Direktne Strane Investicije (Rovcanin, Sarajcic)

7/27/2019 Direktne Strane Investicije (Rovcanin, Sarajcic)

1/224

Dr Adnan RovaninDr Sahrudin Saraji

DIREKTNE STRANE

INVESTICIJE

Sarajevo, 2009.

Direktne strane investicije_FINAL ZA STAMPU:Layout 1 2/13/2009 9:01 PM Page 1


2/224

Naziv djela:DIREKTNE STRANE INVESTICIJE

Izdava~:Ekonomski fakultet u Sarajevu

- Izdava~ka djelatnost Fakulteta -

Za izdavaa:Dekan

Prof. dr. Veljko Trivun

Recenzenti:Prof. dr Izet Ibrelji

Prof.dr. Milorad Ivanievi

Lektor:Jasmina Rovanin

[tampa:VMG Grafika, Mostar

Tira:500 primjeraka

CIP Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo

339.727.22.1] (497.6)

ROV^ANIN, AdnanDirektne strane investicije / Adnan Rov~anin,

Sahrudin Saraj~i}. Sarajevo : Ekonomski

Fakultet, 2009. 220 str. : graf. prikazi ; 24 cm

Bibliografija: str. 211-220

ISBN 978-9958-25-020-01. Saraj~i}, SahrudinCOBISS.BH-ID 17203206



3/224

DIREKTNE STRANE INVESTICIJE

3

SADR@AJ

PREDGOVOR......................................................................................... 7

UVOD ....................................................................................................... 11

1. ME\UNARODNO KRETANJE KAPITALA ................................. 13

1.1. Pojam me|unarodnog kretanja kapitala ....................................... 151.2. Definisanje pojma transnacionalnosti ........................................... 17

1.3. Geneza i izvori razvojnih razlika .................................................. 20

1.4. Osnovi modeli anga`ovanja stranih ulaganja i njihovi efekti ........ 24

2. TEORIJSKO METODOLO[KI OKVIR.................................... 31

2.1. Izvori teorijsko metodolo{kih protivrje~nosti ........................... 33

2.1.1. Osnovni teorijski izvori konflikta ........................................... 41

2.1.2. Metodolo{ki izvori konflikta .................................................. 56

2.2. Problemi mjerenja efekata direktnih stranih ulaganja .................... 63

2.3. Nivo statisti~ke distribucije i obuhvata ........................................ 66

3. METODE KVANTIFICIRANJA EFEKATA DIREKTNIHSTRANIH ULAGANJA ................................................................... 67

3.1. Kvantitativne metode pra}enja direktnih stranih ulaganja ........... 69

3.2. Metoda regresije i korelacije ........................................................ 69

3.3. Dinami~ka analiza ........................................................................ 723.4. Metoda indeksnih brojeva ............................................................ 73

3.5. Regresiona analiza ........................................................................ 75

3.6. Gravity model ............................................................................... 78



4/224

dr Adnan Rovanin, dr Sahrudin Saraji

4

4. POLITIKA DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA ........................ 85

4.1. Faktori oblikovanja politike stranih ulaganja ............................... 87

4.2. Politika otvorenih vrata ................................................................ 91

4.3. Politika promocije lokalnih kompanija u odre|enoj oblasti ......... 91

4.4. Politika uklju~ivanja me|unarodnih korporacijau vlastitu proizvodnju ................................................................. 92

4.5. Politika maksimalnog oslanjanja na transfer tehnologije ............. 924.6. Iskustva azijskih zemlaja .............................................................. 99

5. PRIVLA^ENJE DIREKTNIH STRANIH INVESTICIJA .......... 101

5.1. Stvaranje ambijenta za direktne strane investicije ...................... 103

5.2. Bosna i Hercegovina u odnosu na zemlje okru`enjai druge zemlje u tranziciji ......................................................... 107

5.3. Analiti~ki profil strate{kih detrminanti Bosne i Hercegovine ..... 119

5.4. Mogu}i razvojni efekti direktnih stranih investicija .................... 125

5.5. Institucionalni aspekti u procesu usmjeravanjadirektnih stranih investicija ....................................................... 129

5.6. Direktne strane investicije i komparativne prednostiBosne i Hercegovine ................................................................. 135

5.7. Uticaj korupcije na priliv direktnih stranih investicija ................ 140



5/224


5

6. FINANSIJSKI SEKTOR I INVESTICIJE ..................................... 143

6.1. Finansijski sistem, me|unarodno kretanje kapitalai privredni razvoj ...................................................................... 145

6.2. Priliv kapitala i politika sterilizacije ........................................ 146

6.3. Razvoj u uslovima monetarnog aran`manana principima valutnog odbora ................................................. 150

6.4. Platni bilans i direktne strane investicije ..................................... 156

6.5. Liberalizacija kapitalnog ra~una .................................................. 160

6.6. Bankarski sektor Bosne i Hercegovine ....................................... 164

6.7. Finansijska kriza i ekonomski razvoj .......................................... 187

7. MODELI EKONOMSKOG RAZVOJA ......................................... 193

7.1. Endogeni aspekti ekonomskog razvoja ....................................... 195

7.2. Egzogeni model ekonomskog razvoja ......................................... 197

ZAKLJU^AK........................................................................................ 199

SUMMARY ............................................................................................ 203

PRILOG ................................................................................................. 205

PREGLED SKRA]ENICA I SIMBOLA ............................................ 207

LITERATURA ....................................................................................... 211



6/224



7/224


7

PREDGOVOR

Novo ekonomsko pozicioniranje zahtijeva novu strategiju razvoja, po{toje aktuelna finansijska kriza u posljednjim godinama dovela do pogor{anjarelativne pozicije, kao i do pote{ko}a u novom ekonomskom i geopo-liti~kom poloàju Bosne i Hercegovine. Kriza koja je zahvatila svjetskafinansijska trì{ta nosi razoran potencijal ne samo za ekonomiju, nego i po

ideologiju.U uslovima finansijske krize i poreme}aja trì{ta, uloga dràve u oìv-

ljavanju etatisti~kih poluga razvoja ponovo izbija u prva plan. Stoga, uodre|ivanju nove strategije treba po}i od promocije odrìvog razvoja, stra-tegije koja }e se oslanjati na pove}anje zaposlenosti i stvaranje kriti~nemase investicija, te precizno definisanje uloge dràve u tim procesima.

Osim kriti~ne mase investicija za efikasan ekonomski razvoj, morajuse obezbjediti i efikasni upravlja~ki mehanizmi. Drugim rije~ima problemse ne ispoljava samo u domenu obima i strukture kapitala, ve} i u primje-njenom modelu organizacije i povezivanja vlasni{tva sa liberalnim zako-

nitostima poslovanja, kao presudnim faktorom u realizaciji ekonomskograzvoja.

Da bi se ovi ciljevi realizovali, potrebno je obezbjediti nekoliko pretpo-stavki koje sada djelimi~no ili u potpunosti nedostaju, a koje se nalaze u do-menu razvojne politike, ekonomske politike i dogradnje zakona i institucija.Kompleksnost ovih procesa zahtijeva regulaciju osnovnih trì{nih institu-cija, kako bi se iskoristili pozitivni efekti mobilizacije stranih izvora {tednje,te neutralisali negativni efekti tranzicije kapitala i vlasni{tva izloènog ne-kontrolisanoj liberalizaciji. Iako neoliberalizam insistira na sveop}oj libe-ralizaciji ekonomskih tokova, sam transfer vlasni~kih prava ne predstavlja

problem ukoliko zemlja primalac to radi strategijski i selektivno, fokusi-raju}i se posebno prema pojedinim oblicima stranog kapitala.

Pri tome treba dodati da put ka savremenim dostignu}ima ekonomskograzvoja, ne vodi samo kroz doma}a ulaganja, ve} i kroz mobilizaciju ekster-nih izvora {tednje bez obzira na mogu}e izazove neo-liberalnih koncepcijarazvoja.



8/224


8

Njihova primjena u ekonomskom razvoju zahtijeva visok stepentrgovinske liberalizacije koja moè prouzrokovati o{tar porast uvoza bezodgovaraju}eg porasta izvoza. Uzmimo za primjer prijedlog OECD-a, kojizahtijeva da se inostranim investitorima prizna isti tretman kao i doma}im

preduze}ima i zahtjev da svaki potencionalni investitor u ostvarivanju svo-jih namjera ima nacionalni tretman. To zna~i da, naro~ito kada se radi omanjim zemljama, moè do}i do situacije gdje bi nekoliko transnacional-nih kompanija moglo voditi razvojnu politiku te zemlje.

Dominacija stranih firmi u takvoj situaciji obi~no je pra}ena {irenjem tr-govinskog deficita, pogor{anjem stanja platnog bilansa i kontinuiranim

pove}anjem vanjskog duga, {to moè ograni~iti perspektive rasta, a moèprerasti u stagnaciju ili recesiju.

Prema tome kreiranje novih konkurentnih djelatnosti nije samo pitanjeformiranja uvoznog investicijskog kapitala kao osnove poluge konkurent-nosti, ve} i potrebe sustizanja tehnolo{kog razvoja, kao osnovnog atomarasta konkurentnosti. Takva ulaganja treba usmjeravati ne samo u proizvod-nju, ve} i usluge, obzirom da tranziciona recesija jasno ukazuje da je za

prosperitet i oìvljavanje ekonomskog razvoja potreban novi sektor i pod-

sticanje rasta uslu`nih djelatnosti tzv. New Economy.Usluge se sve vi{e name}u kao jedan od najva`nijih na~ina stranih ula-

ganja, koja su po~ev od 70-ih godina pro{log vijeka zauzimale ukupnihsvjetskih ulaganja, da bi se do 2006. godine taj procenat popeo na skoro70%1. Prema Svjetskoj banci ovaj sektor trebao bi da u~estvuje sa oko 40%u forniranju bruto doma}eg proizvoda, kako bi se eliminisali negativniefekti tranzicije. U Bosni i Hercegovini u~e{}e sektora usluga u brutodoma}em proizvodu iznosi 55%, zahvaljuju}i prvenstveno djelatnostimatrgovine i javnih usluga2.

1 Sektor usluga je veoma {irok i uklju~uje usluge distribucije (distribution services) koje obuhvatajutransport, skladi{tenje, veleprodaju, usluge proizvo|a~a (producer services) koje obuhvatajubankarstvo, finansijske usluge, osiguranje, nekretnine, inènjering, arhitekturu, revizija i ra~uno-vodstvo, pravne usluge, dru{tvene usluge (social services) koje obuhvataju obrazovanje,zdravstvo, po{tanske usluge, vladine usluge, religijsko djelovanje, te li~ne usluge (personal services)koje obuhvataju servisiranje, popravke, salone za uljep{avanje, hotele, restorane, zabavi{ta. PremaWIR, 2004., str. 145 - 146.

2 Saop}enje broj 1, Bruto doma}i proizvod za BiH, Agencija za statistiku BiH, Sarajevo, 2008.



9/224


9

U knjizi je data analiza razli~itih faktora i njihove uloge u ekonomskomrazvoju, polaze}i od klasi~ne i kejnizijanske {kole, pa do savremenih mo-dela razvoja koji izvore rasta konkurentnosti nalaze u egzogenim faktorimarazvoja.

Sarajevo, februar 2009. god.

