Embed Size (px)
Citation preview
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE
Departamenti i Punës Sociale dhe Politikës Sociale
DISERTACION
TEMA:
RISHIKIMI I POLITIKAVE AKTIVE
TË TREGUT TË PUNËS
Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “DOKTOR”
nga Pranvera BEHUSHI
Udhëhequr nga Prof. Dr. Edmond DRAGOTI
i i
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE
Departamenti i Punës Sociale dhe Politikës Sociale
TEMA:
RISHIKIMI I POLITIKAVE AKTIVE
TË TREGUT TË PUNËS
Fusha: Punë Sociale
Mbrohet në datë ___/___/ 2018 përpara jurisë:
1. __________________________ Kryetar Jurie
2. __________________________ Anëtar
3. __________________________ Anëtar
4. __________________________ Anëtar
5. __________________________ Anëtar
i i i
ABSTRAKT
Më shumë se çdo vend ish-komunist, Shqipëria ka vuajtur një regjim, ashpërsia
e të cilit u shpreh me një izolim vetëvrasës, sidomos po të kihet parasysh madhësia e
vendit, që përshpejtoi rrëzimin pothuajse të plotë të ekonomisë së tij, ndërsa popullsia
vuante një kontroll dhe shtypje në kundërshtim me çdo zhvillim të iniciativës.
Transformimet rrënjësore ekonomike në vend, nga ekonomia e centralizuar drejt
ekonomisë së lirë, kushtëzuan edhe tregun e punës, i cili filloi t’i nënshtrohet ligjit të
kërkesës dhe ofertës. Shteti, gjatë këtyre viteve, nga pronar e punëdhënës i vetëm, rol
të cilin e kishte në sistemin e ekonomisë së centralizuar, filloi të merrte rolin e
rregullatorit të marrëdhënieve të aktorëve (punëdhënës-punëmarrës) të tregut të punës.
Këtë rol shteti e realizon nëpërmjet hartimit dhe zbatimit të politikave të tij në këtë treg
pune. Në tregun shqiptar të punës, ashtu si edhe në vende të tjera në mbarë botën, u
zhvilluan dy lloje politikash: politika pasive dhe aktive të punësimit.
Fillimisht, për të mbështetur reformimin ekonomik në kushtet e terapisë së
shokut, politikat pasive, si pagesat e papunësisë dhe programet e tjera të mbështetjes me
të ardhura, zinin peshë më të madhe në raport me politikat aktive, sepse ishin masa të
domosdoshme, imediate për mbështetjen e të papunëve të shumtë. Në kuadër të këtij
punimi shkencor janë shfrytëzuar dy mënyra të shqyrtimit të të dhënave: rishikimi i
literaturës dhe analiza përshkruese e të dhënave të papunësisë dhe punësimit. Ky është
një studim përshkrues (deskriptiv), me elemente të theksuara të studimeve cilësore.
Studimi aktual synon rishikimin e politikave aktive të tregut të punës në Shqipëri.
Qëllimi i këtij studimi është rishikimi i politikave të tregut të punës në Shqipëri dhe
vlerësimi i efektivitetit të këtyre politikave, në mënyrë që të mbështetet politikëbërja
dhe vendimmarrja bazuar në evidencë.
Rezultatet e studimit ofrojnë të dhënat e Shërbimit Kombëtar të Punësimit dhe
tregojnë për një rënie të vazhdueshme të numrit të të papunëve në Shqipëri, nga
215,083 në vitin 2000 në 83,497 në vitin 2017, duke shënuar kështu një rënie me 131,
586 persona ose rreth 61%. Kjo rënie i detyrohet disa faktorëve, ku mund të përmendim
rritjen paralele të numrit të të papunëve të punësuar përgjatë viteve, nga 18,104 në vitin
2000 në 23,136 në vitin 2017. Megjithatë, siç shihet dhe nga këto shifra, ky faktor
mund të shpjegojë një pjesë të vogël të uljes së papunësisë në vend. Një tjetër faktor,
edhe më madhor, mendojmë se ndikon në uljen e numrit të të papunëve në vend. Ky
faktor është emigracioni.
Sipas INSTAT-it, i cili në faqen e tij zyrtare web paraqet të dhëna vetëm për vitet
2011-2017, numri i personave që kanë emigruar nga Shqipëria ishte 55,162 në vitin
2011 dhe më pas ka ardhur në rënie, duke arritur shifrën 39,905 emigrantë në vitin 2017.
iv
ABSTRACT
More than any other ex-communist country, Albania suffered a regime, whose
harshness was expressed with a suicidal isolation, especially if we take into consider-
ation the country size, which urged the destruction of its almost complete economy,
while the people suffered the control and suppression on opposition to every initiative
development. Thorough economic transformations in the country from a centralized
economy to free economy coincided with the work market, which started to adapt to
demand and offer law.
The state, which during these years used to be the only employer and owner, a
role resumed in the system of centralized economy, began to take the role of the
regulator in the relations between work market actors (employer-employee). The gov-
ernment accomplishes such a role through drafting and implementing its policies in the
work market. In the Albanian work market, like in other countries throughout the
world, two types of policies evolved, passive and active policy of employment. Initial-
ly, to support the economic reform in the need of shock therapy, passive policies such
as unemployment payments and other income supporting programs, played a greater
part in comparison with active policies, as they were more necessary measures, urgent
for the support of the high number of the unemployed. As for this research, tëo ëays of
data analyses have been exploited: literature revieë and descriptive data analysis for
unemployment and employment.
This is a descriptive study, with clear elements of qualitative studies. The current
study aims at reviewing the active policies of work market in Albania. The purpose of
the study is to review the policies of work market in Albania and to assess the effec-
tiveness of such policies in order to support policymaking and decisionmaking based on
evidence. The results of the study offer data from the National Employment Service
and show a constant decrease in the number of unemployed in Albania, from 215 083
in 2000 to 83 497 in 2017, which shows a decrease of 131 586 people or about 61%.
Such a decrease owes to several factors, among which we can mention the parallel
increase in the number of unemployed who were employed during the years, from 18
104 in 2000 to 23 136 in 2017. However, as seen from these figures, this factor could
explain for a small part of unemployment decrease in the country. Another factor, even
more significant, which we think influences the decrease of unemployment in the
country is emigration. According to INSTAT, which on its official website indicates the
data only for 2011-2017 period, the number of people who emigrated from Albania was
55 162 in 2011 and then decreased to 39 905 emigrants in 2017.
FALËNDERIME
Përgatitja e këtij punimi rezultoi të ishte shumë e vështirë për rrugëtimin tim për
gjatë këtyre viteve. Do të doja të falënderoja të gjithë kolegët profesorët dhe stafin
ndihmës, të cilët me kontributin dhe mbështetjen e tyre më kanë ndihmuar në këtë
punim.
Falënderoj në veçanti Prof.Dr. Edmod Dragotin, i cili me profesionalizmin dhe
përkushtimin e tij më ka motivuar dhe nxitur në këtë rrugë me shumë sfida duke bërë
udhëheqjen time në këtë punim.
Falënderim dhe shumë mirënjohje për të gjithë ata, që kanë kontribuar në këtë
punim me bisedat, mendimet, sugjerimet, argumentet dhe kundërshtimet e tyre, pa të
cilat ky punim nuk mund të vinte i tillë sot.
Një falënderim i veçantë shkon për familjen time të vogël,për bashkëshortin tim
Arben, durimi,besimi dhe vlerësimi i të cilit më ka shoqëruar gjatë gjithë punimit.
Falënderim dhe mirënjohje për vajzën time Ea, ekzistenca e të cilës është
motivimi im më i madh për t’ia dalë mbanë çdo sfide .
Faleminderit!
v
vi
PËRMBAJTJA
Abstrakt. ................................................................................................................ iii
Abstract .................................................................................................................. iv
Falenderime ............................................................................................................ v
Deklaratë statuore .................................................................................................. xi
Lista e Shkurtimeve ............................................................................................... xii
KAPITULLI I
HYRJE .................................................................................................................... 1
1. 1. ZHVILLIMI HISTORIK I TREGUT TË PUNËS NË SHQIPËRI ............................ 6
1.1.1. Zhvillimi i tregut të punës (1912-1939) ....................................................... 6
1.1.2 Zhvillimi i tregut të punës (1945- 1990) ....................................................... 7
1.1.3 Zhvillimi i tregut të punës pas viteve `90 ...................................................... 9
1.1.4. Strategjia për punësim deri në vitin 2020 .................................................. 15
KAPITULLI II
2.1 METODOLOGJIA ..................................................................................................... 17
Qëllimi i studimit .............................................................................................. 17
Objektivat e studimit ........................................................................................ 17
2.1.1 Rishikimi i literaturës ................................................................................. 19
2.1.2 Analiza përshkruese e të dhënave të papunësisë dhe punësimit. ................ 25
KAPITULLI III
3. 1. POLITIKAT E TREGUT TË PUNËS, SHËRBIMET E PUNËSIMIT .................. 28
3.1.1 Institucionet ................................................................................................ 28
3.1.2. Legjislacioni .............................................................................................. 32
3.1.3. Politikat e tregut të punës .......................................................................... 34
3.1.4 Informacioni mbi tregun e punës ................................................................ 36
3.1.5 Shërbimet e ndërmjetësimit, këshillimit dhe informimit në punë ................ 37
3.1.6 Kualifikimi profesional ............................................................................... 38
3.1.7. Programi i pagesës së papunësisë ............................................................. 40
vii
3.2 PROGRAMET E PUNËSIMIT ........................................................................................ 42
3.2.1 Programi i punëve publike si lehtësim i papunësisë dhe varfërisë ......................... 42
3.2.2 Programi i nxitjes së punësimit ............................................................................... 43
3.2.3 Politikat e nxitjes së biznesit të vogël dhe të mesëm ............................................... 45
3.2.4 Punësimi dhe të rinjtë ............................................................................................. 46
3.2.5 Shkaqet e papunësisë .............................................................................................. 50
3.2.6 Politikat parandaluese ............................................................................................ 51
3.2.7 Tranzicioni nga arsimi drejt punës ......................................................................... 52
3.2.8 Politikat rregullatore: Programet e tregut të punës ............................................... 53
3.2.9 Praktika: YAPS ....................................................................................................... 54
Kuptimi i punësimit të fëmijëve .................................................................................... 56
Shkaqet e punësimit të fëmijëve.................................................................................... 57
Punësimi i fëmijëve si problem i të drejtave të njeriut ................................................. 58
Punësimi i fëmijëve si problem i shpëtimit të jetëve. .................................................... 58
Punësimi i fëmijëve si problem i luftimit të disa formave të krimit të organizuar ....... 59
Punësimi i fëmijëve si problem për t'i mbrojtur fëmijët nga tmerret e luftës. .............. 59
Punësimi i fëmijëve si problem i ndërtimit të së ardhmes së kombit. ........................... 59
Punësimi i fëmijëve si problem/shqetësim ndërkombëtar. ........................................... 59
Aktet ndërkombëtare mbi punësimin e fëmijëve ........................................................... 59
Programet për eliminimin e formave më të këqija të punës së fëmijëve ...................... 63
Mbështetje për fëmijët dhe familjet e tyre .................................................................... 66
Qeveria ......................................................................................................................... 66
Punëdhënësit ................................................................................................................ 67
Mësuesit ....................................................................................................................... 67
Organizatat joqeveritare (OJQ); organizatat jofitimprurëse (OJF) ............................ 67
Prindërit dhe fëmijët .................................................................................................... 68
3.3 PUNËSIMI I PUNËKËRKUESEVE TË PAPUNA FEMRA .......................................... 75
3.3.1 Politikat sociale dhe politikat e punësimit .............................................................. 75
Risitë nga zbatimi i strategjisë së re aktuale, 2014-2020 ............................................ 75
Politikat standarde: zyra e punës si ndërmjetëse me biznesin ..................................... 76
3.3.2 Forcimi i lidhjes së sistemit të AFP-së me tregun e punës...................................... 77
KAPITULLI IV
4.1 REZULTATET ...................................................................................................... 80
4.1.1 Të dhëna të përgjithshme .................................................................................. 80
4.1.2 Punësimi në grupet e veçanta të popullsisë ...................................................... 84
viii
4.1.3 Të dhënat e punësimit sipas sektorëve .............................................................. 86
4.1.4 Profili profesional i punëkërkuesve të papunë ............................................ 86
4.1.5 Profili profesional i vendeve të lira të punës të shpallura në zyrat e punësimit . 89
4.1.6 Punësimi i të papunëve gjatë viteve .................................................................. 93
Dalja dhe arsyet e daljes nga pagesa e papunësisë ............................................... 94
Plan-aksioni për punësimin e të papunëve ............................................................. 94
Shpenzimet e SHKP-së në vite dhe formimi profesional ........................................ 95
KAPITULLI V
5.1 DISKUTIME ........................................................................................................ 98
5.1.1 Ndryshimet socio-demografike të profilit të punëkërkuesve të papunë në vite...98
5.1.2 Niveli i punësimit të punëkërkuesve të papunë në vite .................................... 101
5.1.3 Ndërmjetësimi në punë dhe punësimi nga programet e nxitjes së punësimit .. 102
5.1.4 Numri i të papunëve dhe të papunët që trajtohen me pagesë papunësie dhe ndihmë
ekonomike ................................................................................................................ 103
5.1.5 Papunësia te grupet e veçanta ........................................................................ 104
5.1.6 Punësimi sipas sektorëve ................................................................................ 106
5.1.7 Profili profesional i punëkërkuesve të papunë .......................................... 107
5.1.8 Punësimi i të papunëve gjatë viteve ................................................................ 110
5.1.9 Shpenzimet e SHKP-së gjatë viteve dhe formimi profesional ......................... 111
5.1.10 Vështrim kritik i politikave të punësimit në Shqipëri .................................... 113
KAPITULLI VI
6.1 PERFUNDIMET ................................................................................................ 118
7. BIBLIOGRAFI ..................................................................................................... 121
ix
PËRMBAJTJA E TABELAVE
Tabela 1. Numri i të papunëve të regjistruar në vite, sipas gjinisë, moshës dhe arsimit,
si dhe numri i të papunëve të punësuar gjatë viteve 2000-2017 ..................... 81
Tabela 2. Të papunët e regjistruar në vite, sipas gjinisë, moshës dhe arsimit, si dhe të
papunët e punësuar gjatë viteve 2000-2017 (në %) ........................................ 82
Tabela 3. Papunësia te grupet e veçanta (si % ndaj numrit total të punëkërkuesve
të papunë) ........................................................................................................ 85
Tabela 4. Punësimi (x1000) sipas sektorëve gjatë viteve 2000-2011 ................... 86
Tabela 5. Numri i të papunëve sipas profesioneve të tyre në vitin 2012; sipas rajoneve
dhe në total ...................................................................................................... 87
Tabela 6. Niveli i plotësimit të ofertave të punësimit përgjatë viteve ................... 92
Tabela 7. Të dhëna të detajuara për punëkërkuesit e papunë të punësuar gjatë
viteve................................................................................................................94
Tabela 8. Numri i emigrantëve në vite* ................................................................ 98
PËRMBAJTJA E GRAFIKËVE
Grafiku 1. Përqindja e të punësuarve ndaj totalit të të papunëve të regjistruar në
SHKP gjatë periudhës 2000-2017 .................................................................. 83
Grafiku 2. Numri i të papunëve dhe numri i të papunëve që trajtohen me pagesë
papunësie dhe ndihmë ekonomike gjatë viteve 1990-2017 ............................. 84
Grafiku 3. Niveli i papunësisë në vite ................................................................... 84
Grafiku 4. Struktura e papunësisë sipas profesioneve të punëkërkuesve në vitin
2012 ................................................................................................................. 88
Grafiku 5. Vendet e lira të punës sipas aktiviteteve ekonomike, të shpallura nga
SHKP-ja në vitin 2012 .................................................................................... 89
Grafiku 6. Vendet e lira të punës sipas profesioneve, të shpallura nga SHKP-ja në
vitin 2012......................................................................................................... 90
Grafiku 7. Vendet e lira të punës sipas rajoneve, të shpallura nga SHKP-ja në vitin
2012 ................................................................................................................. 91
x
Grafiku 8. Ofertat për punë dhe plotësimi i tyre përgjatë viteve .......................... 92
Grafiku 9. Niveli i plotësimit të vendeve të lira të punës sipas profesioneve ....... 93
Grafiku 10. Shpenzimet e SHKP-së për nxitjen e punësimit gjatë periudhës 1998-
2017 (në milionë lekë).......................................................................................95
Grafiku 11. Pesha specifike e zërave të shpenzimeve të SHKP-së gjatë periudhës
1998-2017..........................................................................................................96
Grafiku 12. Numri i të papunëve të trajnuar nga QFP-të përgjatë viteve ........... 97
Grafiku 13. Kostoja mesatare individuale e certifikimit profesional gjatë viteve 1998-
2017 ............................................................................................................ 97
Grafiku 14. Piramida moshore e popullsisë së emigrantëve, 2001-2011, në
Shqipëri .......................................................................................................99
Deklaratë statuore
Nën përgjegjësinë time, deklaroj se ky studim është shkruar prej meje, nuk
është prezantuar asnjëherë përpara një institucioni për vlerësim dhe nuk është botuar i
plotë ose pjesë të veçanta të tij. Studimi nuk përmban material të shkruar nga persona
të tjerë, përveç rasteve të cituara dhe referuara. Pikëpamjet e shprehura në këtë studim
janë të autorit dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërish pikëpamjet e ndonjë prej
institucioneve të përfshira në këtë studim.
Firma:Pranvera Behushi
Të gjitha të drejtat e rezervuara.
xi
xii
LISTA E SHKURTIMEVE
SHKP - Shërbimi Kombëtar i Punësimit
PATP - Programet Aktive të Tregut të Punës
INSTAT- Instituti i Statistikave
VKM - Vendime të Këshillit të Ministrave
ASFMN - Asistenca e Fondit Monetar Ndërkombëtar
BB - Banka Botërore
Strategjia e punësimit
Sistemi AFP – Sistemi i Arsimit dhe Formimit Profesional
MMRS - Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë
ORT - Qendrat Shtetërore të Formimit Profesional
ONP - Organizata Ndërkombëtare e Punës
USAID - U.S. Agency for International Development
UNICEF - United Nations Children’s Fund
YAPS - Youth Albania Professional Services
1
KAPITULLI I
HYRJE
Më shumë se çdo vend ish-komunist, Shqipëria ka vuajtur një regjim, ashpërsia e
të cilit u shpreh me një izolim vetëvrasës, sidomos po të kihet parasysh madhësia e
vendit, që përshpejtoi rrëzimin pothuajse të plotë të ekonomisë së tij, ndërsa popullsia
vuante një kontroll dhe shtypje në kundërshtim me çdo zhvillim të iniciativës. Mungesa e
performancës në sektorin primar pengoi evoluimin e popullsisë aktive drejt sektorit
sekondar dhe sidomos terciar; mungesa e produktivitetit të bujqësisë dhe të industrisë
pengoi zhvillimin e forcës aktive në këta sektorë1. Gjithashtu, nga pamundësia për të
migruar brenda vendit, popullsia rurale përfaqësonte ende, në vitin 1990, rreth 70 për
qind të të gjithë popullsisë.
