Dinler Tarihi - Mircea Eliade

8/13/2019 Dinler Tarihi - Mircea Eliade

1/25

DiNLER T RiHi A R A T I R M A L A R I - VII

TURKIVE DE INLER TARIHIDn, Bugn ve e l e c e i

TRKiYE DiNLERT RiHi DERNEGi Y YlNl RI


2/25

G i r i

MIRCE Eli DE VE TURKIVE DEDiNlER T RiHi A l i M A l A R I

Ar. Gr. Dr. Ramazan ADIBELLiErciyes niversitesi l a h i y a t Fakltesi

G e t i i m i z y z y l n en nemli dinler tarihilerinden biri olarak kabul

edilen Romen s l l Mircea l i a d e n a l m a l a n , in Bilimi a l a n n d a zelliklede Dinler Tarihi b a l a m n d a a r a t r m a yapanlar iin vazgeilmez bir kaynak

o l u t u r m a k t a d r . E l i a d e n vefat tarihi olan 1986 l n a kadar Rumen, F r a n s zve n g i l i z dillerinde kaleme a l d kitap, makale, bildiri vb. s a y s n n k bini

t ifade edilmektedir.1 E l i a d e n s u n d u u bu zengin malzeme, zellikle1950-1980'li l l a r d a B a t d a y a p l a n Din Bilimi a l m a l a r n n b i r a u n a yn

v e r m i t i r ..Her ne kadar E l i a d e n teorileri zellikle lmnden sonra bazenhakaret derecesine varan sert e l e t i r i l e r e tabi tutularak gzden d r l n e y e

a l l m s a da hala gnmzde din bilimsel incelemelerin teorik a l t y a p s n o l u t u r m a y a devam t t i i grlmektedir.2

1 Douglas Alien Dennis Doeing, Mircea Eliade: n n o t a t e d Bibliography,Garland Publishing, New York London 1980, s. viii. E l i a d e n b i b l i y o g r a f y a s hak

k n d a en nemli kaynaklardan birini o l u t u r a n bu k i t a b n y a n n d a u n l a r a da bakilabilir: Joseph M. Kitagawa Charles H. Long, Myths and Symbols: Studies i nHonor of Mircea Eliade, University of Chicago Press, Chicago 1969, s. 417-433;Constantin Tacou (dir. ), Mircea Eliade, L'Herne, Paris 1978, s. 387-405; MirceaEliade, Ordeal by Labyrinth: Conversation with Claude-Henri Rocquet, TheUniversity ofChicago Press, Chicago London 1982, s. 213-225.

2 Birok e l e t i r n e n , E l i a d e n antiselnit o l d u u n u savunarak, onun bu d n c e y i inBilimi a l m a l a r n d a da a n s t t n ve d o l a y s y l a da bilimsel a l m a l a r n n bir de

e r t a m a d m ima etmektedir. r n e i n bkz. Ivan Strenski, Four Theories o Myth. in Twentieth-Century History: Cassirer Eliade, Levi-Strauss and Malinowsld,Second Printing, Univeri;ity oflowa Press, Iowa 1989; Alexandra Laignel-Lavastine,Cioran, Eliade, Ionesco; J oubli du fascisme, Presses Universitaires de France, Paris


3/25

E l i a d e ' n y u r t d n d a k i etkisine rnek olarak Ocak 2009'da h a y a t n kaybeden Trkolog Irene Melikoffun t a n k l , Trk dinler tarihileri a -s n d a n nem arz etmektedir. Melikoff, 1988 y l n d a Lksemburg'da dzenlenen i l l u s l a r a r a s Eliade- D u n e z i l Kolokyumunda s u n d u Mircea Eliade:L'importance de son reuvre pour l'etude des religions des peuples turcs 3 b a -

l k l bildiride a m z n en n e n l i dinler tarihilerinden biri olan MirceaEliade'a entelek.tel ve manevi a d a n ok e y borlu o l d u n u dile getirmektedir. Trk halk d i n d a r l konusunda n e n l i a l m a l a r a imza atanMelikoffun u ifadesi, E l i a d e ' n Trklerin dinlerini a r a t r m a d a k i neminevurgu y a p m a k t a d r : Mircea E l i a d e ' n eserlerinden istifade ederek kendimih a z r l a m a m o l s a y d m , herhalde u konudaki a r a t r m a l a r m kesinlikle

d e r i n l e t i r e m e z d i m . Melikoff, E l i a d e ' n dairesel zaman tasavvuruna, arketiplere, sihirsel u a , b e e r i hal:in a l m a s n a ve a m a n i k ritellere vs. i l i k i nanalizleri sayesinde A r t k , ne H a c B e k t a ' n d n c e v a s t a s y l a Mekke'yeg i d i i ne de r y a s n d a hac ibadetini yerine getirmesi ile ilgili a n l a t l a n efsaneler bana sama geliyordu 5 diyerek l i a d e ' n eserlerinin, o zaman ocuksuve hatta sama grnen, a n l a m s z veya lzumsuz zannedilen dini fenomenlerk a r s n d a b u l u n d u n u d n e n a r a t r n a c y a yeni anlam u f u k l a r a u n ortaya o y m a k t a d r

Bu a z d a , E l i a d e ' n dini konulardaki analizlerinden ve k u t s a l l k l a ilgiliteorisinden lkemizde Din Bilimi a l a n n d a y a p l a n a l m a l a r d a genel olarakne derecede y a r a r l a n l d tespit edilmeye a l l a c a k u r . E l i a d e ' n hayat hikayesiyle ilgili zet bilgi verildikten sonra onun Trkeye a k t a r l a n a l m a l a r zerinde durulacak daha sonra E l i a d e ' d o r u d a n konu edinen a l m a l a rt a t l a c a k u r . Son olarak E l i a d e ' n a l m a l a r n y u r t d n d a meydana getir-

2002; Daniel Dubuisson, Impostures t pseudo-sdence: L oeuvre de Mircea EHadePresses Universitaires du Septentrion, Villeneuve-d'Ascq 2005.3 Irene M H i k o f f , Mircea Eliade: L'importance de son ceuvre pour l'etude des religionsdes peuples turcs >> Actes du Colloque international Eliade-Dumezih> (Luxembourg,avril1988 , Luxembourg 1988. Bu y a z , s m a i l T a p n a r t a r a f n d a n dilimize evril

m i t i r Irene Meii.koff, Mircea Eliade ve Trkler'in Dinlerini A r a t r m a d a k i nemi , Marmara niversitesi l a h i y a t FakltesiDergisi 20 (2001 ), s 193-199. evirininlk dipnotunda bildiriler k i t a b n n y a y n t a r i l i olarak y a n l l k l a 1998 y l gsteril

m i t i r ; d o r u s u 1988 l m a l d r .4 Melikoff, Mircea Eliade ve Trkler'in Dinlerini r a t r m a d a k i nemi , s 193.5 Meii.koff, Mircea Eliade ve Trkler'in Dinlerini r a t r m a d a k i nemi , s 195.

90


4/25

d i i bilimsel h a r e k e t l i i n ve onun nfuzunun lkemizde neden yeterincea k s e t t i r i l m e d i i konusu incelenecektir.

E l i a d e n z g e m i iMircea Eliade, eanaile Romen ordusunda subay Gheorge un ortanca

o c u u olarak 1907 l n d a R o m a n y a n n b a k e n t i B k r e t e dnyaya e l m i -tir. Eliade, henz dokuz y a n d a y k e n Birinci Dnya S a v a patlak e r m i t i r .1916 y l n d a Romanya, A l n a n l a r t a r a f n d a n i g a l e d i l m i t i r . S a v a n sonunda,nceleri hali vakti yerinde olan Eliade ailesi mal a r l n n byk bir s m m

k a y b e t m i t i r . Erken y a t a ve kendi kendine o k u m a y r e n e n Eliade, d o abilimlerine zellikle de bcek bmmine merak s a r m t r . Ziarul t i i n t e l o rpopulare, OrizontuL oaia Tinerimii, Lumea, Universul Literar, Adev8rulLiterar, vs. gibi gazete ve dergilerde genel halk kitlesinin- aniaya i l e c e i l-den bilimsel a z l a r , gezi n o t l a r , hikayeler ve edebi tenkit denemeleri yazan

6 E l i a d e n biyografisi konusunda kendisi t a r a f n d a n kaleme a l n a n kaynaklar esasa l n m t r . E l i a d e n Gallimard a y n e v i t a r a f n d a n y a y m l a n a n k ciltlik h a t r a t bukonuda en nemli ve en a p s a m l k a y n a o l u t u r m a k t a d r . E l i a d e n dnyaya geldi