AUTORI



10/224



11/224


11

UVOD

U uslovima savremenog globalnog poslovanja, sve vi{e se isti~e potrebaza aktivnijom politikom prema direktnim stranim investicijama, koja mora

biti inkorporirana u strategiju razvoja. To podrazumijeva razli~ite mjereusmjerene na ja~anje apsorbcione sposobnosti doma}e privrede, koje za-htijevaju reforme u obrazovanju i nacionalnom inovativnom sistemu, iz-

gradnji i modernizovanju infrastrukture.Poseban naglasak stavlja se na ja~anje novog sektora malih i srednjih

preduze}a u cilju uspostavljanja ~vr{}ih veza sa stranim investitorima. Timese postiè ja~anje konkurentnosti doma}e privrede, {to dalje stvara osno-vicu za zdrav ekonomski rast.

Industrijalizacija se treba zasnivati na ja~anju proizvodnog sektora, kojimodernizaciju i restrukturiranje treba posti}i povezivanjem sa stranim kom-

panijama koje mogu osigurati uspje{no odvijanje tog procesa. Posebnupa`nju Bosna i Hercegovina treba posvetiti projektima istra ivanja i razvojau cilju stvaranja vlastitih tehnologija i zaokruènih proizvodnih cjelina.

Strane investicije bi u tom pogledu trebale igrati va`nu ulogu u nastojan-jima bosanskohercegova~ke ekonomije da smanji tehnolo{ko zaostajanje zarazvijenim visokoindustrijalizovanim zemljama. Evidentno je da se takvo

povezivanje moè odvijati ili putem ulaganja u kapital (equity) ili putemlicenciranja know-how-a, patenata i drugih oblika intelektualnog vlasni{tva(non-equity).

înjenica je da doma}a akumulacija nije dovoljna za sna`niju moderni-zaciju proizvodnje i restrukturiranje pojedinih privrednih grana, koje biomogu}ile brì ekonomski razvoj i stvaranje me|unarodno konkurentnihdoma}ih proizvoda.

U takvoj situaciji, ve}ina zemalja u tranziciji strane dirktne investicijesmatraju klju~nim instrumentom procesa transformacije vlastih privreda.Stoga se u knjizi, najve}im dijelom, analiziraju mogu}i efekti stranih ula-ganja na lokalne privrede, nagla{avaju}i mogu}e razvojne efekte mobili-zacije stranih izvora {tednje, koji se dijele na direktne (priliv kapitala) iindirektne uticaje priliva direktnih stranih investicija.



12/224


12

U procesima tranzicije, pokazalo se da se dugoro~ni ekonomski rastmoè ostvarivati angaòvanjem stranog kapitala, prije svega u formi tzv.

greenfielddirektnih stranih investicija. U tome je izuzetno va`na ulogadràve, ~ija institucionalna podr{ka ne treba da bude ograni~ena isklju~ivona visoku vanjskotrgovinsku za{titu. Aktivna uloga dràve u procesimatranzicije treba da se ostvari i kroz pomo} u prekvalifikaciji zaposlenih i

pove}anju njihovih sposobnosti, kroz intenzivniju politiku socijalne za{titei sl. Time podr{ka, ali i stimulans pove}anju konkurentnosti doma}ih predu-

ze}a zahtijeva promjene u antimonopolskoj politici, selektivnoj liberali-zaciji vanjske trgovine (koja je ve} izvr{ena u ve}ini zemalja), pojedno-stavljenju procedure za registraciju firmi koja je i dalje dosta kompliko-vana, prvenstveno zbog velikog broja nivoa vlasti.

Polaze}i od osnovnih modela angaòvanja stranih direktnih investicijai njihovih efekata na lokalni ekonomski razvoj, a respektuju}i iskustvadrugih zemalja u tranziciji, predloène su i konkretne politike direktnihstranih ulaganja (dio 4) , kao i mogu}nosti privla~enja pojedinih oblika stra-nog kapitala (dio 5), s posebnim naglaskom na koparativne prednosti Bosnei Hercegovine.

Posebno interesantno podru~je obra|eno je u dijelu koji se odnosi narazvoj bosanskohercegova~kog finansijskog sektora i uloge stranog kapi-tala u njegovom ja~anju. Nagla{eno je da razvijen i stabilan finansijski sis-tem predstavlja osnovu za privla~enje stranog kapitala i polugu sveukupnogekonomskog razvoja. Istaknut je zna~aj i uloga Currency Board-a, kao injegov uticaj na sveukupni ekonomski razvoj. Njegovi efekti prate se krozkretanja i ravnoteù platnog bilansa, kao i kroz probleme koji se javljajuzbog destabilizacije teku}eg i kapitalnog ra~una, uzrokovanih zna~ajnimneto odlivima doma}eg kapitala.

Iako su banke poduzele niz aktivnosti na primjeni novih savremenih

tehnologija i podizanja kvalitete i raznovrsnosti proizvoda i usluga, finan-sijski sistem u Bosni i Hercegovini jo{ uvijek se nije afirmirao kao faktorekonomskog razvoja.



13/224

ME\UNARODNOKRETANJEKAPITALA

POGLAVLJE 1



14/224



15/224

POGLAVLJE 1: Me|unarodno kretanje kapitala

15

1. ME\UNARODNO KRETANJE KAPITALA

1.1. Pojam me|unarodnog kretanja kapitala

Sama analiza stvaranja uslova i pretpostavki za me|unarodno kretanjekapitala zahtjeva prije svega op}e definiranje pojma kapitala. Pod pojmomkapitala, podrazumijevamo vrijednost koja svom vlasniku donosi novu vri-

jednost, odnosno profit kao njen transformirani oblik. To obi~no implicira

da se pod me|unarodnim kretanjem kapitala podrazumjeva transfer realnihi finansijskih sredstava izme|u subjekata razli~itih dràva, sa odloènimkontratransferom za odre|eni vremenski period, a sve u cilju ostvarivanjaodre|enih ekonomskih i politi~kih interesa u~esnika u tom transferu.

Bez obzira kako se ti procesi razvijali, promjene koje se doga|aju, stva-raju nove odnose u strukturi kretanja kapitala, a samim time i djelovanju po-stoje}eg svjetskog ekonomskog sistema.

Razvoj svjetskog ekonomskog sistema odvija se prema principima vrlosloènih uzajamno povezanih i me|usobno ovisnih odnosa. Jedan od nosi-laca promjena u okvirima globalnog ekonomskog sistema su svakako tran-snacionalna preduze}a koja djeluju globalno i ~ija je pojedina~naekonomska snaga, ~esto ja~a od dràva u kojima im je sjedi{te. Stoga, ak-tuelni problemi razvoja ekonomija koje se nalaze u procesu tranzicije i for-miranja trì{no organizovanih ekonomskih sistema name}u potrebu nau~neanalize uticaja stranog kapitala, prije svega direktnih stranih ulaganja uuslovima kada se nedostaci kapitala, tehnologije i znanja pokazuju limiti-raju}im faktorima razvoja i rasta.

Ono {to posebno karakteri{e takva kretanja kapitala je da ona jo{ uvijekpo~ivaju na diktatu interesa krupnog kapitala i neoliberalizma u me|una-rodnoj trgovini koji djeluju na formiranje i odràvanje tendencija kojimanije primarni cilj optimizacija lokalnog razvoja, ve} prije svega, stvaranjeuslova za nesmetano pove}anje i izvla~enje profita.

Ovakva kretanja u svjetskoj privredi uticala su na ja~anje teorija koje suprelazile uske granice neoliberalizma prema kojim je priroda kapitalisti~kogna~ina proizvodnje ostala ista kao {to je bila u XIX vijeku. Zbog toga je



16/224


16

posebno va`no sagledati njihove efekte na doprinos nacionalnim razvoj-nim ciljevima u okviru kojih je mogu}e ocjeniti osnovne tendencije ukretanju stranog kapitala.

Polaze}i od spoznaje, da zemlje u tranziciji vlastiti privredni razvoj svevi{e vide u industrijalizaciji koja }e biti oslonjena na preraspodjelu nacio-nalnog dohotka, sve je vi{e postajalo jasno da putevi za promjenu tog sta-nja nemaju samo velika ograni~enja, ve} da historijski predstavljaju trajanizvor protivrje~nosti izme|u nacionalnog ekonomskog razvoja i interesa

stranog kapitala.Na taj na~in se vaàn izvor konflikata izme|u dràve i inostranog kapi-

tala koji je bio prisutan dvadesetih godina pro{log vijeka nastavio i usada{njim uslovima ekonomskog razvoja, djeluju}i kao konfliktni modusoperandi savremenih trì{nih privreda.

Ovaj sukob izgra|ivan na postulatima teorije laissez-faireprodubljavaoje i generirao probleme koji su se prvenstveno ogledali u pitanjima domi-nacije stranog kapitala u sektorima doma}e privrede, u~e{}a dràve u do-

biti koja se stvara na njenoj teritoriji, vo|enju efikasne ekonomske politikena nacionalnom nivou i dr. Teorijsko-analiti~ka zna~ajnost ovih problema,zahtjevala je istraìvanje i dodatnu razradu njihovih odnosa u okvirimakvantitativne analize, posebno ako se ima u vidu da u eri globalizacije poredtradicionalnih faktora proizvodnje (zemlja, rad, kapital) sve va`niju uloguzauzima ulaganje u nau~ni razvoj, obrazovanje, nove tehnologije, infor-macionih tehnologija i sl.

Osim toga, strane direktne investicije, kao u i i specifi~an vid me|una-rodnog kretanja kapitala, nalaze se u uskoj vezi sa problemima vezanim za

platnu bilansu. Mnogi konflikti i tenzije ispoljavaju se tako|er, u domenurazvoja i transfera tehnologija. Tehnolo{ka prevlast stranih kompanija i

kori{}enje restriktivnih poslovnih praksi u ozbiljnoj mjeri imaju iste poja-vne modele ugroàvanja lokalnih preduze}a kao i prije.

U poku{aju da odgovore na ova pitanja, nove teorije stranih ulaganjaposmatrale su direktna strana ulaganja kao vaàn izvor odrìvog rasta irazvoja. One su kao va`nu pretpostavku isticali da ekonomije moraju bitiotvorene stranim investicijama i trgovini, te po{te|ene dràvnog interven-cionizma. Sli~ne poglede nalazimo i u radovima mainstream ekonomista



17/224


17

koji su dali najproduktivnije pro{irenjeHymerove teorije, smatraju}i da sejedino eklekti~kom (Ownership, Location, Internalisation - OLI) paradig-mom moè objasniti fenomen direktnih stranih ulaganja.

Potreba za pro{irenjem teorije o direktnim stranim ulaganjima proizilazilaje iz razli~itih tuma~enja procesa transnacionalizacije kapitala i njihoveuloge u ekonomskom razvoju, obzirom da otvaranje privreda i eksponen-cijalni priliv direktnih stranih investicija nije samo doprinjeo ubrzanijemekonomskom razvitku, ve} istovremeno i otvaranju novih problema, kao {to su:

- odrìvost ekonomskog rasta,

- neravnoteà platnog bilansa,

- rast vanjske zaduènosti,

- pove}anje tehnolo{ke zavisnosti itd.

Teorijska i prakti~na vrijednost ovih po mnogo ~emu hetoregenih iskus-tava, kao i evidentne diferencijacije u razvojnim pristupima, predstavljalisu odraz nagla{enih nacionalnih razlika i rasta privredne individualnostizemalja, koje su na tim osnovama nastojale da vanjske privredne odnose {to

ja~e pribliè svojim teku}im unutra{njim potrebama razvoja.