Këto shifra tregojnë për mungesën e zhvillimit të shërbimeve. Kur nevojat
ushqimore plotësohen nga sektori sekondar, plotësimi i shërbimeve ndaj njerëzve,
organizmave shtetërore apo private është burim i pashtershëm vendesh pune që u
shfrytëzua shumë pak, ndaj sektori terciar ishte ende i pazhvilluar në Shqipëri.
Plotësimi i nevojave për shërbime është njëherësh gjenerator i konfortit për individët,
është rritje e performancës ekonomike për institucionet publike dhe ndërmarrjet dhe në
të gjitha rastet faktor i zhvillimit ekonomik.
Një nga shenjat e shëndetit të një ekonomie është kapaciteti i saj për të eksportuar,
si dhe natyra e produkteve të eksportuara2.
1 “Jo respektimi, por dhunimi dhe injorimi i ligjeve objektive ekonomiko-shoqërore kanë çuar radhazi
në kriza e diktatura, fashizëm e luftëra dhe ku ishte hallka më e dobët në “eksplozione” sociale”, faqe 9,
Nexhat Mersini, studim “Efektiviteti - busulla e ekonomisë dhe e përparimit shkencor teknik”,“Politikat
sociale”, buletin i Institutit të Punës dhe Çështjeve Sociale, Tiranë, dhjetor 1997, shtypshkronja
“OMSCA”, nr.3/1997
2 “Profesori nobelist W. Leontief, në botimin “Input-Output Analysis” (bashkëpunim me prof. F.
Duchin etj., viti 1986), i kushton një kapitull “koeficientëve të plotë të harxhimeve të punës së gjallë”,
me rekomandime të çmuara për përsosjen strukturore degëzore (veçanërisht asaj të eksport-importit), në
dobi të degëve që harxhojnë shumë punë të gjallë (pa nënvlerësuar rentabilitetin), faqe 22, Nexhat
Mersini, studim “Efektiviteti-busulla e ekonomisë dhe e përparimit shkencor teknik”,“Politikat sociale”,
buletin i Institutit të Punës dhe Çështjeve Sociale, Tiranë, dhjetor 1997, shtypshkronja “OMSCA”,
nr.3/1997
2
Shifrat tregojnë se në vitin 1990, eksportet mbulonin vetëm 60 për qind e
importeve. Por më shumë se ky çekuilibër, natyra e produkteve të eksportuara dhe natyra
e vendeve të destinacionit nuk ishin shenjë e mirë.
Duke qenë se pjesa më e madhe e tregtisë kryhej me vende komuniste, kjo nuk e
përgatiti ekonominë shqiptare dhe aparatin e saj prodhues ndaj shërbimeve
konkurruese në një kuadër liberal, ku kostoja dhe cilësia janë përcaktuese.
Transformimet rrënjësore ekonomike në vend, nga ekonomia e centralizuar drejt
ekonomisë së lirë, kushtëzuan edhe tregun e punës, i cili filloi t’i nënshtrohet ligjit të
kërkesës dhe ofertës. Shteti, gjatë këtyre viteve, nga pronar e punëdhënës i vetëm, rol të
cilin e kishte në sistemin e ekonomisë së centralizuar, filloi të merrte rolin e rregullatorit
të marrëdhënieve të aktorëve (punëdhënës-punëmarrës) të tregut të punës. Këtë rol, shteti
e realizon nëpërmjet hartimit dhe zbatimit të politikave të tij në këtë treg pune3.
Në tregun shqiptar të punës, ashtu si edhe në vende të tjera në mbarë botën, u
zhvilluan dy lloje politikash: politika pasive dhe aktive të punësimit. Fillimisht, për të
mbështetur reformimin ekonomik në kushtet e terapisë së shokut, politikat pasive, si
pagesat e papunësisë dhe programet e tjera të mbështetjes me të ardhura, zinin peshë
më të madhe në raport me politikat aktive, sepse ishin masa të domosdoshme, imediate
për mbështetjen e të papunëve të shumtë.
Por pagesa e papunësisë si masë pasive shoqërohet edhe me pasoja negative, si:
ulja e kontributit në ekonominë kombëtare, ndikimi negativ te personi i papunë, pasi ai
largohet nga tregu i punës dhe nxitja e punës në të zezë.
Këto anë negative mundohet t’i reduktojë politika aktive e tregut të punës, ndaj,
duke filluar nga viti 1993, përparësi morën edhe politika të tilla aktive të tregut të
punës, si: shërbimet e ndërmjetësimit për punë, formimi profesional dhe më vonë
programet pilote, si: trajnimi nëpërmjet punës; trajnimi institucional; inkubatorët e
biznesit me synim krijimin e vendeve të reja të punës në komunitet4.
3 Arben Qesku, “Shërbimet e punësimit në Shqipëri, politikat dhe strategjia”, faqe 15, “Politikat
sociale”, buletin i Institutit të Punës dhe Çështjeve Sociale, Tiranë, 1998, shtypshkronja “GEER”, nr.
5/1998. 4 Avenir Kika, “Ndërhyrja e fondacionit për punësim në tregun shqiptar të punës dhe ana sociale e kësaj
ndërhyrjeje”, faqe 6, “Politikat sociale”, buletin i Institutit të Punës dhe Çështjeve Sociale, Tiranë, 1998,
shtypshkronja “GEER”, nr. 5/1998.
3
Qëllimi i programeve të punësimit është shumë i rëndësishëm dhe kjo nuk
diskutohet. Politikat pasive apo aktive të tregut të punës dhe raporti mes tyre, që është
i ndryshueshëm e në favor të së dytës, dihen, por pyetja që shtrohet lidhet me zbatimin
e këtyre programeve, me atë se sa përfitojnë të papunët nga këto politika/programe. Në
vijim, pyetja tjetër legjitime është se sa dhe si rishikohen programet; sa dhe si
përshtaten ato me profilet e papunësisë.
Eksperienca botërore ka treguar se motoja kryesore në këtë drejtim është:
Politikat aktive të punësimit janë mjaft të rëndësishme, por për shkak të kostos së tyre
të lartë ato i nënshtrohen një seleksionimi paraprak, duke iu dhënë prioritet atyre
politikave që e shlyejnë veten më shpejt5.
Programet aktive të tregut të punës janë ndër instrumentet kryesore për trajtimin e
problemit të papunësisë. Ashtu si shumica e vendeve europiane, që nga viti 1999,
ministria përgjegjëse për punësimin, nëpërmjet Shërbimit Kombëtar të Punësimit, ka
zbatuar një sërë politikash aktive për të “korrigjuar” defektet e tregut të punës që çojnë
në papunësi.
Nëpërmjet programeve aktive të tregut të punës, punëdhënësit subvencionohen
për të punësuar dhe trajnuar punëkërkuesit e papunë, duke krijuar vende të reja të
qëndrueshme pune, ku punësohen kandidatë të ofruar nga zyrat e punës. Mbështetja
(subvencionimi) nga shteti jepet sipas përcaktimeve të bëra në programet e nxitjes së
punësimit, të miratuara me vendime të Këshillit të Ministrave. VKM-të e nxitjes së
punësimit janë subjekt i ndryshimeve të vazhdueshme, sipas prioriteteve të qeverisë
për rritjen e nivelit të punësimit.
Politikat aktive të tregut të punës synojnë të përmirësojnë pozicionin e tregut të
punës për të papunët. Në shumë vende, trajnimi dhe punët e mbështetura financiarisht
janë elemente të programeve të politikave aktive të tregut të punës.
Që nga koha që Shqipëria hyri drejt rrugës së demokracisë, tregu i punës ka fituar
kuptimin e tij të vërtetë dhe ka vënë dukshëm përballë shoqërisë shqiptare fenomenin e
papunësisë. Për të luftuar këtë fenomen, çdo qeveri ndërmerr programe të politikave
pasive dhe harton programe të politikave aktive të tregut të punës. Dallimi ndërmjet
5Jan C.Van Ours, “Do active labor market policies help unemployed workers to find and keepregular
jobs”, 2000.
4
njëra-tjetrës është se të fundit janë më të kuptueshme për t`u zbatuar dhe kërkojnë një
përkushtim, monitorim dhe vlerësim më të madh për matjen e suksesit të tyre.
Politikat aktive të tregut të punës janë të shumëllojshme, duke filluar me
shërbimet e ndërmjetësimit, këshillimit dhe informimit për punë; programet e nxitjes
së punësimit, vetëpunësimit; politikat e nxitjes së biznesit të vogël dhe të mesëm;
kualifikimin profesional; politikat parandaluese dhe rregulluese për të rinjtë etj.
Përballë këtij realiteti, qeveria zë peshën kryesore në hartimin e këtyre
politikave, e përfaqësuar nga ministria që mbulon fushën e punësimit. Ministria është
përgjegjëse për hartimin e strategjive të përgjithshme kombëtare të punësimit, me
qëllim uljen e papunësisë dhe punësimin e punëkërkuesve.
Ministria e Punës dhe e Çështjeve Sociale të Shqipërisë, përballë detyrës së
madhe të vendit për të vazhduar tranzicionin dhe për të përfunduar rindërtimin
ekonomik në rrugën demokratike të zgjedhur, nuk është vetëm një faktor rregullimi
social. Ajo është një vepruese e rëndësishme për jetën e vendit, e vendosur në
udhëkryqin e ekonomisë më sociale, çka i jep një pozicion tërësisht origjinal në jetën e
vendit, por të pazëvendësueshëm për aftësinë e saj për të njohur, kuptuar dhe
parashikuar kërkesat e sferës ekonomike dhe sociale, për aftësinë e saj për t`iu
përgjigjur këtyre kërkesave dhe për të qenë një ndërmjetëse midis këtyre dy sferave.
Nëpërmjet aftësisë së saj vepruese, ajo mundet jo vetëm që t`i shoqërojë ndryshimet
në proces, por edhe t`u paraprijë dhe t`i favorizojë. Ministria e Punës dhe e Çështjeve
Sociale, duke ndërtuar një politikë të drejtuar drejt së ardhmes, vendoset në një sektor
strategjik për evoluimin e vendit, por edhe bëhet në gjendje të vleftësojë të vetmen
pasuri të vërtetë të çdo vendi: njerëzit e tij6.
6Rene Dehee, Chief of ILO, “The Ministry of Labour, Social Affairs and Women of Albania – a
powerfull lever for the adaptation of domestic structures of a country in reconstruction in globalized
world wide economy”, faqe 45; “Politikat sociale”, buletin i Institutit të Punës dhe Çështjeve Sociale,
Tiranë, 1998, shtypshkronja “GEER”, nr.5/1998.
5
Në hartimin e strategjive të përgjithshme kombëtare të punësimit duhet të
mbahet parasysh realiteti i ndryshueshëm. Kështu, ndër vite ka pasur raste kur një
strategji nuk pasqyronte programet, mënyrat, hapat për punësimin, për shembull, të të
rinjve; nuk zotëronte një politikë kombëtare të punësimit të të rinjve, çka mund të
përbëjë edhe një shkak tjetër plus për fenomenin e largimit të të rinjve nga Shqipëria.
Në çdo kohë, një strategji duhet të përmbajë edhe një politikë punësimi për personat
me aftësi të kufizuara, me qëllim që të integrohen dhe të jenë pjesë e shoqërisë.
Punësimi i fëmijëve, braktisja e shkollës dhe shfrytëzimi i fëmijëve për qëllime
përfitimi janë fenomene për të cilat shteti duhet të marrë masa, duke forcuar ligjet në
fuqi, por edhe duke përshtatur strategjinë kombëtare të fëmijëve me realitetet e
ndryshueshme, për krijimin e nxitësve që këta fëmijë t`u kthehen shkollave, t`i
kthehen mësimnxënies.
Pavarësisht nga sfidat e ndryshme me të cilat është përballur vendi ynë në
fushën e punësimit për kategoritë e të papunëve, të rinjve, personave me aftësi
ndryshe, fëmijëve etj., shteti shqiptar duhet të hedhë shikimin edhe nga praktikat
ndërkombëtare dhe nismat e tij duhet të koordinohen edhe në aspektin rajonal.
6
1. 1. ZHVILLIMI HISTORIK I TREGUT TË PUNËS NË
SHQIPËRI
1.1.1. Zhvillimi i tregut të punës (1912-1939)
Për Shqipërinë para Luftës së Dytë Botërore nuk mund të bëhej fjalë për
legjislacion të plotë pune7, që shpjegohet me vetë strukturën ekonomike, shoqërore
dhe politike të vendit tonë në periudhën e para luftërave botërore. Pushtimi shekullor
turk kishte vendosur në Shqipëri një sistem të egër feudalo-ushtarak dhe kishte zhytur
vendin në errësirë mesjetare. Në këto kushte, shpallja e pavarësisë së Shqipërisë më 28
nëntor 1912 e gjeti vendin në një prapambetje të madhe. Për pasojë, shteti i ri shqiptar,
bashkë me marrëdhëniet ekonomike feudale të sundimit turk, trashëgoi edhe
legjislacionin turk. Një vendim i datës 6 dhjetor i vitit 1912, i Qeverisë së Përkohshme
të Vlorës, përcaktonte se legjislacioni i asaj kohe do të qëndronte në fuqi deri sa të
hartoheshin dhe të miratoheshin ligje të reja, që do të zëvendësonin ato ekzistuese,
duke pasur parasysh edhe rrethanat dhe kushtet e reja në të cilat ndodhej Shqipëria e
asaj kohe.
E drejta civile e Shqipërisë në periudhën 1912-1929 ishte e drejtë civile
otomane. E drejta bazohej, nga njëra anë, në të drejtën e shenjtë myslimane, sheriati,
dhe nga ana tjetër, në legjislacionin e ri otoman, kanunet, nizamet, si dhe në të drejtën
e privilegjuar: privilegjet, kapitullimet. Në atë periudhë zbatohej gjithashtu edhe e
drejta zakonore. Por është fakt se në atë kohë nuk ekzistonin dispozita të posaçme,
qoftë edhe të shkëputura, në fushën e marrëdhënieve të punës.
Kodi Civil i Mbretërisë Shqiptare i vitit 1929 i kushton kontratës së punës
vetëm 10 nene. Legjislacioni i Zogut i konsideronte marrëdhëniet juridike të punës
ndërmjet të pajtuarve nga njëra anë dhe punëdhënësve kapitalistë nga ana tjetër si
marrëdhënie juridike civile, ndërsa marrëdhëniet e punës së nëpunësve me organet
shtetërore përkatëse i quante marrëdhënie juridike administrative.
7 Kudret Çela, "E drejta e punës", pjesa e parë, 2000
7
Ky sistem dispozitash juridike shënonte arritje me vlera të veçanta në formulimin
ligjor të kuptimit të kontratës të punës, të llojeve të saj, të mënyrave të zgjidhjes së
kontratave të punës. Por duhet pranuar fakti se ky sistem dispozitash në fushën e
marrëdhënieve të punës nuk mund t’u shpëtonte kufizimeve të realitetit shqiptar, si në
rrafshin social, ashtu edhe në atë ekonomik. Në Shqipëri nuk ishin përcaktuar akoma
konturet e lëvizjeve punëtore. Shteti nuk kishte parashikuar politika aktive të tregut të
punës. Shumica e personave të asaj kohe punonin si çirakë ose në zeje të ndryshme.
Pavarësisht nga këto, neni 1639 i Kodit Civil të vitit 1929 parashikonte kontratën e
kualifikimit profesional të shegertisë, që korrespondon me kontratën e mësimit të
profesionit sipas nenit 17 të Kodit të Punës8.
1.1.2 Zhvillimi i tregut të punës (1945- 1990)
Sistemi ekonomiko-shoqëror që u vendos në Shqipëri pas Luftës së Dytë
Botërore, ku sundonte prona e përbashkët mbi mjetet e prodhimit, përcaktonte edhe
marrëdhëniet juridike të punës, të përqendruara në duart e shtetit9. Nga pikëpamja
legjislative, gjatë kësaj kohe, miratimi i kushtetutave të viteve 1946 dhe 1976 u pasua
nga miratimi i Kodit të ri të Punës të vitit 1956, Kodi vijues i përditësuar i Punës i vitit
1966 dhe Kodi i vitit 1980. Këto ligje themelore për të drejtën e punës u plotësuan me
ligje të tjera, dekrete të Presidiumit të Kuvendit Popullor, si dhe vendime të Këshillit të
Ministrave.
Gjatë kësaj kohe, ekonomia bazohej në një teknologji shumë të vjetër,
ndërmarrjet ishin jo rentabël dhe mbaheshin në këmbë me subvencione të mëdha nga
shteti. Karakteristike ishin ndërmarrjet e mëdha në formë kombinatesh, që punësonin
një numër shumë të madh personash, vetëm për efekt të fshehjes së papunësisë.
8 Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë, Ligji Nr. 7961, datë 12.7.1995, ndryshuar me Ligjin Nr.
8085, datë 13.3.1996; Ligjin Nr. 9125, datë 29.7.2003; Ligjin Nr. 10 053, datë 29.12.2008; Ligjin Nr.
136/2015, datë 5.12.2015. 9 Kudret Çela, "E drejta e punës", pjesa e parë, 2000
8
Deri në fund të vitit 1989, bilanci i forcave të punës përbëhej nga popullsia
ekonomikisht aktive dhe koncepti "i papunë" nuk ekzistonte. Si pasojë, punësimi i plotë
që ekzistonte, nëpërmjet emërimeve dhe shkarkimeve që kryheshin nga ana e shtetit,
me qëllim realizimin e treguesve të planit, krijonin përshtypjen se të gjithë personat
ishin të punësuar dhe as nuk bëhej fjalë për politika aktive të punësimit të njerëzve.
Edhe pse nuk publikoheshin shifra, rreth 113 000 vetë kërkonin punë. Sipas të
dhënave të regjistrimit të fundit të popullsisë në vitin 1989, popullsia në moshë pune
zinte 57 për qind të popullsisë gjithsej. Mbi 53 për qind të popullsisë në moshë pune e
zinin meshkujt dhe në qytet ishte përqendruar vetëm 38 për qind e popullsisë në moshë
pune. Gati 1 milion e gjysmë ishte numri i të punësuarve në vendin tonë në vitin 1987
dhe 54 për qind e tyre ishin meshkuj. Rreth 80 për qind e popullsisë në moshë pune
punonte, ndërsa pjesa tjetër ndiqte studimet, kryente shërbimin ushtarak ose ishte e
paaftë për punë etj. Shkalla e pjesëmarrjes në punë, sipas gjinisë, ishte e barabartë te
të dyja gjinitë: 77 për qind. Sipas vendbanimit, ky tregues ishte respektivisht: 77 për
qind në qytet dhe 81 për qind në fshat. Popullsia në pension pleqërie përbënte rreth 12
për qind të popullsisë. Në vitin 1989, te personat mbi 15 vjeç e lart kishte një nivel të
lartë punësimi, veçanërisht në zonën fshatare të vendit dhe meshkujt zinin pjesën më
të madhe të të punësuarve, me mbi 53 për qind. Niveli i papunësisë, edhe pse i
padeklaruar, ishte rreth 7 për qind.