1907 y l n d a n 1960 y l n a kadarki h a y a t n konu edinen bu eser, k cilt hillndey a y m l a n m t r : Les Promesses de lequinoxe (1907-1937). Memoire I (Gallimard,Paris 1980); Les Moissons du solstice (1937-1960). Memoire II (Gallimard, Paris1988). E l i a d e n biyografisi ile ilgili ikinci temel k a y n a ise onun gnceleri t e k i l

. t e k t e d i r E l i a d e n k i n c i Dnya S a v a e s n a s n d a Portekiz de kaleme a l d gneesi lk nce 2001 y l n d a Joachin Garrig6s t a r a f n d a n s p a n y a k a y a evrilerek ya

y m l a n m (Mircea Eliade, Diario portugwfs (1941-1945}, Kair6s, Bareelona 2001)daha sonra da Rumence olan a s l versiyonu n e r e d i l m i t i r (Humanitas PublishingHouse, Bucharest 2006). E l i a d e n k i n c i Dnya S a v a n d a n sonra kaleme a l d gncelerinden e t i i kesitler r a n s z c a olarak cilt hillnde a y m l a n m t r : F r a g m ~ r t sd un journal I (1945-1969) (Gallimard, Paris 1973); Fragments d un journal II 1970-1978) (Gallimard, Paris 1981); Fragments d un journal m (1979-1985) (Gallimard,Paris 1991). E l i a d e n gnceleri n g i l i z c e y e drt cilt hillnde e v r i l m i t i r : Journal L1945-1955(Chicago n i v e r s i : } r Press, Chicago 1990);Journal II: 1957-1969(ChicagoUniversity Press, Chicago 1989); Journal llL 1970-1978 (Chicago University Press,Chicago 1989); Journal W. 1979--1985(Chicago University Press, Chicago 1990). Bugncelerin birinci ve drdnc cildinin evirisi l i a d e n eski r e n c i l e r i n d e n Ame

r i k a l Mac Linscott Ricketts t a r a f n d a n y a p l m t r . D i e r taraftan E l i a d e n k ciltlikh a t r a t n da Ricketts e v i r m i t i r : Autobiography. Volume 1: 1907-1937: JourneyEast, Journey West (Chicago University Press, Chicago 1981); Autobiography.Volume 2: 1937-1960: Exile s Odyssey(Chicago University Press, Chicago 1988).

9


5/25

on "Felsefe ilk

On ise Eliade,

sine ve

okuyabilmek Max Jamesokuyabilmek Eliade,

ve de

ilgi Eliade,

Felsefe

Eliade'a ver-

veHintfelsefesitahsilEliade, Yoga

Doktora 1931 don-

en

roman" Eliade

ay kitap, ilgi

Eliade'a ve Nae

1933 bag-Eliade, Romanya olarak

1940

ittifak Romanya 10

1941 kesmesi Londra'daki Bu-

Romanya

Romanya. 23 1944 tarihinde boylece

1son bir 20

1944 egiNina

tir. sona erenve Eliade

1945 Eyliil

gelerek eden Eliade,

1956 Chicago Divinity


6/25

talip o l m u ve bylece ABD'ye g ederek h a y a t n n kalan k s m n Chicago'da g e i r m i t i r .E l i a d e n Trkeye evrilen Din ilimi a l m a l a r ncelikle u n u belirtelim ki E l i a d e n Din Bilim a l m a l a n Trkeyeok ge bir dnemde a k t a n l m t r . Eliade hayattayken hibir i t a b dilimize

e v r i l m e m i t i r . Oysa k i n c i Dnya S a v a n d a n sonra E l i a d e n t a m a m n F r a n s z dilinde kaleme a l d Din Bilimi a l m a l a n k s a srede d i e r B a t dillerine tercme e d i l m i t i . r n e i n E l i a d e n en nemli k i t a p l a r n d a n biriolan Traite d histoire des religions Paris'te 1949 y l n d a y a y m l a n d k t a n sonra1954'te hem Almanca (Die Religionen und das Heilige: Elemente derReligionsgeschichte) hem ispanyolca (Tradado de historia de f s religiones)hem de t a l y a n c a (Trattato di storia delle religiom) evirisi, 1958'de n g i l i z c e -si (Pattems n Comparative Religion) ve 1966 y l n d a Lehe tercmesi(Traktat o historii e l i g i ) piyasaya k m t r . E l i a d e n Amerika'ya g i d i i y l ebirlikte kitaplan l u z l bir biimde n g i l i z c e y e evrilerek dnya a p n d a biretki u y a n d r m t r . Amerika'ya gitmeden nce E l i a d e n n g i l i z c e y e evrilentek i t a b The Myth o he temal Return dr. Bu i t a b , 1954'teW R Trasktercme e t . n i t i r . 1956 y l n d a Chicago niversitesinde greve b a l a y a n

E l i a d e n d i e r nemli kitaplan k s a zamanda n g i l i z c e y e e v r i l m i t i r .Chicago niversitesinde 1956 y l n d a v e r d i i Patterns of Initiations konulukonferanslar Birth and Rebirth: 1 J e Religious Meaning o Initiation inHuman Culture a d l kitapta 1958 y l n d a y a y m l a n m t r . y n y l , RSheed'in e v i r d i i Patterns in Comparative Religion ve W R T r a s k n evir-

d i i Yoga: Immortali ty and Freedom; 1959 y l n d a yine W R T r a s k n evir-d i i The Sacred and the Profane ve P. Mairet'in e v i r d i i Myths, Dreams andMysteries: The Encounter between Contemporary Faiths and A r c ~ _ a i cRealities; 1961 y l n d a yine P. Mairet'in e v i r d i i Images and Symbols:Studies in Religious Symbolism; 1963 y l n d a W R T r a s k n e v i r d i i Mythand Reality, .1964'te yine W R T r a s k n e v i r d i i Shamanism: ArchaicTechniques o Ecstasy, 1965 y l n d a J M Cohen'in tercme e t t i iMephistopheles and the Androgyne: Studies in Myth and Symbol d l kitap-lar, n g i l i z c e olarak piyasaya k n t r .

lkemizde E l i a d e n in bilimi a l m a l a n n a lk ilgi duyanlardan biriHarun Gngr l m u t u r . E l i a d e n Traite d histoire des religions d l eserinin

93


7/25

18. blmn s. 62-66) Orta Asya ve Kuzey Kavimlerinde Semavi Tann-lar 7 e k l i n d e Trkeye tercme eden Gngr, Geleneksel Trk elinindekitann a v r a m n n a n l a l m a s a s n d a n E l i a d e ' n analizlerinin yeni ve btn- lbir perspektif u n d u u n u fark e t m i t i r . E l i a d e ' n ok ynl a r a t r m a l a r ,derin ve ilgi ekici tahHlleri, yeni yorum t a r z ile insan fenomeninin anlama

n o k t a s n d a nemli bir a l m s a l a d n fark eden d i e r bir bilim a d a m iseS a d k K l t r . Tefsirci o l m a s n a r a m e n E l i a d e ' n Din Bilimi a l m a l a r n ailgi duyan K l , onun henz Trke evirisi bulunmayan Mythes, reves etmysteres (Gallimard, Paris 1957) a d l k i t a b n n Dini Sembolizm ve Tedirgin

l i i n D e e r l e n d i r i l m e s i b a l k l nc blmn tercme e t m i t i r . Birkay l sonra Mehmet y d n ilk kez E l i a d e ' n bir k i t a b n dilimize k a z a n d r m -

t r . Bugne kadar E l i a d e ' n Din Bilimi ile ilgili 14 adet a l m a s Trkeye e v r i l m i b u l u n m a k t a d r . Bu konuyu k a p s a m l bir biimde daha nceki bir a l m a m z d a ele a l d u r u z iin sadece evrilen k i t a p l a r n listesini vermekle

y e t i n e c e i z . 10 E l i a d e ' n bugne kadar Trkeye evrilen Din Bilimi a l m a l a -n kronolojik r a y l a u n l a r d r :

Dinin n l a m ve Sosyal Fonksiyonu; ev. Mehmet y d n Birinci Bask , Kltr B a k a n l Y a y n l a n , Ankara 1990, k i n c i B a s k , Din Bilimler Ya

y n l a r , Konya 1995, 193 sayfa.Kutsal ve D i n d , ev. Mehmet li K l b a y , Gece Y a y n l a r , Anka-ra 1991, 191 sayfa.imgeler ve Simgeler, ev. Mehmet li l b a y , Gece Y a y n l a r , Anka-

ra 1992, 219 sayfa.Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rifat, Birinci B a s k , Simavi Y a y n l a r ,

s t a n b u l 1 9 9 3 ; k i n c i B a s k , Om a y n l a r , s t a n b u l 2 0 0 1 , 264 sayfa.

