumộđạođượcgiữgìnvớimộtmứcđộcaochốnglạinguycơmộtsốbệnhthầnkinh,sựchấpnhậncủahọvềxáođộngthầnkinhphổquátđãmiễnchohọcôngviệcxâydựngmộtxáođộngthầnkinhriêngchocánhân[17].

Kiếnthứccủachúngtavềgiátrịlịchsửcủanhữnghọcthuyếttôngiáonàođólàmtănglênsựtôntrọngcủachúngtavớichúng,nhưngkhônglàmmấthiệulựcđềnghịcủachúngtalàchúngnênngừng,thôiđượcđưaranhưlàlýdochogiớiluậtcủavănminh.Vềmặtngượclại!Nhữngtàndưxótlạicủalịchsửđãgiúpchúngtanhìnnhữnggiáolýtôngiáo,nhưchúngđãlà,lànhữngditíchxáođộngthầnkinh,vàchúngtabâygiờcóthểbiệnluậnrằngthờigiancóthểđãđến,giốngnhưnóđãtrongmộtđiềutrịphântíchtâmlý,đểthaythếnhữngtácdụngcủadồnnénbằngnhữngkếtquảcủanhữnghoạtđộnghợplýcủatríthức.

Chúngtacóthểthấytrước,nhưngkhómàhốihận,rằngmộttiếntrìnhnắnlạikhuônmẫunhưthế,sẽkhôngdừnglạiởsựtừbỏnhữngbiếnhìnhnghiêmtrọngcủanhữnggiớiluậtvănhóa,nhưngđólàmộtsựxétlạitổngquátvềchúng,sẽcókếtquảtrongsốđó,chúngsẽbịchấmdứt,bịdiệtđicùng.Bằngcáchnày,côngviệcđượcbổnhiệmcủachúngtavềhoàgiảiconngườivớivănminhsẽđạtđượcđếnmộtmứcđộlớn.Chúngtakhôngcầnphảiphànnànvềviệctừbỏsựthậtlịchsửkhichúngtađưaranềntảnghợplýtríchonhữnggiớiluậtcủavănminh.

Nhữngchânlýchứađựngtronggiáolýtôngiáo,cuốicùngsautấtcả,làquábịbópméovàbịchedấungụytrangmộtcáchhệthốngkhiếnđámđôngnhânloạikhôngthểnhậnrađượcchúngnhưsựthật.Trườnghợpnàytươngtựnhưnhữnggìxảyrakhichúngtanóivớitrẻconrằngembémớisinhđãđượcconcò[18]bayđemđến.Ởđây,cũngthế,chúngtađangnóisựthậttrongyphụctượngtrưng,bởivìchúngtabiếtconchimlớnýchỉcáigì.

Nhưngtrẻconkhôngbiếtđiềuđó.Nónghechỉphầnbịbópméocủanhữnggìchúngtanói,vàcảmthấyrằngnóđãbịdốigạt,vàchúngtabiếtthôngthườngđếnđâusựmấtlòngtincủanóvớinhữngngườilớnvàsựlệchhướng(nhưánhsángquathấukínhkhácloại)củanóthựcsựbắtđầutừấntượngnày.Chúngtađãtrởnênđượcthuyếtphụcrằngtốthơnnêntránhnhữngbiểutượngchedấusựthậtnhưthếtrongnhữnggìchúngtanóivớitrẻem,vàkhônggiữlạimộtkiếnthứcvớichúngvềtìnhtrạngchânthựccủacôngviệctươngxứngvớimứcđộtrítuệcủachúng[19].

LêDọnBàntạmdịch

[1]TừWelt:thếgiới+Anschauung;quanđiểm:Nhânsinhvàvũtrụquan.Mộtcáinhìntoànbộhay

mộttriếtlýcủamộtcánhânvềđờisốngvàvũtrụcủaconngười.[2][XemmộtvàinhậnxétởcuốichươngIIcủaInhibitions,SymptomsandAnxiety(1926d),Standard

Ed.,20,95-6][3]ĐâylàmộtmẫuthuẫntrongđạoKitô–mộtmặtkhuyếnthiện,nhưngmộtmặtkháccũng“thathứ”

vớinhững“ănnăn,thútội,xưngtội,rửatội,cứuchuộc,banânsủng,..”Chúngcógiátrịthựctiễnlàtănghaygiữtínđồ,nhưngbảnchấtlà“hòahoãn”vớitộilỗi,lùibướctrướcdụcvọng,“nhânnhượng”vớibảnnăngconngười.Nhưthế,khôngđónggópgìvớisựkiểmsoátđạođức,giáodụcluânlýnhưngthựcracòncóthểxemlàatòngđồnglõa.

Saunữa,lýthuyếtvềsự“chịutộithay”nhưsựhysinhcủaChristlàmộtphiluân–khôngaicóthể“chịu tội” thaychoaiđược.Nóchỉcóýnghĩa làchịuhìnhphạt thaychomộtaiđó,nếucóhìnhphạt,nhưngkhôngthểnhậntráchnhiệmtộilỗicủangườiphạmtộiđược.Đólàphiluân,vôđạo.

NếuAgiếtngười,hayhiếpdâm,chẳnghạn;khônggìcóthểlàmAtránhkhỏitráchnhiệmtrướctộiácđó.

[4][Bảnchấtcủanhạycảmvớivănhóa”đãđượcFreudbànluậntrongphầnthứnhấtcủabàiviếtcủaôngvề“WarandDeath”(1915b),StandardEd.,14vàmộtthuậtngữtươngtự“sựsẵnsàngvớivănhóa”xuấthiệntrongchươngVIIIcủatậpOutlineofPsycho-Analysis(1940a)[1938]),ibid.,23,201.]

[5][MộtthànhphốnhỏởTennessee,tạiđấy,năm1925,mộtthàygiáomônkhoahọcbịtruytốratòavìđãviphạmluậtcủatiểubangkhidạy– theothuyếtDarwinism-rằng“conngườiphátgốctừnhữngđộngvậtthấphơn”.]

[6][ThếkỷVIII,Devonshire-born,“ApostleofGermany”][7]Thídụ,10điềurăncủaMoses,lãnhtụdânDothái–nóilàtừtayGóttraochoông.[8][Cf.bàiluậnvănthứIVtrongTotemandTaboo(1912-13).][9]totemism[10]neuroses:xáođộngthầnkinh:mộtbệnhnãothức(mentalillness)tươngđốinhẹ,khôngcónguyên

nhânhữucơ,gồmnhữngtriệuchứngcăngthẳng:quásứcngãlòng,chánnản,luônlolắngbấtan,ứngxửtháiquámứcthường,ámảnhvềbệnhtật(depression,anxiety,obsessivebehavior,hypochondria),ngườibệnh vẫn không mất ý thức về thực tại ngoại giới. Trường hợp nặng hơn, mất ý thức về thực tại làpsychosis(loạnthầnkinh).

[11][FreudtrởlạivớivấnđềnàyởcuốicủaCivilizationanditsdiscontents(1930a).p.44dướiđây,trongbài cuối củaNew IntroductoryLectures (1933a)vad trongphần I củachương III củaMosesandMonotheism(1939a).]

[12]theuniversalobsessionalneurosis.[13]TheoFreudnhữngkhátkhaotínhdục(sexualdesires)làđộnglựcchủyếuthúcđẩyđờisốngcon

người.OedipusComplex–đãthườngđượcquengọilà“mặccảmOedipus”đếntừgiảthuyếtchínhyếucủaôngvềđờisốngtâmlý.Vắntắt,giảthuyếtchorằngtronggiaiđoạnthànhhìnhcủađờisốngtâm-lý-tính-dục(psychosexual)củaconngười, -bắtđầuở tuổi thơấu,khoảng từhaiđếnsáu– lúcấyđứa trẻchuyểnđốitượngyêuthươngtừvúmẹ(theoralphase)sangchínhngườimẹ,đồngthờinảysinhtìnhcảmthèmmuốnmẹvàthầmmonggiếtchếtcha.Nhưthế,nộitâmđứatrẻpháttriểnhaixúccảmràngbuộcvớichamẹcủanó,đólàthươngyêugắnbóvớingườichahaymẹkhácpháitính,vàgắnbóáccảmvớichahaymẹcùngpháitính,đứatrẻxemnhưđốithủtìnhcảmcủanó.