9
1.1.3 Zhvillimi i tregut të punës pas viteve `90
Ndryshimet rrënjësore në fushën politike sollën edhe ndryshime në atë
ekonomike dhe sociale. Kalimi nga një sistem politik komunist në atë demokratik e
vuri vendin përpara një prove të madhe dhe tepër të vështirë, që ishte krijimi i një baze
ekonomike mbi të cilën do të mbështetej sistemi i ri.
Gjatë vitit 1990-1991 u bënë përpjekje që sistemi i ri që po vendosej në Shqipëri
të zhvillohej duke ruajtur bazën e vjetër ekonomike, e cila mbështetej tërësisht në
pronën shtetërore. Për shumë ndërmarrje u lejua vetadministrimi, që ndërmarrjet të
kryenin aktivitet ekonomik të pavarur. Në kushtet konkrete kjo ishte e pamundur,
sepse ekonomia e centralizuar nuk ofronte pavarësi ekonomike.
Me ndryshimin e sistemit politik brenda vendit, me zhvillimet e reja politike dhe
ekonomike në të gjithë rajonin e Europës Lindore dhe Qendrore, ekonomia e vendit u
ndodh përballë një kolapsi të plotë10
, shumë ndërmarrje u mbyllën për mungesë të
mjeteve financiare. Shteti, duke mos i parashikuar pasojat dhe duke u gjendur i
papërgatitur përballë një situate ekonomike dhe sociale tepër të vështirë, vendosi që të
paguante me 80 për qind të pagës të gjithë ish-të punësuarit e ndërmarrjeve të mbyllura.
Kjo gjë çoi në prishjen e ekuilibrit financiar dhe futjen e vendit në krizë. Para kësaj
situate u shtua si domosdoshmëri ndryshimi i bazës ekonomike, duke përcaktuar si hap të
parë privatizimin e shpejtë dhe të thellë të ekonomisë, për të kaluar nga prona shtetërore
në rilindjen dhe zhvillimin e pronës private. Procesi i privatizimit është i gjatë dhe i
vështirë dhe vazhdon edhe sot në vendin tonë. Ai filloi me privatizimin e tokës, duke
vazhduar më pas me privatizimin e njësive të tregtisë me shumicë dhe pakicë, me
privatizimin e apartamenteve shtetërore, të ndërmarrjeve të vogla e të mesme e më
pas të mëdha. Të gjitha këto ndryshime patën ndikimet e tyre edhe në tregun e punës
në Shqipëri.
10
Nexhat Mersini, studim “Efektiviteti-busulla e ekonomisë dhe e përparimit shkencor teknik”;
“Politikat sociale”, buletin i Institutit të Punës dhe Çështjeve Sociale, Tiranë, dhjetor 1997,
shtypshkronja “OMSCA”, nr.3/1997
10
Që nga viti 1991, me fillimin e procesit të privatizimit, tregu i punës pësoi
ndryshime. Ekonomia shqiptare përbëhej tani nga sektori privat, që zgjerohej dita-ditës
dhe nga sektori shtetëror i përqendruar kryesisht në zonën qytetare. Gjatë këtij procesi
ndryshimesh, shumë ndërmarrje u mbyllën, u privatizuan ose u likuiduan dhe kjo pati
ndikim në nivelin e punësimit në të gjithë vendin. Kështu, gjatë periudhës 1990-1993,
vendi njohu rënien më të madhe të nivelit të punësimit, respektivisht: 2 për qind në
fund të vitit 1990, 4 për qind në fund të vitit 1991, 25 për qind në fund të vitit 1992 dhe
mbi 30 për qind në fund të vitit 1993. Deri në fund të vitit 1993, rreth 230 000 femra
ose 34 për qind e atyre në marrëdhënie pune deri në fund të vitit 1989 humbën vendet e
tyre të punës. Meshkujt që humbën vendet e tyre të punës gjatë së njëjtës periudhë
përbënin 23 për qind të atyre në marrëdhënie pune deri në fund të vitit 1989.
Gjatë vitit 1994, që është cilësuar si një vit i mirë gjatë gjithë tranzicionit,
treguesit e punës shënuan rritje. Asistenca e Fondit Monetar Ndërkombëtar dhe
Bankës Botërore, nëpërmjet programeve të bashkëpunimit dhe mbështetjes financiare,
bëri që vendi të futej në rrugën e zhvillimit të ekonomisë së tregut. U krijua një bazë e
re ligjore për zhvillimet e tregut dhe biznesit privat në Shqipëri. Nëpërmjet
programeve të ndryshme u ndihmua krijimi i biznesit të vogël të mesëm privat.
Bankat shqiptare filluan dhënien e kredive afatmesme dhe afatgjata për zhvillimin e
aktiviteteve të ndryshme private. Gjatë kësaj periudhe u krijuan shumë ndërmarrje të
përbashkëta private vendase dhe të huaja, duke e rritur ndjeshëm numrin e tyre.
Në fund të vitit 1994, numri i ndërmarrjeve private ekonomikisht aktive në vend
arriti në rreth 46 mijë. Karakteristikë për biznesin privat shqiptar është se mbi 85 për
qind të tij e përbënte biznesi i vogël ose vetëpunësimi. Punësimi gjithsej u rrit me 11
për qind në vitin 1994 në krahasim me një vit më parë.
Gjatë viteve 1995-1996 pati një lulëzim të skemave piramidale, të cilat ndikuan
negativisht në shumë drejtime. Si rezultat u ul ndjeshëm interesi për punë, paratë nuk
përdoreshin për të bërë investime, u vu re një ulje e ndjeshme e depozitave bankare.
Të gjitha këto fenomene u shoqëruan me pasoja sociale. Edhe gjatë kësaj periudhe
pati një rënie të vazhdueshme të punësimit. Kështu, në fund të vitit 1996, punësimi u
ul me rreth 5 për qind në krahasim me fundin e vitit 1994.
11
Një fenomen që tërheq vëmendjen në punësimin në sektorin shtetëror është se
ndërsa nga njëra anë vërehet një ulje e ndjeshme e numrit të punonjësve me arsim të
lartë, të cilët largohen për të gjetur punë me një pagesë më të mirë, nga ana tjetër,
pesha specifike e tyre në punësimin në sektorin shtetëror, në fund të vitit 1996, është
rritur në 31 për qind, nga 28 për qind që ishte në fund të vitit 1994.
Viti 1997 ishte viti i një krize të thellë ekonomike, të shkaktuar nga rënia e
skemave piramidale. Vendi humbi vlera të mëdha monetare dhe materiale, u mbyllën
ose u shkatërruan shumë ndërmarrje të krijuara, u dëmtuan shumë investitorë vendas dhe
të huaj. Situata e pasigurt e krijuar bëri që shumë persona të ndërprisnin aktivitetin e tyre
privat dhe të linin vendin. Të gjitha këto ndikuan në tregun e punës, kështu që në fund të
vitit 1997, në çdo 100 persona në moshë pune vetëm 59 persona punonin.
Në fund të vitit 1998 ishin të punësuar rreth 1 milion persona. Në krahasim me
një vit më përpara, punësimi ishte ulur me rreth 2 për qind, ndërsa në krahasim me
vitin 1994 me rreth 7 për qind. Viti 1998 shënon rënie të mëtejshme të punësimit në
sektorin shtetëror dhe në sektorin privat jobujqësor.
Niveli i punësimit në vitin 1998 u ul me rreth 20 mijë ose 2 për qind në krahasim
me një vit më parë, duke shënuar edhe nivelin më të ulët gjatë gjithë dhjetëvjeçarit.
Ulja më e madhe u vërejt në sektorin privat jobujqësor, rreth 7 për qind, dhe në
sektorin shtetëror, rreth 5 për qind.
Gjatë vitit 2016, sipas vlerësimeve të marra nga Anketa e Forcave të Punës11,
forca e punës ishte 1.365 mijë persona. Meshkujt përbënin 56,6 % të forcës së punës
dhe femrat 43,4 %. Të punësuar ishin 1.157 mijë persona, ku meshkujt përbënin 56,2
% të të punësuarve dhe femrat 43,8 %.
Gjatë vitit 2016, numri i të punësuarve në Shqipëri ishte 1.157 mijë persona.
Krahasuar me vitin pararendës punësimi u rrit me 6,5 %. Shkalla e pjesëmarrjes në
forcat e punës për popullsinë 15-64 vjeç ishte 66,2 %. Për meshkujt e moshës 15-64
vjeç, shkalla e pjesëmarrjes në forcat e punës ishte 15,8 pikë përqindje më e lartë sesa
për femrat.
11
Tregu i punës 2016”, INSTAT, www.instat.gov.al
12
Shkalla e punësimit për popullsinë 15-64 vjeç ishte 55,9 %. Shkalla e punësimit për
femrat ishte 49,7 % dhe për meshkujt 61,9 %. Hendeku gjinor në punësim për këtë
grupmoshë ishte 12,2 pikë përqindje. Sektori bujqësor dhe sektori i shërbimeve kishin
përqindjen më të lartë të të punësuarve, me përkatësisht 40,2 % dhe 40,4 % të të
punësuarve gjithsej.
Papunësia si koncept u bë publik në vendin tonë në vitin 1992. Ky është edhe viti
që shënon nivelin më të lartë të papunësisë në Shqipëri në vite. Ky ndryshim cilësor
në tregun e punës në Shqipëri kërkonte medoemos edhe politika të reja, që duhej të
hartoheshin për të institucionalizuar trajtimin e kësaj kategorie të popullsisë, që
humbi vendet e punës gjatë ndryshimeve të mëdha politike dhe ekonomike.
Niveli i papunësisë u ul nga 27 për qind në vitin 1992 në 18.4 për qind në 1999-n.
Karakteristikë e papunësisë ishte papunësia afatgjatë. Gjatë vitit 1993, papunësia
afatgjatë përbënte 63 për qind të papunësisë, ndërsa në 2002-shin kapte 80 për qind të
saj.
Ndërsa papunësia është më tepër fenomen urban dhe reflektohet në treguesit e
papunësisë, nënpunësimi është fenomen rural. Nënpunësimi shprehet kryesisht me
numrin e familjeve bujqësore që mbështeten nga shteti me ndihmë ekonomike të
pjesshme. Nënpunësimi është kryesisht i pranishëm në zonat rurale dhe më i theksuar
në verilindje të Shqipërisë.
Duke mos pasur burime të tjera jetese përveç tokës bujqësore, pjesa më e madhe e
familjeve jetojnë vetëm me të ardhurat e kufizuara në sasi.
Pas vitit 1990, nënpunësimi dhe papunësia e lartë ishin të pranishme edhe në zonat
rurale të mbipopulluara nga migracioni i brendshëm. Në vitet e para të tranzicionit,
papunësia përfshiu të gjitha profesionet dhe ishte e pandjeshme ndaj nivelit arsimor apo
moshës.
Sipas INSTAT-it, në vitin 1998, 90 për qind ishin me arsim të lartë, ndërsa sipas
raporteve të Ministrisë së Punës në vitin 1999, 97 për qind e të papunëve afatgjatë të
regjistruar në zyrat e punës ishin me arsim tetëvjeçar dhe të mesëm, ndërsa vetëm 3
për qind ishin me arsim të lartë.
13
Përballë pasqyrës së tregut të punës, qeverive shqiptare u dilte përgjegjësia që të
hartonin politika aktive të tregut të punës, duke krijuar strukturat përkatëse dhe duke
hartuar legjislacionin e duhur. Në këtë mënyrë, mund të parandalohej fenomeni i
papunësisë, në rast se nuk mund të eliminohej.
Situata e tregut të punës gjatë periudhës janar – shtator 2000 prezantohet me një
ulje të ndjeshme të numrit të punëkërkuesve të papunë, kryesisht në muajin prill (8.000
punëkërkues të papunë më pak se muajin e kaluar), duke vazhduar me rreth 2000
punëkërkues të papunë më pak mesatarisht në muaj për periudhën në vazhdim dhe në
shtator me rreth 4000 më pak. Kështu, në fund të muajit shtator, në bazë të
statistikave të zyrave të punësimit në rrethe rezultojnë të regjistruar 219.150 persona
si të papunë ose 15.7 për qind në raport me forcat e punës në nivel vendi. Në
krahasim me një vit më përpara, ky tregues është ulur me rreth 20.000 punëkërkues të
papunë ose 1.3 për qind më pak në vlerë relative.
Strategjia e punësimit e vitit 2000 përfshinte disa drejtime kryesore:
krijimin dhe mbajtjen e sa më shumë vendeve të thjeshta pune të kohëzgjatjeve
të ndryshme, nëpërmjet financimit të projekteve që angazhojnë në punë
sidomos shtresa të varfra të popullsisë dhe përfituesit nga programet shtetërore
të asistencës sociale;
nxitjen e shtimit të vendeve të reja të punës nëpërmjet nxitjes dhe mbështetjes
financiare ekzistuese;
shumëfishimin e numrit të të trajnuarve nëpërmjet financimit të programeve të
trajnimit në punë në ndërmarrjet ekzistuese dhe aktivizimit të subjekteve private
dhe atyre joqeveritare në këtë proces;
shtrirjen dhe fuqizimin e sistemit të shërbimeve të punësimit dhe nëpërmjet
nxitjes dhe mbështetjes së zyrave private dhe joqeveritare të punësimit;
kontrollin dhe bashkëpunimin me efektivitet midis administratës së punësimit
dhe projekteve ose organizatave të huaja që financojnë në Shqipëri programe
punësimi ose zhvillimi.
14
Gjatë vitit 2016, numri i të papunëve në Shqipëri ishte 207.770 persona12
, ndër të
cilët 59 % ishin meshkuj. Krahasuar me vitin 2015 pati një ulje të shkallës së
papunësisë me 1,9 pikë përqindje.
Shkalla zyrtare e papunësisë për grupmoshën 15-74 vjeç ishte 15,2 %; për meshkujt,
shkalla e papunësisë ishte 1,5 pikë përqindje më e lartë sesa për femrat. Shkalla e
papunësisë për grupmoshën 15-64 vjeç ishte 15,6 %; meshkujt e kësaj grupmoshe
kishin shkallë papunësie 16,4 % dhe femrat 14,6 %. Shkalla e papunësisë për meshkujt
e moshës 15-64 vjeç ishte 1,8 pikë përqindje më e lartë sesa për femrat e së njëjtës
grupmoshë. Kjo diferencë tregon se meshkujt janë më aktivë në tregun e punës.
Shkalla e papunësisë për 2016-n te të rinjtë e moshës 15-29 vjeç ishte 28,9 %,
(29,7 % për meshkujt dhe 27,8 % për femrat). Krahasuar me vitin 2015, shkalla e
papunësisë së të rinjve pësoi një rënie prej 4,3 pikë përqindje.
Sipas nivelit arsimor, shkalla e papunësisë ishte më e lartë për personat me arsim
të mesëm (17,5 %), ndjekur nga ata me arsim të lartë (16,9 %). Gjatë vitit 2016 pati
një rritje të shkallës së papunësisë për personat me arsim fillor me 1,0 pikë përqindje,
ndërsa për personat me arsim 8/9-vjeçar, të mesëm dhe të lartë pati një ulje me
respektivisht 1, 0, 2, 9 dhe 2,2 pikë përqindje.
Në vitin 2016, të papunët afatgjatë përbënin 66,2 % të të papunëve gjithsej.
Krahasuar me vitin 2015, pesha që zënë të papunët afatgjatë në papunësinë gjithsej u
rrit me 0,2 pikë përqindje. Në vitin 2016, 61,5 % e personave të papunë po kërkonin
punë për herë të parë. Krahasuar me vitin 2015, numri i të papunëve që po kërkonin
punë për herë të parë pati një rënie me 3,7 %.
12
Tregu i punës 2016”, INSTAT, www.instat.gov.al
15
1.1.4. Strategjia për punësim deri në vitin 2020
Strategjia e Punësimit dhe Aftësive 2014 - 202013
synon t’u përgjigjet
prioriteteve të qeverisë shqiptare dhe kërkon të vendosë zhvillimin ekonomik në
funksion të shoqërisë, me punësimin si kolonën kryesore të sistemit të mirëqenies
sociale. Veçoritë dalluese të këtij dokumenti janë:
karakteri realist, përputhja me situatën në vend dhe me kapacitetet
zhvillimore të tregut shqiptar të punës;
karakteri integrues i politikave (ekonomike, arsimore, formuese e
sipërmarrëse); politika të bashkërenduara dhe koherente, që i përgjigjen njëherazi
kërkesës dhe ofertës për punë, sikurse edhe mungesave në përfshirjen sociale.
Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësi 2014-2020 ka katër objektiva
strategjike:
nxitja e mundësive të punësimit nëpërmjet politikave të frytshme të tregut të
punës;
ofrimi i arsimit dhe kualifikimi profesional për të rinjtë dhe të rriturit;
nxitja e përfshirjes sociale dhe kohezionit territorial;
përforcimi i drejtimit të tregut të punës dhe sistemeve të kualifikimit.
Shërbimet e arsimimit dhe formimit profesional shihen ngushtësisht të lidhura
me shërbimet e punësimit.
Qëllimi është që t’u jepet mundësi punëkërkuesve që jo vetëm të formohen
profesionalisht, por këto njohuri t’u shërbejnë për t’u punësuar. Kjo do të realizohet
nëpërmjet formimit të një sistemi të njësuar të shërbimeve të punësimit në mbarë
vendin, sipas modelit të ri të shërbimit ndaj qytetarit, bazuar në përvojat më të
suksesshme europiane. Pjesë e rëndësishme e këtij sistemi do të jetë edhe ndërtimi i
një partneriteti të qëndrueshëm dhe fleksibël me të gjithë aktorët e tregut të punës14
.
Strategjia e punësimit shihet e lidhur edhe me strategjisë kombëtare “Për riintegrimin
e shtetasve shqiptarë të rikthyer”.
13
Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësi 2014-2020, www.puna.gov.al 14
Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësi 2014-2020, www.shkp.gov.al
16
Qëllimi është që të realizohet informimi, orientimi, këshillimi kundrejt
shtetasve shqiptarë të kthyer nga emigracioni mbi mundësitë për punësim, formim
profesional, hapje biznesi në vend, arsim etj., sipas detyrimeve të strategjisë së
mësipërme, si dhe përfshirja e 20% prej tyre në programet aktive të tregut të punës.