7 Mircea Eliade, Orta Asya ve Kuzey Kavimlerinde Semavi T a n r l a r , ev. HarunGngr, Erdyes niversitesi 1 a h i y a t FaJ.wtesi Dergisi, 1 (1983), s. 283-287.

8 Bu y a z , Rencentres internationales de Geneve>> [ U l u s l a r a r a s Cenevre K a r l a m a -l a r ] erevesinde E l i a d e ' n Eyll 1953 tarihinde s u n d u u Symbolisme religieux etvalorisation de l'angoisse b a l k l k o n f e r a n s n metninden l u m a k t a d r . Bu metnin

d a l a nce y a y m l a n d yer L Angoisse u temps present et fes devoirs de ] esprit.Rencentres internationales de Geneve, Baconniere, Neucbatel 1953, s. 55-71.

9 Bkz. Mircea Eliade, Dini Sembolizm ve Fiziktesi E n d i e n i n D e e r l e n d i r i l m e s i ,ev. S a d k K l , Atatrk niversitesi 1 a h i y a t Fal. iiltesi Dergisi, 6 (1986), s. 283-291.

10 Bkz. Ramazan d b e l l i , Mircea E l i a d e ' n Trkeye evrilen Din Bilimi a l m a l a r -n n T a n t m ve evirilerin e e r l e n d i r i l m e s i , Bilimname, 17:2 (2009), s. 187-227.

94


8/25

Ebedi n Mitosu ev. mit l t u , m g e Kitabevi a y n l a n , Anka :-ra 1994, 189 sayfa. Dinler Tarihi z l , (Ioan Couliano ile birlikte), ev. Ali E r b a , n -san Y y n l a n , s t a n b u l 1997, 366 sayfa.

a m a n i z m . l k e l Esrime Teknikleri ev. s m e t Birkan, m g e KitabeviY a y n l a n , Ankara 2000,560 sayfa .

Babil i m y a s ve Kozmolojisi ev. Mehmet Emin zcan, K a b a l c Yay n l a n , s t a n b u l 2 0 0 2 , 114 sayfa.

Asya S i m y a s , ev. Lale Arslan, K a b a l c Y a y n l a n , s t a n b u l 2002, 108sayfa.Dinler Tarihine G i r i , ev. Lale Arslan, K a b a l c Y a y n l a n , s t a n b u l2003, 455 sayfa.Dinsel n a n l a r ve D n c e l e r Tarihi Cilt 1-2-3 ev. Ali Berktay,

K a b a l c Y a y n l a n , s t a n b u l 2 0 0 3 , 462-480-328 sayfa.Demirciler ve i m y a c l a r , ev. Mehmet Emin zcan, K a b a l c Y a y n l a -

n s t a n b u l 2003, 264 sayfa.Mistik Hint Erotizmi ev. Renan Akman, K a b a l c Y a y n l a n , s t a n b u l2004, 79 sayfa.Dinler Tarihi. n a n l a r ve b a d e d e r i n Morfolojisi ev. Mustafa nal,Serhat Kitabevi, Konya 2005, 600 sayfa.Zalmoksis ten Cengiz Han a. Daya ve D o u Avrupa Folkloru ve Dinizerine K a r l a t m a l Bir n c e l e m e , ev. Ali Berktay, K a b a l c Y a y n l a n ,tanbul 2006, 339 sayfa.

E l i a d e n bu eserleri a n n d a lk a s k s 1978 de, ikinci b a s k s 1985 de y a p l a n ve Eliade a i l i k i n makaleler ve h a t r a l a r derlemesinden o l u a nCahier de feme Mircea Eliade (Constantin Tacou (ed. ), Le Livre de Poche,Paris) b a l k l eserde bulunan makalelerden ikisi Mircea E l i a d e n kendisineait olmak zere toplam on makale dilimize Havva Kser t a r a f n d a n evrilerekDin ve Fenomenoloji. Mircea E l i a d e n Eserlerine Toplu B a k Y a y n c l k ,

s t a n b u l 2 0 0 1 , 295 sayfa.) a d ile y a y m l a n m t r .E l i a d e n Joseph Kitagawa ile birlikte e d i t r l n y a p t The History

of Religions: Essays in Methodology a d l kitap, Mehmet y d n n e d i t r l ile dilimize evrilerek Dinler Tarihinde Metodoloji Denemeleri b a l ile

95


9/25


10/25

t r f u e ve zellikle de D o u Dinlerine ilgi d u y m a s n d a n k a y n a k l a n m t r . Builgisinden d o l a y Eliade, Hindistan'a giderek burada y l ikamet e t m i t i r .Eliade Hindistan tecrbesinin bir dinler tarihisi olarak e t i m e s i n d e nemlibir yere sahip o l d u u n u a k a dile g e t i r m i t i r . Hindistan'da Sanskrite veHint Felsefesi r e n e n Eliade, bu lkede elde e t t i i birikimle Yoga tekniklerinin a r l a t r m a l t r i l i ile ilgili Doktora tezini a i a m . l a m t r . E l i a d e n butezi jrisinde bulunan h o c a l a r n tavsiyesi zerine u l u s l ~ a r a s konumda birdil olan F r a n s z c a y a evrilerek 1936 y l n d a Yoga: Essai sur l origine de lamystique indienne a l ile (P. Geuthner ve Fundatia regala Carol I ParisBucarest) y a y m l a n m t r . E l i a d e n b a t a doktora tezine dayanan e Yoga:Tmmortalite et liberte (Payot, Paris 1954) olmak zere yoga ile ilgi Patanjaliet le yoga (Editions du Seuil, Paris 1962), Techniques du Yoga (Gallimard,Paris 1975) a d l k i t a p l a r n d a n hibirisi diHmize henz a k t a r l m a m t r . Kanaatimizce bu durumun temel nedeni, Hint kltr a v z a s n d a nemli bir unsurolan Yoga konusunun bizim kltrmze uzak o l d u u iin pek ilgi u y a n d r -

m a m o l n a s d r .Buraya kadar ortaya konulan manzara bize E l i a d e n Din Bilimi a l m a l a r -

n n Trke evirilerinden harekede onun din teorisi a k k n d a tam ve net bir fikirelde etmenin pek de mmkn l m a y a c a sonucuna gtrmektedir.

Trkiye de Eliade zerine Yapilan a l m a l a rYine bu konuyu k a p s a m l biimde b a k a bir a l m a d a ele a l d m ziin y a p l a n a l m a l a r h a k k n d a genel ve zet bilgiler vermekle yetinece

13g zY u k a r d a zerinde durulan eviri faaliyetleri d n d a lkemizde Mircea

E l i a d e ve onun r l e r i n i d o r u d a n konu edinen ilk a l m a g r e b i l d i i m i z , _k a d a r y l a S a d k K l a aittir. Modem Toplumun u n a l m n d a Zamana B a k

12 Henz yirmi iki a n d a y k e n g i t t i i bu lkenin kendisini i t t i i n i ifade eden Eliade,o dnemde e y k e f e t t i i n i bildirmektedir. Konuyla ilgili a y r n t l bilgi iin bkz.Ramazan d b e l l i , Mircea Eliade ve Din: Mircea E l i a d e n Din Bilimi a l m a l a n n nMetodolajik d a n D e e r l e n d i r i l m e s i , Doktora Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 2009, s. 6 vd.

13 Bkz. A d b e l l i , Mircea Eliade ve Din s. 27-34.9


11/25

A s n n P a y ve Mircea Eliade 14 b a l k l bu a z d a K l , B a t kltr ve medeniyetinin a r k a r y a k a l d yokluk duygusundan o a n tedirginlik ve but e d i r g i n l i i n k a y n a olarak zaman telakkisi k o n u l a r n a d e i n m e k t e d i r . Herne kadar makalenin b a l n n ima e t t i i gibi bu konuda E l i a d e n analizleriele a l n a c a beklenilirken E l i a d e n sadece bir a l m a s (Mythes, reves etmysteres) referans gsterilmektedir. Buna r a m e n Rene Guenon un g r l e -rine ok daha fazla yer verilmesi dikkat ekmektedir.