“Mặccảm”dùngđểchỉtấtcảnhữngyếutốcủamộttìnhhuốngtâmlýhếtsứcphứctạpkhóhiểutrongnhữngliênhệràngbuộctâmlýgiữabangười–cha-mẹ-con–baogồmmọiđộngcơvàbiểuhiệncủatấtcảnhậnthức,xúcđộngvàtháiđộcủađứatrẻtrongliênhệtaybanày.MặccảmOedipuscònbaogồmsauđónhữngđêđậptinhthầnđượcthiếtlậpđểngănđỡ,chốngcự,đènénnhữngtìnhcảmnày.Freudđãgọimặccảmnàylà“cốtlõicủanhữngtriệuchứngxáođộngthầnkinh”(thenucleusoftheneuroses)vàxahơn

thế,trínãoconngườivậnhànhtrêncấutrúctrungtâmnày.MặccảmmangtênOedipusRex,vốnlàtênnhânvậtchínhtrongmộtbikịchcổHylạpcủaSophocles

–bởiđịnhmệnhoannghiệtkhôncưỡng,O.đãgiếtchavàlấymẹcủachínhmình(trongmùquáng-khôngtựbiết).

Mặcdùlýthuyếtthiếtyếuliênquanđếnsựpháttriểnđờisốngtâmlýcủađứatrẻ,nhưnglĩnhvựcứngdụngcủanómởrộng,nócóthểápdụngvàotâmlýngườitrưởngthànhvàpsychopathology,bởivìtưcáchứngxửcủangườilớnhếtsứcchịutácđộngtừnhữngbiếncốxảyratrongthờithơấu,hơnnữa,mộtsốnhữngphươngdiệncủalịchsừloàingười,luânlý,vàtôngiáosẽđượcsángtỏkhiápdụngnóvàonhânloạihọcvănhóa-họcconngườivềvănhóa-culturalanthropology.

[14][Xembàiviếtvề“Fetishism”(1927c).p.153đướiđây][15][‘Meynert’sametia’:mộttrạngtháicủalẫnlộnảogiáctrầmtrọng.][16][Cf.Freud,‘ObsessiveActionsandReligiousPractice’(1907b)andReik(1927).][17][Freudthườngnêulênđiềunàytrướcđây:e.g.trongmộtcâuthêmvàonăm1919trongbàinghiên

cứuvềLeonarddaVinci(1910c),StandardEd.,11,123.][18]stork–loạichimchândài,cánhdài,cổdàithuộcloàilộinướcvớimỏđendài,thuộcgiađình

Ciconiidae-giốngnhưcò(cygogne).ỞphươngTây,tronggiađình,cótụcnóidốivớitrẻem–khicómộtembémớiđượcmẹsinh-làembémớirađờidomộtconcòbayđemlại,tránhđivàogiảithíchchuyệnsinhnở.

[19][Freudvềsaunêulênsựkhácbiệtgiữanhữnggìônggọi làsự thật“vậtchất”và“lịchsử”(“material”và“historical”)trongnhiềuđoạn.Xem,đặcbiệt,đoạnGphầnIIcủaLuậnthuyếtIIIvềMosesandMonotheism(1939a).Cf.cũngtrongchúthíchcủangườibiêntậpvềchủđềtrongchươngXII(C)củathePsychoPathologyofEverydayLife(1901b)),StandardEd.,6,256.]

IX

“Bạnchophépchínhbạncónhữngmâuthuẫnvốnchúngkhóhòagiảivớinhau.Bạnbắtđầubằngnóirằngmộtđoạnviếtnhưcủabạnlàhoàntoànvôhại:khôngaisẽđểtựmìnhbịcướpmấtđứctincủamìnhbằngnhữngcânnhắcthuộcloạitrongđóđãđưara.Nhưngbởivìdùsaođinữanólàýđịnhcủabạn,nhưtrởnênrõràngvềsaunày,đểđánhđổđứctinđó,chúngtôicóthểhỏitạisaotrongthựctếbạnxuấtbảncôngtrìnhcủabạn?

Trongmộtđoạnvănkhác,hơnnữa,bạnthúnhậnrằngnócóthểlànguyhiểm,thựcsựrấtnguyhiểm,chomộtaiđókhámphárarằngngườitakhôngcòntinvàoGótnữa.Chotớinayanhtađãlàngoanngoãn,nhưngbâygiờanhtanémbỏsựvânglờicủamìnhvớigiới luậtcủavănminh.Tuynhiên, toànbộluậnđiểmcủabạnchỉtríchgaygắtnhữnggiớirăncủavănminhtrênnhữngcơsởtôngiáotạothànhmộtnguyhiểmchovănminhdựatrêngiảđịnhrằngngườicótínngưỡngcóthểđượcquaysangthànhmộtngườivôtínngưỡng[1].Chắcchắnđólàmộtmâuthuẫnhoàntoàn.

“Vàđâylàmộtđiềunữa.Mộtmặtbạnthừanhậnrằngconngườikhôngthểđượchướngdẫnthôngquatrítuệcủahọ,họbịnhữngđammêvànhữngnhucầubảnnăngcủahọcaiquản.Nhưngmộtmặtkhácbạnđềnghịthaythếcơsởtìnhcảmcủasựtuânphụccủahọvớivănminhvớicủamộtlýtríhợplogic.Đểxemailàngườicóthểhiểuđượcđiềunày.Đốivớitôi,cóvẻnhưlàphảimộtđiềunàyhoặcđiềukia.

“Bêncạnhđó,bạnđãkhônghọcđượcgìtừlịchsửhaysao?Mộtlầntrướcđây,mộtnỗlựcthuộcloạinàyđãđượcthựchiệnđểthaythếtôngiáobằnglýtrí,mộtcáchchínhthứcvàtrongphươngcáchlớnlao.ChắcchắnbạnnhớCáchmạngPhápvàRobespierre?Vàbạncũngphảinhớthửnghiệmđãsốngthậtngắnngủivàvôhiệuquảthảmhạiđếnchừngnào?CùngthínghiệmtươngtựđangđượclậplạiởNgatrongthờiđiểmhiệntại,vàchúngtakhôngcầncảmthấytòmòvềphầnkếtquảcủanó.Bạnkhôngnghĩrằngchúngtađãquênnhưkhôngbiếtrằngconngườikhôngthểlàmgìvớikhôngcótôngiáo?

“Bạnđãnóivớichínhbạnrằngtôngiáothìkhônggìhơnlàmộtámảnhxáođộngthầnkinh.Nhưngbạnđãkhônggiảiquyếtvớiphíabênkiacủanó.Bạnhàilòngthànhcôngđưaramộttươngtựvớimộtxáođộngthầnkinh.Conngười,bạnnói,phảiđượcgiảiphóngkhỏimộtxáođộngthầnkinh.Nhữnggìkháccóthểbịmấttrongtiếntrìnhlàkhôngthuộcvềquantâmcủabạn”.

Sựxuấthiệncủamâuthuẫncóthểxảyrabởivìtôiđãgiảiquyếtnhữngvấnđềphứctạpquáhấptấp.Nhưngchúngtacóthểsửachữađiềunàyđếnvàimứcđộnàođó.Tôivẫnchorằngnhữnggìtôiđãviếtkhávôhạitrongmộtchiềuhướng.Khôngcótínđồnàosẽđểmìnhbịdẫnlệchkhỏitínngưỡngcủangườiấybằngnhữngđiềunàyhaybấtkỳnhữngluậnchứngtươngtựnào.Mộttínđồgắnbóvớinhữnggiáolýcủatôngiáobằngnhữngràngbuộctìnhcảmnhấtđịnh.