Obzirom na istraìvane osnovne grupe teorija i iskustava koje se vezujuza trì{ne okvire privrede, to se samo po sebi name}e potreba da se anal-iziraju mogu}i uslovi, uzroci, kao i razli~iti oblici rizika angaòvanja di-rektnih stranih investicija.

1.2. Definisanje pojma transnacionalnosti

Kada se govori o kretanju transnacionalnog kapitala potrebno je napra-viti distinkciju izme|u procesa internacionalizacije i transnacionalizacije.Internacionalizacija se pojavljuje kada se nacionalni kapital {iri, odnosno

prelazi svoje nacionalne granice, dok kod transnacionalizacije, naciona-lni kapital se fuzionira sa drugim internacionaliziranim nacionalnimkapitalom u procesu me|unarodne interpenetracije koja ih disponira usuperanacionalne okvire globalne ekonomije.



18/224


18

Ako se ova kategorijalna podjela posmatra u okvirima njihove dija-lekti~ke evolucije, onda se primje}uje da se promjene u svjetskom eko-nomskom sistemu odvijaju kontinuirano i to zahvaljuju}i najve}im dijelomtransnacionalizaciji me|unarodnih ekonomskih odnosa. Da bi se objek-tivno sagledali procesi transnacionalizacije neophodno je pristupiti preciz-nom definisanju pojma transnacionalnih kompanija, koje u savremenimuslovima zahtjevaju njihovo razlikovanje od ostalih preduze}a koja sume|unarodnog karaktera i koja obavljaju svoje aktivnosti kako na

doma}em tako i na inostranom tr`i{tu.Prema definiciji koju su promovisale Ujedinjene nacije (UN) u ranim

1970-im godinama, transnacionalne korporacije su obuhvatale iste feno-mene kao {to su multinacionalne korporacije ili multinacionalna pre-duze}a3. Prema konvencijama UN-a, smatralo se da transnacionalnekompanije: predstavljaju sva preduze}a koja posjeduju i kontrolirajuimovinu: fabrike, rudnike, prodajne urede u dvije ili vi{e zemalja4.

Transnacionalne kompanije uglavnom razvijaju i uspostavljaju svoje po-slovanje na kapitalu jedne zemlje, pri ~emu je transnacionalna kompanija

prisutna istovremeno u vi{e zemalja, te sli~no kao i multinacionalne kompanije

posluju u vi{e zemalja i stvaraju svoje filijale. Osim toga, transnacionalnekompanije karakteri{e ve}i stepen decentralizacije aktivnosti i procesakontrole, pri ~emu se menad`ment ~esto ne anga`uje iz mati~nog sjedi{ta.

Pojmove kao {to su multinacionalnost, transnacionalnost ili globalnikoncept poslovanja u sada{njim uslovima globalizacijskih procesa te{ko

je precizno razgrani~iti, zbog toga {to priroda transnacionalne proizvodnjei prodaje podrazumijeva globalni koncept planiranja i izvo|enja aktivnosti.Zanimljiva je, stoga, tipologija podjele transnacionalnih kompanija koji sunapravili Bartlett i Ghoshal, uzimaju}i prvenstveno globalnu organizacijutransnacionalne kompanije u inostranstvu5.

3 Hansen, M., W.: Cross Border Environmental in Transnational Corporations, Multivariate

analysis..., 2000., str.1.4 WIR, Transnational Coorporations, Vol.3, Number 3, 1993.5 Kurtovi}, S.:Misliti i poslovati u svijetu globalnog biznisa, Univerzitet Bra}a Kari}, Beograd,

2003., str.137.



19/224


19

Prema toj klasifikaciji, polazi se od distinkcije izme|u multinacionalne,me|unarodne, klasi~ne globalne i kompleksne globalne organizacije tran-snacionalne kompanije.

U prvu kategoriju oni navode situaciju gdje su subsdijarne firme uglav-nom neovisne u svojim aktivnostima. Druga se odnosi na subsdijarne firmedjelimi~no integrisane u sistem transnacionalne kompanije, dok je tre}aona u kojoj su one potpuno integrisane i subordinirane od strane centralnestrategije transnacionalne kompanije. I, na kraju, ~etvrti oblik polazi od

toga da su filijale samostalne firme, ali potpuno integrisane u ukupnu stra-tegiju mati~ne kompanije.

Bez obzira o kojoj se strategiji radilo, prodiranje u inostranstvo u oblikuneposrednih ulaganja imalo je vi{estruk zna~aj za investitora. One su naj-

prije imale za cilj kori{tenje sirovina i poljoprivrednih proizvoda u koloni-jama za potrebe industrijalizacije zemalja izvoznica kapitala. Rezultatovakve ekspanzije kapitala bilo je stvaranje takozvanih enklava u zemljamau razvoju, kao i u kolonijama u kojima su se razvili posebni sektori nepo-sredno vezani za strani kapital u svim zna~ajnijim elementima (kapital,upravljanje, tehnologija i trì{te).

Proizvodnja u inostranstvu bila je u osnovi namjenjena izvozu u zemljeulaga~e, a kasnije postepeno i lokalnoj potro{nji, s tim da su odre|eni obliciulaganja u inostranstvu imali najprije karakter portfolio ulaganja (u 1914.godini oko 90% cjelokupnog izvezenog kapitala bilo je uloèno u vidu

portfolia).

Raspad sistema me|unarodnog finansiranja tridesetih godina kao poukudonio je saznanje o neophodnosti povezivanja direktnog investiranja u in-ostranstvu i vanjske trgovine, pogotovo {to su zemlje u razvoju u prosjekuabsorbovale 4/5 direktnih stranih investicija kroz stare kolonijalne strukture

sfera uticaja svjetskog poretka.Nakon zavr{etka Drugog svjetskog rata, najve}i dio direktnih stranih in-

vesticija nastavio se kretati izme|u razvijenih industrijskih dràva. Timeje privredni razvoj poslije Drugog svjetskog rata sve vi{e karakterisaoveoma visok rast investiranja kapitala u inostranstvu, u ~emu su prednja~iliinvestitori iz SAD-a koji su tokom 1960-ih imali oko 59% svih direktnih



20/224


20

investicija u inostranstvu, dok se ostatak odnosio na Veliku Britaniju 25%,Francusku 5%, SR Njema~ku 1%, i Japan 0,1%.

Dinami~an poslijeratni razvoj i sve ve}a internacionalizacija proizvod-nje zna~ajno su uticali na kretanje kapitala, tako da su u 1980. godiniukupne direktne strane investicije u inostranstvu porasle na oko 600 mili-

jardi USD, od ~ega je oko 1/3 bilo plasirano u zemlje u razvoju. Strane di-rektne investicije su u toku 1970-ih, a posebno u 1980-im imale skoro dvai po puta brì rast od rasta izvoza, {to je dovelo do zna~ajne promjene u

strukturi kretanja svjetskog kapitala.

1.3. Geneza i izvori razvojnih razlika

U sveop}oj {arolikosti populisti~kih razmatranja o ulozi stranih ulaganjamogu}e je izdvojiti dva koja su po svojoj osnovnoj ideji suprostavljena.

Prvo se odnose na one koja stvaraju mit o opasnosti stranih ulaganja i po-zivaju na veliki oprez zbog velike opasnosti koje ona mogu imati na bo-sanskohercegova~ku ekonomiju, dok druga kreiraju uravnoteèniji pristup

prema vrijednosti stranih ulaganja kojim, osim izre~enih opasnosti,suprostavljaju i prednosti koje strana ulaganja mogu imati. U obje ove po-larizovane krajnosti provla~e se razli~iti nau~no-teorijski modeli ~ije su

postavke i interpretacije doprinosile ne samo osvjetljavanju uloge direktnihstranih ulaganja u ekonomskom razvoju, ve} i potrebi druga~ijeg i objek-tivnijeg sagledavanja njihove uloge, oslobo|ene indoktriniranih shvatanjai nametnutih ideolo{kih matrica razvijenih industrijskih dràva.

Neoliberalni ekonomski pristupi posmatrali su veze izme|u stranihinvesticija i razvoja jednostrano, stavljaju}i u prvi plan njihov pozitivandoprinos ekonomskom razvoju zemalja Tre}eg svijeta. Malo pa`nje se po-

klanjalo ~injenici da rast priliva direktnih stranih ulaganja ne zna~i ipove}anje pokrivenosti deficita teku}eg ra~una, te da liberalizacija kapi-talnog ra~una eventualne izvore deficita mora finansirati smanjenjemvlastite potro{nje.



21/224


21

Interesantno je navesti da su upravo one dràve koje se nisu slijepo dràleneoliberalnog recepta najvi{e profitirale. Ranije je to bila Ju`na Koreja i uevropskim okvirima Slovenija, a sada su to, prije svega, Kina i Vijetnam.Gotovo je apsurdno da su zemlje koje su se dràle neoliberalnog recepta,~ak i nazadovale, te da su daleko od zacrtanih planova ekonomskog

prosperiteta.

Zagovornici neoliberalizma i za to imaju adekvatna obja{njenja u ko-jima krivicu pripisuju fiskalnoj nedisciplini, korumpiranim vladama i

sli~no, ali ~injenice u stvarnosti su sasvim druga~ije. One pokazuju daBosna i Hercegovina u posljednjim godinama biljeì znatno ve}i rast pri-liva direktnih stranih investicija, ali da se i dalje suo~ava sa nepovoljnomstrukturom vanjskotrgovinske razmjene, rastu}im trgovinskim deficitom~iji je godi{nji neto devizni odliv dva puta ve}i od vrijednosti deviznihrezervi.

Glavni razlozi leè u ~injenici {to se njene firme u lancu stvaranja do-datne vrijednosti nalaze na periferiji radno intenzivnih industrija, ~ija ihtehnolo{ka ovisnost vodi u podre|en i neravnopravan trì{ni poloàj. Njene

posljedice prenose se u tokove reprodukcije, te je danas dosta jeftinije u

zemljama poput Bosne i Hercegovine to u~initi trì{nom penetracijomdistributivnih kanala u kome je uvozni lobi u direktnoj vezi sa stranim

proizvo|a~ima.

Prema zvani~noj statistici, Bosna i Hercegovina prosje~no godi{njeostvari vanjskotrgovinski promet u vrijednosti od 19 milijardi KM.Me|utim, ona i dalje pripada grupaciji zemalja sa malim trì{nim udjelomu prometu vode}ih maloprodajnih trgovinskih lanaca. O kakvom se dispa-ritetu radi vidi se na primjeru jednog od vode}ih trgovinskih lanaca u Bosnii Hercegovini koji se nalazi pod kontrolom firme Agrokor iz susjedneHrvatske.



22/224


22

Ova je kompanija posljednjih godina sna`no investirala u trgovinski sek-tor Bosne i Hercegovine, pri ~emu je ostvarila prodaju ve}u od 3 milijardeUSD, koliko je iznosio ukupan godi{nji izvoz Bosne i Hercegovine6 sazanemarivim prodajnim udjelom bosanskohercegova~kih roba.

Zbog toga se u percepciji osnovnih izvora nestabilnosti doma}e ekono-mije, uglavnom navodi nemogu}nost uravnoteènja trgovinskog deficita,koji uprkos rastu priliva stranih ulaganja ima negativnu korelaciju u njiho-vom kretanju.