1993 y l n d a Elisabeth z d a l g a n n Felsefe Kongresi'nde s u n d u uHistory and Beyond: :M;ircae [ D o r u s u : Mircea] Eliade and The History ofReligion b a l k l bildirisi, Ahmet i d e m t a r a f n d a n Tarih ve tesi; MirceaEliade ve i r i r Tarihi 15 b a l y l a Trkeye e v r i l m i t i r . Her ne kadar iddiabir b a l k t a s a da bu bildiri m e t i , Montgomery W a t t n slamicFundamentalism, Mircea E l i a d e n The Myth o Etemal Return, Myth andReality ve The Qpest, Wilfred Cantwell S m i t h i r Islam in Modern History

b a l k l k i t a p l a r n d a sergilenen tarih a n l a y l a r n a i l i k i r g r l e r i n ok k s abirer zetinden ibarettir.Trkiye Diyanet V a k f n n y a y n l a d TDV s l a m Ansiklopedisi n1995 l m d a piyasaya k a n on birinci cildinde yer alan ''Eliade, Mircea'16maddesini r a d Demircikaleme l m t r .Dinler Tarihi D e r n e i n i n 08-09 K a s m 1996 tarihleri a r a s n d a Ankara'da d z e n l e d i i D i r l e r Tarihi Sempozyumunda M e l m e t A y d n n s u n d u uMircea Eliade'da Hermentik ve Metodoloji 17 konulu bildiride MirceaEliade h a k k n d a biyografik ve bibliyografik bilgiler verildikten sonra onun

D i r l e r Tarihinde takip edilmesi gereken metodolojiye i l i k i r g r l e r i n e yerverilmekte ve onun nemle zerinde d u r d u u hermentik a n l a y k s a c atahlil edilmektedir. Yine A y d n t a r a f n d a n l a h i y a t Fakltesi Dergisinde ya-

14 S a d k K l , Modern Toplumun B u n a l m n d a Zamana a k A s n n P a y ve MirceaEliade , Atatrk niversitesi l a h i y a t Fal:ltesi Dergisi, 6 (1986), s 269-281.15 Elisabeth zdalga, Tarih ve tesi; Mircea Eliade ve Dinin Tarihi , ev. Ahmet

i d e m , elsefe n y a s , 9 (1993), s 51-5916 K r a d Demirci, Eliade, Mircea , TDV i s a r n Ansiklopedisi, Cilt ll I V V Y a y n l a n , s t a n b u l l 9 9 5 , s 33-35.

17 Mehmet y d n , Mircea Eliade'da Hermentik ve Metodoloji , Dinler T a r i h i A . n -t r m a l a n I nkara 1998, s 307-314.

98


12/25

yunlanan Mircea Eliade'da Hermentik ve Metodoloji 18 y a z d a a y n konular l e n m e k t e d i r .Burhanettin Tatar a r a f n d a n kaleme a l n a n Mircea Eliade'da TarihselBilin Sorunu 9 ve b a l k l makale E l i a d e ' n Dinler Tarihi d i s i p l i n l . e ykle

d i i tarihin terrn ortadan k a l d r m a ve Yeni bir Hmanizm meydanagetirme ynndeki rol felsefi perspektiften ele a l m a k t a d r . T a t a r ' n Erciyesniversitesi l a h i y a t Fakltesinin n e r e t t i i Bilimname dergisinde y a y m l a -nan Mircea E l i a d e ' n Modern Rasyonel D n c e y i E l e t i r i s i 2 b a l k l y a z -

s n d a ifade e t t i i zere E l i a d e ' n modern rasyonel d n e e y e e l e t i r i s i n e i l i -kindir.Harun Gngr, Mehmet A y d n , Mustafa nal ve K r a d D e m i r c i ' d e sonra Trkiye dinler tarihileri c a m i a s ierisinde Mircea Eliade ile ilgilenen

d i e r bir bilim a d a m da Mustafa A l c o l m u t u r . Kutsal'a Giden Yol: DinlerTarihi'nde Bir Metodolajik Y a k l a m Veya Bir Bilim Olarak Din Fenomenolojisi b a l k l y a z s n d a A l c , a r n z n en byk Dinler Tarihisi ve DinF e n o m e n o l o u olarak n i t e l e n d i r d i i Mircea E l i a d e ' n Dinler Tarihi disipliniiin nemini u ifadeyle v u r g u l a m a k t a d r : Fizik'te Enstein, Psikoloji'de CGustav Jung ne kadar nemliyse Din Fenomenolojisi'nde Eliade, o denlinemlidir. 2 Kutsalm P e i n d e k i Adam: lmnn 19. Y l m d a MirceaEliade i n K s a Bir Rehber 22 b a l k l y a z s n d a ise A l c E l i a d e ' n zgemi

i n i sunduktan sonra l i a d e ' n in biJimi a l m a l a r m d a b e n i m s e d i i metdolojinin genel erevesini belirlemeye a l m a k t a d r .Bugne kadar d o r u d a n Eliade ile ilgili olarak Trkiye niversitelerinde drt Yksek Lisans ve bir de Doktora a l m a s y a p l m t r . l k i merFaruk H a r m a n ' n tez d a n m a n o l d u u Mustafa Hilmi B a t a r a f n d a n 1995

.

18 Mehmet A y d n , Mircea Eliade'da Hermentik ve Metodoloji , Seluk niversitesi l a h i y a t Fakltesi Dergisi 7 (1997), s 1 9

19 Burhanettin Tatar, Mircea Eliade'da Tarihsel Biliri Sorunu , Mi el v Nihai 1:1(2003), s 8-19.20 Burhanettin Tatar, Mircea E l i a d e ' n Modern Rasyonel D n c e y i E l e t i r i s i ,Bilimname 1:2 (2003), s 75-83.21 Mustafa A l c , Kutsal'a Giden Yol: Dinler Tarihi'nde Bir Metodolajik Y a k l a mVeya Bir Bilim Olarak i r Fenomenolojisi , Dinbilimleri 5:3 (2005), s 101.22 Mustafa A l c K u t s a l n P e i r d e k i Adam: lmnn 19. Y l n d a Mircea Eliade i n

K s a Bir Rehber , EKEVAkademi Dergisi 9:24 (2005), s 51-74.99


13/25

y l n d a Mircea Eliade. H a y a t , Eserleri ve D n c e s i n i n Temel Temalan 23b a l a l t n d a t a m a m l a m t r . Baki A d a m ' n d a n m a n l n d a Fatma B r aY l m a z t r k , Mircea Eliade'nin Kutsal n l a y b a l k l Yksek Lisans tezini 2003'te t a m a m l a m t r . Rabia D a l ' n n 2004 y l n d a h a z r l a d MirceaEliade, H a y a t , Eserleri, Dinler Tarihine K a t k l a n b a l k l Yksek LisansTezinin d a n m a n h a c a s ise Ali h s a n Yitik'tir. Zbeyde Kaplan t a r a f n d a n2006 y l n d a tamamlanan Mircea E l i a d e ' n Eserlerinde Toprak Ana, K a d nve D o r g a n l k konulu tezin d a n m a n l n Kadir Albayrak y a p m t r .Eliade ile ilgili Doktora a l m a s t a r a f m z c a g e r e k l e t i r i l m i t i r . HarunGngr'n d a n m a n l a l t n d a b a l a y a n Mircea Eliade ve Din: MirceaE l i a d e ' n Din Bilimi a l m a l a n n n Metodolajik A d a n D e e r l e n d i r i l m e s i

b a l k l bu a l m a , h o c a m z n y u r t d n a gitmesiyle Mustafa n a l ' n d a n -m a n l n d a 2009 y l n d a t a m a m l a n m t r . Bu a l m a y l a birlikte B a t ' d a Dinler Tarihi disiplinine yn veren Andrew Lang, 7 Wilhelm Schmidt,2 MaxMller,29 gibi bilim a d a m l a r n konu edinen Doktora dzeyindeki a l m a l a rzincirine nemli bir halkla daha e k l e n n i oldu.