Nhưngchắcchắncóvôsốnhữngngườikhác,họkhôngphảilànhữngtínđồtrongcùngmộtýhướng.Họtuântheogiớiluậtcủavănminh,vìtựhọđểchomìnhbịnhữngđedọacủatôngiáolàmsợsệt,vàhọsợtôngiáo,miễnlàchừngnàohọphảixemnónhưlàmộtphầncủathựctạivốnlồnghọvàotrong.Họlànhữngngườiphávỡngaysaukhihọđượcphépbuôngbỏniềmtincủahọ tronggiá trị-thực tạicủa tôngiáo.Nhưnghọcũngkhôngbịnhữngluậnchứngảnhhưởng.Họthôikhôngsợhãitôngiáokhihọquansátthấynhữngngườikháckhôngsợnó,vàđãlàvớihọmàtôikhẳngđịnhrằnghọsẽđượcbiếtvềsựsuytàncủaảnhhưởngcủatôngiáo,dẫungaycảnhưtôiđãkhôngcôngbốcôngviệccủatôi.

Nhưngtôinghĩrằngtựbạnđãgánnhiềusứcnặnghơnvớimâuthuẫnkhácvốnbạnđãbuộctộitôi.Bởivìconngườitiếpcậnquáítvớinhữnglậpluậnhợplývàquáhoàntoànbịnhữngnhucầubảnnăngcủahọchiphối,tạisaomộtngườinênbắtđầuđịnhtướcđicủahọmộtsựthỏamãnbảnnăng,vàthaythếnóbằngnhữnglậpluậnhợplý?Đólàsựthậtrằngconngườilànhưthếnày,nhưngbạncóhỏimìnhliệuhọphảilànhưthếnàyhaykhông,liệubảnchấtthâmsâunhấtcủahọbắtphảicónóhaykhông?Cóthểnàomộtnhànhânchủnghọcchochỉsốsọcủamộtgiốngngườimàphongtụccủahọlàbópméođầutrẻemcủahọ,bằngcáchquấnbăngquanhđầuchúngtừnhữngnămsớmnhấtcủachúnghaykhông?

Hãynghĩvềsựtươngphảntuyệtvọnggiữatríthôngminhrạngrỡcủamộtđứatrẻkhỏemạnhvàtrílực

yếuđuốicủangườilớntrungbình.Cóthểnàochúngtahoàntoànkháchắcchắnrằngđúngkhôngphảilàgiáodụctôngiáovốnhứngchịumộtphầnlớnkhiểntráchvìsựbạiliệttươngđốinàyhaykhông?TôinghĩrằngnósẽlàmộtthờigianrấtlâutrướckhimộtđứatrẻkhôngbịảnhhưởngbắtđầutựnócóbănkhoănvềGótvànhữngsựviệcởmộtthếgiớikhác.Cólẽnhữngsuynghĩcủanóvềnhữngvấnđềnàyrồisauđósẽtrêncùngnhữngnẻođườnggiốngnhưchúngđãđếnvớichaôngcủanó.

Nhưngchúngtađãkhôngchờđợichomộtpháttriểnnhưvậy;chúngtagiớithiệunóvớigiáolýtôngiáoởmộttuổikhiấynóvừakhôngquantâmđếnchúng,cũngchẳngcókhảnăngnắmbắtnhữnggìchúngthâmnhập.Khôngđúngsựthậthaysao-rằnghaiđiểmchínhtrongchươngtrìnhgiáodụccủatrẻemngàynay-làtrìhoãnpháttriểntìnhdụcvàbắtđầuảnhhưởngtôngiáosớm?Nhưvậyđếnthờiđiểmtrítuệcủađứatrẻthứctỉnh,nhữnggiáolýtôngiáođãtrởnênkhôngthểcôngkíchđược.

Nhưngcóphảibạncóýkiếnrằnglàrấtcóíchlợivớisựtăngcườngchứcnăngtrítuệnhưngmộtlĩnhvựchếtsứcquantrọngnhưthếlạinênbịđónglạivìsựđedọacủalửahỏangục?Khimộtconngườiđãmột lầnmangmìnhđếnchấpnhậnkhôngphêphán tấtcảnhữngxuẩnđộngmàgiáo lý tôngiáođemđặttrướcôngta,vàthậmchíngườiấykhôngnhậnthấynhữngmâuthuẫngiữachúng,chúngtakhôngcầnphảihếtsứcngạcnhiêntrướcsựyếukémcủatrítuệcủaôngta.

Nhưngchúngtakhôngcóphươngtiệnnàokhácđểkiểmsoátbảnnăngtựnhiêncủachúngtangoàitríthôngminhcủachúngta.Làmsaochúngtacóthểmongđợingườitalànhữngkẻchịudướithốngtrịcủanhữngcấmđoáncủatưtưởngđểđạtđượclýtưởngtâmlý,ưuviệtcủatríthôngminh?

Bạncũngbiếtđấy,rằngphụnữnóichungđượcnóilàchịuthiệtbị“đầnđộnnhunhượcgốcsinhlý”[2]-cónghĩalà,mangmộttríthôngminhthấphơnđànông.

Sựkiệntựnóthìgâytranhcãi,vàgiảithíchvềnóthìđángnghingờ,nhưngmộtluậnchứngthuậnlợichosựtrítuệhéohonnàynhưmộtbảntínhtựnhiênthứhai,làphụnữlaođộngdướisựkhắcnghiệtcủamộtcấmđoánlúcbanđầu,chốngsuynghĩcủahọquayvềvớinhữnggìvốnsẽlàquantâmđếnhọnhất-cụthểlà,nhữngvấnđềcủađờisốngtìnhdục.Chođếnchừngnàonhữngnămđầucủamộtngườibịảnhhưởngkhôngchỉbởimộtsựứcchếcủatưtưởngtìnhdục,màcũngcònbởimộtsựứcchếtôngiáo,vàcủamộtứcchếtrungthành[3]vớichamẹvàthàycôgiáo,chúngtakhôngthựcsựkhôngthểbảongườiấylàgiốngthếnàotrongthựctế.

Nhưngtôisẽđiềuhòanhiệttìnhcủamìnhvàthúnhậnlàtôicũngvậy,cókhảnăngđươngtheođuổimộtảotưởng.Cólẽ tácdụngcủacấmđoántôngiáovề tư tưởngcóthểkhôngquátệnhưtôinghĩ,có lẽsẽthànhrarằngbảnchấtconngườivẫngiữnguyênthếngaycảnếunhưgiáodụcđãkhôngbịlạmdụngngõhầuđẩyconngườithànhđốitượngcủatôngiáo.

Tôikhôngbiếtvàbạnkhôngthểbiếtmộttronghai.Nókhôngphảilàvấnđềlớnđộcnhấtcủađờisốngnàyvốncóvẻnhưkhôngcógiảipháptrongthờihiệntại,nhiềunhữngcâuhỏithấphơnnữacũngcònlàkhótrả lời.Nhưngbạnphải thừanhậnrằngởđâychúngta làchínhđángtrongviệccómộthyvọngvềtươnglai–rằngcólẽcómộtkhotàngđểđàolên,cókhảnănglàmphongphúthêmvănminh,vàrằngnóđángbõcônglàmthínghiệmvềmộtnềngiáodụckhông-tôngiáo.Nếunhưthínghiệmrồichứngtỏtệhạikhôngchấpnhậnđược,tôiđãsẵnsàngbỏrơisựcảicáchvàquayvềvớiphánđoánthuầnmôtảcủatôi,rằngconngườilàmộtsinhvậtthuộcvềtrítuệyếuđuối,nóbịnhữngthèmmuốnbảnnăngcủanócaitrị.

Vềđiểmkhác,tôithẳngthắnđồngývớibạn.Chắcchắnlàđiềuvônghĩađểbắtđầuvớicốgắngchấmdứttôngiáobằngsứcmạnhvàtrongmộtcúđánhđộcnhất.