To se stanje ponavlja iz godine u godinu i ona upu}uje na hroni~nustrukturnu slabost bosanskohercegova~ke ekonomije koja isti~e da priori-tet bosanskohercegova~kog razvoja mora biti pove}anje izvoza i razvojkonkurentnih industrijskih grupacija/clustera.

Pove}anje izvoza moè se, pored pove}anja izvoza usluga, posti}i oìv-ljavanjem industrijske proizvodnje, a to je mogu}e samo ako se moderni-ziraju postoje}i proizvodni pogoni uvo|enjem novih tehnologija. S drugestrane, smanjenje potrebe za vanjskim izvorima finansiranja moè se posti}iracionalizacijom doma}e javne potro{nje i pove}anjem njene profesiona-lnosti i produktivnosti.

Iako se sve to uklapa u restrukturiranje ekonomskog sistema, ipak, bezpromjene ukupne politike prema ovom problemu, Bosna i Hercegovinane}e mo}i ostvariti brì razvoj koji bi garantovao zna~ajniji porast ìvotnogstandarda njenih gra|ana.

6 Prema Deloitte, koji ve} tradicionalno rangira 250 najja~ih kompanija koji se bave prodajom, prvije ameri~ki lanac supermarketa Wal-Mart s 348,7 milijardi dolara ostvarenih od prodaje ufiskalnoj 2006. Iza njega se nalaze francuski Carrefour, the Home Depot. Inc., te lanac super-marketa Tesco sa 79,9 milijardi dolara ostvarenih od prodaje.Velike robne ku}e i lanci super-marketa poput Metroa, Targeta ili Searsa tako|er se nalaze me|u prvih deset kompanija na listi.

Od poznatijih kompanija tu su na 35. mjestu i {vedska Ikea sa 21,3 milijarde ostvarene prodaje,te luksuzni proizvo|a~, francuski PPR sa 22,5 milijardi USD, a koji se nalazi na 40. mjestu.Zatim, mogu se spomenuti poznate kompanije, kao {to su talijanski Coop na 51. mjestu sa 13,7milijardi USD prodaje, dok se Karstadt Quelle Germany s 16,5 milijardi nalazi na 64. mjestu. In-ditex se sa 10,3 milijardi nalazi na 74.mjestu, Avon Products sa 8,7 milijardi USD na 89, DMdrogerie sa 4 milijarde USD od prodaje na 168.mjestu. Lanac supermarket CBA sa 3,7 milijardiUSD nalazi se na 180.mjestu, Arcadia Group sa 3,2 milijarde USD na 210, a Blokker Holding s3,1 milijardom USD na 214. mjestu.



23/224


23

Nepromi{ljeno i neplansko (stihijsko) dopu{tanje transnacionalnim kom-panijama da preko svojih filijala kupuju {ta god zaèle, moè donijeti lo{erezultate. Tako su u ve}ini zemalja Centralne i Jugoisto~ne Evrope stranekompanije privatizovale najprofitabilnije djelatnosti, a to su, po pravilu:

bankarski sektor, telekomunikacije, usluge osiguranja, energetiku tj. dje-latnosti u kojima je stopa profita znatno iznad prosje~ne stope u njihovimdomicilnim ekonomijama.

[tavi{e, sada{nje kratkoro~ne koristi i efekti ovih politika zamagljuju

posljedice dugoro~nog oslanjanja na transnacionalne izvore kapitala, obzi-rom da u krajnjoj konsekvenci strani kapital gubi svoje izvorne korijene, jerse obilato nadopunjuje izvla~enjem doma}eg kapitala, te je vi{e nebitno dali govorimo o reinvestiranju ili dokapitalizaciji.

Koriste}i pogodnosti globalnog okruènja, strani akteri u uslovima niskeakumulativne sposobnosti lokalnih privreda, lako dolaze do bogatstva, te

postaje deprimiraju}e da }e od ekonomskog rasta u tim zemljama najmanjekoristi imati upravo oni koji su im omogu}ili taj rast.

Istraìvanja o me|usobnoj povezanosti stranih i doma}ih investicija,provedena na uzorku od 146 zemalja u periodu 1950. 1992., pokazala suda u 60% zemalja ne postoji pozitivna korelacija u njihovom kretanju (W.Easterly, 1994.). Sli~ni dokazi potvr|eni su i za kretanje strane pomo}i iinvesticija, kao i da u kratkoro~nom smislu ne postoji proporcionalna vezau kretanju investicija i rasta, ili potrebnih investicija i {tednje.

Ovo nije kraj zabrinutostima, obzirom da su ovi problemi usko vezaniza iskori{tavanje doma}e radne snage od stranih ulaga~a, repatrijacijuekstra profita koje strane firme ostvaruju putem eksploatacije lokalne eko-nomije, te opasnost da se ostvareni profiti iznose u inostranstvo, umjesto daostaju u zemlji.

Time se stvaraju uslovi koji vode bezrezervnoj ovisnosti doma}eekonomije o stranom kapitalu, ~ime Bosna i Hercegovina gubi mogu}nostsamostalnog kreiranja i vo|enja ekonomske politike.



24/224


24

1.4. Osnovni modeli angaòvanja stranih ulaganjai njihovi efekti

Danas, manje nego ikad, moèmo zagovarati politiku izolacije odme|unarodnog ekonomskog sistema i prevazilaènje postoje}e tehnolo{kezaostalosti, isklju~ivo vlastitim sredstvima. Razvoj ne trpi izolaciju, ve}zahtijeva neprekidno prilago|avanje u borbi protiv imperijalisti~kih pre-

preka na svjetskom trì{tu. Zbog toga, angaòvanje uvoznog kapitala i teh-

nologija moè predstavljati put dinami~nijeg adaptiranja novim trì{nimuslovima na svjetskom trì{tu i brèg uklju~ivanja u savremene procesetehnolo{kog razvoja. Neargumentovano bi bilo protiviti se stranim ulaga-njima i njihovoj ekonomskoj opravdanosti, ako znamo iskustva NR Kine,koja je u posljednjih 15ak godina iz industrijski zaostale zemlje postalanajbrà rastu}a privreda u svijetu.

U tom periodu prosje~na godi{nja ulaganja stranih kompanija u privreduNR Kine iznosila su oko 36 milijardi USD. Bosna i Hercegovina se poomjeru stranih ulaganja ne moè komparirati sa razvijenim privredama kojeimaju daleko ve}i broj stanovnika, ali u ograni~enom smislu, poredjenje sa

drugim privredama u tranziciji ukazuje na njeno zna~ajno zaostajanje uprivla~enju ne samo stranih direktnih ulaganja, ve} i drugih oblika povezi-vanja kao {to su: ugovaranje fran{izinga, podugovara~ki aran`mani, licen-ciranje i sli~na ugovorna povezivanja, a kojima su danas uvezane (umreène)sve naprednije privrede.

Dinami~nije uklju~ivanje u me|unarodnu podjelu rada ne zna~i,me|utim, da transnacionalizacija treba biti zasnovana na ekstremnom ot-varanju i liberalizaciji ekonomskih odnosa sa inostranstvom, {to se poka-zalo da za jednu malu ekonomiju poput bosanskohercegova~ke, ne moè

biti dobro rje{enje.

Iako se strane direktne investicije smatraju klju~nim instrumentom pro-cesa transformacije centralno planskih privreda u trì{ni sistem, ipak, netreba zanemariti i ~injenicu da ti efekti nisu uvijek bili jednozna~ni i pozi-tivni. Strani kapital je dominantno orijentisan na kupovinu profitabilnihlokalnih preduze}a sa glavnim ciljem maksimiziranja profita, pri ~emu



25/224


25

potencijalni efekti priliva direktnih stranih investicija na doma}u privreduzavise od samog oblika stranih investicija koje ulaze u zemlju.

Najpoèljniji oblik ulaganja, kao {to su greenfield direktne strane inve-sticije, u na~elu, vodi pove}anju broja preduze}a u odre|enim sektorima iintenziviranju konkurencije, mada treba imati u vidu da zbog prednosti kojeimaju u odnosu na doma}e firme, mogu voditi potiskivanju doma}ih pre-duze}a i pove}anju koncentracije u grani. Razli~ita istra ivanja ukazuju dase veli~ina ovog efekta (crowding - in) kre}e izme|u 1.6 i 2.2, pri ~emu se

uo~avaju razlike po zemljama i proizvodnim sektorima. Sektori kao {to surudarstvo i ekstraktivna industrija, imaju manje indirektnih efekata obzi-rom da je intenzitet veza filijala i doma}ih firmi manji.

Od ukupno registrovanog iznosa stranih investicija u Bosni i Hercego-vini do kraja 2007. godine, koje su iznosile 4,6 milijardi EURA, moè sezaklju~iti da je nivo stranih investicija ve}i skoro dvostruko nego prije trigodine kada je njihov priliv iznosio 2,4 milijarde EURA. Od ukupno ostva-renog priliva direktnih stranih investicija u BiH, na Kanton Sarajevo se od-nosi skromnih 280 miliona EURA, ili 8,0% ukupnih ulaganja u Bosnu iHercegovinu, pri ~emu je najve}i dio priliva bio usmjeren na sektor

uslu`nih djelatnosti sa 69% realizovanih projekata, dok se na proizvodnaulaganja odnosilo 31%. Unutar usluga treba svrstati ulaganja u trgovinu naveliko i malo, trgovinu motornih vozila, poslovanje s nekretninama, osi-guranje, sport, kulturu te tako dolazimo do iznosa od gotovo 3,2 miilijardeEURA uloènih u neproizvodne grane.

Ako od ukupnog ulaganja u proizvodnju od 1,4 milijarde EURA, odbi-jemo ulaganja u proizvodnju lijekova, nafte, aluminijuma, ostaje da su sveproizvodne grane primile manje od oko 0,8 milijardi EURA. S takvomstrukturom stranih ulaganja, Bosna i Hercegovina zaista ne moè biti za-dovoljna, pogotovo ako uporedimo broj ulaganja u potpuno nova proizvo-

dna postrojenja (greenfield investicije). Prema podacima UNCTADA7,ukupni brojgreenfieldprojekata u Bosni i Hercegovini do kraja 2006. go-dine iznosio je 21, dok je samo u Hrvatskoj u periodu od 2002. do kraja2005. godine iznosio 160. Tako|er, u istom periodu u e{koj je realizovano

7 UNCTAD, World Investment Report, 2006.



26/224


26

499 takvih projekata, u Ma|arskoj 810, u Bugarskoj 414, u Rumuniji 635,u Irskoj 536, u Slova~koj 287, a u NR Kini ~ak 4.632, te u Hong Kongu392, dok je u Njema~koj u istom periodu realizovano 866greenfieldpro-

jekata, u Francuskoj 913, u Velikoj Britaniji 1,771, a u SAD 2,117.