E l i a d e ' n a l m a l a r a Trkiye de Neden Yeterince Etkili O l a m a d ?Trkiye'de Dinler Tarihi disiplinmin n a s l telakki e d i l d i i hususunalkemizde y a z l a n Dinler Tarihi kitaplannda bu disipline i l i k i n t a n m l a m a -lar a k l k k a z a n d r m a k t a d r . lkemizde a y m l a n a n lk Dinler Tarihi kitap

lanndan biri M e m s e d d i n G n a l t a y ' n Tarih-i Edyan a d y l a 1338/1922 y -l n d a n e r e d i l e n k i t a b d r . Gnaltay bu kitapta Din l i m l e r i n i n Dinler Ta-23 Mustafa Hilmi a , Mircea Eliade. H a y a t , Eserleri ve n c e s i n i n Temel Temalan,Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, s t a n b u l 1 9 9 5 .24 Fatma B r a Y l n a z t r k , Mircea Eliade nin Kutsal A n l a y , Yksek Lisans Tezi,

nkara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, nkara 2003.25 Rabia a l , Mircea Eliade, H a y a t , Eserleri, Dinler Tarihine a t k l a n , Yksek LisansTezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, z m i r 2004.26 Zbeyde Kaplan, Mircea E l i a d e ' n Eserlerinde Toprak Ana, K a d n ve D o u r g a h k ,Yksek Lisans Tezi, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, dana 2006.27 Mehmet a h i n , ndrew Lang in Eserlerinde Din ve Yce Tann K a v r a m , DoktoraTezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2002.28 b r a h i m H a k k Kaynak, Wilhelm Schmidt in Din Teorilerine Y a k l a m ve Din n-

l a y Doktora Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2004.29 b r a h i m Ethem K a r a t a , Max Mller: H a y a t , Eserleri ve Dinler Tarihindeki Yeri,Doktora Tezi, Doku.: Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, z m i r 2006.

100


14/25

rihi ve Din Felsefesi olmak zere bir birini tamamlayan k bilim d a l n d a no l u t u u n u ifade ettikten sonra Dinler Tarihini u e k i l d e t a n m l a n m a k t a d r :

Dinler Tarihi; i n s a n l n b u g n e kadar dini d a n g e i r m i o l d u u de- i i k l e r i a k l a r . Siyasi tarihleri . olmayan ilkel ve v a h i kabilelecin din veinan y a p l a r da Dinler Tarihinin konusu iine girer. Fakat derinlemesineinceleme a p t a s l alan, medeni insan o p l u l u k l a r n n sosyal a d a n g e l i m eve yenilikleridir [ Dinler Tarihinde ise an,cak dinlerin g e i r d i i d e i i msreleri ve meydana k a n zellikleri a r a t r l a r a k bununla yetinilir [ . .]Dinler Tarihinde bir din , tarihsel olarak ve mukayese e t n e k suretiyle ikia d a n d e e r l e n d i r i l i r . Tarihi inceleme, o dini d i e r dinlerden tamamen a y r olarak ele a l p kendi s n r l a r iinde a r a t r a r a k n a s l ortaya k t n ne gibi

d e i i k l i k l e r g e i r d i i n i ve gnmzde ne durumda o l d u u n u incelemektenibarettir. Mukayeseli inceleme ise; o dinin d i e r dinlerle olan l i k i l e r i n i n veortak n o k t a l a r n n a r a t r l m a s demektir. Pozitif dinler ilmi, dinlerin muka-yeseli tarihinden ibaret l d u u iin, her k incelemenin de ilmi usullere gre

g e r e k l e t i r i l m e s i gerekir.3o 1949 y l n d a kurulduktan sonra Ankara ilahiyat Fakltesinde ilk Din-

ler Tarihi krssne oturan Annemarie Schimmel ise Friedrich Heller'inetkisiyle Din

Din Tarihi: Bu ilim kolunun zel vazifesi, filoloji ve tarih usulleriylemuayyen bir milletin veya r k n bir devrin, bir mezhebin veya bir tek a h s i -yerin dinini tetkik t n e k t i r ve a y n zamanda da y r a y r dinlerin jenealojik,yani nisbet b a k m n d a n b a l l n yahud dinlerin birbiri ile tarihi m-nasebetini a r a t r m a k t r [... ] Din bilgisinin ikinci byk blm, Din Fenomenolojisi'dir. Bu ilim, tarihi mevkiini dikkatle nazara i m a k s ~ : n sadece dinihadisenin m a l i y e r i n i tetkik eder. Muhtelif dinlerin mukaddes ayinlerini,

. mukaddes mahallerini, kudsi z a m a n l a r n mukaddes e y a s n kudsi a h s i y e t ~ -lerini inceler; a y a y r her dine mahsus a n r mefhumunu a r a t r r [ .. ] Dinfenomenolojisi, dinler tarihinde bazen biraz kaotik grnen muhtelif tezah-

r a t a r a t r p tertipler; dinlerin e i t e i t tiplerini gzel bir nizama koyar;btn dinlerde m t e r e k olan o l a y l a r gsterir. Bu sebeptendir ki Din fenomenolojisi, dinlerin a y r l k l a r n inkar etineksizin - bilakis her dinin hususiyet ve hayat merkezini gz nnde tutarak.- din] duygunun ve bu duygunun

30 M e m s e d d i n Sami, D i l e r Tarihi Yeryziindeki l k e l D i l e r sad. Sevdiye Y l d zKesit a y n l a n s t a n b u l 2 0 0 6 s. 33-34.

1 1


15/25

tezahrlerinin hemen btn dnyada birbirlerine e n z e d i i n e i a r e t edip busuretle dinlerin s l n n ve a k s a d n n bir l d u u n u ispat t m e e a l r . A y n zamanda din fenomenolojisi, mukaddes bir ayinin n a s l g e l i i p d e i t i i n ia r a t r r . 3 1

lkemiz ilahiyat Fakltelerindeki Dinler Tarihi derslerinde en ok okutulan ders k i t a p l a r n d a n biri olan Gnay Tmer ve Abdurrahman Kk'n inlerTarihi d l k i t a p l a r n d a bu disiplin u e k i l d e t a n m l a n m a k t a d r :

Dinler Tarihinin tarifi, tarihi ve k a r l a t r m a l incelemelere gre iki e k i l d e y a p l a b i l i r . Tarihi incelemelere gre Dinler Tarihi; tarih ve filolojim e t o d l a r n kullanarak dinleri d o u ve g e l i m e s i n d e n inan, ibadet, ahlakvb. k o n u l a r n a kadar, tarihi seyir iinde inceleyen bir disiplindir. K a r l a t r -m a l incelemelere gre Dinler Tarihi; dinler in i e r dinlerle olan mnasebetlerini benzer, f a r k l ve ortak h u s u s l a r n k a r l a t r m a l olarak ele alan birbilim a l d r . 3

Mehmet y d n a gre:Dinler tarihi, tarih ve filoloji y a r d m ile dinlerin d o u u n u , g e l i m e -sini, inan, ibadet ve ahlaki d e e r l e r i n i , tarihi seyir iinde inceleyen vefenomenolojik metoddan da yararlanarak dini fenomen1erin y a p s n ve z

n r a t r a n bir ilim d a l d r . K a r l a t r m a l Dinler Tarihi ise, Dinlerin benzeyen ve a y r l a n yn1erini, dini k u r u m l a r , i t i k a d , pratik ve sosyal ynden

k a r l a t r m a l olarak Tarihi ve fenomenolojik g e l i m e iinde inceleyen birbilim a l d r . 33Baki Adam'a gre:Dinler Tarihi, iki kelimeden l u m a k t a d r : Tarih ve dinler. Bun1ardantarih, kendisine has metotlan olan genel bir sosyal bilimin a d d r . En genel

t a n m y l a tarih; olaylan sebep-sonu i l i k i s i ierisinde, yer ve zaman gstererek inceleyen bir bilim d a l d r . Din ise, i n s a n l k tarihinde zel bir yere sahipolan bir fenomendir. A n t r o p o l o g l a r n , e t n o l o g l a r n , a r k e o l o g l a r n ve d i e rbilim a d a m l a r n n tespit e t t i i n e gre din, i r s a n 1 a birlikte var o l m u bir fenmendir. Tarihte, dinsiz bir topluma r a s t l a n m a m t r . En ilkelinden en ge-31 Annemane Scbimmel, inler Tar:ihine G i r i K r k a m b a r Y a y n l a n , s t a n b u l 1999, s 6-7.32 Gnay Tmer Abdurrahman Kk, inler Tarihi 3. bsk. , Ocak a y n l a n , Anka-

ra 1997, s. 10.33 Mehmet y d n , Dinler Tarihine G i r i , g e n i l e t i l m i 4. bsk. , Din Bilimleri a y n l a n ,Konya 2008, s. 15.1 2


16/25

l i m i i n e , btn kavimlerde birdinin b u l u n d u : . tespit e d i l m i t i r . Tarih bi-liroinin d e i i k disiplinleri v a r d r . Konusuna gre bu disiplinler f a r k l isim-lerle a n l r . Felsefenin tarihi g e l i i m i n i inceleyen disipline Felsefe Tarihi,hukukun g e l i i m i n i konu edinen disipline Hukuk Tarihi a d verilir. n s a nh a y a t n d a zel bir yere sahip olan dinleri konu edinen tarih r a n n a da Din-ler Tarihi denir. 34