Trênhết tấtcả,bởivìnósẽ làvôvọng.Những tínđồsẽkhôngđểchoniềmtincủahọ,hoặcbằngnhữnglậpluậnhoặcbằngnhữngcấmđoán,bịtướckhỏihọ.Vàthậmchínếuđiềunàycóthànhcôngvớimộtsốngười,nósẽlàtànác.

Mộtngườiđãvẫntừnguốngthuốcngủtronghàngchụcnămlàtựnhiênkhôngthểngủnếuthuốcngủcủaôngbịlấykhỏiông.Rằngảnhhưởnganủicủatôngiáocóthểđượcvínhưcủamộtchấtmatuý[4],đượcminhhọarõràngbằngnhữnggìđangxảyraởnướcMỹ.Hiệnhọđangcốgắng,rõrànglàdướiảnhhưởngcủachínhphủnhunhược-tướcđimọichấtkíchthích,nhữngchấtlàmsaysưa,vànhữngchấtgâylạcthú

khác,vàthayvàođó,nhưcáchđềnbù,dồntốngchohọlòngtínmộtôngiáo.Đâylàmộtthửnghiệmkhác,kếtquảcủanóchúngtachẳngcầnphảicảmthấytòmò[5].

Thếnên,tôiphảimâuthuẫnvớibạnkhibạntiếptụcbiệnluậnrằngconngườihoàntoànkhôngthểsinhhoạtmàthiếusựanủicủaảotưởngtôngiáo,rằngnếukhôngcónó,họkhôngthểgánhchịunổinhữngkhókhăncủađởisốngvàsựtànbạocủathựctại.

Đólàsựthật,hẳnthế,đốivớinhữngconngườivốnbạnđãthâmnhiễmcáingọt–haychấtđộc-đắng-bọc-đường-tronghọtừthờithơấutrởđi.Nhưngcònđốivớinhữngngườikhácthìsao,nhữngngườiđãtrưởngthànhlànhmạnhhợplý?

Cólẽailànhữngngườikhôngchịukhổvìxáođộngthầnkinhsẽkhôngcầnthứcuốngsayđểlàmdịunhẹnóđi.Họsẽ,đólàsựthật,tìmthấytựthânhọtrongmộttìnhhuốngkhókhăn.Họsẽphảichấpnhậnvớichínhhọphạmvihoàntoàncủasựbấtlựckhôngthểtựbảovệcủahọvàsựvônghĩacủahọtrongguồngmáycủavũtrụ,họthôikhôngthểcònlàtâmđiểmcủasựsángtạo,thôikhôngcònlàđốitượngcủasựchămsócdịudàngvềphầncủamộtGótloxaphúcthiện.

Họsẽởcùngvịtrínhưcủamộtđứatrẻđãrờinhàchamẹ,nơinóđãrấtấmápvàthoảimái.Nhưngchắcchắntínhtrẻconlàtấtphảibịkhắcphục.Conngườikhôngthểcứcònmãimãilàtrẻembaogiờ,đếncuốicùnghọphảirangoài,đivàotrong“trườngđờithùnghịch”.Chúngtacóthểgọiđâylà“giáodụcvớithựctế”.Cócầntôithúnhậnvớibạnhaykhông-rằngmụcđíchduynhấtcủaquyểnsáchcủatôilàđểchỉrasựcầnthiếtchobướctiếntớitrướcnày?

Bạnđangsợ,cólẽ,rằnghọsẽkhôngđứngvữngnổivớithửnghiệmkhókhăn?Vâng,ítnhấtchúngtahãycùnghyvọnglàhọsẽ.Nólàmộtcáigì,ởbấtkỳmứcđộnào,đểbiếtrằng

mộtngườibịnémvàotrênchínhnhữngnguồnlựccủariêngngườiđó.Mộtngườirồisauđóhọcđểcómộtsửdụngchúngchothỏađáng.Vàconngườikhôngphảilàhoàntoànkhôngcótrợgiúp.KiếnthứckhoahọccủahọđãdạyhọnhiềukểtừnhữngngàycủatrậnĐạihồngthủy,vànósẽlàmtăngquyềnnăngcủahọxahơnthêmnữa.

VàđốivớinhữngtấtyếulớnlaocủaSốphận,chốngvớichúngmàkhôngcóđượcgiúpđỡ,họsẽhọccáchchịuđựngchúngvớisựcamchịunhẫnnhục.Đểlàmgìvớihọlàảovọngvềnhữngmẫuđấtrộngbạtngàntrênmặttrăng,mùagặtcủachúngchưaaitừngđãthấy?

Lànhữngngườichânthựcgiữnhữngmảnhđấtnhỏtrênmặtđấtnày,họsẽbiếtlàmthếnàođểxớitrồngmảnhđấtcủahọtrongmộtcáchmànónuôisốnghọ.Bằngcáchthuhồinhữngmongđợicủahọkhỏithếgiớibênkia,vàtậptrungtấtcảnhữngnguồnnănglượngđượcgiảiphóngcủahọvàođờisốngcủahọtrêntrầngian,họrồicóthểsẽthànhcôngtrongviệcđạtđượcmộttìnhtrạngcủanhữngsựviệc,trongđóđờisốngsẽtrởthànhchấpnhậnđượcchotấtcảmọingười,vàvănminhthôikhôngcònápbứcbấtcứainữa.Sauđó,vớimộttrongnhữngngườibạnvôthầncủachúngta,họsẽcóthểnóivớikhônghốitiếc:

Chúngtahãybỏlạithiênđường,Chonhữngthiênthầnvànhữngconchimsẻ.[6]

LêDọnBàntạmdịchChúthích:[1]Freudmuốnnói–trongvănminhphươngTây,ngườitavẫngiảđịnhcơsởlàconngườiphảicó

mộttôngiáo,xemđólànềntảngcủađạođứccánhânvàxãhội,nếuconngườitrongvănminhđótrởnênvôthần;erằngvănminhđókhôngđứngvững,vìluânlýxãhộisụpđổ.

ThâmnhiễmtruyềnthốngKitôhainghìnnămqua,trongngôntừthôngthườngbìnhdân–AnhMỹchẳnghạn–mộtconngười“tinsợGót”cónghĩalàmộtngườicóđạođứcnàođó,haythêmnữa“năngđinhàthờ”,nhưmộtbìnhphẩmnóivềmộtngườibìnhthường,ítnhiềuđángtin,đứngđắn,vàmỗikhithềhứamộtđiềugìnghiêmtrọng,họvẫncóthôngtụcđặttaylênquyểnkinhThánh.

Từhaithếkỷqua,sốlượngnhữngngườivôthầnđượcbiếtcàngtăng,nhàthờthưavắng,nhưngđốivớiquanđiểm“vôthần”,nhữngngườiphươngTâybìnhdânvẫnthườngvẫnnêucáctrườnghợpphổbiếnnhưAdolfHitlerNazivớiHolocaust,XôviếtNgavớiStalincùngnhữngthanhtrừng,khủngbốđẫmmáu,

…nhưcảnhcáovềhiểmhọacủa‘vôthần”,xemđólànhữngliềuthuốc“độc”củahiệntượngphitôngiáo!SựthựclàchủnghĩadântộcquákhíchởnướcĐức,haychủnghĩacáchmạngvôsảnởNga,haybấtkỳ

nhữngtrườnghợpquákhíchnàotrongchínhtrị,mỗichúngđềulàmộtanhemsongsinhvớitôngiáođộcthần,trướcsauđềucóliênhệvới-điểnhìnhlà-đạoKitô.Chúngrađờitừsựkháiniệmvềphânbiệt“trong-ngoàinhóm”,sựđộctôntưtưởng(tôngiáo,dântộchaychínhtrị-mộtGótduynhất,duynhấtđúng–khôngthểsailầm),lấycứucánhbiệnminhnhữngphươngtiệntànđộcthấytrongsựhysinhthựctạichonhữnggìởngoàithờigian,khônggiannày;vànhữnggìlịchsửchưabiếtcóđiđếnhaykhông,nhữnggì–trongđoạnsau–Freudgọilà“nhữngmẫuđấtrộngbạtngàntrênmặttrăng,mùagặtcủachúngchưaaitừngđãthấy?”.