Godi{nja dinamika bruto priliva privatnog stranog kapitala u zemljamaIsto~ne Evrope pove}ala se sa 19 milijardi USD u periodu 1990 - 1997.godine na ~itavih 116 milijardi USD u periodu 2002 - 2006. godine, dok jeu istom periodu bruto priliv stranog kapitala u zemlje Azije8porastao tek

ne{to vi{e od dva puta, tj. sa 102 milijarde na 221 milijarde USD. Ovakoizrazito privilegovan tretman zemalja Centralne i Isto~ne Evrope, obziromna kretanja privatnog kapitala, jo{ je uo~ljiviji ako se umjesto podataka o

bruto kretanjima kapitala uzmu neto veli~ine, tj. salda izme|u ukupnogpriliva i ukupnog odliva privatnog kapitala. Iz podatka koji prezentiraUNCTAD vidljivo je da je u periodu od 2002 2006. godine, ovo relativnomalo podru~je zemalja Centralne i Isto~ne Evrope (CEE) preraslo ~ak uapsolutno najve}eg neto uvoznika privatnog kapitala u svijetu. Tako je, na

primjer, u 2006. godini iznos ukupnog neto priliva u zemlje CEE dostigao120 milijardi USD, u zemljama Azije 48 milijardi USD, dok je u zemljama

Latinske Amerike priliv iznosio 10 milijardi USD9

.Ulazak stranog kapitala u ovim zemljama odvijao se uglavnom putem

akvizicijskih akcija privatizacijom doma}ih preduze}a. Takav model ulaskakapitala mo`e imati i negativne, a ne samo pozitivne efekte, {to je naj~e{}eslu~aj ako akvizicija omogu}ava investitoru sticanje monopolske pozicijekoja smanjuje podsticaj za intenzivnije tehnolo{ke transfere i sofisticira-nije oblike tehnolo{ke saradnje.

Akvizicije, tako|er, mogu imati negativne efekte kada se poduzimaju, neradi ostvarivanja strate{kih, dugoro~nih ciljeva, ve} radi eliminisanja kon-kurencije i sticanja ve}e dobiti. Sticanje novih kompanija ne bi se moglo

odvijati tako lako, da ve}ina privreda u tranziciji nije dozvolila liberaliza-ciju kapitalnog ra~una, koji je bio u slu`bi servisiranja {to bezbolnijeg

8 Pod zemljama Azije u tekstu se podrazumijeva: Kina, Indija, Indonezija, Ju`na Koreja, Malezija,

Filipini, Singapur i Tajland (A.^i~in-[ain, 2008).9 IMF, World Economic Outlook, 2007.



27/224


27

ulaska transnacionalnih kompanija na njihova trì{ta. Ulazak transnacio-nalnih kompanija trebao je pomo}i lokalnoj privredi kroz direktne (prilivkapitala) i indirektne uticaje priliva direktnih stranih ulaganja na ekonom-ski rast.

Me|utim, rezultati dobijeni izu~avanjem direktnih stranih ulaganja narast doma}ih (lokalnih) preduze}a sa aspekta zaposlenosti i ukupne fak-torske produktivnosti pokazuju da su dinami~ke promjene u preduze}imazemlje primaoca bile dosta ograni~ene. Ve}ina uticaja odnosila se na pro-

mjenu u populaciji industrijskih preduze}a u tranzicionim privredama, gdjesu preduze}a u stranom vlasni{tvu, uz neutralizaciju drugih mogu}ihuticaja, iskazivala br i rast ukupne faktorske produktivnosti u odnosu na

preduze}a u doma}em vlasni{tvu.

Efekti internacionalizacije dozvolili su stranim filijalama kori{tenje sa-vremenih tehnolo{kih i marketing znanja za postizanje trì{ne dominacijei potiskivanje lokalnih firmi sa trì{ta (crowding out efekat). Ovim se po-kazalo da, u svim segmentima njihovog djelovanja, direktna strana ulaga-nja mogu izazvati negativne efekte po zemlju primaoca istim putem kojimostvaruju i potencijalno pozitivne efekte. Oni su najizraèniji ako posma-

tramo trgovinske efekte ulaska direktnih stranih investicija, gdje se pro-blem po platni bilans pojavljuje kada strani investitori ostvare znatno ve}iuvoz od izvoza. Pove}anje uvoza sirovina i repromaterijala, u krajnjoj kon-sekvenci, povezano je sa finansijskim odlivom putem ispla}enih rojalitetai dividendi.

Primjena transfernih cijena je vaàn instrument transnacionalnih kom-panija u izvla~enju profita iz lokalne privrede u situacijama kada lokalne fi-lijale uvoze proizvode iz mati~nih kompanija iznad njihove realne trì{nevrijednosti, ili kada izvoze proizvode mati~nim kompanijama po znatnoniòj cijeni. Ovo, osim {to neposredno vodi rastu platnobilansnog deficita,

tako|er indirektno reducira doma}e investicije ili ih zamjenjuje sa ulaskomstranih kompanija.

Ulazak transnacionalnih kompanija sa velikom trì{nom snagom i nji-hovo pove}ano prisustvo u jednoj privredi moè uticati na pona{anje i

poloàj doma}ih firmi i bez uspostavljanja direktnih kontakata izme|u njihiz razloga {to doma}a preduze}a u zemljama u razvoju obi~no imaju



28/224


28

ograni~ene mogu}nosti za ulaganja u projekte istraìvanja i razvoja (R & D)i unapre|enja organizacionih i proizvodnih procesa, tako da su prete`noorijentisana na adaptiranje ve} postoje}ih znanja. Pozitivna strana ovih pro-cesa je {to transfer novih znanja u filijalu transnacionalnih kompanija moèrezultirati pojavom novih proizvoda i procesa u privredi zemlje doma}ina.To moè omogu}iti doma}im firmama dovoljno informacija o efektima(tro{kovima i prednostima) primjene nove tehnologije. Zbog toga za zem-lju koja ima potencijal da razvije svoje doma}e resurse, znatno efikasniji

na~in utilizacije direktnih stranih ulaganja mogao bi se ostvariti krozkreiranje njihove strate{ke uloge u razvoju doma}ih resursa, a ne stvara-njem ovisnosti vlastitog razvoja o direktnim stranim ulaganjima i inostra-noj tehnologiji.

Prema analizama Svjetske banke10, strana ulaganja u tranzicijske zem-lje u proteklom periodu imala su prvenstveno za cilj osvajanje trì{ta udràvama u koje se investira, a tek potpm (sekundarni zna~aj) premje{tanje

proizvodnje zbog jeftinije radne snage i niìh proizvodnih tro{kova.

U po~etku su direktne strane investicije imale oblik preuzimanja priva-tiziranih poduze}a ili oblik zajedni~kih ulaganja s lokalnim kompanijama.

Za ve}inu tranzicijskih zemalja karakteristi~no je da je najvi{e ulaganjabilo u uslu`ni sektor, dok je oko 38 % ulaganja u zemlje Centralne Evropeplasirano u prera|iva~ki sektor. Iako su, dakle, strane investicije ovisileprije svega o procesima privatizacije, neke zemlje pove}avaju svoju izvo-zno orijentisanu proizvodnju, pogotovo one koje su ve} ~lanice Evropskeunije (Ma|arska, Poljska, ê{ka i Slova~ka gdje na primjer, proizvodiautomobilske industrije ~ine 30 % slova~kog izvoza).

Prema Svjetskoj banci, nove ~lanice Evropske unije su, godinu dananakon pristupanja EU, pove}ale izvoz za 21%, smanjile stopu nezaposle-nosti ispod 14%, dok je privreda biljeìla kontinuiran rast.

Strane direktne investicije su i dalje u porastu, jer su kompanije iz osta-lih zemalja EU nastavile ulagati, prije svega u zemlje gdje su tro{kovi radaniski. Cijena rada u 15 starih dràva ~lanica EU u prosjeku je ~etiri puta

10 The World Bank, WIR, Washington, 2006.



29/224


29

ve}a od one u deset novih ~lanica. Na primjer, radnik u Latviji ko{taposlodavca ukupno 4.769 EURA, a u Belgiji 54.076 EURA, {to je najvi{acijena rada u EU. Premda se mo`e re}i da su za ovakve dobre rezultatezaslu`ni i efekti ujedinjenja u EU, proces napredovanja je ve}im dijelomrezultat dosljednog provo|enja reformi zapo~etih jo{ u pretpristupnom

periodu.

Me|utim, nedostatak postoje}ih ulaganja je {to je jo{ uvijek oko 60%investicija realizirano u proizvodnju robe i usluga za doma}e tr`i{te, te {to

velika ve}ina stranih investicija otpada na bankarstvo i osiguranje, distri-buciju naftnih derivata i drugih energenata, te na ulaganja u trgova~ke lancei nekretnine.



30/224



31/224

DIREKTNE STRANE

INVESTICIJETEORIJSKO METODOLO[KI OKVIR

POGLAVLJE 2



32/224



33/224

POGLAVLJE 2: Direktne strane investicije - teorijsko-metodolo{ki okvir

33

2. DIREKTNE STRANE INVESTICIJE -TEORIJSKO METODOLO[KI OKVIR

2.1. Izvori teorijsko metodolo{kih protivrje~nosti

Vjerovatno ni u jednoj oblasti ne postoji toliko kontraverzi kao u oblastiu kojoj se govori o problemima kreiranja podsticaja odr ivog ekonomskograzvoja stranim kapitalom. Prema Feldmanu, odrìvi ekonomski razvoj

uslovljen je strukturom i kvalitetom proizvodnih investicija, mada takavrazvoj objektivno mora voditi ra~una i o stepenu razvijenosti finansijskogtrì{ta11. U uslovima nerazvijenog i rigidnog finansijskog tr`{ta, te niskeakumulativne sposobnosti, kao {to je to u Bosni i Hercegovini, javlja se

potreba za angaòvanjem stranih izvora kapitala, pri ~emu ve}ina zemaljau takvim situacijama svoj ekonomski rast i cjelokupan razvoj vide u stra-nim investicijama.

înjenica je da doma}a akumulacija nije dovoljna da potakne procesmodernizacije proizvodnje i restrukturiranja oslabljenih privrednih sektora,te da omogu}i brì razvoj ekonomije u cjelini kako bi se stvorili me|una-

rodno konkurentni proizvodi. Istovremeno, razvojni nivo postoje}e doma}etehnologije, kao i poduzetni~ke i inovativne sposobnosti doma}ih firmi nisudovoljni za stvaranje takvih proizvoda. U takvoj situaciji, strana ulaganjase javljaju kao najbrì (ali ne i najisplativiji) na~in kojim se moè zna~ajnodoprinijeti unapre|enju i modernizaciji bosanskohercegova~ke privrede. Iziskustva drugih zemalja u tranziciji, evidentno je da direktne strane inve-sticije mogu dovesti do razvoja ne samo onih kompanija u koje je izvr{enostrano ulaganje, ve} i ~itavih privrednih grana, koje ~esto doìve pravuekspanziju.

To se u Bosni i Hercegovini upravo i desilo sa pokretanjem èljezare u

Zenici, industrijom aluminijuma (Mostar), proizvodnjom cementa igra|evinskog materijala. Sa stanovi{ta doma}e ekonomije, znatno poèlj-nija forma ulaganja bila bi ostvarena kroz otvaranje novih preduze}a, nego

11 Feldman M., Kosai, Y.: National Bureau of Economic Research, Japan Center of EconomicResearch, WP. 3173, 1991.



34/224


34

ulaganje u ve} postoje}e, {to je do sada najve}im dijelom i bio slu~aj. Utome zemlje u tranziciji vide osnovni cilj angaòvanja stranog kapitala

putem kojeg èle posti}i stabilan, dugoro~an privredni rast koji }e se za-snivati na pove}anju investicija, pobolj{anju tehnolo{ke pozicije ovih ze-malja i pove}anju konkurentnosti njihovih proizvoda na me|unarodnomtrì{tu.