Për matjen e efikasitetit të programeve të tregut të punës të realizohet monitorimi
dhe vlerësimi i tregut të punës, si dhe e politikave shtetërore në fushën e punësimit.
1. Bazuar në treguesit e performancës, të vlerësohen dhe monitorohen rezultatet
dhe aktivitetet e zhvilluara në funksion të tyre nga ana e zyrave rajonale dhe
vendore të punësimit.
2. Bazuar në databazën e monitorimit të programeve të nxitjes së punësimit të
realizohet vlerësimi i tyre për periudhën gjatë vitit 2015-2016.
3. Bazuar në regjistrat e nxënësve/kursantëve, të administruara nga ofruesit
publikë të sistemit të AFP-së, të ndiqet niveli i punësimit të tyre pas
arsimit/formimit profesional për vitin 2016.
4. Të realizohet anketa periodike “Studimi i nevojave për aftësi” 2016-2017.
17
KAPITULLI II
2.1 METODOLOGJIA
Ky është një studim përshkrues (deskriptiv), me elemente të theksuara të
studimeve cilësore. Studimi aktual synon rishikimin e politikave aktive të tregut të
punës në Shqipëri.
Në kuadër të këtij punimi shkencor janë shfrytëzuar dy mënyra të shqyrtimit të
të dhënave:
1. rishikimi i literaturës;
2. analiza përshkruese e të dhënave të papunësisë dhe punësimit.
Qëllimi i studimit
Qëllimi i këtij studimi është rishikimi i politikave të tregut të punës në Shqipëri
dhe vlerësimi i efektivitetit të këtyre politikave, në mënyrë që të mbështetet
politikëbërja dhe vendimmarrja bazuar në evidencë.
Objektivat e studimit
Objektivat e këtij studimi janë si vijon:
Të përshkruhen politikat e tregut të punës në Shqipëri përgjatë periudhës 1912-
1939.
Të përshkruhen politikat e tregut të punës në Shqipëri përgjatë periudhës 1940-
1990.
Të përshkruhen politikat e tregut të punës në Shqipëri pas vitit 1990 deri në
ditët e sotme.
Të evidentohet evoluimi dhe ndryshimi i politikave të tregut të punës në
Shqipëri përgjatë kohës.
Të krijohet një hartë e institucioneve kryesore përgjegjëse për hartimin dhe
zbatimin e politikave të tregut të punës në Shqipëri.
Të përshkruhet legjislacioni i lidhur me politikat e tregut të punës në vendin
tonë dhe aspektet kryesore të trajtuara në këtë legjislacion.
18
Të përshkruhen në detaje programet e punësimit.
Të përcaktohet profili i punëkërkuesve të papunë të regjistruar pranë Shërbimit
Kombëtar të Punësimit përgjatë viteve, sipas gjinisë, moshës, nivelit arsimor
dhe statusit të të qenit kryefamiljar.
Të vlerësohet niveli i punësimit të punëkërkuesve të papunë të regjistruar pranë
Shërbimit Kombëtar të Punësimit përgjatë viteve.
Të vlerësohet trendi kohor i punëkërkuesve të papunë që trajtohen me pagesë
papunësie dhe i atyre që trajtohen me pagesë ekonomike midis punëkërkuesve
të papunë të regjistruar pranë Shërbimit Kombëtar të Punësimit.
Të përcaktohet roli i “ndërmjetësimit në punë” dhe “programeve të nxitjes së
punësimit” në punësimin e punëkërkuesve të papunë të regjistruar pranë
Shërbimit Kombëtar të Punësimit përgjatë viteve.
Të përcaktohet niveli i papunësisë në vend dhe trendet kohore të tij.
Të përshkruhet niveli i papunësisë te grupet e veçanta të punëkërkuesve të
papunë të regjistruar pranë Shërbimit Kombëtar të Punësimit dhe konkretisht
midis romëve dhe egjiptianëve, viktimave të trafikut, personave me aftësi të
kufizuara, emigrantëve të kthyer, jetimëve, të rinjve deri në moshën 29 vjeç,
personave >45 vjeç.
Të përshkruhet struktura e punësimit sipas sektorëve kryesorë (sektori shtetëror,
sektori privat jobujqësor dhe sektori privat bujqësor) dhe trendet kohore të kësaj
strukture në vendin tonë.
Të shqyrtohet profili profesional i punëkërkuesve të papunë të regjistruar pranë
Shërbimit Kombëtar të Punësimit sipas profesionit dhe rajonit të vendit, si dhe
të përshkruhet profili profesional i vendeve të lira të punës të shpallura pranë
SHKP-së.
Të përcaktohet efektiviteti i punësimit (niveli i plotësimit të ofertave të
shpallura të punës) të punëkërkuesve të papunë të regjistruar pranë Shërbimit
Kombëtar të Punësimit, sipas viteve.
Të përcaktohet niveli i punësimit të punëkërkuesve të papunë të regjistruar
pranë Shërbimit Kombëtar të Punësimit, sipas viteve dhe faktorëve socio-
demografikë bazë (gjinia, mosha, niveli i arsimit).
19
Të përcaktohen trendet kohore të shpenzimeve të SHKP-së sipas zërave të
ndryshëm (investime, administrata, formimi profesional, nxitja e punësimit,
punë publike, pagesë papunësie), të llogaritet pesha specifike e shpenzimeve
sipas këtyre zërave në kohë, si dhe të llogaritet kostoja mesatare individuale e
certifikimit profesional gjatë viteve.
Pyetjet kërkimore
1. Cilat janë politikat e tregut të punës në Shqipëri?
2. Si kanë evoluar politikat e tregut të punës në kohë?
3. Cilat janë trendet e papunësisë në kohë në vendin tonë?
4. Cili është profili i punëkërkuesve të papunë në vendin tonë?
5. Cilat janë trendet e punësimit të punëkërkuesve të papunë në kohë
në vendin tonë?
6. Cili është roli i ndërmjetësimit për punësimin e punëkërkuesve të
papunë në vendin tonë dhe trendet në kohë?
7. Cili është roli i programeve të nxitjes së punësimit për punësimin e
punëkërkuesve të papunë në vendin tonë dhe trendet në kohë?
8. A ka përputhje midis ofertave për punësim të shpallura nga
punëdhënësit dhe kërkesave për punë nga punëkërkuesit e papunë?
9. Cilat janë trendet e formimit profesional të punëkërkuesve të papunë
në vendin tonë?
10. A janë efektive politikat aktive të tregut të punës në Shqipëri?
2.1.1 Rishikimi i literaturës
Mënyra kryesore e mbledhjes së të dhënave konsistoi në rishikimin sistematik
të literaturës. Rishikimi sistematik i literaturës ofron avantazhe të rëndësishme
krahasuar me rishikimin klasik apo narrativ të literaturës, pasi ai shmang
subjektivitetin e materialeve të përshtatshme për t’u përfshirë në studim, duke rritur
gjasat e përftimit të një panorame më pak paragjykuese dhe më objektive lidhur me
politikat e tregut të punës në vendin tonë.
Rishikimi sistematik i literaturës në rastin konkret konsistoi në konsultimin dhe
shfletimin e të gjitha materialeve, raporteve, dokumenteve zyrtare kryesore të botuara
në vendin tonë, të cilat përshkruajnë aspekte të ndryshme që kanë të bëjnë me politikat
e tregut të punës, si dhe çdo material tjetër, i cili mund të hidhte dritë mbi këto çështje.
20
Dokumentet zyrtare mund të ishin të botuara në formë elektronike apo në
versionin e printuar.
Kriteret e përzgjedhjes së dokumenteve apo çdo materiali tjetër ishin: çdo
material zyrtar i cili përshkruan ose analizon politikat e tregut të punës në vendin
tonë.
Protokolli i rishikimit sistematik të literaturës është si vijon:
1. Përcaktimi i pyetjeve kërkimore. Në rastin konkret, pyetja kërkimore
kryesore ishte: Sa efektive janë politikat e tregut të punës në vendin tonë?
2. Përcaktimi i literaturës për t’u përfshirë në studim. Në rastin konkret:
të gjitha dokumentet zyrtare që kanë të bëjnë me politikat e punësimit, të botuara në
çdo formë (libra, raporte, strategji, të printuara apo në formë elektronike) nga
institucionet zyrtare në vendin tonë. Afati kohor: të gjitha botimet e mëparshme deri
më 31 dhjetor 2017. Gjuha: shqip dhe anglisht.
3. Procesi i kërkimit për të identifikuar studimet e përshtatshme.
Procedura e rishikimit sistematik u realizua nga dy studiues të pavarur. Çdo
studiues u familjarizua me temën, qëllimin dhe objektivat e këtij punimi shkencor.
Më pas ata u njohën me protokollin e rishikimit sistematik të literaturës, sipas
kritereve të mësipërme.
Secili studiues punoi në mënyrë të pavarur, bazuar në kriteret e mësipërme,
duke kërkuar për literaturën përkatëse që plotësonte këto kritere. Studiuesit kërkuan
në këto burime të dhënash: faqet e internetit të Ministrisë së Punës dhe Çështjeve
Sociale; faqen e internetit të Shërbimit Kombëtar të Punësimit; faqen e internetit të
Këshillit të Ministrave, faqen e internetit të Institutit të Statistikave.
Përveç kontrollit të faqeve të internetit të këtyre institucioneve, studiuesit
kërkuan, në mënyrë të pavarur dhe fizikisht, në secilin nga këto institucione, çdo
raport apo botim tjetër të printuar, që përmbushte kriteret e përfshirjes sipas
protokollit të kërkimit shkencor.
Gjithashtu, studiuesit hulumtuan edhe faqet e internetit të organizatave të
ndryshme ndërkombëtare apo degëve të tyre që operojnë në Shqipëri, për të identifikuar
çdo material që është i lidhur me temën studimore. Shembuj të këtyre organizatave
përfshijnë: Organizatën Ndërkombëtare të Punës (ILO), UNICEF, UNDP etj.
Hulumtimi i burimeve të informacionit zgjati 1 muaj.
21
4. Zgjedhja e studimeve dhe mbledhja e të dhënave. Të dhënat nga studimet
e përshtatshme u morën dhe u përdorën për qëllimet tona.
Në fund të këtij procesi, të dy studiuesit arritën të identifikonin një numër të
ndryshëm dokumentesh. Kështu, studiuesi A arriti të identifikonte 98 dokumente,
kurse studiuesi B arriti të identifikonte 87 dokumente. Në të dy rastet, dokumentet e
evidentuara përfshinin këto burime: Kushtetutën e Shqipërisë, ligje, vendime të
Këshillit të Ministrave, raporte, studime të ndryshme, artikuj, analiza, statistika,
shifra, libra të printuar, të cilët ishin të lidhur në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të
tërthortë me çështjen e interesit. Pas aplikimit të kritereve të përfshirjes, studiuesi A
përjashtoi 34 dokumente, kurse studiuesi B përjashtoi 23 materiale për shkak të
mosplotësimit të këtyre kritereve.
Pas aplikimit përfundimtar të kritereve përjashtuese dhe përfshirëse, të dy
studiuesit raportuan se evidentuan 64 materiale që kishin lidhje të drejtpërdrejtë me
qëllimin kërkimor-shkencor të këtij disertacioni dhe të përshtatshme për t’u përfshirë në
këtë studim. Numri i materialeve të përshtatshme për t’u përfshirë në rishikimin e
literaturës ishte i njëjtë midis të dy studiuesve. Krahasimi i dokumenteve të përzgjedhura
tregoi se të dy studiuesit kishin zgjedhur të njëjtat materiale për t’u përfshirë në studim
(këtu përfshihen edhe website-et e INSTAT-it dhe Shërbimit Kombëtar të Punësimit).
Përveç rishikimit sistematik të literaturës, ne u bazuam edhe në rishikimin e të
dhënave dytësore lidhur me këto çështje, sipas nevojës.
Literatura përfundimtare, e përdorur për të vlerësuar politikat e tregut të punës
në Shqipëri, paraqitet në vijim:
Legjislacioni, ligjet dhe dokumente të lidhura me legjislacionin:
1. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 199, datë 11.01.2012, “Për masën e financimit,
kriteret dhe procedurat e zbatimit të programit të nxitjes së punësimit të
2. punёkёrkuesve të papunë që hyjnë për herë të parë në punë”.
3. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 199, dt. 16.01.2008, ndryshuar me VKM Nr.
188, dt. 02.04.2014, programi i nxitjes së punësimit “Për punëkërkuesit e
papunë të rinj, nga mosha 16-30 vjeç”.
4. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 248, datë 30.4.2014 “Për programin e nxitjes
së punësimit të personave me aftësi të kufizuar”.
5. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 248, datë 30.04.2014, programi i nxitjes së
punësimit “Për personat me aftësi të kufizuara”.
22
5. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 27, datë 11.01.2012, “Për programin e nxitjes
së punësimit të femrave nga grupet e veçanta”.
6. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 27, datë 11.01.2012, ndryshuar me VKM Nr.
189, dt. 02.04.2014, programi i nxitjes së punësimit “Për gratë dhe vajzat
kryefamiljare me fëmijë nën 18 vjeç”.
7. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 47, datë 16.01.2008, “Për programin e nxitjes
së punësimit, nëpërmjet formimit në punë”, i ndryshuar.
8. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 47, datë 16.01.2008, ndryshuar me VKM Nr.
193, dt. 02.04.2014, “Programi i nxitjes së punësimit nëpërmjet formimit në
punë”.
9. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 48, datë 16.01.2008, “Për masën dhe kriteret
e përfitimit nga programi i nxitjes së punësimit të punëkërkuesve të papunë,
në vështirësi”, i ndryshuar.
10. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 48, datë 11.01.2012, ndryshuar me VKM Nr.
192, dt. 02.04.2014, programi i nxitjes së punësimit “Për punëkërkuesit e
papunë në vështirësi”.
11. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 64, datë 27.1.2016, “Për programin e nxitjes
së punësimit të të rinjve, që kanë fituar statusin e jetimit”.
12. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 64, datë 02.04.2014, programi i nxitjes së
punësimit “Për jetimët nën 30 vjeç me status jetimi”.
13. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 69/1999.
14. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 73/1999.
15. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 74/1999.
16. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 873, datë 27.12.2006, “Për masën e financimit,
kriteret dhe procedurat e zbatimit të programeve të praktikave profesionale
për punëkërkuesit e papunë, që kanë mbaruar arsimin e lartë, brenda apo
jashtë vendit”.
17. Këshilli i Ministrave, VKM Nr. 873, datë 27.12.2006, ndryshuar me VKM
Nr. 187, datë 02.04.2014, programi i praktikave profesionale “Për
punëkërkuesit e
papunë që kanë mbaruar arsimin e lartë, brenda ose jashtë vendit”.
18. Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë, Ligji Nr. 7961, datë 12.7.1995,
ndryshuar me Ligjin Nr. 8085, datë 13.3.1996; Ligjin Nr. 9125, datë
29.7.2003; Ligjin Nr. 10 053, datë 29.12.2008; Ligjin Nr. 136/2015, datë
5.12.2015.
19. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.
23
Dokumente të tjera nga ministritë përkatëse ose organizatat e tjera brenda dhe
jashtë vendit, të publikuara online ose të printuara:
20. FSHDP - Paketë informative mbi rregullat standarde të Kombeve të
Bashkuara mbi barazinë e mundësive për personat me aftësi të kufizuara.
21. FSHDP - Paketë përmbledhëse e dispozitave ligjore që mbrojnë të drejtat e
personave me aftësi të kufizuara, 2001.
22. INSTAT - Bilanci i forcave të punës, 2002-2016.
23. INSTAT - http://www.instat.gov.al
24. INSTAT - Migracioni në Shqipëri. Maj, 2014. INSTAT.
25. INSTAT - Punëkërkues të papunë të regjistruar sipas gjinisë dhe nivelit
arsimor, 2002-2016.
26. INSTAT - Shkalla e papunësisë, 2002-2016.
27. INSTAT - Shkalla e punësimit, 2002-2016.
28. INSTAT - Të punësuar në sektorin shtetëror sipas grupeve kryesore të
profesioneve, 2002-2016.
29. INSTAT - Tregu i punës në Shqipëri, anketim mbi nivelin e jetës, 1998.
30. INSTAT - Zhvillimi i tregut të punës, 1990-1999. 2000.
31. Instituti i Studimeve Pedagogjike - Reformimi i kurrikulumit të arsimit dhe
formimit profesional në Shqipëri, 1998/1999.
32. International Labour Organization - Eliminating the worst forms of child
labor, 2002.
33. International Labour Organization - Konventa 122 mbi Politikat e
Punësimit, 1964.
34. International Labour Organization - Konventa 182 mbi Format më të Këqija
të Punës, 1999.
35. International Labour Organization - Konventa 138 për Moshën Minimale,
1973.
36. International Labour Organization - Rekomandimi 136 mbi Skemat e
Veçanta për Rininë, 1970.
37. International Labour Organization - Rekomandimi 146 për Moshën
Minimale, 1973
38. Ismet Elezi, "Mendimi juridik shqiptar", 1999.
39. Jan C.Van Ours, "Do active labor market policies help unemployed workers to
find and keep regular jobs", 2000.
40. Kudret Çela, "E drejta e punës", pjesa e parë, 2000.
41. Lord Moynihan, "Social exclusion and youth unempoyment", 2001.
24
42. Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë - Analiza e nevojave për aftësi,
2014. Përmbledhje paraqitëse. Tiranë, dhjetor 2014.
43. Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë - Programet për nxitjen e punësimit
në Shqipëri: vlerësimi i cilësisë së tyre në proceset e formulimit dhe zbatimit
(2008-2014). Raport final. Dhjetor, 2014.
44. Ministria e Punës - Strategjia e zhvillimit në fushën e tregut të punës, 2000.
45. Ministria e Punës - Politikat sociale 3/1997.
46. Ministria e Punës - Politikat sociale 4/1998.
47. Ministria e Punës - Politikat sociale 5/1998.
48. Programi i Qeverisë për periudhën 2013-2017, pjesa për politikat e punësimit.
49. RisiAlbania - Përmbledhje e rezultateve të programeve për nxitjen e
punësimit në Shqipëri-ALB (2008-2014). Tiranë, dhjetor 2014.
50. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Asistencë për forcimin e sistemit të
punësimit dhe formimit të Shërbimit Kombëtar të Punësimit të Shqipërisë. Të dhëna
paraprake nga sondazhi për zbulimin e aftësive të kërkuara në ndërmarrjet e vogla
dhe mikrondërmarrjet në Shqipëri.
51. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Buletini 2002-2012.
52. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Buletini i tregut të punës, viti 2013.
53. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Buletini i tregut të punës, viti 2014.
54. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Buletini statistikor vjetor, 2015.
55. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Buletini statistikor vjetor, 2016.
56. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - http://www.shkp.gov.al/
57. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Raporti i studimit 2009-2010.
58. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Raporti i studimit 2010-2011.
59. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Raporti i studimit 2010-2011.
60. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Shifrat e SHKP-së për vitin 2014 –
objektivat për vitin 2015.
61. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Statistika në vite.
62. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Strategjia për Punësim dhe Aftësim 2014-
2020. Aftësi më të larta dhe punë më të mirë për të gjitha femrat dhe meshkujt.
63. Strategjia Sektoriale e Punësimit 2014 – 2020.
64. UNDP - Albania Human Development Report, 2000.
65. UNICEF - “Vlerësimi i situatës sociale dhe ekonomike në rajonet e Shqipërisë”,
2000. 66. "Tregu i punës në Shqipëri", Instituti i Punës, Tiranë 2000, Prof. Dr. Ilia Telo.
67. Vjetarë statistikorë të INSTAT-it.
68. Fondacioni "Hans Seidl" (përmbledhje mbi të drejtat e punonjësve, pjesa I,
II, III, përkthim në shqip).
69. Instituti Ekonomi, Financë, Biznes – Zhvillimi ekonomik dhe punësimi në
Shqipëri, Tiranë 1998.
25
70. Arthur A, Sloane Fred Witney – Labour Relations, USA.
71. Industrial relations in Britain – George Sayers Bain, UK.
72. ILO – Yearbook of Labour Statistics.
73. Labour Markets and Social Policy in Central and Eastern Europe, Nikolas Barr,
Oxford University Press.
74. "Përmirësimi dhe zhvillimi i politikave të pagave në Shqipëri", Tiranë 1991.
75. "Punësimi dhe papunësia në Shqipëri", botim i Shkollës Sindikaliste.
76. "Probleme të rritjes ekonomike në Shqipëri", Tiranë 1999, shtypshkronja
"Albdesign”. Përmbledhje e referateve të mbajtura në Konferencën
Kombëtare 12-13 mars 1999, Qendra Shqiptare për Kërkime Ekonomike,
Qendra për Sipërmarrjet Private Ndërkombëtare (CIPE), Chesapeak
Associates/USAID (Washington).
77. "Tregu i punës në Shqipëri", Instituti i Punës, Tiranë 2000, Prof. Dr. Ilia Telo.
78. "Punësimi dhe zhvillimi i politikës së pagave" në Shqipëri, konferenca
trepalëshe për pagat në Shqipëri, 1-3 nëntor 1995, Ministria e Punës, Emigracionit,
Përkrahjes Sociale dhe ish-të Përndjekurve Politikë, PNUD.
79. "Konventat Ndërkombëtare të Punës", përmbledhje në shqip, Tiranë 1998,
shtypshkronja “Botimpex”, ISBN 99927-628-0, botim i Shkollës Sindikale
Shqiptare.
80. Konventa e UN “Për të drejtat e fëmijëve”.
81. Merita Vaso Xhumari, “Procesi dhe institucionet e politikës sociale”, ISBN 99927-0-
241-9, Tiranë, SHBLU, 2003.
82. Supporting Employbility. Guides to good practice in Employment Counselling and
Guidance. Luxembourg Office for Official Publications of the European Communities,
1998, ISBN 92-828-4260-6, European Foundation for the Improvement of Living and
Working Conditions, Wyattville Road, Loughlinstown, CoDublin, Ireland.
2.1.2 Analiza përshkruese e të dhënave të papunësisë dhe punësimit
Për analizimin e indikatorëve kryesorë të papunësisë dhe punësimit, në mënyrë që të
jemi në gjendje që të gjykojmë për efektivitetin e politikave aktive të tregut të punës në
vendin tonë, u përdorën të dhënat zyrtare të publikuara në faqen web zyrtare të
Shërbimit Kombëtar të Punësimit (SHKP) apo çdo material tjetër i publikuar në
formë të printuar nga ky autoritet.
Nga faqja zyrtare e internetit e SHKP-së konkretisht u morën të dhënat si vijon:
26
numri i të papunëve të regjistruar në vite, sipas gjinisë, moshës dhe arsimit, si
dhe numri i të papunëve të punësuar përgjatë viteve;
përqindja e të punësuarve ndaj totalit të të papunëve të regjistruar në SHKP
përgjatë viteve;
numri i të papunëve dhe numri i të papunëve që trajtohen me pagesë papunësie
dhe ndihmë ekonomike gjatë viteve;
niveli i papunësisë në vite;
papunësia te grupet e veçanta: të papunët afatgjatë; romët dhe egjiptianët;
viktimat e trafikut; personat me aftësi të kufizuara; emigrantët e kthyer; jetimët;
të rinjtë deri në moshën 29 vjeç; personat mbi 45 vjeç, individë me profesione
elementare (si % ndaj numrit total të punëkërkuesve të papunë);
punësimi sipas sektorëve (sektori shtetëror, sektori privat jobujqësor, sektori
privat bujqësor) gjatë viteve;
numri i të papunëve sipas profesioneve dhe sipas rajoneve të vendit;
struktura e papunësisë sipas profesioneve të punëkërkuesve;
vendet e lira të punës sipas aktiviteteve ekonomike, të shpallura nga SHKP-ja;
vendet e lira të punës sipas profesioneve, të shpallura nga SHKP-ja;
vendet e lira të punës sipas rajoneve, të shpallura nga SHKP-ja;
niveli i plotësimit të ofertave të punësimit përgjatë viteve;
niveli i plotësimit të vendeve të lira të punës sipas profesioneve;
të dhëna të detajuara për punëkërkuesit e papunë të punësuar gjatë viteve, në
total dhe sipas gjinisë, grupmoshës, nivelit arsimor, përfitues të ndihmës
ekonomike, të papunë afatgjatë;
dalja dhe arsyet e daljes nga pagesa e papunësisë;
plan-aksioni për punësimin e të papunëve;
shpenzimet e SHKP-së për nxitjen e punësimit gjatë viteve;
numri i të papunëve të trajnuar nga QFP-të përgjatë viteve.
27
Pjesa më e madhe e këtyre të dhënave janë marrë ashtu siç janë raportuar në
dokumentet zyrtare të SHKP-së dhe janë përdorur në këtë punim shkencor për të
gjykuar lidhur me efektivitetin e politikave të punësimit në Shqipëri.
Aty ku ka qenë e nevojshme, nga numrat absolutë janë llogaritur nivelet
(përqindjet) përkatëse, një procedurë e nevojshme kjo për të bërë një krahasim më të
mirë midis variableve.
Në raste të tjera, të dhënat e botuara në dokumentet zyrtare të SHKP-së janë
kryqëzuar për të arritur prodhimin e indikatorëve të rinj, siç është, për shembull,
kostoja mesatare individuale e certifikimit profesional gjatë viteve etj.
Për të hedhur dritë më tej lidhur me ndryshimet e indikatorëve të ndryshëm të
papunësisë dhe punësimit në kohë janë shfrytëzuar gjithashtu edhe dokumentet apo
raportet zyrtare të Institutit të Statistikave lidhur me popullsinë emigruese dhe
migruese përgjatë viteve.
Një përqasje e tillë na lejoi që të jepnim shpjegime potenciale për disa nga
tendencat kohore të papunësisë në përgjithësi dhe sipas grupeve specifike. Në këtë
mënyrë, kjo përforcon gjykimin tonë lidhur me efektin e pastër të politikave aktive të
tregut të punës në vendin tonë.
Për vetë natyrën e këtij punimi shkencor, testet statistikore të përdorura
përfaqësohen nga raportimi i numrave absolutë dhe përqindjeve përkatëse (pesha
specifike e një nëngrupi ndaj totalit përkatës). Gjithashtu, janë përdorur edhe vlerat
mesatare (kryesisht për llogaritjen e shpenzimeve mesatare për punësimin e një
punëkërkuesi të papunë ose koston mesatare të formimit profesional të punëkërkuesve
të papunë në vite).
Synimi kryesor i analizës statistikore nuk ishte evidentimi i lidhjeve statistikore
apo shkakësore midis variableve, por përshkrimi dhe shpjegimi i trendeve kohore të
variableve që lidhen me papunësinë, punësimin e të papunëve të grupeve specifike
dhe përputhjen e ofertave të punësimit nga punëdhënësit me kërkesat për punë nga
punëkërkuesit e papunë. Kjo, së bashku me rishikimin e dokumenteve dhe politikave
zyrtare të punësimit përgjatë kohës në vendin tonë, na mundësoi të gjykojmë lidhur
me efektivitetin e këtyre politikave në Shqipëri.
28
KAPITULLI III
RISHIKIMI I LITERATURËS
3. 1. POLITIKAT E TREGUT TË PUNËS, SHËRBIMET E
PUNËSIMIT
3.1.1 Institucionet
Krijimi i Ministrisë së Punës në Shqipëri në vitin 199215
ishte hapi i parë i
rëndësishëm për ngritjen e institucioneve në këtë fushë. Sistemi i shërbimeve të
punësimit pësoi ndryshime të vazhdueshme si për sa u përket detyrave që synonte të
zgjidhte, ashtu edhe kapaciteteve, formës, mënyrës së funksionimit etj. Kështu, nga një
sistem fillimisht i strukturuar sipas vizioneve nga studimi i sistemeve të vendeve të tjera
dhe këshillave të ekspertëve të huaj, sot mund të themi që kemi një sistem, për
veprimtaritë e të cilit ka kërkesë nga publiku i gjerë për zgjerimin e tyre, gjë që
dëshmon se ato funksionojnë dhe janë të kërkuara nga shoqëria.
Një pjesë e politikave të Ministrisë së Punës është kthyer drejt tregut të punës.
Tregu i punës përmbush dy funksione: nga njëra anë bën caktimin e burimeve
njerëzore, për të cilat ekonomia ka nevojë dhe, nga ana tjetër, shpërndan të ardhurat.
Tregu i punës është pra në zemër të ekonomisë, sikurse edhe në zemër të fushës sociale.
Ngritja e disa drejtorive në ministri solli rritjen e numrit të të papunëve dhe
aktivitetit të saj. Kjo ishte arsyeja që disa nga drejtoritë e mëdha u bënë institucione të
pavarura në ana ekzekutive, por që varen vetëm politikisht nga ministria. Këto
institucione janë: Shërbimi Kombëtar i Punësimit, Inspektorati Shtetëror i Punës.
Për Organizatën Ndërkombëtare të Punës, tregu i punës duhet të kontribuojë në
objektivat e mëposhtme:
efikasitet, që do të thotë maksimum fitimesh të burimeve njerëzore, maksimum
rendimenti dhe maksimum të ardhurash;
15
Rene Dehee, Chief of ILO, “The Ministry of Labour, Social Affairs and Women of Albania – a
powerfull lever for the adaptation of domestic structures of a country in reconstruction in globalized
world wide economy”, faqe 45; “Politikat sociale”, buletin i Institutit të Punës dhe Çështjeve Sociale,
Tiranë, 1998, shtypshkronja “GEER”, nr.5/1998
29
barazi, që do të thotë barazi e shanseve për të gjithë për t`u futur në punë dhe
për formim, barazi të trajtimit në punë dhe shpërblimit;
rritje, që do të thotë se operacionet e tregut të punës duhet të kontribuojnë për të
rritur prodhueshmërinë e të ardhurat dhe për të përmirësuar punësimin;
drejtësi sociale, që do të thotë se meqenëse tregjet e punës mund të kenë efekte
pozitive apo negative mbi mirëqenien e punëtorëve, shoqëria duhet të veprojë në
mënyrë që të rinjtë të minimizojnë rezultatet negative dhe të riparojnë dëmet që
shkaktohen.
Për të arritur këto objektiva janë të nevojshme politika efikase të tregut të
punës. Tre faktorë mund të kontribuojnë në këtë efikasitet:
Normat/standardet ndërkombëtare të punës
Ato përfaqësojnë një ekuilibër social-ekonomik, të cilin mund ta përdorë një
vend në tranzicion për të mbështetur zhvillimin e tij.
Tripartizmi16
Për sa i përket tripartizmit, pranohet gjerësisht se të gjitha politikat kanë shans
më të mirë suksesi nëse pranohen dhe mbështeten nga punëdhënësit, punëtorët dhe
grupet e tjera me interesa të caktuara, përfshirë këtu edhe ato që përfaqësojnë të
papunët. Kjo nënkupton se politikat, në konceptin e tyre, ekzekutimin dhe vlerësimin
e tyre kanë nevojë për një trajtim të gjerë tripalësh.
Njohja e thellë e kontestit social-ekonomik
Së fundi, përshtatja e ndërhyrjeve të Ministrisë së Punës duhet të mbështetet në
njohjen e hollë të të dhënave sociale-ekonomike, të tilla si:
- skemat e punësimit sipas gjinisë dhe grupmoshave;
- mosha mesatare e futjes në tregun e punës dhe rrjedhojat e saj në shkallën e
kualifikimit;
- masa e të ardhurave në familje;
- shkalla e urbanizimit dhe madhësia e punësimit urban formal ose joformal;
- hapja e ekonomisë ndaj konkurrencës ndërkombëtare, veçanërisht pjesa e
shkëmbimeve në të ardhurën kombëtare dhe madhësia e investimeve të huaja
etj.
16
Bujar Cani, “Ngritja dhe forcimi i bashkëpunimit tripalësh në vendin tonë”, “Politikat sociale”,
buletin i Institutit të Punës dhe Çështjeve Sociale, Tiranë, 1998, shtypshkronja “GEER”, nr.5/1998
30
Ndër vite, misioni i Ministrisë së Punës për uljen e papunësisë ka qenë shumë
i vështirë dhe papunësia mbetet në përqindje të lartë. Arsyet kryesore për këtë kanë
qenë:
mbyllja e shumë industrive me qëllimin që të bëheshin konkurruese në
tregun e punës;
ulja e fuqisë punëtore në degët e privatizuara të industrisë, procesi i privatizimit
ishte një nga politikat prioritare të qeverisë;
lëvizja masive e shoqërisë/popullsisë nga zonat rurale drejt zonave urbane.
Politikat për zhvillimin e tregut të punës, për periudhën 2013-2017 u
mbështetën në një qasje më të gjerë dhe të mirëstrukturuar institucionale. Ministria e
Mirëqenies Sociale dhe Rinisë, si qasje kombëtare inovative, për një qeverisje më të
mirë të tregut të punës, ndërmori dy reforma:
modernizimi i shërbimeve publike të punësimit me qëllim rritjen e punësimit të
grave dhe të rinjve nga grupet vulnerabël;
përmirësimi i cilësisë dhe mbulimit gjeografik të sistemit të arsimit dhe
formimit profesional, duke siguruar lidhjen e tij me tregun e punës.
Nga fundviti 2013, sistemi i AFP-së17
u bë pjesë e MMSR-së18
. Për herë të parë
u identifikua një fushë e vetme për reformat shtetërore në politikat sociale. Ky ishte
një dimension i rëndësishëm për Shqipërinë dhe kohezionin e saj shoqëror, që është i
lidhur ngushtë me përpjekjet e bëra në forcimin e shërbimeve publike të punësimit
dhe sistemit të arsimit e formimit profesional në Shqipëri.
Shërbimi Kombëtar i Punësimit
Hapi i parë për ndarjen e nivelit politik, që është ministria, nga ai ekzekutiv në
fushën e punësimit është krijimi i Shërbimit Kombëtar të Punësimit19
. Ky hap u
sanksionua në ligjin “Për nxitjen e punësimit", të vitit 1955, por që mori jetë në 1997-
n20
.
Shërbimi Kombëtar i Punësimit u konceptua si institucion shtetëror qendror
autonom. Strukturat kryesore dhe kompetencat u caktuan nga statuti i Shërbimit
17
Sistemi AFP – Sistemi i Arsimit dhe Formimit Profesional. 18
MMRS - Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë. 19
Këtu e në vijim, Shërbimi Kombëtar i Punësimit do të përmendet shkurt “Shërbimi”. 20
Ligji për nxitjen e punësimit ka pësuar ndryshime ndër vite.
31
Kombëtar të Punësimit, i miratuar me vendim të Këshillit të Ministrave Nr. 42, datë
17.01.1998. Shërbimi Kombëtar i Punësimit të Shqipërisë është themeluar në vitin
1995 si një shërbim publik, autonom, me statutin e tij dhe administrim qendror në
varësi të Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe Rinisë (MMSR). Shërbimi Kombëtar i
Punësimit administron:
Programin e nxitjes së punësimit;
Programin e formimit profesional;
Programin e pagesës së papunësisë.
Misioni i Shërbimit konsiston në përmbushjen e të drejtës së të gjithë shtetasve
rezidentë në Shqipëri për punësim fitimprurës, nëpërmjet shërbimeve të punësimit
dhe pjesëmarrjes në programet shtetërore të tregut të punës.
Detyrat kryesore të Shërbimit përfshijnë:
grumbullimin, përpunimin dhe raportimin e informacionit mbi tregun e punës;
zbatimin e studimeve të tregut të punës;
trajtimin e punëkërkuesve me shërbimet bazë të punësimit, si: ndërmjetësimi në
punë; këshillimi për punë dhe profesion; rehabilitimi profesional etj.;
zbatimin e programeve shtetërore të formimit profesional për të papunët;
zbatimin e programeve shtetërore të tregut të punës dhe nxitjes së punësimit;
kryerjen e aktiviteteve të tjera që i ngarkohen me akte të posaçme ligjore dhe
nënligjore.
Zyrat lokale të punës janë pjesë e strukturës së Shërbimit dhe kryejnë këto detyra:
- grumbullimin dhe raportimin e informacionit të tregut të punës, si dhe
analizën e zhvillimeve në të;
- regjistrimin dhe vendosjen në vendet vakante të deklaruara të punës së
qytetarëve që paraqiten dhe kërkojnë shërbimet dhe ndihmën e zyrës së
punësimit për këtë qëllim;
- trajtimin me shërbime të orientimit profesional;
- zbatimin e programeve të ndryshme shtetërore të tregut të punës;
- ndihmën dhe bashkëpunimin me institucione të tjera, që zbatojnë
programe shtetërore të punësimit apo mbrojtjes sociale.
32
Qendrat shtetërore të formimit profesional21
në fillimet e veta u krijuan me
ndihmën e një projekti të financuar nga USAID-i dhe të zbatuar nga ORT. Këto qendra
u ngritën në Tiranë, Vlorë, Shkodër, Korçë, Durrës dhe Elbasan. Në këto qendra
zhvilloheshin kurse kualifikimi profesional për: kozmetikë, kompjuter, sekretari,
riparime elektro-shtëpiake, autoservis, bar-restorant, termohidraulikë, këpucari,
rrobaqepësi dhe gjuhë e huaj. Kapaciteti i qendrave të formimit profesional ishte 7000
individë të kualifikuar në vit.