Russell,ởnhiềuchỗkhác,đãchỉra–vắntắt–điệnKremlinlàmột“biếnthân”củaVatican–nhữngngườitheoMarxđãlấy“nướcchatatrêntrời”củaChristđemxuốngtrầngian,rồiquyếtliệtvượtthờigian,hốihảđichođếncuốiđườnglịchsử,nơixãhộikhôngcònđấutranhgiacấp,củacảilàchung,tàinguyênphânphốicôngbằng,mọingườihưởngmộtthứhạnhphúccủa“thếgiớiđạiđồng”.NướcChúamànhữnghộiNhàthờcủaPaulraogiảngchuyểnthànhthiênđànghạgiớicủanhữngNhànướcvôsản!–thờihoàngkimcủaconngườisẽđến,nhưngkhôngphảiđợingàytậnthếvẫnđedọavới“phánxétcuốicùng”.

NhưngbâygiờngườiphươngTâyđãtỉnhngộ,mạnhbạolêntiếng,đặtcâuhỏiphổthông–cóthểcómộtnềnđạođứcmàkhôngdựatrêntôngiáohaykhông?

Nóithôngthường–nếukhôngcóGót,khôngcótôngiáo,lấygìlàmtiêuchuẩnchotốtxấu,đúngsai.Saukhihọsángsuốtvàtỉnhngộnhậnra–nhữngtôngiáoAbrahamvớinhữnggốcrễsâuxacủahầuhếtnhữngphiluân,vôđạo,chiếntranhtànác,vàtrênhết,sựnôlệtinhthầnconngười.TinvàomộtGótlàkhôngtinvàoconngười,điểnhìnhlàkhôngtinvàokhảnăngcủaconngười,tứclàkhoahọc,vàlýtrícủanó.Tinvàomộtảotưởngtrênkia,bênkia,làquênthựctạisựsốngbâygiờvàởđây.

Vềvấnđềnày–chúngtatừphươngĐông,maymắncócâutrảlờitừthựctạilịchsửkhẳngđịnhvàminhmạch,tronghơnhainghìnnămqua,trongkhiởphươngtây,từthánhchiếnởTrungĐôngvớinhữngngườithờcùngGótnhưngkháctêngọi,đếnchiếntranhdiệtchủng,diệtvănhóavớinhữngdântộcbảnđịachâuMỹ,rồichiếntranhthờiPhụchưnggiữanhữngngườicùngtínngưỡng(CatôvàTinlành),…

Trongkhiđó,ởphươngĐôngvớinhữngtôngiáo–hayđúnghơnnhữngtínngưỡngvôthần–đãcómộtnềnluânlýrấtcao,đạođứcxãhộivữngmạnh.Ítnhấttrongrấtnhiềuphươngdiện,khôngcónhữngchiếntranhdiệtchủng,diệtvănhóavìtôngiáo,khôngcóchiếntranhtôngiáoloạinhưthánhchiến,cũngkhôngcónạnbuônnôlệ,vàsựđànápđènénphụnữnhưởphươngTây,vànhấtlàkhôngcóaibịđốtsốngvìtộibấtđồngtôngiáo,tínngưỡng.

[2][Moebiusđãdùng từnày(1903).Cf.Bảnvăn trướcđâycủaFreudvềđạođưucs tìnhdục“vănminh”(1908d),StandardEd.,9]

[3]TheobảntiếngPháp(l’inhibitionmentale“loyaliste”enverslesparentsetleseducateurs)–trongbảntiếngAnhgiảithíchlàtrungthànhvớinhàvua,tôinghĩlàkhôngđúng.

[4]Marxđã–nổitiếng–gọitôngiáolà“opiumofthepeople”:“Tôngiáo,thựcvậy,làsựtựýthứcvàtựđánhgiácủaconngười,conngườiấyhoặcchưathắngđạt

đếnchínhmình,hoặcđãlạiđánhmấtchínhmìnhlầnnữa.Nhưngconngườikhônglàkẻtrừutượngngồixổmthảnhthơingoàithếgiới.Ngườilàthếgiớicủaconngười–nhànước,xãhội.Nhànướcnàyvàxãhộinàytạoratôngiáo,vốnnólàmộtýthứcngượcđầucủathếgiới,bởivìnólàmộtthếgiớilộnngược.

Tôngiáolàlýthuyếttổngquátcủathếgiớinày,làbáchkhoatoànthưtómlượccủanó,làlogiccủanótronghìnhthứcphổthông,làđiểmbảovệdanhdựtinhthầncủanó,lànhiệttâmcủanó,làcấmcảnđạođứccủanó,lànghiêmtrọngtánthưởngcủanó,vàlàcơsởphổquátcủanóchoanủivàbiệnchính.Nólàsựthểhiệntuyệtvờicủayếutínhconngườibởivìyếutínhconngườiđãchưathutậpđượcbấtkỳthựctạichânthựcnào.Cuộcđấutranhchốnglạitôngiáo,dođógiántiếplàđấutranhchốnglạicáithếgiớivốntôngiáolàtinhthầntỏadậymùihươngcủanó.Thốngkhổtôngiáo,làmộtvàđồngthời, làdiễntảcủathốngkhổthựcsự,vàphảnđốichốnglạithốngkhổthựcsự.

Tôngiáolàtiếngthởdàicủasinhvậtbịápbức,tráitimcủamộtthếgiớikhôngtim,vàlinhhồncủanhữngđiềukiệnsốngkhônghồn.Nólàthuốcphiệncủaconngười.Hủybỏtôngiáonhưhạnhphúcảocủaconngườilànhucầuchohạnhphúcthựccủahọ.Kêugọihọbỏđiảotưởngcủahọvềđiềukiệnsốngcủahọlàkêugọihọbỏđinhữngđiềukiệnvốnnókéođòinhữngảotưởng.Phêbìnhtôngiáo,dođólà,trongtrứngnước,phêbìnhcáithunglũngngậpnướcmắtvốnởđótôngiáolàvòngsánglấplánh”.(K.Marx).

[5]Bàivănviếtgiữathờikỳcủa“NationalProhibition”ởnướcMỹ(1920-1933).NướcMỹbanlệnhcấmchuyênchở,bán,vàsảnxuấtcácloạirượu.Kétquảthảmhạilàchợđen(rượu)lantràn,giếtngười,găng tơ lớnmạnh(nổi tiếng làAlCapone),Các tổchức tộiphạmphát triểnnhanhchóngvàgiếtngườihàngloạt,chiếntranhbăngđảnglantrànquaviệccungcấprượutrênthịtrườngchợđen.Đâylàthờiđạicủabăngđảng,kểcảgangsternổitiếngnhấtAlCapone.Âmnhạcvàphươngtiệntruyềnthôngkháccũngthayđổitrongthởiquốccấmnày,trànlantrongnhạcJazz.Phimgangsternhanhchóngtrởthànhthểloạiphổbiến, phảnánh sự coi thườngpháp luật của thờiđại.Tranhhoạthoạthọa chính trị trởnên thườngxuyênhơn,chothấycảhaimặtcủavấnđềcấmrượu.

ChínhphủMỹ,saumộtthờigiandàivậtvãvàxấuhổ,cácchínhtrịgiacuốicùngđãnhậnrasailầmcủamìnhvàđãchấmdứtNationalProhibition,nhưngnóđãđểlạimộtvếtnhơtronglịchsửcủanướcMỹ.Dĩnhiên,cónhiềunguyênnhândẫnđếnsailầmnày,trongđócócáchộinhàthờKitô,thờibấygiờđãcựcđoanlênánrượulàkhícụcủaquỉSatan,haygọirượulà“menngọtcủaquỉ”(“demonrum”hay“LuciferLiquids”).

[6][“DenHimmelüberlassenwir,DenEngelnunddenSpatzen”-TừbàithơDeutschlandcủaHeine(CaputI).]