U ostvarenju ovog cilja direktne strane investicije mogu imati zna~ajnuulogu, obzirom da mogu doprinjeti ovim ciljevima direktno kroz priliv kap-

itala i indirektno kroz transfer tehnologije, upravlja~kog, proizvodnog i or-ganizacionog know - how-a, kroz stvaranje novih prodajnih kanala zadoma}a preduze}a, kao i kroz ja~anje konkurencije i procesa restrukturi-ranja u doma}oj privredi.

Iako takav ulazak stranog kapitala doprinosi brèm uklju~ivanja ume|unarodno tr i{te, te svojim globalnim operacijama uti~e na rast izvoza,takve dràve, ipak, ostaju i dalje na margini nau~no-tehnolo{kog razvoja saizrazitom ranjivo{}u na razli~ite trì{ne oscilacije, odnosno poreme}aje usvijetu. Upravo zbog toga, nove teorije direktnih stranih ulaganja suo~avajuse sa opre~nim stavovima po pitanju uloge direktnih stranih investicija u tim

procesima u kojima se prete`no navode kao model hladnog kretanja kap-itala, dok se portfolio investicije prikazuju uglavnom kao model vru}egkretanja kapitala iz ~ega proizilaze ne samo teorijski, ve} i prakti~ni izvorinjihovog su{tinskog neslaganja.

Razvoju ovih kontraverzi doprinosila je i sna`na indoktrinacija me|una-rodnih organizacija i njihovih politika (Svjetska banka, Me|unarodni mo-netarni fond) {to je iniciralo razvoj novih teorijskih paradigmi koje su, uokvirima interesa transnacionalnog kapitala, disponirale problem direktnihstranih ulaganja i ekonomskog rasta u okvire jednosmjernih i nedovoljno

provjerenih kauzalnih odnosa.

Kao reakcija na ove i druge kontraverze, koje nisu imale samo karakterteorijskih ili metodolo{kih dilema, javile su se nove teorije koje su direk-tne strane investicije tretirale na neoklasi~nim postulatima, apstrahuju}i po-vratne rezultate njihovog ulaska u zemlje u razvoju. Ovim se pokazalo da,uprkos velikoj prakti~noj va`nosti ove problematike, ne postoji teorijskiutemeljena podloga koja bi posluìla kao okvir za rje{avanje specifi~nih



35/224


35

problema vezanih za priliv stranog kapitala u obliku stranih direktnihinvesticija, niti usagla{ena mi{ljenja o njihovim stvarnim efektima naekonomski razvoj.

Divergentnim gledanjima na bitna pitanja ekonomskog razvoja dopri-nosili su i rezultati rastu}eg broja empirijskih studija o vezama izme|u di-rektnih stranih ulaganja i ekonomskog rasta, koji su ~esto bili razli~iti, iakosu polazili od istih pretpostavki u modelima rasta. Razlike u analizamagrupa uklju~enih zemalja, vremenskom periodu, podacima i tehnikama pro-

cjene su{tinski su teàvali objektivnu komparaciju rezultata razli~itih stu-dija. Do toga je dolazilo i zbog potrebe da se nau~na problematikaekstenzira uvo|enjem dodatnih varijabli u cilju identifikacije i uo~avanjaodre|enih zakonomjernih odnosa u kretanju korelacionih veza izme|uekonomskog rasta i direktnih stranih ulaganja. U takvoj situaciji, teorije di-rektnih stranih investicija identificirale su nekoliko klju~nih teorijskih

podru~ja u kojima su poseban uticaj na uspje{nost direktnih stranih inve-sticija imale, uglavnom, sljede}e (najva`nije) kategorije:

- odrìvi ekonomski rast,

- zaposlenost,

- platni bilans,

- tehnolo{ki transfer,

- produktivnost.

Ove ekonomske varijable su u toku 1970-ih godina, zajedno sa direkt-nim stranim investicijama, ~esto posmatrane kao izvori podupiranja i {ire-nja ekonomske nejednakosti izme|u industrijalizovanih zemalja Zapada imanje razvijenih zemalja. Ipak, to nije sprije~ilo da ekonomska de{avanjau svijetu (poput du`ni~ke krize iz 1982. godine koja je mnogim zemljamau razvoju oteàla pristup stranim finansijskim resursima) u~ine direktnestrane investicije kao equity i nedu`ni~ki kapital, atraktivnijom formomstranog ulaganja.

Budu}i da je njihov uticaj zavisio od forme transnacionalizacije kapitala,nije bilo jednostavno prona}i odgavaraju}u povezanost izme|u teorije



36/224


36

preduze}a, me|unarodne trgovine i tokova kapitala. Teorijske pretenzije,povezane s tim, zna~ile su okretanje prema prou~avanju i situiranju eko-nomskih kategorija, fenomena i mehanizama unutar zadane paradigme so-cijalno-liberalnog tipa dru{tva, dok je ekonomska praksa poku{avala da

pomiri razli~itosti partnerskih pozicija u dru{tvu (kompanija, dràvnih iprivrednih institucijama) i obezbjedi vi{i nivo trì{ne interpretacije. Takvaorijentacija je uz novi razvoj ekonomskih odnosa dovela do potiranja tra-dicionalnih metodolo{kih podjela na tzv. mikro i makroekonomski sektor

i svih onih metodolo{kih podjela koje su imale odraza na formiranje novihteorijskih pravaca u obja{njavanju uloge i zna~aja direktnih stranih ulaganja.

Analiza ove problematike stoga se po~ela modelirati u okvirima po-duzetni~ke politike dràve, zahtijevaju}i kompariranje dva metodolo{ka

pristupa i to: kejnzijanski pristup i pristup tzv. racionalih o~ekivanja. Ovadva pristupa trebaju da ocjene konzistentnost teorijskih premisa pomo}ukojih se kreira makroekonomski model i metode ocjene vrijednosti takve

politike. U njihovoj me|usobnoj isprepletenosti razvile su se takozvane oli-gopolne teorije koje su pa`nju usmjeravale na nosioce monopolske konku-rencije uz zanemarivanje tradicionalnih neoklasi~nih modela.

U neoklasi~nim postavkama direktne strane investicije nisu imale uticajna stopu dugoro~nog ekonomskog rasta, ve} uglavnom na nivo prihoda,{to je zavisilo od dostignutog nivoa tehnolo{kog progresa ili rasta u obimuradne snage. U stvari, su{tina poduzetni~ko-oligopolisti~kih teorija bila jeu tome da strani investitori moraju imati zna~ajne prednosti u odnosu nadoma}e investitore, kako bi mogli ostvariti ciljanu trì{nu dominaciju.12 To

je podrazumijevalo da se u obja{njenju razvojnih razlika izme|u zemaljapolazi od njihovih trgovinskih politika, institucionalnih karakteristika inivoa razvoja. Sve su to bili razlozi da se ponovo aktueliziraju teorije kojesu se oslanjale na modele op}e ravnoteè13, u kojima su zastupane teze

12 Ne polazi se od tradicionalne monopolisti~ke ili oligopolisti~ke teorije koja je svedena naposlovanje monopola kao izuzetne pojave u sistemu slobodne konkurencije, kao deformacijatog sistema ili sporedna pojava u njemu. Zaklju~nim mislima ovakvih teorija, kao da se upu}ujepoziv dràvi da odbrani efikasnu konkurenciju. Vidi F. êrne, 1. dio, str.149.,1974.

13 Helpman N., Krugman, P.:Market Structure and Foreign Trade, MIT-Press, Cambridge, MA,1985., str. 87.



37/224


37

vertikalnog ekspandiranja kompanija kroz uspostavljanje novih firmiu zemljama sa niìm tro{kovima radne snage ili proizvodnjom intermedi-

jarnih proizvoda.

Ovi modeli nisu uzimali u obzir transportne tro{kove zbog ~ega su biliograni~eni samo na eksplikaciju unilateralnog kretanja direktnih stranihinvesticija na uzorku Sjever-Jug. Nastoje}i da prevazi|u ova ograni~enja,oni su u analizu uveli i transportne tro{kove intrepretirane u {irem smislukao mogu}e prednosti proiza{le iz blizine trì{ta. Time je omogu}eno de-

mistificiranje ovih faktora, kao va`nih elemenata za kreiranje vi{estrukoguzorka kretanja direktnih stranih investicija i trgovine izme|u sli~nih eko-nomija ovisno o postignutom kompromisu izme|u prednosti blizine trì{tai ekonomske snage same kompanije. Tako su lokacije prera|iva~kih firminaj~e{}e odre|ivane potrebom za blizinom faktora proizvodnje (Winsted,Patterson, 1998.) koriste}i trgovinu za pristup kupcima, dok je lokacijauslu`nih firmi odre|ivana, pored faktora proizvodnje, i lokacijom njihovihklijenata (Pitt, 1999.).

Iako je ovakav pristup imao niz prednosti u odnosu na Dunning-ov sek-torski pristup, ipak se njihovom deskripcijom uo~avalo jasno ograni~enje

eklekti~ne teorije koja nije uzimala u obzir razlike u strategijama pojedinihkompanija, ve} je pretpostavljala da razli~ite kompanije imaju sli~neciljeve, te da reaguju na ekonomske pojave konzistentno i u istomsmjeru. Dodatni problem odnosio se na na~in registrovanja i uo~avanjarazli~itih oblika kretanja kapitala u globalnim uslovima koji ima, tako|er,

posebnu va`nost obzirom da su zarade transnacionalnih kompanijamjerene na bazi ostvarenog neto prihoda ili pla}enih korporativnih poreza(bez penala) u ekonomiji gdje odre|eno preduze}e obavlja svoje poslovneoperacije.

Kako se zarade mjere na bazi teku}ih operativnih kretanja koje ne

uklju~uju realizovane ili nerealizovane dobitke ili gubitke proistekle iz va-lutnih promjena na trì{tu, to implicira potrebu da teorije koje svoje analizezasnivaju na projekcijama trendova direktnih stranih investicija u odre|enimregionima ili na globalnom nivou (npr. Geobusiness teorija), njihova kre-tanja prate kori{tenjem platnobilansnih modela. Jedan od ~esto kori{tenihmodela za pra}enje ovih i drugih oblika kapitalnih tokova zasnivao se na



38/224


38

konceptu konceptu platnog bilansa Me|unarodnog monetarnog fonda(BOP) po kome su se one dijelile na:

- strane direktne investicije,

- portfolio investicije, i

- bankarske pozajmice14.

Datim modelom veoma je jednostavno verificirati i pratiti diferentne ti-

pove transakcija u tzv. BOP ra~unima, te se on mo`e iskazati na sljede}ina~in:

(1) 0 = ( TR + KR ) + FP + FO + GP + RE

Gdje je:

TR bilans teku}eg ra~una,

KR bilans kapitalnog ra~una,

FP finansijski prilivi,

FO finansijski odlivi,

GP gre{ke i propusti,

RE rezerve i sli~ne stavke.

(2) TR = Y (C + I + G) = Y A

A = C + I + G defini{emo kao apsorpciju, odnosno kao ukupnu doma}upotro{nju dobara i usluga (kako doma}ih tako i inostranih) koji tro{edoma}instva, preduze}a i dr`ava.