Funksionet që iu ngarkuan, Shërbimi Kombëtar i Punësimit do t`i realizonte në
bashkëpunim me institucionet e tjera, si me: Ministrinë e Financave në lidhje me
zbatimin e programeve të ndryshme të punësimit; me pushtetin lokal për pjesëmarrjen e
përfaqësuesve të tyre në këshillat lokale trepalëshe, të cilat mbikëqyrnin dhe këshillonin
aktivitetin e zyrës së punësimit; me Institutin e Sigurimeve Shoqërore për programin e
pagesës së papunësisë dhe me Administratën e Përgjithshme të Ndihmës dhe
Shërbimeve Sociale22
për bashkëpunimin në programet e ndryshme të punësimit e si
rrjedhim vinte dalja nga skema e ndihmës ekonomike, duke shkurtuar fondet e ndihmës
ekonomike.
3.1.2. Legjislacioni
Një moment tepër i rëndësishëm në zhvillimin e shërbimeve të punësimit është
ligji për nxitjen e punësimit, miratuar nga Kuvendi i Shqipërisë në vjeshtën e vitit
1995. Në përgjithësi, ligji ishte i krahasueshëm me praktikën europiane dhe siguronte
themelet e një politike të gjithanshme punësimi në vend. Gjithashtu, zhvilloi më tej të
drejtat dhe liritë e njeriut në fushën e punësimit, sikurse parashikohet edhe në
Kushtetutë dhe mbështet drejtimin dhe administrimin demokratik në këtë fushë, duke
mbajtur parasysh parimet e ONP-së23
(eficencën ekonomike, drejtësinë sociale, lirinë
e zgjedhjes së lirë dhe organizimit).
21
Stavri Lako, Idajet Farka, “Menaxhimi në sistemin e formimit profesional dhe strategjia e zhvillimit
në të ardhmen”, “Politikat sociale”, buletin i Institutit të Punës dhe Çështjeve Sociale, Tiranë, 1998,
shtypshkronja “GEER”, nr.5/1998
22
Shërbimi Social Shtetëror quhej Administrata e Përgjithshme e Ndihmës dhe Shërbimeve
Sociale 23
ONP - Organizata Ndërkombëtare e Punës
33
Ligji për nxitjen e punësimit përcakton se politikat aktive të punësimit duhet të
synojnë në mbështetjen e punësimit të plotë, produktiv dhe të zgjedhur lirisht,
nëpërmjet sigurimit që:
të ketë punë për të gjithë ata që kërkojnë punë;
një punë e tillë të jetë sa më produktive që të jetë e mundur;
të ketë liri në zgjedhjen e punës dhe mundësi të plota të mundshme për çdo
person të punësuar që të kualifikohet dhe të përdorë aftësitë e dhuntitë e tij për
në një punë ku ai është përshtatur siç duhet.
Për arritjen e këtyre synimeve, politikat shtetërore të punësimit duhet të
zbatohen nëpërmjet zhvillimit:
të programeve dhe projekteve aktive të tregut të punës;
të formimit profesional;
të riaftësimit profesional;
të riaftësimit profesional dhe formave të tjera të mbështetjes për punësimin e
personave me aftësi të kufizuara;
të një sistemi të mbështetjes me të ardhura për të papunët.
Ligji i vitit 1995 përcaktoi se politikat aktive të tregut të punës
përfshijnë:
Ndërmjetësimin për punësim. Ky ndërmjetësim përfshin programe pune që
harmonizohen brenda një komune, rajoni, shteti, si dhe jashtë shtetit, sipas
marrëveshjeve me shtetet e tjera. Një vëmendje të veçantë ligji i kushton
ndërmjetësimit për punësim të grupeve delikate, si: të miturit në përfundim të
shkollës së detyrueshme; ata që lënë shkollën dhe kërkojnë punë për herë të
parë; nënat me fëmijë nën moshën 15 vjeç; ata që kërkojnë punë në moshë mbi
50 vjeç dhe ata që kërkojnë punë dhe janë regjistruar për këtë qëllim prej më
shumë se një viti. Ndërmjetësimi për punë sigurohet nga ana e Shërbimit
Kombëtar të Punësimit ose përgjegjës të tjerë të autorizuar publikë.
Programet e krijimit të vendeve të punës. Këto programe përfshijnë: programe
afatgjata për krijimin e vendeve të mirëqena e të përhershme të punës; programe
afatmesme për të siguruar punë për ata që mbarojnë shkollën; programe
afatshkurtra për punë publike; programe të nxitjes së biznesit të vogël e të mesëm.
Gjithashtu, ligji parashikon edhe subvencione të ndryshme për punëdhënës, të
34
cilët krijojnë vende të reja pune për të diplomuar ose për punëdhënës që krijojnë
dhe ruajnë punët e sapokrijuara për një afat jo më të shkurtër se një vit.
Këshillim profesional. Me këshillim profesional synohet t’i sigurohet të papunit
njohuri dhe aftësi profesionale për punë. Këshillimi profesional synohet në
aftësimin e personave për zgjedhjen e profesionit dhe punës më të përshtatshme
për interesat, arsimin, mundësitë fizike e mendore të tyre, duke përfshirë këshillat
për formimin dhe riaftësimin e mëtejshëm. Ai sigurohet nga Shërbimi Kombëtar i
Punësimit.
Programet e formimit dhe riaftësimit. Formimi profesional përfshin kurse për
kërkim pune për persona që sapo janë kthyer të papunë; formim profesional për
të papunë për një kohë të gjatë; formim profesional të veçantë për profesione të
veçanta dhe riaftësim të personave të përgatitur më parë për punë të veçanta. Ky
formim sigurohet nga qendrat e formimit profesional (QFP) që mbikëqyren nga
Shërbimi Kombëtar i Punësimit.
Pavarësisht nga sa më sipër, ligji kishte nevojë për disa amendamente në drejtim të:
hapjes së rrugës së plotë për kontributin e partnerëve socialë në fushën e punësimit;
rritjes së rolit mjaft të rëndësishëm që kanë shërbimet private dhe organizatat
jofitimprurëse të punësimit, si pjesë e rëndësishme e ekonomisë së tregut;
përcaktimit të qartë të përkufizimeve të të papunit, të të punësuarit etj.;
krijimit të hapësirave më të mëdha për programet e nxitjes së punësimit.
3.1.3. Politikat e tregut të punës
Politikat e tregut të punës janë masa që ndërhyjnë në tregun e punës për të
siguruar një funksionim më të mirë të tij. Politikat e tregut të punës ushtrojnë
ndikimin e tyre si mbi ofertën, ashtu edhe mbi kërkesën për punë si edhe në
bashkëveprimin ndërmjet tyre.
Në kushtet e ekonomisë së tregut (sidomos kur është fjala për kalimin nga
ekonomia ish-socialiste në ekonominë e tregut) duhet të hartohen strategjitë e
burimeve të punës dhe përdorimit të tyre24
.
Strategjia e tregut të punës kërkon bashkërendimin e zhvillimit demografik me
zhvillimin ekonomik të vendit.
24
Prof. Dr. Ilia Telo, “Tregu i punës në Shqipëri”, botim i Institutit të Punës, Tiranë 2000
35
Strategjitë e tregut të punës duhet të jenë të drejtuara nga puna, duke vënë
theksin në mënyrë të veçantë në marrjen e masave aktive. Prioritetin më të madh
duhet ta kenë shërbimet e plotësimit të vendeve të lira të punës, më pas prioritet duhet
t'u jepet programeve të veçanta në mbështetje të punëkërkuesve. Prioritet më i vogël
duhet t’i kushtohet dhënies së pagesës së papunësisë të papunëve.
Shërbimet publike të punësimit, të përqendruara në ndërmjetësimin në punë dhe në
zhvillimin e kontakteve të ngushta si me punëdhënësit, ashtu edhe me punëkërkuesit,
duhet të përbëjnë mbështetjen kryesore të politikave të tregut të punës.
Disa nga programet mbëtetëse të politikave kryesore të tregur të punës janë:
krijimi i vendeve të punës në kuptimin e zbatimit me efektivitet të programeve
të nxitjes së punësimit dhe punëve publike, nëpërmjet të cilave punësohen
punëkërkues të regjistruar ne zyrat e punësimit;
plotësimi i vendeve të lira të punës, në kuptimin që të garantojnë plotësimin sa
më të shpejtë të këtyre vendeve me kandidatë të përshtatshëm dhe të ndihmojnë
punëkërkuesit që, brenda një periudhe sa më të shkurtër, të mund të gjejnë
vende pune të përshtatshme;
pajisja me njohuri të punëkërkuesve, në kuptimin që ta bëjnë më të lehtë gjetjen
e një vendi të përshtatshëm për ata që janë të gatshëm për këtë;
parandalimi i përjashtimit të njerëzve nga tregu i punës, në kuptimin që të
përqendrohen në grupet e të papunëve që paraqesin rrezik që të mbeten jashtë
këtij tregu, të kundërveprojnë ndaj papunësisë afatgjatë dhe të ndihmojnë
njerëzit të kthehen në punë.
Shërbimet e punësimit përqendrohen kryesisht në ndërmjetësimin në punë:
masat e ofertës për punë, të përqendruara kryesisht në këshillimin për
kualifikim profesional;
masat e kërkesës për punë, të përqendruara në nxitjen e punësimit, punët
publike dhe nxitjen për vetëpunësim;
pagesa e papunësisë, e përqendruar në mbështetjen me të ardhura dhe e
kombinuar me kërkesat për një kërkim aktiv për punë dhe programe të tjera
punësimi.
36
Ndër faktorët që ndikojnë në ndryshimin e numrit absolut të punëkërkuesve të
papunë dhe nivelit të papunësisë janë: së pari, zbatimi i programeve të nxitjes së
punësimit në funksion të politikave shtetërore për zbutjen e nivelit të papunësisë në
vend; së dyti, përmirësimi i sistemit të shërbimeve të punësimit, organizimi i punës në
nivel qendror, sensibilizimi dhe kërkesa për një zbatim efikas të legjislacionit për
shërbimet e punësimit; së treti, bashkëpunimi i zyrës së punësimit, Inspektoratit
Shtetëror të Punës, organeve të sigurimeve shoqërore dhe sigurimeve shëndetësore,
ndihmës ekonomike në nivel lokal.
Në periudha të ndryshme ka faktorë specifikë që e rrisin nivelin e papunësisë,
p.sh., si rezultat i privatizimit të ndërmarrjeve shtetërore të sistemit të naftës, të
industrisë së nxjerrjes e përpunimit të mineraleve etj., humbën punën dhe u
regjistruan si punëkërkues të papunë në zyrat e punësimit në rrethe ish-punonjësit e
këtyre ndërmarrjeve. Fluksi i regjistrimit ishte pothuajse i njëjtë me numrin e
punëkërkuesve të papunë, të cilët gjenin punë apo ndërmjetësoheshin për punë nga
zbatimi i programeve të nxitjes së punësimit.
3.1.4 Informacioni mbi tregun e punës
Informacioni mbi tregun e punës është në të vërtetë një nga detyrimet themelore
që sistemi shqiptar i shërbimeve të punësimit ka ndaj shtetit dhe publikut në tërësi. Kjo
edhe për faktin se në kushtet e Shqipërisë, ku ka shumë pak mundësi për studime dhe
mënyra të tjera të grumbullimit të informacionit, rrjeti i zyrave të punësimit përbën
mjetin më të besueshëm dhe më profesional për këtë qëllim.
Me ndihmën e projekteve të Bankës Botërore, ku si objektiv ishte përmirësimi i
parashikimit afatshkurtër të tregut të punës që aktualisht realizohet sot, është bërë një
punë e madhe. Gjithashtu, ndihmë të madhe në përmirësimin e parashikimit mbi
tregun e punës kanë dhënë edhe projekte të donatorëve të tjerë.
Elementet e sistemit të informacionit të tregut të punës janë zhvilluar siç duhet.
Thelbësor është rikonceptimi i llojit të informacionit që grumbullohet dhe raportohet,
shpejtësia me të cilën përpunohet dhe burimet nga të cilat merret. Kjo është e
rëndësishme, sepse janë kërkesat për informacion nga ministria, e cila është e interesuar
për ndërtimin e politikave dhe programeve të reja të punësimit dhe monotorizimin e
mënyrës së zbatimit dhe impaktit të tyre. Shumë i rëndësishëm është krijimi dhe
37
aftësimi i kapaciteteve për vrojtime, studime dhe parashikime të zhvillimit në tregun e
punës.
Procesi i mësipërm do të duhet, natyrisht, të mbështetet nga përmirësimi në
teknologji dhe në klasifikimin e personelit. Procesi i grumbullimit të një pjese të
informacionit duhet të bëhet automatikisht gjatë procesit të intervistimit dhe hedhjes
së informacionit të grumbulluar nga formularët në sistemin kompjuterik.
3.1.5 Shërbimet e ndërmjetësimit, këshillimit dhe informimit në punë
Padyshim, këto përbëjnë elemente moderne që zënë vend primar në shërbimet
që kryejnë zyrat e punësimit në vendet e zhvilluara25
. Si të tilla, këto mund të futeshin
në praktikën tonë vetëm nëpërmjet induktimit nga jashtë nëpërmjet projekteve të
donatorëve.
Shërbimet kryesore të punësimit luajnë funksion kyç në ekzekutimin e
politikave të tregut të punës. Roli i tyre kryesor duhet të jetë ndërmjetësimi për
vendet e lira të punës dhe punëkërkuesit dhe shpërndarja e programeve të tjera të
veçanta në mbështetje të një funksioni të rregullt të tregut të punës.
Aktiviteti që ka prioritet kryesor është ndërmjetësimi për punë, d.m.th vendosja
e punëkërkuesve në vendet e lira të punës. Lidhur me të papunët, alternativa e dytë
është regjistrimi i tyre në programe të tjera. Pagesa e papunësisë duhet të
konsiderohet mjeti i fundit.
Roli i shërbimeve rritet dhe zhvillohet roli i agjentëve të punësimit, të cilët
shërbejnë si pika e kontaktit të administratës së Shërbimit. Këta agjentë punësimi
janë, në një farë mënyre, punëtorë socialë të kualifikuar dhe të ngarkuar të merren me
problemet e punësimit.
Kjo mënyrë trajtimi sjell përmirësime rrënjësore në cilësinë e shërbimeve që
ofron zyra e punësimit për punëmarrësit dhe për ato që do të ofrojë për punëdhënësit.
25
Eurocounsel is an action programme focusing on ways to improve guidance and employment
counselling services. Initiated by the Foundation in 1991, it has been based primarily on work in ten
local labour market areas in 6 members states, Denmark, Germany, Ireland, Italy, Spain and the UK,
over a period of six years, faqe 1
Supporting Employbility. Guides to good practice in Employment Counselling and Guidance.
Luxembourg Office for Official Publications of the European Communities, 1998, ISBN 92-828-4260-
6, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions
38
Mbi të gjitha vihet në jetë parimi i afrimit të shërbimeve pranë klientit, që do ta
bëjë më popullor dhe të nevojshëm rolin e zyrës së punësimit dhe do të ndihmojë në
krijimin e mentalitetit që nëpunësit e zyrës së punësimit janë në shërbim të klientëve.
Ndër rolet kryesore të shërbimeve të punësimit është roli i kualifikimit për të
papunët dhe për ata njerëz që rrezikohen dukshëm nga papunësia, gjë që është e
nevojshme për t’ua bërë atyre më të lehtë gjetjen e një vendi të përshtatshëm pune.
Kualifikimi dhe rikualifikimi i punëkërkuesve është instrument i rëndësishëm, që
pasuron ofertën për punë dhe u krijon të papunëve kushte lehtësuese për gjetjen e një
vendi të përshtatshëm pune.
Nga puna që është bërë deri tani rezulton se në zyrat e punësimit është e
domosdoshme të planifikohen stimuj të tillë, të cilët ua bëjnë më të lehtë punëkërkuesve
gjetjen e një vendi pune jashtë vendbanimit të tyre për të përballuar lëvizjet masive të
njerëzve nga zonat rurale në ato urbane.
Projektet për ecuritë e mëtejshme të shërbimeve të punësimit synojnë
unifikimin drejt një standardi për të gjitha zyrat, në këto drejtime:
metoda e regjistrimit të punëkërkuesve e unifikuar në të gjitha zyrat;
unifikimi i informacionit të tregut të punës në të gjitha zyrat lokale të punësimit,
që është bazë për vazhdimësinë e projektit të informatizimit të plotë të
aktivitetit të këtyre zyrave; futja e programit të kompjuterizuar të “job-
maching” në të gjitha zyrat lokale të punësimit, si dhe përgatitja e stafit, i cili do
të merret me zbatimin e tij;
marrja e masave urgjente, të cilat shërbejnë për krijimin dhe vënien në përdorim
të kartelës së papunësisë dhe librezës së re të punësimit.
3.1.6 Kualifikimi profesional
Statistikat26
në dispozicion lidhur me papunësinë nxjerrin se pothuajse dy të
tretat e të papunëve ishin nën moshën 34 vjeç, gjysma e të cilëve kishin arsim 8-
vjeçar ose më pak dhe pjesa tjetër kishte mbaruar arsimin e mesëm. Përqindjet e të
papunëve të regjistruar ishin më të larta në zonat urbane se në zonat rurale, ku mund
26
Strategjia e tregut të punës kërkon bashkërendimin e zhvillimit demografik me zhvillimin ekonomik
të vendit. Në të ardhmen do të ndryshojë struktura e degëve të ekonomisë si në aspektin e prodhimit, po
ashtu edhe në atë të punësimit. Strategjitë e zhvillimit ekonomik duhet të përcaktojnë edhe programet e
kualifikimit dhe rikualifikimit të punonjësve. Faqe 179.
Prof. Dr. Ilia Telo, “Tregu i punës në Shqipëri”, Instituti i Punës, Tiranë 2000
39
të ketë pasur papunësi të fshehur. Duke pasur parasysh situatën aktuale të papunësisë,
strukturën dhe ekzigjencat e tregut të punës në Shqipëri, përbërjen dhe fuqinë aktuale
të fuqisë punëtore shqiptare, kualifikimi është konsideruar si një nga mënyrat më të
mira për të nxitur punësimin dhe për të rivendosur balancën midis profesioneve të
kërkuara nga sektori privat dhe atyre që ofrohen aktualisht nga tregu i punës27
.