Bu a n m l a m a l a r a b a k l e l n d a Dinler Tarihi bilim a l n n a r l k l ola-rak tarihsel bir disiplin olarak telakki e d i l d i i a k a grlmektedir. OysaSchimmel in asistarn ve Trkiye de ilk akademisyen dinler tarihisi olanHikmet Tanyu nun 1959 y l n d a t a m a m l a d doktora a l m a s olan Ankarave evresinde dak ve dak Yerleri (Ankara 1967), Doentlik tezi olan Trkler de T a l a l g i l i n a n l a r (Ankara 1968) ve Trklerde d a ile ilgiliinanlan konu edinen Dinler Tarihi r a t r m a l a n (Ankara 1973) a d l kitap-lar, fenomenolojik y a k l a m l a ele a l n a n a l m a l a r d r . Trkiye de y e t i e nlinler tarihilerinin o u n u n Tanyu ekolnden gelmesine r a m e n bu yakla-

m a istenilen lde a l k v e r i l m e d i i gzlenmektedir.Hikmet Tanyu nun Eliade ile birok ortak z e l l i i sahip o l d u u n a dikkat

ekmek istiyoruz. Her iki bilim a d a m da asker o c u u d u r , her ikisi de ne Tarihne de Teoloji e i t i m i a l n a y p Felsefe blmnden mezun l u t u r . Her ikisi de

s a t a n d a n s l olup bilimsel a l m a l a r n n y a n n d a lkelerinin milli meseleleri-ne i l i k i n y a z l a r y a z r n , zm yollan bulmaya a l r n t r . Her ikisi de bilimselrriler a n n d a edebi eserler de meydana e t i r m i t i r . E l i a d e ' n kendi lkesindeilk nce r o m a n c ynyle n k a z a n d n h a t r l a t a l m . Hikmet Tanyu ise d i e rbir edebi tr olan i i r l e i l g i l e n m i ve bu trde n s a n ve nya (Ankara 1978),Cihan i n d e Bir Cihan ( s t a n b u l 1980), tatrk i n i i r l e r (Ankara 1981) b a -

l k l kitaplara imza a t m t r . Bu hususlara r a m e n Tanyu nun Eliade a a l m a l a -.nna ok az ve bazen de hi a t f t a b u l u n m a m o l m a s bize ilgin gelmektedir.1

E l i a d e n a l m a l a n n n b i r o u n u n . n g i l i z c e d e n nce Almancaya e v r i l m i o l m a s n a ve Tanyu nun y a b a n c ilinin Almanca o l m a s n a r a m e n Ankara veevresinde dak ve dak Yerlezinde bir kez s. 325), Trkler de T a l a l g i l i n a n l a r d a yedi kez(s. 3n, s. 16n, s. 27n, s. 31n, s. 86n, s. 177, s. 183n), TrklerinDini Tarihesi (Ankara 1978), s l a m i y e t t e n nce Trklerde Tek Tann n a n c (Ankara 1980) b a l k l i kitaplarda ise hi E l i a d e a t f t a b u l u n u l m a m a k t a d r . Bu

34 Baki Adam, Dinler Tarihi, ilahiyat nlisans P r o g r a m ( P ) , Anadolu niversitesiA k r e t i m Fakltesi, E s k i e h i r 2000, s. 2.

103


17/25

son iki a l m a d a hem Abdlkadir n a n ' n Trklerin geleneksel d i n i i i n a m a -nizm o l d u u ynndeki. g r n hem de Ziya Gkalp'in Toyunizm teorisinirtmeyi amalayan Tanyu'nun E l i a d e ' n Le chamanisme et les teclmiquesarchalques de J extase (Payot, Paris 1951) b a l k l a l m a s n a a t f t a b u l u n m a r n a s olduka dikkat ekmektedir. Zira, 1957 y l n d a Almancaya (Schamanismus undarchaische E.kstasetechnik, Rascher Verlag, Zrich Stuttgart 1957), 1964'de

n g i l i z c e y e evrilen bu eser (Shamanhm: Archaic Teclmiques o Ecstasy,Pantheon Books, New York Routledge and Kegan Paul, London 1964) a m a -nizm konusunda dnya a p n d a referans kaynaklardan biri haline e l d i i gibi, bufenomenin din o l m a y p k i t a b n b a l n d a ima e d i l d i i zere arkaik bir vecdt e k n i i den (teclmique archai que de J extase) ibaret o l d u u hususunu vurgula

m a k t a d r . Histoire des croyances et des idees religieuses a d l ciltlik k i t a b d n d a k i d i e r eserlerinde o l d u u gibi bu kitapta Le chamanisme et lesteclmiques archalques de l extase) da Eliade fenomenolojik y a k l a m benimse

m i t i r .Bu a k l a m , az nce ifade e d i l d i i zere lkemizdeki dinler tarihileri

nin a l m a l a r n a b a k l d n d a tarihsel y a k l a m n a r l k t a o l m a s nedeniylegeri planda k a l m t r . Ancak son y l l a r d a fenomenolojik y a k l a m n plana k a r a n a l m a l a r n s a y s n n a r t m a s , E l i a d e ' n daha iyi a n i a l m a s n a k a t k d a

b u l u n a c a n d n y o r u z Din Fenomenolojisi a l a n n d a en nemli a l m a l a r in Fenomenolojisi Tarihe, Yntem ve Uygulama (Geit Y a y n l a r , Kayseri1999); Evrensel Dinlerde Kutsal Zamanlar., Takvimler, ini Gn, Bayram veT r e n l e r ( K v l c m Y a y n l a r , Kayseri 2000); SamiDinlerde Tann Fenomenolo-jisi (Lain Y a y n l a r , Kayseri 2005); Evrensel Dinlerde KutsalZamanlar iniGn ve a y n u l a r ( s t a n b u l 2 0 0 8 ) ; Halk Dini Verilerinin Fenomenolojik Yntemle incelenmesi , F r a t niversitesiilahiyat Fakltesi Dergisi, 5 (2000), 227-242; A Contribution to the Phenomenology of Religion: ComprehensivePhenomenology , Erdyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits pergisi, 19:2(2005), s 141-155 b l k l l m l r kaleme alan Mustafa nal'a borluyuz.Ekrem S a r k o l u n u n , Alman tealog ve dinler tarihisi Friedrich Heller'inErscheinungsformen und Wesen der Religion (Stuttgart, 1961) a d l eserindenbyk lde yararlanarak a z d in Fenomenolojisi: Dinlerin Mahiyeti veTezahr e l d l l e r i (Isparta 2002) a d l k i t a b da nemli bir b o l u u d o l d u r m u -tur. D i e r taraftan Fuat A y d n ' n M. Dhavamony'den ( Dinin Tarihsel Fenomonolojisi: A l a n ve Metodu , Sakarya niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi,10/2004, s 173-196.) ve James L Cox'tan ( K u t s a l ifade Etmek, Din Fenomo-

1 4


18/25

nolojisine G i r i , Y a y n c l k , s t a n b u l 2003) y a p t eviriler, l k e m i z d ~fenomenolojik y a k l a m n t a m t l m a s n d a nemli bir rol o y n a m a k t a d r . Mehmet K a t a r ' n E l i a d e ' n d i t r l n y a p t Encydopedia o Religion daDouglas Alien' e ait Din Fenomenolojisi maddesini evirmesi (Ankara niver-sitesi l a h i y a t Fakltesi Dergisi, 35 (1996), s 437-465), Mustafa A l c ' n n Kutsal'a Giden Yol: DinlerTarihi'nde Bir Metodolajik Y a k l a m Veya Bir BilimOlarak Din Fenomenolojisi makalesi vs. lkemizde fenomenolojik y a k l a m anlama ve uygulama ynnde a t l a n a d m l a r n giderek a r t t n a i a r e t etmek-tedir.