X

“Nhữngđiềuđónghetuyệtvời!Mộtgiốngngườilànhữngngườiđãtừbỏtấtcảnhữngảotưởngvànhưthếtrởthànhcókhảnănglàmsựtồnsinhcủahọtrênmặtđấtcóthểchịuđựngđược!Tuynhiên,tôikhôngthểchiasẻnhữngmongđợicủabạn.Vàđókhôngphảivìtôilàngườiphảnđộngcốchấp,cólẽbạnđãnhìntôinhưthế.Không,đólàvìtôilàmộtngườibiếtđiềuhợplý.

Chúngtabâygiờdườngđãđổicácvaitrò:bạnxuấthiệnnhưmộtngườinồngnhiệt,ngườichophépmìnhđượcnhữngảotưởngcuốnđixa,vàtôibênhvựcchonhữngtuyênđòicủalýtrí,nhữngquyềncủachủnghĩahoàinghi.

Nhữnggìbạnđãgiảnggiảichitiếtdườngnhưvớitôiđượcxâydựatrênnhữngsailầm,bắtchướcthídụcủabạn,tôicóthểgọichúnglànhữngảotưởng,vìchúngphảnbộirõràngđủhếtảnhhưởngcủanhữngmongmuốncủabạn.Bạngắnhyvọngcủabạnvềsựkhảhữunhữngthếhệvốnkhôngtrảiquakinhnghiệmbịảnhhưởngcủanhữnghọcthuyếttôngiáotrongthờithơấusẽdễdàngđạtđượcsựưuviệtmongmuốncủatrítuệbêntrênđờisốngcủanhữngbảnnăng.Điềunàychắcchắnlàmộtảotưởng:trongphươngdiệnquyếtđịnhnày,bảnchấtconngườikhócókhảnăngthayđổi.

Nếutôikhôngnhầm-kẻbiếtquáítvềnhữngvănminhkhác–ngaycảđếnngàynay,cónhữnggiốngngườiđãkhông lớndậydướiáp lựccủamộthệ thống tôngiáo,ấy thếnhưnghọkhôngđếngầnvới lýtưởngcủabạnhơnsovớiphầncònlại.NếubạnmuốnđuổitôngiáorakhỏivănminhchâuÂuchúngta,bạnchỉcóthểlàmthếbằngnhữngphươngtiệncủahệthốngnhữnghọcthuyếtkhác,vàmộthệthốngnhưthế,ngaytừđầuchắcchắnthếchỗtấtcảnhữngđặcđiểmtâmlýcủatôngiáo–cũnglạithiêngliêng,cứngngắcvàkhôngkhoandung,lạicùngnhữngcấmđoántưtưởng–chosựphòngvệcủachínhnó.

Bạnphảicómộtcáigìđóthuộcloạinhằmđápứngnhữngyêucầucủagiáodục.Vàbạnkhôngthểnàomàkhôngcógiáodục.Conđườngtừtrẻsơsinhbênvúmẹđếnconngườivănminhlàmộtconđườngdài,trênđóquánhiềungườitrẻsẽđilạcvàthấtbại,khôngđạtđượcnhữngnhiệmvụđờingườiởthờiđiểmthíchhợp,nếuhọđãbịbỏmặckhônghướngdẫnvềsựpháttriểncủariênghọ.Nhữnghọcthuyếtvốnđượcápdụngtrongsựgiáodụchọsẽluônluônđặtnhữnggiớihạntrênnhữngsuynghĩcủahọnhữngnămtrưởngthành-đóđíchxáclànhữnggìbạnkhiểntráchtôngiáođươnglàmngàynay.

Bạnkhôngquansátrằngđólàmộtkhuyếttậtbẩmsinhkhôngthểxóasạchđượccủavănminhchúngtavàcủatấtcảmỗivănminhkháchaysao,lànóápđặttrêntrẻem,chúngbịbảnnănglèoláivàyếuđuốitrongtrítuệ,làmnhữngquyếtđịnhmàchỉcótríthôngminhtrưởngthànhcủanhữngngườilớnmớicóthểkhônglầmlỗi?Nhưngvănminhkhôngthểnàolàmkhác,vìsựkiệnrằngsựpháttriểnlâudàiquathờigiancủanhânloạiđãđượcnénvàomộtvàinămcủathờithơấu,vànóchỉlàbằngnhữngsứcmạnhtìnhcảmmàđứatrẻcóthểđượcđưadẫnvàođểlàmchủnhiệmvụđặttrướcnó.Nhưvậy,sauđấy,làtriểnvọngcho‘sựưuviệtcủatrítuệ’củabạn”.

“Vàbâygiờbạnphảiđừngngạcnhiênnếuvìlợiíchtôixingiữlạihệthốnggiáolýtôngiáonhưlàcơsởcủagiáodụcvàcủađờisốngcộngđồngconngười.Đâylàmộtvấnđềthựctế,khôngphảilàmộtcâuhỏivềgiátrịthựctại.Bởivì,cholợiíchcủaviệcbảotồnvănminhcủachúngta,chúngtakhôngthểtrìhoãnviệcảnhhưởngđếncánhânchođếnkhianhtađãtrởnênchínmuồichovănminh(vànhiềungườisẽkhôngbaogiờtrởnênđượcthếdùthếnàođinữa),bởivìchúngtabuộcphảiápđặttrênnhữngđứatrẻđươnglớn,mộtvàihệthốnghọcthuyếtvốnsẽtáchànhtrongnónhưmộttiênđềkhôngchấpnhậnphêbình;hệthốngcủatôngiáochođếnnay,xemranhưvớitôi,làthíchhợpnhấtchomụcđíchnày.

Vànólànhưvậy,dĩnhiên,đíchxácvìsựmongmuốnthànhhiệnthựccủanóvàvìsứcmạnhanủinguôilongcủanó,vốnquachúngbạnkêugọiđểnhậnrõnónhưlàmột“ảotưởng”.Nhìntheohướngcủasựkhókhăntrongkhámphárabấtcứđiềugìvềthựctại–quảthậtvậy,củasựhoàinghikhôngbiếtliệucóthểlàcóthểđượcchochúngtalàmnhưthếtấtcảhaykhông–chúngtaphảikhôngđượcbỏquasựkiệnlànhữngnhucầuconngười,cũngvậy,làmộtmảnhcủathựctại,và,trênthựctế,mộtmảnhquantrọngvàmộtmảnhvốnnóquantâmchúngtađặcbiệtchặtchẽ.

“Mộtlợithếkháccủanhữnghọcthuyếttôngiáo,đốivớinãothứccủatôi,ngụởmộttrongnhữngđặcđiểmcủanómàbạndườngnhưđặcbiệtbỏqua.Bởivìnóchophépmộtđãilọcvàthănghoacủanhữngýtưởng,làmchonócóthểxóabỏđượchầuhếtnhữngdấuvếtvốnnómangthuộcvềsuytưởngnguyênsơvàấutrĩ.Nhữnggìvẫncònsauđólàmộtcơthểgồmnhữngýtưởngmàkhoahọckhôngmâuthuẫnnữavàkhôngcókhảnăngbácbỏ.

Nhữngthayđổicủanhữnghọcthuyếttôngiáo,màbạnđãlênánnhưnhữngbiệnphápnửachừngvànhữngthỏahiệp,làmchonócóthểđểtránhcáivựcphânchiagiữaquầnchúngíthọcvànhàtưtưởngtriếthọc,vàgìngiữsựgắnbóchunggiữahọvốnlàrấtquantrọngđốivớisựbảovệchovănminh.Vớiđiềunày,sẽkhôngcầnphảilosợnhữngconngườicủađámđôngsẽkhámphárằngnhữngtầnglớptrêncủaxãhội“khôngcòntinvàoGót”.Tôinghĩbâygiờtôiđãchỉrarằngnỗlựccủabạnđixuốngđếnmộtcốgắngđểthaythếmộtảotưởngcógiátrịtìnhcảmđãđượckiểmchứngbằngmộtảotưởngkhác,vốnnócònchưađượckiểmchứngvàkhôngcógiátrịtìnhcảm”.