14 Saraj~i} S.:BiH u procesima regionalizma i globalizacije, DES, Sarajevo, 2002, str.53.



39/224


39

Uklju~ivanjem modela u rashodnu stranu obra~una GDP-a, mogu}e jepreciznije utvrditi strukturu transformacije kapitalnih ulaganja u drugeekonomske agregate15:

(3) GDP = C + G + I + (E - M)

(4) TR = (E - M) + NP + NT

Gdje je:C - finalna potro{nja stanovni{tva,

G - finalna potro{nja dr`ave i neprofitnih institucija,

I - investicije u stalna i teku}a sredstva,

E - izvoz.

M - uvoz,

NP - neto prihod iz inostranstva,

NT - neto teku}i transferi.

Ulazak stranog kapitala podrazumijeva i njegov odliv kao posljedicuinternalizacije koja omogu}ava transnacionalnim kompanijama da ostvareznatno ve}e stope repatrijacije profita, nego da to rade isklju~ivo izvansistema. Njegove stvarne posljedice najbolje se vide iz vrijednosti ekspor-tovanog profita iz zemalja podsaharske Afrike, koja je znala dosti}i i preko200% primljenih ulaganja, {to zna~i da je iznos neto deviznog odliva iz tihzemalja bio duplo ve}i nego {to je bio priliv stranih direktnih investicija.Ovakvi problemi za zemlje u razvoju nisu bili izuzetak i oni su ~esto proi-zilazili iz same prirode pona{anja transnacionalnih kompanija, koje su svo-

jim djelovanjem kreirale odliv rojaliteta, dividendi i profita u inostranstvo,a ~ime su stvarale permanentan pritisak na devizne rezerve zemlje koja jeprimalac direktnih stranih investicija. Na taj na~in dolazilo je do stvaranja

15 Konings, J.: The Efect of Foreign Direct Investment on Domestic Firms: Evidence from FirmLevel Panel in Emerging Economies, LICOS Discussion Paper, NO. 86., 1999.



40/224


40

tijesne veze izme|u teku}eg i kapitalnog ra~una ~ije se transkakcijskeposljedice vide iz sljede}eg odnosa:

(5) BTR = - ( MR + SDI + DUG + odliv kapitala)

(6) Odliv kapitala = - (BTR MR SDI - Dug)

Gdje je:

BTR bilans teku}eg ra~una,

MR me|unarodne rezerve,

SDI neto priliv stranih direktnih investicija,

Dug promjena u vanjskom dugu,

Odliv kapitala sve druge vrste kapitalnih tokova.

Iz datih jedna~ina uo~ava se da odliv kapitala za jednu ekonomiju moèpodrazumijevati o~ekivani prihod u teku}em ra~unu u budu}nosti, dok se

inicijalne direktne strane investicije pokazuju u kapitalnom ra~unu kaoodliv. Stoga primjena rashodnog metoda obra~una GDP-a i drugih agre-gata nacionalnog ra~una treba da registruje rezidentnu i nerizedentnu

potro{nju i investicije prema lokaciji poslovne operacije, uklju~uju}i i re-alno ostvareni devizni odliv.

Ovaj odliv, za razliku od metodologije Me|unardonog monetarnogfonda koja je u odre|ivanju platnobilansne pozicije razliku izme|u trì{nihi knjigovodstveno izraènih vrijednosti poslovnih transakcija izjedna~avalametodom deflacije, nije uzimao u obzir brojne {pekulativne postupke na-stale razli~itim prikazivanjem transfernih cijena u metodologiji ra~uno-

vodstvenih izvje{taja. Da bi se minimizirali ovakvi efekti razli~itogmjerenja direktnih stranih investicija u teorijskim istraìvanjima, neopho-dno je pristupiti mjerenju direktnih stranih ulaganja na institucionalnomnivou, ili na nivou jedinica homogene proizvodnje, neovisno od oblikadirektnih stranih investicija. Time se uz po{tivanje odre|enih kriterija(pravni, geografski, djelatnost) postiè znatno preciznije mjerenje makro-ekonomskih agregata i efekata transnacionalnih kompanija na doma}u



41/224


41

ekonomiju, obzirom da se ve}im dijelom neutrali{u konvulzije izme|utrì{nih i transfernih cijena, kao posljedica primjene internalizacije.

2.1.1. Osnovni teorijski izvori konflikta

Iz dosada{njeg teorijskog prikaza, jasno je da postoje razli~iti konceptikoji se kre}u od krajnje pojednostavljenih mikroekonomskih pristupa, koji

obuhvataju samo jedan glavni faktor uticaja na formiranje tendencijadirektnih stranih investicija, pa do onih koji polaze od multifaktorskihuticaja na kretanje GDP-a.

Problem u kvantificiranju efekata direktnih stranih investicija na eko-nomski rast javlja se ve}inom zbog toga {to su kori{teni testovi empirij-skih modela bili ~esto metodolo{ki nekonzistentni, dok se parcijalnost ikontradiktorni rezultati pripisuju arbitra`nom izboru pojedinih parametara.

Ve}ina ovih istraìvanja a prioreje smatrala da su direktne strane inve-sticije odgovorne ili da su dominantan faktor ekonomskog rasta, iako su

bile evidentne zna~ajne parametri~ke varijacije izme|u zemalja, u pogledu

procjena jedna~ine rasta i jedna~ina direktnih stranih investicija, koje seobi~no koriste u takvim analizama. Pojedini autori koristili su unakrsnestrukture istraìvanja, {to je ~esto vodilo neadekvatnoj simplifikaciji po-smatranih varijabli i zata{kavanju va`nih parametrijskih razlika prilikom

pravljenja procjena. Zbog toga su pojedine studije ovaj problem prevazila-zile kroz primjenu simultanih modela jedna~ina i analiza sa bivarijabilnimvezama u testiranju kauzaliteta. Time su dobijeni rezultati bili ne{to ho-mogeniji, ali jo{ uvijek su, bez razmatranja efekata ostalih varijabli, imali

problem neadekvatne teorijske podloge i oskudne ekonometrijske metodo-logije (tj. njihovih metoda procjene). Stoga se sve vi{e javljala potreba da

se istraè uzroci i veze izme|u direktnih stranih investicija i rasta u poje-dina~nim zemljama na bazi vremenske serije podataka. Za tu namjenu po-sebno je bila korisna primjena teorijskih ishodi{ta nastalih u okvirima tzv.Harod-Domar (H-D) modela rasta16.

16 Asea P. K., Mendoza E.: The Balassa-Samuelson Model: A general Equilibrium Appraisal,Review of International Economics, Vol. 2, 1994.



42/224


42

Prema osnovnim premisama H-D modela rasta polazilo se od direktneveze izme|u stope ekonomskog rasta i nivoa teku}ih investicija, smatraju}ida su doma}a i strana {tednja potpuno kanalisane u proizvodne investicije.Ovo, u biti, nije bilo uvijek jednozna~no, obzirom da stvarni absorbcionikapacitet moè biti nedovoljan za efikasan razvoj takvih resursa, kako zboginstitucionalnih pote{ko}a, tako i zbog oskudnosti samih profitabilnih

prilika (realnih opcija).

Model je pretpostavljao da }e bilo koja godi{nja promjena investicija17

I (t) dati dvostruki efekat i da }e uticati na agregatnu potra`nju kao i naproizvodni kapacitet privrede. Pri tome }e promjene I (t) uticati preko fak-tora multiplikatora (k=1/s gdjes ozna~ava grani~nu sklonost {tednji) nagodi{nju stopu dohotka Y (t), {to pokazuje sljede}a jedna~ina:

(1)

Osnovno ograni~enje ovog modela jeste {to ulogu direktnih stranih in-vesticija u razvoju povezuje sa pretpostavkom da ostvareni prihod odlazi u

potro{nju, ~ime implicira nemogu}nost daljeg ekonomskog rasta. Jedno odrje{enja da se takav za~arani krug stagnacije prekine, mogu}e je na}i unekoj od niè datih alternativa:

Ho : Reduciranje potro{nje, uz pove}anje outputa za njegovo reinvestiranje(uslov I = S)

(2)

17 Neki ekonomisti predlaù da 10% do 15% neto nacionalnog prihoda mora biti investiranogodi{nje da bi se ekonomija mogla razvijati.



43/224


43

H1 : Pove}anje investicija sa prilivom vanjskog kapitala (uslov I < S)

(3)

Iako se u obje varijante nudi mogu}nost pove}anja kapitalne osnove, umodelu Chenery-Strout (C-S)18 predlaè se modifikacija H-D modelau cilju prevazilaènja ovisnosti od eksternog gapa, nastalog oskudicom u

izvorima finansiranja.

U C-S modelu, projekcije rasta vezivale su se prete`no za stopu agre-gatnog outputa kapitala, pri ~emu su identificirana tri ograni~enja:

(1) ograni~enja kapaciteta,

(2) ograni~enja {tednje,

(3) ograni~enja vanjske trgovine.

Va`ne hipoteti~ke pretpostavke C-S modela bile su da su strani finan-

sijski prilivi u formi grantova i da doprinose pove}anju stope investicija, tetime i stope rasta. Njihov dalji oslonac bio je u hipotezi da je uvoz specifi-ciran kao linearna funkcija outputa, odnosno relacije uvoznog obima i

proizvodnje. Ova pretpostavka zajedno sa egzogenim izvoznim rastom dajeosnovu za formiranje modela u okviru kojeg ove dvije pretpostavkeneizbje`no vode neravnoteì u trgovinskom bilansu koji je, u stvari, bio

polazi{te ograni~enja vanjske trgovine.

Matemati~ki gledano, to bi se moglo prikazati funkcijom makroeko-nomske ravnoteè u jednoj otvorenoj ekonomiji19:

(1) Y= C + I +X - M

18 Bazna ideja ovog modela bila je prvobitno razvijena 1962. godini od strane H. Chenery i

M. Bruno u studiji nakon posjete UN/EC for Latin America, Santiago, 1962., str.3.19 Naughton B.: China Macroeconomy in Transition - China Transitional Economy, Edited by

Andrew G. Waldner, Oxford, 1996.



44/224


44

Gdje je:

C output,

I obim investicija,

X ukupan izvoz,

M uvoz,

N = M - X,

N - neto transfer u realnim resursima kao rezultat vanjske trgovine.

(2) I = (Y - C) + N

U ovoj relaciji vidi se da (Y- C) odgovara iznosu {tednje20 (tj. S = Y - C),te je mogu}e zamijeniti relaciju (1) sa:

(3) K = I,tako da se dobije:

(4)

Ovim putem, iako je mogu}e dobiti jedna~inu dinami~ke ravnoteè(prethodna jedna~ina) koja izraàva konkurentnu ulogu interne {tednje ineto eksternog transfera u determiniranju nacionalne stope rasta, ipak, nijemogu}e predvidjeti uticaj ovih varijabli izvan datog modela, ako bi modelrazvili kao zavisnu funkciju. Stoga sve vi{e dolaze do izraàja mi{ljenja dasu {tednja i investicije posebno va`ne za tranzicioni razvoj finansijskogtrì{ta, {to podrazumijeva ja~anje nacionalne i korporativne {tednje koja

se na mikro nivou moè prikazati kroz {tedno-investicioni ra~un koji jeizveden iz individualnih bilansa prihoda.

20 Budu}i da je udio fizi~kog kapitala u dohotku oko 1/3, Solovljev model je predvi|ao da jeelasti~nost dohotka po stanovniku u odnosu na stopu {tednje oko 0,5, a elasti~nost u odnosu nazbir stope rasta stanovni{tva, tehnolo{kog napretka i deprecijacije, oko 0,5 (Mankiw, Romer iWeil, 1992.).