Me ndihmën e projektit të USAID-it dhe të zbatuar nga ORT28
u bë i mundur
krijimi i një rrjeti qendrash publike formimi profesional në Shqipëri (me kontribut
shqiptar në të njëjtën kohë). Përveç shërbimit publik të formimit profesional, ky
shërbim ofrohej edhe nga organizma joqeveritare të huaja dhe private. Megjithëse në
qendrat shtetërore ofroheshin shërbime dinjitoze dhe të kërkuara, nuk mund të thuhet se
ky sistem ishte në gjendje të plotësonte në sasi dhe në numër kërkesat për formimin
profesional në tregun e punës. Strukturat private dhe ato shtetërore të formimit vuanin
në përgjithësi mungesën e fondeve të mjaftueshme shtetërore për të krijuar dhe mbajtur
kapacitete trajnimi, si edhe mungesën e fuqisë paguese të popullsisë së interesuar për t'u
trajnuar (në kurset private). Problemi i reformimit të sistemit të formimit profesional
mund të ndahej në çështjen e përcaktimit të pronësisë, varësisë, drejtimit dhe financimit
të qendrave ekzistuese të formimit profesional dhe në atë të krijimit të linjave të
financimit apo ndërtimit të programeve që do të mbështesnin formimin profesional.
Zgjidhja duhej të ishte e tillë që të kënaqte nevojat e mëdha të tregut shqiptar për
formimin profesional nga pikëpamje sasiore dhe cilësore, mos të kërkonte investime të
mëdha dhe inerte (me kthim të ngadalshëm) për infrastrukturë, të ishte në gjendje të
përfitonte financime qendrore, por të siguronte interesimin dhe pjesëmarrjen e
autoriteteve lokale, të ishte sa më fleksibël dhe e konvertueshme, të përfitonte nga
programet apo agjencitë ndërkombëtare të ndihmës etj.
Çështjet që u shtruan për zgjidhje ishin:
27
Stavri Lako, Idajet Farka, “Menaxhimi në sistemin e formimit profesional dhe strategjia e zhvillimit
në të ardhmen”, “Politikat sociale”, buletin i Institutit të Punës dhe Çështjeve Sociale, Tiranë, 1998,
shtypshkronja “GEER”, nr.5/1998
28
ORT - kompani trajnuese amerikane
40
Së pari, sistemi i kualifikimit profesional të bazohej në programe që reflektonin
ndryshimet ekonomike.
Së dyti, mekanizmi i shpërndarjes së trajnimit të projektohej në mënyrë që të
siguronte barazi dhe akses, duke përfshirë aksesin në zonat rurale.
Së treti, të evidentoheshin mekanizmat e financimit që do t`u siguronin
shërbime klientëve të ndryshëm (të papunë, të punësuar dhe të rinjtë që futen në
tregun e punës).
Së katërti, për shkak të gamës së gjerë të ofruesve të shërbimeve, ekzistonte
nevoja për të identifikuar standardet e punës dhe sistemet e certifikimit e të
trajnimit që do të siguronin standardet minimale të trajnimit dhe kërkesat
minimale për akreditim dhe licencim për shërbimet publike, private dhe OJQ.
Së pesti, formimi dhe arsimi profesional të koordinohej me strategjitë e sektorit
të arsimit.
Së gjashti, trajnimi duhej të bëhej sipas nevojave të tregut të punës.
3.1.7. Programi i pagesës së papunësisë29
Pagesa e papunësisë ka qenë këto vite programi i vetëm, rëndësia dhe ndikimi i të
cilit është ndier në tregun e punës dhe u ka dhënë një farë rëndësie dhe popullaritet
zyrave të punësimit. Aktualisht, ajo kryhet në zbatim të ligjit të sigurimeve shoqërore dhe
është, po ashtu, respektim i të drejtës së shtetasve rezidentë në Shqipëri për mbështetje
me të ardhura të garantuara nga ligji "Për nxitjen e punësimit”, neni 1, paragrafi 2.
Pagesa e papunësisë u është deleguar për ekzekutim zyrave të punës. Qëllimi ka
qenë që gradualisht të realizohej njohja e ekzistencës së zyrave të punës, rritja e
autoritetit të tyre, krijimi i mundësive që ato të grumbullojnë informacion dhe të
njohin situatën në tregun e punës etj.
Karakteristikë e zbatimit të këtij programi nga zyrat e punës ishte kryerja e
pagesave me para në dorë në sportele të krijuara te zyrat e punës.
Hap më urgjent për t`u ndërmarrë në lidhje me përmirësimin e zbatimit të
pagesës së papunësisë ishte transferimi i aktit fizik të kryerjes së pagesës në sistemin
bankar ose postar (në llogari rrjedhëse ose pagesë direkte). Mënyra e propozuar u
testua fillimisht në rrethin e Tropojës dhe më pas u shtri më gjerë.
29
Prof. Igor Tomes, “E drejta e sigurimit social”, kapitulli 15, "Sigurimi për të papunët", faqe 171-185,
Tiranë, 1997
41
Agjenti përkatës i punësimit është ai që mban kontaktet, regjistron, vendos,
kontrollon dhe mban përgjegjësi për përfituesit e pagës së papunësisë. Pra, ka më
tepër kohë në dispozicion për verifikime, kontrolle, intervista etj., dhe ky rol rritet e
përfitimet e drejtpërdrejta janë: pakësimi i “rrjedhjeve" në pagesën e papunësisë, pasi
e drejta për vendimin dhe përgjegjësia për verifikimin e fakteve janë të dyja të
agjentit përkatës, i cili do të ketë kohën dhe mjetet e duhura në dispozicion të tij për
këtë qëllim. Kjo do të realizohej nëpërmjet angazhimit të njerëzve më me përvojë dhe
me ekspertë të shërbimeve të punësimit dhe bashkëpunimit me bankat, postat dhe
ekspertët e tyre.
42
3.2 PROGRAMET E PUNËSIMIT30
3.2.1 Programi i punëve publike si lehtësim i papunësisë dhe varfërisë
Në gjysmën e dytë të viteve ’80, në disa vende, si për shembull në SHBA, Francë,
Britani e Madhe dhe Suedi, u kalua në përdorimin e metodave të vjetra të luftës kundër
papunësisë, sigurisht duke i adaptuar me kushtet e reja. Bëhet fjalë për metodën e
organizimit të punëve publike të suksesshme, me qëllim që të punësohen të papunësuarit
nën drejtimin e organeve lokale. Kjo metodë gjeti përkrahje sidomos nga të papunësuarit
e grupmoshave të reja31
.
Punët publike në kuptimin e aktivizimit në punë të të varfërve ose të papunëve në
Shqipëri janë eksperimentuar disa herë nga organizma të ndryshme. Këtu mund të
përmendet aktiviteti i Fondit Shqiptar të Zhvillimit, projekte të OJQ-ve të huaja,
programi i punëve publike i Administratës së Përgjithshme të Ndihmës dhe Shërbimeve
Sociale, programi pilot i Fondit për Punësim, Vetëpunësim dhe Formim Profesional etj.
Në vitet e para të aplikimit të programeve të punëve publike, duke pasur parasysh
edhe përvojën që po krijohej, programi shtetëror i punëve publike i vitit 1998, në ndryshim
nga rastet e ngjashme, u konceptua më shumë si një program masiv punësimi të
përkohshëm sesa një program me qëllim lehtësimin e varfërisë dhe përmirësimin e
funksionimit të programeve shtetërore të mbështetjes me të ardhura, siç edhe ishte menduar
më parë. Kjo mënyrë konceptimi ishte tepër bashkëkohore dhe përbënte në fakt zbatimin e
parimit të mbrojtjes shoqërore të individëve në nevojë nëpërmjet vendosjes së tyre në punë,
që kohët e fundit po aplikohet edhe nga vende të tjera të zhvilluara perëndimore. Ndonëse
në pamje të parë mund të dukej ekonomikisht joefektiv, përdorimi i fondeve buxhetore për
zbatimin e këtij programi ishte plotësisht i argumentuar me nevojën për uljen e tensioneve
30
Tregu nuk është një e dhënë natyrore apo qiellore, por është në vetvete një institucion i qeverisur
nga një varg rregullash që pengojnë disa zakone dhe legjitimojnë disa të tjera”- G.M.Hodgson,
“Notes on institution building and industrial strategy”, Paper, Cambridge, June 1996.
Luan Shahollari, “Hartimi i një strategjie për zhvillimin ekonomik bazë për rritje të qëndrueshme”,
faqe 131. Probleme të rritjes ekonomike në Shqipëri, Tiranë 1999, shtypshkronja Albdesign”,
përmbledhje e referateve të mbajtura në Konferencën Kombëtare, 12-13 mars 1999, Qendra Shqiptare
për Kërkime Ekonomike, Qendra për Sipërmarrjet Private Ndërkombëtare (CIPE), Chesapeak
Associates/USAID (Washington)
31
Prof. Igor Tomes, “E drejta e sigurimit social”, faqe 172-173, Tiranë, 1997
43
sociale përmes punësimit, qoftë edhe të përkohshëm, të të papunëve dhe individëve nga
familje të varfra.
Programi i punëve publike u zbatua gjatë vitit 1998 dhe në fillim të vitit 1999. Nga
ky program përfituan 47.297 persona, të cilët u punësuan në 728 projekte me kohëzgjatje
nga 3-6 muaj. Nga numri total i të punësuarve, 29.439 u hoqën nga skema e ndihmës
ekonomike. Programi i punëve publike, si program i konsoliduar, krahas rezultateve në
zonat e varfra rurale, paraqiti rëndësi për zyrat e punësimit për eksperiencën e fituar në
realizimin e këtij programi.
3.2.2 Programi i nxitjes së punësimit
Koncepti bazë mbi të cilin mbështeten programet e nxitjes së punësimit është
bashkëpunimi me punëdhënësit për shtimin e vendeve të punës nëpërmjet konsolidimit dhe
rritjes së bizneseve. Programet e nxitjes së punësimit janë programe që subvencionojnë
pagat dhe kostot sociale për punëdhënësit që angazhojnë në punë punëkërkues të
papunë, të ofruar nga zyrat e punësimit ose programet që synojnë formimin profesional
në punë e sipër dhe programe ku ruajtja e vendeve ekzistuese ka po aq rëndësi sa edhe
krijimi i vendeve të reja të punës.
Përveç angazhimit të punësimit të përkohshëm, programet krijojnë kushte për
punësim të përhershëm nëpërmjet fuqizimit dhe rritjes së bizneseve; formimit profesional
të personave që angazhohen në punë; zvogëlimit të punës së zezë, duke e kushtëzuar
mbështetjen financiare të punëdhënësve me detyrime konkrete për punësim.
Për realizimin e këtyre programeve duhet pasur parasysh mbështetja e atyre
subjekteve, aktiviteti i të cilave është i kërkuar nga tregu i punës ose është në
perspektivë për rritje.
Tendenca e këtyre programeve duhet të jetë:
punësimi i përhershëm i punëkërkuesve të papunë;
trajnimi i vazhdueshëm për ata që duan të zhvillohen profesionalisht;
trajnimi si pasojë e ndryshimit të teknologjisë në vendin e punës.
Deri në muajin shtator 2000 janë realizuar në tërësi 250 projekte të nxitjes së
punësimit, të cilat kanë mundësuar punësimin e 7.158 personave punëkërkues të
papunë nga zyrat e punësimit.
44
Vetëpunësimi
Në strategjinë e punësimit në vite parashikohej që vetëpunësimi të zhvillohej
në disa drejtime themelore:
ngritja e dy inkubatorëve të biznesit në Vlorë dhe në Durrës;
krijimi i 40 mikrondërmarrjeve të menaxhuara nga punëkërkuesit e papunë;
krijimi i rrjetit kombëtar të inkubatorëve të biznesit;
krijimi i një sistemi kompleks të trajnimit të kapaciteteve menaxhuese për
ndërmarrjet e vogla e kryesisht për menaxhimin e tyre nga punëkërkuesit e
papunë më të kualifikuar;
krijimi i mundësive të kreditimit për të gjithë ata punëdhënës që hapin vende të
reja të përhershme pune, duke zgjeruar aktivitetin e tyre nëpërmjet marrjes së
kredisë nga Fondi Kombëtar i Punësimit;
krijimi, brenda mundësive, në zonat rurale i Unioneve të Kreditit si
instrumente kryesore të kreditimit për vetëpunësim në zonat rurale; shikimi i
mundësive që Fondi Kombëtar i Punësimit, në bashkëpunim me Unionet e
Kreditit në zonat rurale, të kreditojë vetëpunësimin e punonjësve të industrisë
minerare të vendit dhe kthimin e tyre në profesione të reja.
Për vitin 2016, SHKP zbatoi programe aktive të tregut të punës, me qëllim
punësimin e 22 000 punëkërkuesve të regjistruar pranë zyrave të punësimit.
Për vitin 2017, objektivat ishin 27.000 punësime të punëkërkuesve të regjistruar në
zyrat e punësimit:
4000 punëkërkues të papunë nga skema e mbështetjes me të ardhura;
1 % e të punësuarve t’i përkasin kategorisë së personave me aftësi të kufizuara;
5 % e të punësuarve t’i përkasin kategorisë së romëve apo egjiptianëve;
50% e të punësuarve (ose rreth 10.000 pu.pa) ishin të rinj e të reja;
45% e të punësuarve ( ose rreth 9.000 pu.pa) ishin vajza dhe gra,
20% e të punësuarve ( ose rreth 4.000 pu.pa) ishin punëkërkues të papunë
klientë për herë të parë në zyrat e punësimit, të cilët do të punësohen brenda 6
muajve nga data e regjistrimit.
Në zbatim të programit të qeverisë dhe Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe
Rinisë për aplikimin e programeve aktive në tregun e punës, fondi i programeve të
nxitjes së punësimit në tre vitet e fundit është shumëfishuar. Nëse në vitin 2013 ky
fond ishte vetëm 90 milionë, për vitin 2016, nga buxheti i shtetit, për këtë program u
45
akordua një fond prej 490.000.000 lekësh, duke synuar të përfshihen 5500-6000
punëkërkues të papunë.
3.2.3 Politikat e nxitjes të biznesit të vogël dhe të mesëm
Sa u takon politikave për nxitjen e biznesit të vogël dhe të mesëm në vitet 2000
u zbatuan tre programe të rëndësishme në këtë drejtim: ai i financuar nga Komuniteti
Europian, një tjetër i financuar nga Banka Botërore dhe një i tretë nga GTZ-ja.
U diskutua që pranë Shërbimit Kombëtar të Punësimit të krijohej një strukturë e
veçantë e SME-ve, e cila të ketë mundësinë e mbështetjes së projekteve për krijimin e
bizneseve të reja, sidomos nga të papunët dhe të rinjtë që mbaronin universitetin.
Hartimi i një pasqyre të qartë të situatës së papunësisë, në mënyrë të veçantë në
zonat urbane, por gjithashtu edhe në zonat e tjera, ishte i domosdoshëm për të informuar
politikat dhe programet e tregut të punës. Ndërmarrja e programeve aktuale aktive të
tregut të punës dhe zhvillimi i programeve për të ndihmuar rastet më të vështira të
papunësisë duhet të bazohet në një vlerësim të plotë të projekteve pilot në vazhdim.
Masa të tjera që duheshin ndërmarrë ishin:
(i) përmirësimi i ligjit të nxitjes së punësimit, pas të cilit zhvillohen e
hartohen aktet e nevojshme nënligjore;
(ii) forcimi i kapacitetit institucional për të vlerësuar politikat aktive të
tregut të punës dhe programet; procesi i krijimit të sistemeve të vlerësimit për të
siguruar informacion mbi arritjet sasiore dhe ndikimin e këtyre programeve;
(iii) gjetja e burimeve financiare afatgjata dhe të qëndrueshme për të financuar
programe aktive të punësimit, duke i dhënë prioritet financimit të programeve nga
buxheti i shtetit;
(iv) forcimi i zyrave të punësimit për të kryer sa më mirë funksionet e tyre
kryesore lidhur me tregun e punës, që përfshin funksionin për të vepruar si një agjent
midis kërkesës dhe ofertës për punësim për ata klientë që janë të papunë problematikë
dhe për të reklamuar klientët që janë strukturalisht të papunë për shkak të
pjesëmarrjes në programe punësimi më të kushtueshme dhe më të gjera.
46
3.2.4 Punësimi dhe të rinjtë
Sfidat e një ekonomie që udhëhiqet nga njohuritë e reja, fenomeni i
globalizimit, kontribuojnë drejt një periudhe ndryshimi të madh social, kulturor,
ekonomik dhe teknologjik.
Integrimi ekonomik nxit krijimin e një tregu të vetëm mbarëbotëror, nëpërmjet
liberalizimit të tregtisë dhe qarkullimit në rritje të kapitalit përmes kufijve kombëtarë,
ndihmuar edhe nga motori i revolucionit të teknologjisë së informacionit dhe
përparimet në komunikimin që vijnë si pasojë.
Kompanitë zgjerohen gjeografikisht për t`u shërbyer klientëve ekzistues dhe për të
kërkuar klientë të rinj. Ndërsa kompanitë përballen me shumë çështje etike, ndërsa
globalizimi i çon ato drejt kontakteve me vende të tjera, të cilat bëjnë tregti me rregulla
të ndryshme, për shumicën e rasteve, prania e kompanive shumëkombëshe sjell
përfitime më shumë sesa disavantazhe, pasi ato sjellin pasuri, punë dhe njohuri teknike
që rritin standardet e jetesës.
RISHIKIMI I POLITIKAVE AKTIVE TË TREGUT TË PUNËS
Vetë natyra e punës ndryshon shumë shpejt nën presionin e konkurrencës së
huaj, ndryshimit të shpejtë teknologjik dhe rënies së vazhdueshme të manifakturimit
si burim punësimi. Bota është bërë një vend më konkurrues dhe kompleks, duke u
varur nga inovacionet, teknologjia e shpejtë dhe praktikat e punës efektive. Njerëzit
sot duhet të jenë fleksibël në atë që ata punojnë dhe të jenë të gatshëm të marrin dhe
të mësojnë aftësi të reja.
Ndërsa tregtia dhe financat janë dy fushat kryesore, në të cilat fenomeni i
globalizimit shfaqet më thellë, të kombinuara me forma më të lira dhe më të shpejta të
komunikimit dhe shpërndarjes së informacionit, tani kanë potencialin për të ndikuar dhe
transformuar të gjitha aspektet e jetëve të njerëzve, shijet dhe perceptimet e tyre.
Interneti simbolizon pakufishmërinë dhe parëndësinë e vendosjes. Koncepti i
një tregu të vetëm botëror nënkupton një rol zvogëlues për kufijtë shtetërorë. Jo
vetëm bizneset, por edhe institucionet politike duhet të përshtaten me këto ndryshime
të shpejta dhe radikale. Hartimi i politikave ekonomike dhe sociale duhet të bëhet në
përputhje me këtë arkitekturë të globalizimit.