Eliade ile ilgili y a p t r l a n Yksek Lisans ve Doktora tezleri de onu anlamaya ynelik a b a n n bir ifadesidir. Y a p l a n bu a l m a l a r a ve evirilerer a m e n E l i a d e ' n lkemizde yeterince a n i a l m a d kanaatindeyiz. Eliadeolduka retken bir y a z a r d r . Romanya'da 1920'lerin sonlannda yazmaya

b a l a d bilimsel eserlerine Fransa ve ABD'de devam e t m i t i r . D o l a y s y l aa l t m y l l k bilimsel b i r i k i n i bir btn olarak d e e r l e n d i r e b i l m e k iin

E l i a d e ' n kendisinin de b e l i r t t i i gibi oeuvre nn yani eserlerinin a m a m -m gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Byle bir i e g i r i r n e k iinE l i a d e ' n Trkeye a k t a r l a n evirilerine dayanmak elbette yeterli d e i l d i r .stelik bu evirilerin l i a d e ' n b a z d n c e l e r i n i n a n l a l m a s m bazen dahada z o r l a t r d m gzlemliyoruz. Eliade'in din bilimsel incelemelerinde kilitkonumunda olan k a v r a m l a r n f a r k l e k i l l e r d e tercme edilmesi, okuyucunun a f a s m k a n t r m a k t a ve e n t e z y a p m a s m adeta m k a n s z hale getirmektedir. Bu terminolojik f a r k l l k l a r l a ilgili birka rnek, meselenin daha iyi

k a v r a n m a s m s a l a y a c a k t r . E l i a d e ' n din bilimi a l m a l a r n d a yer alan temelkavramlardan biri olan mythe n g . myth k a v r a m , mitoloji, efsane, sylen-ce mit, mitos biimlerinde Trkeye a k t a n l m t r . E l i a d e ' n k u l l a n d d i e rbir temel kavram olan profime teriminin Trke k a r l n d a kullamlan t ~ -rimlerin s a y s ise ok daha f a z l a d r : profan, kutsal , k u t s a l d , kutsal ol-mayan, kutsallrkla hibir ilgisi olmayan, d i n d , konunun y a b a n c s olan,a l a n n d n d a olan, kutsalhk i t e l i i t a m a y a n , somut, dz insan, k u t s a l l l d a

i l i k i s i z s r a d a n biri, normal insan, s r a d a n , s r a d a n ve bireysel, s r a d a n k i i ,normal r a d a n insan, normal.35 Mit k a v r a m m efsane diye eviren Mehmet

li l b a y ' n tercme e t t i i Kutsal ve i n d ile imgeler ve Simgeleri oku-

35 Konuyla ilgili a y n n n l bilgi iin bkz. A d b e l l i , Mircea E l i a d e ' n Trkeye evrilenDin Bilimi a l m a l a n n n a n t m ve evirilerin e e r l e n d i r i l m e s i , s 221-224.

1 5


19/25

yan birisinin daha sonra Sema Rifat'in e v i r d i i Mitlerin z e l l 1 d e d d l kitapta E l i a d e n gerek yk a n l a m n d a k u l l a n d m t a v r a m ile efsane(legende) teriminin taban tabana z t o l d u u n u r e n d i k t e n sonra n a s l bir

k n a z a g i r c e i n i tahmin etmek mmkndr. u n u kabul etmek gerekir kiB a t dillerinde k u l l a n l a n terimierin bizim dilimizde tam k a r l olmayabilir. D i e r taraftan kavramlarm birden ok anlama sahip o l d u k l a r da bilinenbir gerektir. eviri faaliyetinin sorumluluk gerektiren zor bir o l d u u n u daifade etmek gerekmektedir. Bundan o l a y da evirilerin a r k a r y a g e l d i ien nemli tehlikelerin b a n d a gelen z t a n l a m l l k meselesini grmezdengelemeyiz.

evirilerde tespit e t t i i m i z b a z eksikliklerin yeni b a s k l a r d a dzeltilmesini mit ediyoruz. E l e t i r i , e l e t i r i l e n e y i d e e r d e n d r m e k iin a p l -yorsa bizce hibir d e e r i yoktur. Bizim a p t m z e l e t i r i l e r eksik ve/ya yan-

l g r d m z h u s u s l a r n giderilerek/dzeltilerek daha a r a r l hale gelmesidir. Bu y a k l a m sayesinde hem e l e t i r i y a p c olur hem de e l e t i r e n i n e l e t i -rilen e y e bir k a t k s olur ve bylece de bir ilerlemeden sz edilebilir. Esasolan y k m a k d e i l , y a p m a k t r . Sadece yapmak da yeterli d e i l , nemli olan,

y k l a n d a n daha iyisini a p m a k t r .E l i a d e n Din Bilimi teorisini k u a t m a k ~ birok eserinin tercme edil

m e m i c i l m s ve a p l a n evirilerdeki eksiklikler ve hatalar gerekten de nemlibir engel e k i l etmektedir. Ancak l i a d e anlamada temel zorluklardan belki deen nemlisi onun Dinler Tarihi telakkisinden a y n a k l a n m a k t a d r .

E l i a d e n Dinler Tarihi TelakkisPEliade, Tarihi a k l a m ile morfolojik analizin birblrini t a m a m l a c l i u

bellitmesine r a m e n Eliade, 7 ini fenomenleri tarihi perspektiften ele almamn o fenomenleri anlamak b a k m n d a n pek fazla bir e y k a z a n c l r m a y a c a d n c e s i n d e d i r .

Her dini fenomenin bir tarihi l d u u n u n ve belirli bir kltrel komp-leks ile i l i k i l i o l d u u n u n f a r k n a varmak dinler tarihisinin i i n i so;na erdirmez. Ona bir de ini fenomenin a n l a m n , m a k s a c l m v e m e s a j m a n l a m a k ve

a k l a k a v u t u r m a k d e r . [...] A v u s t u r a l y a l l a r d a n b a l a y a r a k Y u n a n a r k36 A y n n o l bilgi iin bkz. d belli, Mircea Eliade veDin s 316-325.37 Mircea Eliade, Images et symboles, Gallimard, Paris 1952, s 26; Mircca Eliade, -

thes reveset mysteres Gallimard, Paris 1957, s 219.

1 6


20/25


21/25

olamaz ve bu a n l a y da Dinler Tarihinin b a m s z l u u n yok o l m a s n a yolaar.44

Eliade, tarihi a k l a m terimiyle Joachim a c h ' n Belirli tarihi geli i m dnemleri ierisinde dini d n c e l e r i n ve k u r u m l a r n kkenini ve g e l i -melerini ortaya koymaya ve bu dnemlerde dinin k a r k t glerin etkisini belirtmeye a l m a k e k l i n d e t a n m l a d tarihi a k l a m k a s t e t m e d i ikesindir.

Dinler tarihisine gre bir mitin ya da ritelin her zaman tarih taraf n d a n a r t l a n d n l m / e k i l l e n d i r i l m i o l m a s bu mitin ya da ritelin a r l n a k l a m a m a k t a d r . D i e r bir e y i l e dini tecrbenin t a r i h i l i i son tahlilde birdini tecrbenin ne o l d u u n u bize sylememektedir. K u t s a l , her a m a : tariht a r a f n d a n a r t l a n d n l m / e k i l l e n d i r i l m i tezahrler a r a c l y l a ancak kavr a y a b i l e c e i m i z i biliyoruz. Fakat bu tezahrlerin incelenmesi ne u t s a l n neo l d u u n u ne de bir dini tecrbenin gerekten ne anlama g e l d i i n i bize sylememektedir. [ ] Dinler tarihisi y a l n z c a tarihi dokmanlarla a l m a y am a l k l n o l d u u n u bilmektedir. O, a y n zamanda bu d o k m a n l a r n sadecetarihi u r u m l a r y a n s t m a l a r olgusu n d a kendisine daha fazla e y syledi i n i hissetmektedir. Dinler tarihisi bu d o k m a n l a r n kendisine insan ve

i n s a n n kutsalla olan i l i k i s i h a k k n d a nemli hakikatler b e l i r t t i i n i incedenhissetmekte fakat bu hakikatleri a s l k a v r a y a c a n bilmemektedir. 6Bu a l n t d a Eliade, dinler tarihisinin u l l a n d materyalierin ister istemez tarihi nitelikte o l d u u n u kabul etmektedir. 7 Fakat u n l a r n sadece bun i t e l i e sahip o l m a d n a da zellikle dikkat ekmektedir. Eliade'a gre din,Kuds ya da s t a n b u l ' u n fethi gibi salt bir tarihi fenomen d e i l d i r . Dinlertarihisi dini bir a v r a n n btn t rihi u r u m l a r n inceleyerek bu a v r a n - n y a p s n a u l a m a l d r . 4 9

44 Eliade, Briser le toit de la maison, s. 154-155.45 Joachim Wach, The Comparative Study o fReligions, Columbia University Press,

New York 1961, s. 21. Douglas Alien, Structure and Creativity in Religion: Herme-neutics in Mircea Eliade s Phenomenologyand ew Directions, Mouton Publishers,The Hague 1978, s. 71'den l n n .