45/224


45

Unutar datih bilansa, svaki ekonomski subjekt mo`e koristiti monetarniprihod (R) ili za investicionu potro{nju (C) ili za {tednju (S):

(1) Ri = Ci + Si

Njihovim kori{tenjem, subjekt inicira tro{kove (Ti), koji mogu biti grupi-sani u dvije glavne kategorije :

- potro{nju (Ci),

- investicije (Ii),

- numeri~ki ekvivalent (Di).

Te sada imamo:

(2) Ti = Ci + Ii (2),

(3) Di = Ri Ti = Si - Ii,

{to predstavlja numeri~ki ekvivalent iz bilansa monetarnog prihoda i{tedno-investicionog bilansa, odnosno:

(4) Y = C + I + M - X 21,

Gdje je:

Y ukupan prihod (bruto nacionalni proizvod),

C ukupna finalna potro{nja,

I bruto investicije,(M, X) uvoz i izvoz respektivno.

21 Grossman Gene M., Helpman E.:Innovation and Growth in the Global Economy, Cambridge,Mass.: The MIT Press, 1991.



46/224


46

Obzirom da agregatni prihod mo`e biti kori{ten za potro{nju ili {tednju,to slijedi da je:

(5) Y = C + S,

gdje S predstavlja ukupnu bruto doma}u {tednju.

Transformi{u}i ukupnu bruto {tednju u ekvivalent nacionalnog kapitala,dobija se vladina {tednja koja dolazi iz fiskalnih ra~una kao suma fiskalnog

bilansa i kapitalnih tro{kova vlade (I). Privatna {tednja (Sp) je determini-sana kao rezidualna razlika izme|u ukupne {tednje i vladine {tednje.

Zna~ajna varijabilnost izme|u zemalja u tranziciji u pogledu odnosaagregatne bruto {tednje i bruto stope investicija povezana je sa nesta-

bilno{}u strukturnih relacija u njihovim ekonomijama, te relativno visokimintenzitetom disperzije u kretanju smjera korelacije ovih dviju varijabli.Ove probleme neoklasi~na teorija rje{avala je primjenom modela R.Solowa, kojim je nastojala ocjeniti efekte rasta stope {tednje na porast nivoa

per capita prihoda, odnosno na ravnote`nu stopu ekonomskog rasta. Upomenutom modelu polazilo se od pretpostavke da postoji veliki brojproizvodnih procesa sa isto tolikim brojem kapitalnih koeficijenata, te dakontinuirana prirodna funkcija sa velikim brojem kapitalnih koeficijenatadaje mogu}nost da teret prilago|avanja preuzme u cjelini kapitalnikoeficijent 22.

Amortizovanje razli~itih kapitalnih impulsa u ekonomiji odvijalo se uzpretpostavku da vrijedi uslov ravnote`e: (I = S ), i da porast kapitala (K) uvremenu zovemo neto-investicija, te se dobija:

(1)

22 Solow R. M.: Growth Theory: An exposition,: Oxford University Press, Oxford, 1988.



47/224


47

a) uz novu pretpostavku da je {tednja dio doma}eg proizvoda (Y) i da jejednaka proizvodu grani~ne sklonosti {tednji (s) i doma}eg proizvoda(Y), tj.:

(2)

b) daljnja pretpostavka u ovom modelu je demografska pretpostavka o

eksponencijalnom rastu rada - Loe (koji je jednak porastu stanovni{tva,pri ~emu je n-stopa rasta stanovni{tva-radne snage):

(3)

c) Ako se u model ugradi zahtjev o punoj zaposlenosti radne snage, tadaza (L) u funkciju

(4)

treba uvrstiti na desnu stranu jedna~ine: L = Loent i tada dobijamo :

(5)

Postavlja se pitanje koliko treba investirati da bi se postigla puna zapo-slenost rada, {to ~esto mo`e dovesti do porasta produktivnosti kroz znatnosporiju akumulaciju koli~ine rada, odnosno stope rasta zaposlenosti.Dokazano je da direktne strane investicije dovode do br`e stope rasta pro-duktivnosti na teret sporije stope rasta zaposlenosti lokalne radne snage. Iztoga slijedi slijede}i odnos u kome stoji da ako:



48/224


48

uvrstimo u prethodni model:

dobit }emo neto priliv investicija uslovljenih zahtjevom o punoj zaposle-nosti rada u svakom vremenskom razdoblju:23

(6)

Iz datog uslova ravnoteè ( I=S) slijedi I = S = sY , odnosno :

(7)

Situiranje ovog problema u okvire turbulentnih tranzicionih procesa po-kazuje da je te{ko utvrditi da li je stopa promjene rasta isklju~ivo rezultat

promjene stope {tednje i da li je u skladu sa uslovom ravnoteè (I = S)mogu}e investirati sve {to bi se u{tedjelo.

U nedostatku svjeèg kapitala, ve}ina teorija direktnih stranih ulaga-nja izlaz je traìla u uvozu kapitala {to podrazumjeva angaòvanje nedo-staju}ih finansijskih sredstava iz inostrane akumulacije. To je u endogenimmodelima rasta (P. Romer) zahtijevalo da se problem stavi u odnos izme|uinvesticija i nivoa proizvodne efikasnosti (stope tehnolo{kog progresa) kojiobezbje|uje vezu izme|u {tednje, investicija i stope rasta. Treba re}i da suse odre|ene devijacije ovog modela javljale sa nagla{enom aktivnom ulo-gom {tednje u budu}em rastu, {to zna~i da su konjukturne promjene trì{taneposredno odre|ivale dinamiku transformacije {tednje u razli~ite oblikeinvesticione potro{nje. Njihova kretanja u modelu M. Feildstein-C.

23 Aitken G., Hanson, B.: Spillovers, Foreign Investment, and Export Behavior, Journal ofInternational Economics 43 (1-2), Papers 95-06, Columbia - Graduate School of Business, 1944.str. 103 - 132.



49/224


50/224


50

Obzirom da u H-D stati~kom modelu rasta25 izdvajanje bruto doma}egproizvoda posmatramo kao zavisnu varijablu (Y), onda imamo dvije en-dogene varijable koje zaslu`uju posebnu pa`nju, a to su:

- {tednja (S),

- investicije (I),

{to pretpostavlja sljede}i oblik jedna~ine:

(1) GDP = C + G + I,

Gdje je:

C finalna potro{nja stanovni{tva,

G finalna potro{nja dr`ave i neprofitnih institucija,

I investicije.

Pretpostavka potro{nje (C i G) su prihodi iz akumulacije i {tednjekoje su u analiziranom periodu bile nedovoljne, pri ~emu se jedna~inatransformi{e u:

(2)

gdje je ravnote`na stopa rasta privrede (r) jednaka odnosu izme|u stope{tednje i grani~nog kapitalnog koeficijenta (b).

Zbog neravnomjernosti u njihovom odnosu, nastaje objektivno

ograni~enje modela zbog toga {to je udio {tednje u nacionalnom dohotkukonstantan. Obzirom da investicije trebaju da proizvode ve}i output negoinput (suficit), kada je suficit izjedna~en sa potro{njom u tom slu~aju ne

25 Harrod: R. F.: A Second Essay in Dynamic Theory, Economic Journal, Vol. 70, str. 277-93, 1960.



51/224


51

moè do}i do ekonomskog rasta. U ovome se nazire poznati paradoks teo-rije razvoja prema kojoj bi rast {tednje trebao da vodi ubrzanju ekonom-skog rasta26. Prema A. Lewisu, koji je bio jedan od glavnih zastupnika oveideje, dràve koje su sada relativno razvijene imale su u pro{losti dinami~an

privredni razvoj u kome su se neto investicije kretale izme|u 5% i 12%nacionalnog dohotka.

U skladu s tim, centralni problem u teoriji ekonomskog rasta je razumi-jevanje procesa u kome neka zajednica stvara mogu}nost da konvertuje

stopu {tednje sa nivoa 5% na nivo od 12% ili vi{e. Ostvarivanjem rasta {te-dnje ne zna~i da }e do}i do pove}anja investicione potro{nje, ali gledano saaspekta dostignutog nivoa ekonomskog razvoja Bosne i Hercegovine ukome je stopa nacionalne {tednje jo{ uvijek na niskom nivou, ovakav razvojsa nedovoljnim investicijskim obrtom moè biti prekinut na dva na~ina:

(1) reduciranjem potro{nje, usmjeravanjem ve}ih sredstava outputa nareinvestiranje,

(2) pove}anjem investicija sa prilivom stranog kapitala.

Karakteristi~no visoka javna potro{nja u Bosni i Hercegovini sa nedo-voljnom stopom investiranja u periodu 1996 - 2007., isti~e konkurentnuulogu doma}e {tednje i neto eksternih transfera u determinaciji njene stopeekonomskog rasta. Stati~nost H-D modela izraèna prije svega, u pretpo-stavci da ne postoji supstitucija proizvodnih faktora, te da ne postojimogu}nost da se formira novi ravnote`ni okvir ako ekonomija do|e u stanjeneravnoteè, zahtjeva njegovo dodatno modificiranje u okvirima {iregdinami~kog modela.

Danas sve tranzicijske zemlje uvode, odnosno realiziraju, postupnuvarijantu neoklasi~nog modela. Primjena neoklasi~nog modela rasta27 koji

se zasniva na pretpostavci velikog broja proizvodnih procesa ima svojespecifi~nosti i unutar istog modela, te su u proteklom periodu rezultati i

26 Lewis A.:Development and Distribution, Cairncross and Puri, editors, Employment, IncomeDistribution and Development Strategy, Disscusion paper, vol. 1, 1976.

27 Y = KaLI-a, gdje su: Y-doma}i proizvod , K-kapital, R-rad, uz K/L tehni~ku opremljenost rada.



52/224


52

iskustva dosta raznoliki. Postignuti su razli~iti rezultati u stopama privred-nog rasta, izvozu, smanjivanju nezaposlenosti, te obimu i efektima stranihdirektnih investicija. Stoga razvojna jedna~ina pruà mogu}nost projici-ranja stope rasta u dinami~kom modelu ili u okviru standardne proizvodnefunkcije28:

(2)

gdje TEP predstavlja tehnolo{ki progres u egzogenom smislu.

Interpolacija neoklasi~nog modela rasta pretpostavlja da je za odrànjepune zaposlenosti potrebno pove}ati investicije koje nanovo trebaju da od-govaraju {tednji, obzirom na uslov I = S. Pri tome, potreban nivo investi-cija, da bi se postigla puna zaposlenost rada, mogu}e je prikazati iz uslovaravnoteè29:

odnosno:

Iz date relacije vidi se da postoje dva izvora finansiranja investicija,jedan je iz doma}e {tednje - bruto nacionalni prihod koji nije potro{en (1),dok je drugi iz strane {tednje (2), odnosno deficita teku}eg ra~una finansi-ranog prilivom direktnih stranih investicija:

(4)

28 Solow R. M.: Growth Theory: An exposition, Oxford University Press, Oxford, 1988.29 Krugman P. R., Obsftfeld M.,International Economics, Reading Masachussets, 2000.



53/224


53

U uslovima imperfektne konkurentnosti i globalne pokretljivosti kapitala,dati uslov (I = S) se pomjera u pitanje optimalne alokacije {tednje, premakojem nacionalni finansijski sistemi u skladu sa Feildstein-Horioko t

Documents

Direktne Strane Investicije (Rovcanin, Sarajcic)