Bạnsẽtìmthấykhôngphảilàtôikhôngtiếpnhậnnhữngchỉtríchcủabạn.Tôibiếtkhónhưthếnàođểtránhnhữngảotưởng,cólẽnhữnghyvọngtôiđãthúnhậncũnglàthuộcmộtbảnchấtảotưởng.Nhưngtôigiữvữngmộtsựphânbiệt.Ngoàithựctếlàkhôngcóhìnhphạtápđặtnếukhôngchiasẻchúng,ảotưởngcủatôilàkhông,giốngnhưcủatôngiáo,khôngcókhảnăngsửachữa.Chúngkhôngcóđặctínhcủamộtảotưởng.

Nếukinhnghiệmsẽchothấy-khôngvớitôi,nhưngvớinhữngngườikhácsautôi,họnghĩnhưtôi,rằngchúngtađãsailầm,chúngtasẽtừbỏnhữngmongđợicủachúngta.Hãynhậncốgắngcủatôinhưnhữnggìnólà.Mộtnhàtâmlýhọc,mộtngườikhôngtựlừamìnhvềnhữngkhókhăncủaviệctìmranhữngứngxửcủamộtngườitrongthếgiớinày,làmchomộtnỗlựcđểđánhgiásựpháttriểncủaconngười,dướiánhsángcủacáiphầnnhỏcủakiếnthức,ôngđãđạtđượcthôngquamộtnghiêncứuvềnhữngtiếntrìnhtinhthầncủanhữngcánhântrongpháttriểncủahọtừđứatrẻđếnngườilớn.

Khilàmnhưvậy,ýtưởngtựnónảyđếnvớiôngtarằngtôngiáothìsosánhđượcvớimộtxáođộngthầnkinhthơấu,vàôngrấtlạcquan,đủđểchorằngnhânloạisẽvượtquagiaiđoạnxáođộngthầnkinhnày,cũnggiốngnhưnhiềutrẻemlớnlênrakhỏixáođộngthầnkinhtươngtựcủachúng.Nhữngkhámphánàyxuấtpháttừtâmlýcánhâncóthểlàkhôngđủ,ứngdụngcủachúngvớigiốngngườilàkhôngchínhđáng,vàlạcquancủaôngkhôngcócơsở.

Tôi nhận cho bạn tất cả những điều không chắc này.Nhưng thườngmột người không thể kiềm chếkhôngnóinhữnggìngườiấynghĩ,vàngườiấytựthalỗichomìnhtrênnềntảnglàngườiấykhôngnóinóranhiềuhơnlàtrịgiácủanó.

Vàcóhaiđiểmmàtôiphảidừnglạilâuhơnmộtchút.Thứnhất,cáiyếutrongvịtrícủatôikhôngbaohàmbấtkỳcáivữngthêmnàochocủabạn.Tôinghĩrằngbạnđangchốngđỡmộtsựviệckhôngcócáchnàochốngđỡđược.Chúngtacóthểnhấnmạnhđinhấnmạnhlạichothỏathíchchúngtarằngtrithứccủamộtngườithìyếuđuốikhisánhvớiđờisốngbảnnăngcủachínhôngta,vàtrongđiềunàychúngtacóthểlàđúng.Tuynhiên,cócáigìđóđặcbiệtvềsựyếuđuốinày.Giọngnóicủatrítuệlàmộtgiọngnóimềmmỏng,nhưngnókhôngyênnghỉchođếnkhinóđượclắngnghe.

Cuốicùng,saumộtchuỗivôsốnhữngcựtuyệt,nóthànhcông.Đâylàmộttrongvàiđiểmmàngườitacó thể lạcquanvề tươnglaicủanhânloại,nhưngtrongtự thânđiểmđó,nókhôngphải làcó tầmquantrọngnhỏ.Vàtừđóngườitalạicòncóthểlấyđượcnhữnghyvọngkhác.Nhữngtínhưuviệtcủatrítuệ,nólàsựthật,nằmxatrongmộttươnglaixalắm,nhưngcólẽkhônglàmộttươnglaixavôhạn.

NósẽgiảđịnhđềratrongchínhnócùngnhữngmụctiêugiốngnhưnhữngmụctiêumàbạnmongđợitừGótcủabạnthựchiện(dĩnhiêntrongnhữnggiớihạncủaconngười–miễnlàchừngnàothựctạingoạigiới“Ananke”,Ἀνάγκη-“Tấtyếu”chophépnó)[1],cụthểlàtìnhyêuthươngcủaconngườivàsựgiảmthiểukhổđau.Vớiđiềunàynhưthế,chúngtacóthểnóivớichúngtarằngsựđốikhángcủachúngtachỉlàmộttạmthờivàkhôngphảilàkhôngthểgiảihòa.

Chúngtamongmuốncùngnhữngđiềutươngtự,nhưngbạnthiếukiênnhẫnhơn,đòihỏihơn,và-tại

saotôilạikhôngnênnói–íchkỷ,đòitưlợinhiềuhơntôivànhữngngườibênphíatôi?Bạnsẽcótìnhtrạngcựclạcbắtđầungaysaukhichết,bạnmongđợitừnócáikhôngthểcóđượcvà

bạnsẽkhôngđầuhàngnhữngtuyênđòicủacánhân.Gótcủachúngtôi,“Lýtrí”-λόγος-logos[2]sẽđápứngbấtkỳđiềunàotrongnhữngmongmuốnnàykhitựnhiênbênngoàichúngtachophép,nhưngôngtasẽlàmđiềuđórấtdầndần,chỉtrongtươnglaikhôngthấytrướcđược,vàchomộtthếhệmớicủaconngười.

Ôngsẽkhônghứahẹnbồithườngchochúngtôi,nhữngngườichịuthươngđautừđờisống.Trênđườngđiđếnmụctiêuxaxôinày,nhữnggiáolýtôngiáocủabạnsẽphảibịbỏđi,bấtkểnhữngnỗlựcđầutiênthànhcônghaykhông,hayliệunhữngthaythếđầutiênchứngminhlàkhônggiữvữngđược.

Bạnbiếttạisao:trongthờigian,vềlâuvềdài,khôngcógìcóthểđứngvữngchốnglạiđượclýtrívàkinhnghiệm,và sựmâu thuẫnvốn tôngiáocungcấpchocảhai là tất cảhết sứcmongmanh.Ngaycảnhữngýtưởngtôngiáotinhlọccũngkhôngthểthoátkhỏisốphậnnày,miễnchừngnàochúngcốgắngđểgiữlạibấtcứgìtừsựanủicủatôngiáo.Khôngnghingờgìnếuchúngtựgiớihạnchúngvàomộtniềmtinởmộthữuthểtinhthầncaohơn,hữuthểnàycónhữngphẩmchấtkhôngxácđịnhđược,vàcónhữngcứucánhkhôngthểnhậnthứcđược,chúngsẽcóbằngchứngchốnglạitháchthứccủakhoahọc,nhưngsauđóchúngcũngsẽmấtsựnắmgiữcủachúngvớisựquantâmcủaconngười.

Vàthứhai:quansátsựkhácbiệtgiữatháiđộcủabạnvàcủatôivớinhữngảotưởng.Bạnphảibảovệnhữngảotưởngtôngiáobằngtấtcảsứclựcmạnhmẽcủabạn.Nếunótrởnênmấtuytín-vàthựcsựmốiđedọavớinólàđủlớnlao-sauđóthếgiớicủabạnsụpđổ.Khônggìcònlạichobạn,nhưngchỉtuyệtvọngvềtấtcảmọithứ,vềvănminhvàtươnglaicủanhânloại.Từtróibuộcđó,tôi,chúngtathìtựdo.Vìchúngtôiđãchuẩnbịđểtừbỏmộtphầnlớngồmnhữngmongmuốntrẻconcủachúngtôi,chúngtôicóthểchịuđựngđược,nếumộtvàitrongsốnhữngkỳvọngcủachúngtahóaralàảotưởng.