46 Eliade, La nostalgie des origines, s. 95.47 r n e i n bkz. Mircea Eliade, T r a i t e c f l i s t : o i r e d e s r e l i g i o n s Payot, Paris 1949 s.16, 17.48 Eliade, La nostalgie des origines, s. 94.49 Mircea Eliade, MephistopMJes et J androgyne, Gallimard, Paris 1962, s. 288.

1 8


22/25

Eliade'a gre fenomenoloji, dini fenomenlerin a p l a r n ve anlamlan-n incelerneyi amalayan bilim a , d a m l a r n temsil etmekte, t rih ise bu feno-menleri tarihi b l m l n ierisinde anlamaya a l a n l a n . 5 E l i a d e ' n bu ayn-m n d n hareketle kendisinin z i k r e t t i i birinci kategoriden d e e r l e n d i r i l m e s i

g e r e k t i i konusunda hibir u k u b r a k m i . m a k t a d r .Bir taraftan E l i a d e ' n hem tarihi y a k l a m l a fenomenolojik y a k l a m n

bir birini a m a m l a d n belirtmesi d i e r taraftan da n c e l e d i i dini fenomenie-rin tarihi b l m l n n hesaba k t m m s e l i k i l i bir durum gibi gzkebilir.Bu problemin zm E l i a d e ' n tarih k v r m ile ne k a s t e t t i i n i n a k l k ka-

z n m s n b a l d r . Werblowsky'nin deyimiyle ifade edecek olursak E l i a d e ' ntarih k v r m ne derece 'tarihidir'? 51 1965 y l n d a kaleme a l d bir makale-sinde Eliade y l e y a z m a k t a d r : D i e r birok e ~ r i disiplinlerde o l d u u gibidinler tarihisi iin de analiz , filolojiden ibarettir. Bir filolojiye (bu terimleburadaki k a s t , dini incelenen t o p l u m l a r n dilinin, t rihinin ve kltrnnbilinmesidir) hakim l u n n a k s z n yetkin bilgin olunamaz. 52

E l i a d e ' n k a s t e t t i i tarihi y a k l a m , dini fenomenlerin tarihi sre ie-r i s i i d e n a s l meydana geldikleri, hangi g e l i i m ve d e i i m m l r n d ngetiklerini tespit etmekten ziyade dini incelenen o p l u n l r n dilinin, tarihi-nin ve kltrnn bilinmesinden ibarettir. Dini fenomenin t a r i h i l i i ileEliade genelde bu fenomenlerin saf halde b u l u n n y p tarihi a r t l a r t a r a f n -dan e k i i l e n d i r i l d i i n i kastetmektedir.53 Saf bir dini fenomen yoktur. Diniolgu a y n zamada tarihi, sosyolojik, kltrel ve psikolojik bir olgudur da .54Somut olan e y , tarih ierisinde ve tarih a r a c l y l a tezahr eden dini feno-

mendir. Tarih ierisinde tezahr etmesi dini fenomenin tarih t a r a f n d a nn r l a n m a s ve a r t l a n d r l m a s / e k i l l e n d i r i l m e s i iin yeterlidir. 55 Tarih vezaman n d a ' s a f bir dini olgu yoktur. 56

Eliade, din bilimi a l m a l a r n Dinler Tarihi a d a l t n d a d e e r l e p -dirmekte ve bu kavram yerine din bilimi (la science des religions) ifadesini

S Eliade, a nostalgie des ongines s 28, dip. 1SI R J. Zwi Werblowsky, In Nostro Tempore: On Mircea Eliade , Religion 19:2

(1989), s 130.S2 Eliade, a nostalgie des origines s. lOSS3 Bkz. Eliade, a nostalgie des origines s 94.S4 Eliade, a nostalgie des origines s 43.

Eliade, Images t symboles s 38.S6 Eliade, Imageset symboles s 39.

109


23/25


24/25

yapan a r a t n n a c l a n n da ilgisini e k m i t i r . E l i a d e n bugne kadar Trkeyetercme edilen 14 eserin sadece k tanesinin dinler tarihiler a r a f n d a n ev-r i l m i o l m a s bizce Trk dinler tarihilerinin Eliade a i l g i s i z l i i n d e n . z i y a d elkemizdeki akademik a n l a y t a n k a y n a k l a n d n d n y o r u z . Bir a l a n n

u z m a n t a r a f n d a n y a z l a n eserlerin evirisin yine o alanda uzman olan biri-nin tercme etmesinin en uygun durum l a c a bir gerektir. Bunun gerek-l e e b i l m e s i iin akademik ykselme kclteleri a s n d a n d e e r s i z grlen evi-ri faaliyetine hak t t i i yerin verilmesi gerekmektedir. Tarihe yeniden birgz a t p 9 ve 10. y z y l l a r d a B a d a t n nemli bir eviri merkezi o l d u u n u

h a t r l a y a l m . Bu y l l a r d a Eski Yunanca metinler Arapaya evrilerek Yunanmedeniyetinin ortaya k o y d u u felsefi ve bilimsel bilgiler muhafaza a l t n aa l n m oldu. Bu Arapa metinler sayesinde birka a s r sonra A v r u p a l l a r ,Eski Yunan metinlerini k e f e t m i t i r Bu metinler daha sonra s p a n y a d a k iToledo Okulu t a r a f n d a n Latinceye a k t a r l m t r Bunun y a n n d a b n i R d ,Farabi ve b n i Sina gibi s l a m aJ.imlerinin eserleri de Latinceye tercme edil-m i ve v r u p a ' n n en nl niversitelerinde ders k i t a b olarak k u t u l m u t u r .Tm bu eviri faaliyetleri sonucunda A v r u p a l l a r , Renaissance yaparak yanikelimenin szlk a n l a m l a Yeniden D o a r a k Orta a n k a r a n l n d a nk u r t u l m u l a r d r . D o l a y s y l a yenilenme ve ilerleme isteniliyorsa tercmefaaliyetlerine ok daha fazla nem verilmelidir.

Hem E l i a d e n k i t a p l a r n n dilimize ge a k t a r l m a s , hem birok eseri-nin tercme e d i l m e m i o l m a s , hem de evirilerdeki terminolojik problem-lerdep. kaynaklanan nedenlerden d o l a y E l i a d e n misyonu, vizyonu ve yakla- m bir btn olarak lkemizde henz tam olarak k a v r a n m d e i l d i r . Bun-dan d o l a y da E l i a d e n Trkiye deki Dinler T a r i l i a l m a l a n n d a yeterincebelirleyici bir rol o y n a d n sylemek mmkn d e i l d i r . Ancak son l l a r d aEliade a ile ilgili a l m a l a r onun lkemizde git gide artan bir biimde ilgiu y a n d r d n ve tm bu faaliyetlerin onu anlama ynnde bir a d m o l d u U -nu gstermektedir. lkemizde Eliade ile y a p l a n Doktora a l m a s onun DinBilimi a l m a l a r n bir btn olarak ele a l p , onun ele a l d konulan, kul-l a n d kavramlan, ileri r d teorileri inceleme konusu yapan en a p s a m l

a l m a d r . Bu a l m a n n y a y m l a n m a s ile birlikte E l i a d e n Trkiye de an-l a l m a s konusunda yeni bir r a l a c a n mit ediyoruz.

E l i a d e n din bilimi a l m a l a n n d a b e n i m s e d i i y a k l a m n klasik Din-ler Tarihi a n l a y n a k a r t n gibi gzkmesi, onun bu disipline i l i k i n ta-n m l a m a s n d a n ileri gelmektedir. Eliade, Dinler a r i l i k a v r a m n d a vurgunun


25/25

tarihe d e i l , dine a p l m a s g e r e k t i i n e dikkat ekmekte ve bu disiplinin diniolgulan tarihi s r a y a dizerek b u n l a r n o l u u m ve g e l i i m s a f h a l a r n tespitetmekten ziyade b u n l r n b a r n d r d v a r o l u s a l anlamlan gn yznek nn k o l d u u n u n a l t m izmektedir. D o l a y s y l a E l i a d e n zihnindeki Din-ler Tarihi tarihi bir disiplin olmaktan ziyade felseH bir disiplindir. Eliadefenomenolojik y k l m d n bir d m teye giderek hermentik y a k l a m

u y g u l a m a k t a d r . Bu alana ise zellikle lkemizdeki Dinler Tarihi a l m a l a -nnd i r i l m e m i t i r .

Documents

Dinler Tarihi - Mircea Eliade