Giáodụcđượcgiảithoátkhỏigánhnặngcủanhữnghọcthuyếttôngiáo,nócóthểlà,sẽkhôngtácđộngthayđổinhiềulắmtrongbảnchấttâmlýcủaconngười.VịGótLýtrí(logos)củachúngtôi,cólẽkhôngphảilàmộtvịrấttoànnăng,vàôngchỉcóthểthựchiệnmộtphầnnhỏcủanhữnggìnhữngngườiđitrướccủaôngđãhứa.Nếuchúngtôiphảinhậnbiếtđiềunàychúngtôisẽchấpnhậnnóvớisựnhẫnnhụccamchịu.Chúngtôisẽkhôngvìlýdođóđánhmấtquantâmcủachúngtôivàothếgiớivàtrongđờisống,vìchúngtôichắcchắncómộthỗtrợmàbạnthiếu.

Chúngtôitinlàđiềucóthểcóđượcchocôngtrìnhkhoahọcđạtđượcmộtsốkiếnthứcvềthựctạicủathếgiới,bằngcáchđóchúngtôicóthểlàmtăngkhảnăngcủamìnhvàchúngtôicóthểsắpxếpcuộcsốngcủachúngtôiứnghợpvớichúng.Nếuniềmtinnàylàmộtảotưởng,sauđóchúngtôiđanglạiởcùngvịtrígiốngnhưcủabạn.

Nhưngkhoahọcđãchochúngtôibằngchứngquanhữngthànhcôngcủanórấtnhiềuvàquantrọnglànókhôngcóảotưởng.Khoahọccónhiềukẻthùcôngkhai,vànhiềuhơnnữanhữngkẻthùngấmngầm,trongsốđólànhữngngườikhôngthểthathứchokhoahọcvìnàngđãlàmsuyyếuđứctintôngiáovàđedọalậtđổnó.Nàngbịkhiểntráchvìsốlượngnhỏbénàngđãdạychúngtôi,vàchonhữnglĩnhvựclớnlaokhôngthểsánhnàngđãcònđểlạitrongtốităm.

Tuynhiên,trongđiềunày,mọingườiđãquênnàngcòntrẻnhưthếnào,nhữngkhởiđầucủanàngđãkhókhănbiếtbaonhiêu,vàngắnngủilitiđếnđâulàkhoảngthờigiankểtừkhitrítuệconngườiđãđủmạnhmẽchonhữngcôngviệcnàng thiết lập.Khôngphải làchúng ta tấtcảđềucó lỗihaysao,khiđặtnhữngphánđoáncủachúngtavàotrongnhữnggiaiđoạnquángắnngủi?

Chúngtanênlấynhữngnhàđịachấtlàmmôhìnhcủachúngta.Ngườitaphànnànvềsựkhôngđángtincậycủakhoahọc–nhưthếnào,nàngloanbáomộtđịnhluậtchohômnay,nhữnggìthếhệkếtiếpnhậnthứcnhưmộtsailầmvàthaythếbằngmộtluậtmớivốnhiệulựcđượcchấpnhậncủanócũngkhôngđượckéodàihơn.Nhưngđiềunàylàbấtcôngvàmộtphầnkhôngđúngsựthật.

Nhữngbiếnđổicủaquanđiểmkhoahọc lànhữngphát triển,những tiếnbộ,khôngphảinhữngcáchmạng.Mộtluậtlúcđầutiênđượcnhậnnhưcóhiệulựcphổquát,chứngtỏsẽlàmộttrườnghợpđặcbiệtcủamộtsựđồngnhấttoàndiệnhơn,hoặcbịhạnchếbởimộtluật,khôngđượckhámphátậnmuộnhơnvề

sau,mộtphỏngchữngxấpxỉthôsơchosựthậtđượcthaythếbằngmộtđiềuchỉnhcẩnthậnhơn,vốnlạiđếnphiênnó,đangchờđợichothêmtoànhảo.

Cónhiềunhữnglĩnhvựckhácloại,vốnchúngtavẫnchưavượtquamộtgiaiđoạnthuộcvềnghiêncứu,trongđóchúng ta làmthửnghiệmvớinhữnggiả thuyếtchúngsớmcó thểbịgạtbỏvìkhông thỏađáng,nhưngtrongnhữnglĩnhvựckhácmàchúngtađãcómộtlõikiếnthứcđảmbảovàgầnnhưkhôngthayđổi.Cuốicùng,mộtnỗlựcđãđượcthựchiệnđểnhằmlàmmấtuytínkhoahọctheomộtcáchquákhíchtriệtđể,trênnềntảngrằng,bịràngbuộcvớinhữngđiềukiệncủathânxácriêngcủachúngta,nócóthểmanglạikhông-gìkháchơnngoàinhữngkếtquảchủquan,trongkhibảnchấtthậtsựcủasựvậtbênngoàichúngtavẫnkhôngthểtiếpcậnđược.

Nhưngđâylàkhôngquantâmđếnrấtnhiềuyếutốcótầmquantrọngquyếtđịnhchosựhiểubiếtvềcôngtrìnhkhoahọc.Đểbắtđầu,cơcấutổchứccủachúngta-cónghĩalà,bộmáynãothứccủachúngta-đãđượcpháttriểnmộtcáchchínhxáctrongcốgắngđểthămdòthếgiớibênngoài,vànhưthế,nóphảiđãthểhiệnđượctrongcấutrúccủanómộtvàimứcđộthiếtthực,

-thứhai,tựthânnólàmộtphầncấuthànhcủathếgiớimàchúngtabắtđầudựđịnhđểđiềutra,vànósẵnsàngthừanhậnmộtđiềutranhưvậy;

-thứba,nhiệmvụcủakhoahọclàhoàntoànđượcbảohiểmnếuchúngtahạnchếnóvàoviệctrìnhbàythếgiớiphảixuấthiệnnhưthếnàochochúngtatronghậuquảcủacátínhđặcbiệtcủacơcấutổchứccủachúngta;

-Thứtư,nhữngtìmđượcsaucùngcủakhoahọc,chínhvìcáchthứcmàchúngđượcgặthái,đượcxácđịnhkhôngchỉcủacơcấutổchứccủachúngta,nhưngbởinhữngđiềuvốnnóđãảnhhưởngđếntổchứcđó;cuốicùng,vấnđềbảnchấtcủathếgiớimàkhôngquantâmđếnbộmáytinhthầntrigiáccủachúngtalàmộttrừutượngtrốngrỗng,khôngcónhữnglợiíchthựctế.

Không,khoahọccủachúngtakhônglàảotưởng.Nhưngmộtảotưởngsẽcóthểcó,khigiảđịnhrằngnhữnggìkhoahọckhôngthểđemchochúngta,chúngtacóthểlấyđượctừchỗnàokhác.

SigmundFreud(Nov-1927)

LêDọnBàntạmdịch(Mar,2011)

http://chuyendaudau.blogspot.com/http://chuyendaudau.wordpress.com

[1]Ἀνάγκη,Necessity -Tấtyếu(必要) - (Necessitas)–gốc từἀνάγκη,cónghĩa:sứcmạnh, ràng

buộc,tấtyếu(force,constraint,necessity)-ởđâylàTấtYếu[2]Logo:(Greekλόγο):Cónhữngnghĩalà“lời”,“nghĩ”,‘lýtrí”,“từ”,“ýnghĩa”,“phátbiểu”,“giải

thích”–tronggốcHylạp.Đãdịchlà“lýtính”,“lýniệm”(理性；理念)Tổngquát,thườngđượcdùngđểchỉnguyênlýlýtrí,hợplý,thuậnlẽphảihayluậtnàođócómộtsố

triếtgianghĩlàchịutráchnhiệmchocáchthứcvũtrụvậnhành.-ởđâylàLýtríChúthíchcủangườibiêntập:[HaiGótsongsinh:Logos:LýtrívàAnanke:Tấtyếu-củanhàvăn

HòalanMultatuli].