Shumë prej ndryshimeve të përjetuara nga të rinjtë kanë qenë pozitive: shumica e
tyre janë të arsimuar, janë më të shëndetshëm fizikisht dhe jetojnë më gjatë; po ashtu
47
edhe ndryshimet në aspektin e tregut të punës, të marrëdhënieve familjare, të strukturave
sociale. Por nga ana tjetër, kjo do të thotë se të rinjtë përballen me rreziqe dhe sfida të
reja. Në të gjithë botën të rinjtë përballen me situata që ndryshojnë akoma dhe jetët e
tyre nuk do të jenë thjesht pjesë e ekonomisë së vendit të tyre, por edhe e ekonomisë
botërore gjithashtu.
Ekonomia botërore paraqet mundësi më të shumta dhe më të mira punësimi.
Megjithatë, aftësi të reja nevojiten për të mundësuar punën në këtë shoqëri të re informimi.
Karakteristika kryesore e një tregu pune mirëfunksionues është krijimi i punëve dhe gjetja
e njerëzve të përshtatshëm për to. Ndërkohë, fenomeni i papunësisë si rezultat i
ndryshimeve të shpejta teknologjike, kërkesave demografike dhe industriale, mbetet.
Shumica e punëve në tregun e punës janë në dispozicion ndaj personave me
kualifikime dhe kjo situatë do të vazhdojë. Ka pak mundësi për ata që nuk kanë aftësi dhe
burimet tradicionale të punësimit po zhduken e ka më pak gjasa për “një punë për jetë”.
Globalizimi dhe përparimet teknologjike, ndërsa prodhojnë pasuri të paparë nga njëra anë,
kanë prodhuar edhe pasiguri, e cila ndikon te punonjësit e krahut dhe punëtorët
profesionalë dhe menaxherialë. Të rinjtë sot ndeshen me ndryshimet periodike të
punës dhe gjithnjë është nevoja për të fituar aftësi të reja gjatë jetës së tyre, në mënyrë
që të qëndrojnë të punësuar në një ekonomi globale të bazuar mbi njohuritë.
Sfida është se si të përfitohet nga frytet pjellore të globalizimit-variacioni i
mallrave dhe shërbimeve, investimi dhe mundësitë e punësimit, pasuritë që krijohen
nga ekonomia globale, ndërsa sigurojnë një ndarje të barabartë të atyre përfitimeve dhe
adresojnë implikimet sociale të globalizimit, veçanërisht ndryshimet revolucionare që
kanë ndodhur.
Globalizimi dhe revolucioni në teknologji dhe informatikë kanë ndikuar pozitivisht
në promovimin e lirisë individuale dhe zgjedhjes konsumatore. Globalizimi mbështet
lirinë e njerëzve për të bërë zgjedhjet e tyre, më mirë sesa zgjedhjet e bëra nga shteti.
Zhvillimi i internetit ka niveluar e balancuar njohuritë ndërmjet individit dhe shtetit.
Teknologjia e informimit i jep fuqi të papara individit mbi shtetin si në sektorët publikë,
ashtu edhe në ata privatë. Në këtë kuptim, demokracia dhe fuqia e njerëzve po triumfojnë
si kurrë ndonjëherë.
Megjithatë, ky kuptim i fuqizimit të individit ka përkuar me një erozion të
përgjithshëm të shoqërisë civile në vendet e industrializuara dhe një ndjesi në rritje e
48
mungesës së lidhjes së shumë njerëzve me institucionet e tyre demokratike. Ndërsa jeta
civile vlerësohet dhe promovohet në demokracitë e reja, në demokracitë e forcuara, për
ironi, qytetarë të shumtë po vënë në dyshim efektivitetin e institucioneve të tyre publike.
Vlerat dhe kultura ndryshojnë dhe prioritete të reja dalin në pah. Duket sikur situata
përkeqësohet dhe problemi është akut te të rinjtë. Të rinjtë e sotëm janë të fundit që
votojnë apo anëtarësohen në një organizatë politike. Ka ardhur koha që të gjithë të shohin
se si mund të përshtaten nevojat dhe aspiratat e të rinjve. Dy propozime janë për këtë:
vullnetarizmi dhe mësime mbi shtetin në mënyrë që të rinjtë të bëhen më aktivë në
komunitetin e tyre. Vullnetarizmi është një nga shprehjet më të mira të qytetarisë aktive
dhe një mjet i fuqishëm i shoqërisë civile, por është i pamjaftueshëm. Shkalla në të cilën
qytetaria mund të mësohet në shkollë është e debatueshme dhe është pjesë e problemit.
Në realitetin global të shekullit të 21-të, zgjidhjet ndaj problemeve duhet të jenë
zgjidhje të shekullit të 21-të dhe kjo duhet të mbahet parasysh edhe për çështjen e
papunësisë te të rinjtë, të përjashtimit social apo luftës biologjike e terrorizmit
ndërkombëtar.
Më tepër se 100 milionë njerëz në vendet e industrializuara jetojnë poshtë vijës së
varfërisë dhe 37 milionë janë të papunë. Është vënë re se në Europë, nga njëra anë, kushtet
ekonomike për përparim nëpërmjet niveleve të larta të rritjes ofrojnë potencial më të madh
për reduktimin e përjashtimit social, por për ironi prirjet globalizuese dhe revolucioni i
komunikimit, i cili ka kontribuar në bilancin e Europës si një e tërë, kanë pasur efekt të
kundërt mbi punësimin e tyre në pozicionet më të dobëta në tregun e punës. Shumica e
punëve në ekonominë europiane kërkojnë aftësi në teknologjitë e informimit dhe
komunikimit dhe aftësi për forma të reja ose alternative të organizimit të punës.
Presidenca e Këshillit Europian të Lisbonës arriti në përfundimin se: ”Njerëzit
janë aseti kryesor i Europës dhe duhet të jenë qendra e politikave të Bashkimit
Europian. Investimi në njerëz dhe zhvillimi i një shteti mirëqenieje aktiv dhe dinamik
do të jenë të rëndësishëm si për Europën në ekonominë e njohurive, ashtu edhe për të
siguruar që zhvillimi i kësaj ekonomie të re nuk përfshin problemet sociale ekzistuese
të papunësisë, përjashtimit social dhe varfërisë”.
Në Europë, mungesa e aksesit ndaj rrjeteve të mbështetjes dhe informimit që
ndihmojnë njerëzit për t`u arsimuar, për të gjetur shtëpi apo punë, i kontribuon asaj që
njihet me termin “varfëria e rrjetit”. Paaftësitë në situata të vështira sociale dhe ekonomike,
49
personat me paaftësi apo që përballen me paragjykimet personale dhe institucionale dhe me
mungesën e mundësive e gjejnë veten e tyre në një rrjet vicioz të përjashtimit social32
.
“Përjashtimi social” është një shprehje që përshkruan disa nga problemet më të
gjera dhe më të vështira sociale të shoqërive: pabarazia e të ardhurave, papunësia,
mungesa e aksesit ndaj shërbimeve, varfëria te fëmijët, mungesa e strehimit, abuzimi
me alkoolin dhe drogën.
Sipas Organizatës Ndërkombëtare të Punës (ONP), numri i madh dhe në rritje i të
rinjve është një nga problemet më të rëndësishme me të cilat përballen si vendet në
zhvillim, ashtu edhe ato të zhvilluara. Pavarësisht shkaqeve, papunësimi i të rinjve është
shumë i rëndësishëm për t`u adresuar për shkak të pasojave afatgjata që ai mund të këtë.
Ekziston një lidhje e qartë mes niveleve të larta të papunësisë së të rinjve dhe rezultateve
të tjera sociale. Të rinjtë e papunësuar e gjejnë veten në kurthin e rrethit vicioz të
përjashtimit social. Shtimi i përdoruesve të drogës, shtimi i krimeve dhe rritja e numrit të
vetëvrasjeve janë pasoja direkte të papunësisë së të rinjve. ONP-ja raportoi se papunësia i
bën të rinjtë shumë të trishtuar.
Sa më gjatë të vazhdojë papunësia, aq më e vështirë është të gjesh punë për shkak
të humbjes së aftësive, dëmtimit moral dhe psikologjik. Ka prova që tregojnë se të rinjtë e
papunësuar vuajnë më tepër nga shëndeti sesa ata të punësuar, duke përfshirë shkallë të
ulët të shëndetit të përgjithshëm, më tepër shqetësime dhe depresion, konsum më të madh
të duhanit dhe, sikurse u përmend edhe më sipër, shkallë të lartë të vetëvrasjes.
Marrëdhënia mes papunësisë dhe shëndetit është tepër komplekse dhe shëndeti
i keq është edhe shkak dhe rezultat i papunësisë. Pengesat ndaj punësimit mund të
bllokojnë të rinjtë në kalimin nga adoleshenca drejt pjekurisë, sikurse mund të jetë
rasti i krijimit të familjes.
Në ekstremin tjetër, nivele të larta të papunësisë së të rinjve mund të çojnë në
armiqësimin me shoqërinë, proceset politike demokratike, çka mund të jetë shkak i
32
Në sistemet e sotme të ndihmës sociale bën pjesë edhe përkujdesi për personat e dizintegruar ose
individët e papërshtatur me shoqërinë. Bëhet fjalë për njerëzit që e ndiejnë veten në një situatë të
papërshtatshme, të cilën nuk mund ta përballojnë pa ndihmën e shoqërisë.
Prof. Igor Tomes, “E drejta e sigurimit social”, faqe 189, Tiranë, 1997
50
paqëndrueshmërisë sociale. Këto janë vatrat ku hedhin rrënjë edhe farërat e terrorit.
Varfëria mbjell inat, inati mbjell urrejtje dhe urrejtja mbjell terror.
3.2.5 Shkaqet e papunësisë
Që të zgjidhet papunësia te të rinjtë duhet të identifikohen shkaqet. Përjashtimi
social është edhe shkak, edhe efekt i papunësisë, por vetëm ai nuk shpjegon rritjen e
papunësisë së të rinjve.
Ndryshimet në kërkesën në rritje për punonjës me aftësi dhe pjesëmarrja në rritje e
grave në punë që konkurrojnë me të rinjtë janë faktorë për rritjen e papunësisë së të
rinjve. Nëse shkaku më i madh i papunësisë është niveli i kërkesës agregate në ekonomi,
atëherë edhe zgjidhja e problemit të papunësisë është e lidhur pazgjidhshmërisht me të
dhe mund të ndahet nga vështirësia që ndeshin shtetet kur përballen me papunësinë e
përgjithshme.
Prioritet duhet t’i jepet përmirësimit të aftësive për punë dhe eksperiencës gjatë
jetës. Qëllimi është të pajisen të rinjtë me mjetet për të cilat ata kanë nevojë për të
marrë punën e duhur. Sfida është që të gjithë të rinjtë të kenë mundësinë për të arritur
një pjekuri produktive dhe të pavarur.
Aftësitë dhe arsimi janë në qendër të problemit. Kompanitë nuk punësojnë më mbi
baza të shtetësisë, as nuk punësojnë nga rrethi i të papunëve, nëse këta persona nuk kanë
aftësitë e duhura. Kjo është një sfidë për skemat e punësimit, skema të cilat duhet të
përfshijnë masa për të rritur aftësinë për punë.
Efektet janë dyanshme: të rinjtë trajnohen siç duhet nëpërmjet sistemit arsimor
dhe ata që nuk e arrijnë këtë kanë nevojë që, përmes skemave të tilla, të integrohen në
botën e trajnimit dhe të punës. Për më tepër, kjo kërkon zbatimin e politikave
parandaluese dhe rregulluese që trajtojnë shkaqet dhe pasojat.
Mënyra se si të rinjtë arsimohen dhe trajnohen për t`u punësuar dhe për t`u
mbajtur larg sistemit të sigurimeve shoqërore është problemi kryesor me të cilin ndeshet
vendi ynë dhe Europa. Sfida qëndron në faktin se duhen politika që kanë lidhje mes
arsimit, punësimit dhe mbështetjes së të ardhurave. Konkluzioni në atë kohë ishte se në
Shqipëri nuk ekzistonte një politikë punësimi për të rinjtë dhe se qeveria duhet të
punonte për këtë aspekt, duke marrë parasysh sa u përmend më lart.
51
3.2.6 Politikat parandaluese33
Tranzicioni i suksesshëm në botën e punës varet nga arritjet e arsimit në çdo
vend. Në përgjithësi, barra e të qenit i papunë mes të rinjve bie mbi ata që janë më
pak të arsimuar dhe që kanë më pak aftësi.
Kjo do të thotë se sistemi arsimor duhet të sigurojë një bazë të fortë të arsimit të
përgjithshëm për t`u siguruar që të rinjtë janë të përgatitur më mirë ndaj ndryshimit të
tregut të punës. Ka prova se sa më herët të fillohen këto politika, aq më tepër efekt kanë
ato për parandalimin e përjashtimit social dhe papunësisë. Arsimi efektiv është në qendër
të problemit të punësimit. Më tepër arsimim nuk është gjithmonë efektiv, cilësia e arsimit
është ajo që ka rëndësi. Teoria është e tillë që nëse fillohet të ndërtohet një zinxhir që në
arsimin fillor, mund të arrihen rezultate të suksesshme në punë (shiko diagramin më
poshtë).
Teknologjia e informimit dhe revolucioni i komunikimit kanë pasur efekt të thellë
në arsimim. Ndryshimet në teknologji, në media dhe komunikim kanë lejuar që njohuritë
të dalin përtej institucioneve, të cilat i zotëronin ato në të shkuarën. Për breza të tërë,
mësuesit kanë qenë zotëruesit e njohurive. Por teknologjia po e sfidon atë rol, ka shumë
më tepër informacion për një student që është i lidhur me internetin sesa mund të dijë një
mësues. Arsimi duhet të tërheqë një gamë të re dhe të gjerë burimesh dhe ka pasur
presione që mësimi të zhvillohet më shumë në kontekstin ku zbatohet njohuria, në vendet
e punës, në familje dhe komunitete, si dhe shkolla e universitete.
33
Në rekomandimet e reduktimit të ekonomisë informale, sigurimi i burimeve për realizimin e
programeve të trajnimit dhe ritrajnimit të punonjësve të sipërmarrjeve private dhe i programeve të
veçanta të të papunëve.
Ledia Muço “Politikat makroekonomike dhe reduktimi i ekonomisë informale”, faqe 113. “Probleme
të rritjes ekonomike në Shqipëri”, Tiranë 1999, shtypshkronja “Albdesign”; përmbledhje e referateve
të mbajtura në Konferencën Kombëtare, 12-13 mars 1999; Qendra Shqiptare për Kërkime Ekonomike,
Qendra për Sipërmarrjet Private Ndërkombëtare (CIPE), Chesapeak Associates/USAID (Washington).
52
Diagram: Zinxhiri i arsimit drejt rezultateve të suksesshme në punë
Arsimi fillor efektiv
Arsimi i mesëm efektiv
Mënyrat e tranzicionit efektiv
Arsimi terciar Trajnim Punë
Punë/mësimi gjatë jetës Punë/mësimi gjatë jetës Punë/mësimi gjatë jetës
3.2.7 Tranzicioni nga arsimi drejt punës34
Tranzicioni nga arsimi drejt punës për të rinjtë është shumë i rëndësishëm sa i
përket efektit që ka në jetët e tyre. Drejtimet e duhura janë shqetësim si për
kompanitë, për shtetin, edhe për vetë të rinjtë.
Qëllimi është që të mbahen të rinjtë, të cilët nuk janë në shkollë, në punësim
ose trajnim, për t`u siguruar që ata të rifuten në sistemin arsimor dhe në trajnime.
Ekziston një debat i vazhdueshëm midis arsimit dhe trajnimit në Europë. Ekziston
një marrëveshje rreth nevojave për aftësi të gjera, por ka një debat rreth aftësive që të
rinjtë duhet të fitojnë si zanatçinj ose studentë të shkollave profesionale. Në mënyrë që
të jenë të suksesshëm në tregun e punës, që ka kërkesa të shumëllojshme, të rinjtë kanë
nevojë për aftësi të thella të përgjithshme, si: arsyetimi, zgjidhja e problemeve,
komunikimi, të cilat nevojiten në të gjitha punët, si dhe aftësi të duhura, të veçanta dhe
ekspertizë në fusha të gjera punësimi.
Në mënyrë që të rinjtë të kenë sukses në kalimin mes arsimit dhe punësimit,
duhet të hartohen politika kombëtare që përfshijnë:
një ekonomi dhe treg pune të shëndoshë;
drejtime të mirorganizuara nga arsimi fillestar drejt punës dhe studimit të
mëtejshëm;
34
Idajet Farka, Stavri Lako, “Menaxhimi në sistemin e formimit profesional dhe strategjia e zhvillimit
në të ardhmen”, “Politikat sociale”, buletin i Institutit të Punës dhe Çështjeve Sociale, Tiranë, 1998,
shtypshkronja “GEER”, nr.5/1998
53
mundësi për të kombinuar studimin dhe përvojën e punës;
sigurime për ata në rrezik;
sisteme efektive udhëzimi dhe informimi;
procese të hartimit të politikave, duke përfshirë si qeveritë, edhe aktorë të tjerë.
3.2.8 Politikat rregullatore: Programet e tregut të punës
Programet e tregut të punës kanë qenë një zgjidhje tradicionale ndaj nevojave të
atyre të rinjve të cilët “rrëshqisnin” nga rrjetat e tranzicionit, por ato shihen edhe si
shenjë e dështimit të një vendi për të zhvilluar rrugë efektive nga arsimi drejt
punësimit për të rinjtë.
Këto programe u përkasin dy kategorive: ofertës dhe kërkesës. Në anën e
ofertës janë programe që lidhin arsimin me punën përpara se të rinjtë të hasin në
vështirësi në tregun e punës dhe ka edhe programe të mundësive të dyta që përpiqen
të rrisin aftësitë e të rinjve që kanë probleme në tregun e punës. Në anën e kërkesës,
ka programe që rrisin pagat e të rinjve, për shembull nëpërmjet një page minimale,
ose që drejtohen karshi mundësive të punësimit për të rinjtë.
Megjithatë, ka prova që diskretitojnë programet e tregut të punës. Kërkimet e
ONP-së arrijnë në përfundimin se politikat aktive të tregut të punës përgjithësisht nuk
kanë qenë të suksesshme në përmirësimin e situatës së të rinjve dhe vihet në
pikëpyetje edhe fakti nëse këto programe kanë efekte pozitive ose nëse ato
përmirësojnë të ardhmen e punësimit ose të të ardhurave për të rinjtë.
Nuk është e vështirë të arrish në përfundimin se qeveritë nuk janë krijuesit më
efektiv të punëve. Programe të vlerësuara me kujdes dhe ato të synuara drejt një objektivi
të caktuar mund të asistojnë të rinjtë, por më i rëndësishëm është krijimi i partneritetit
mes institucioneve arsimore, punëdhënësve dhe komuniteteve për lehtësimin e
tranzicionit nga shkolla në punë. Kjo mbase shpjegon edhe suksesin e mjeshtërive, të
cilat janë modeli më i mirë i kombinimit të arsimit me eksperiencën e punës.
54
3.2.9 Praktika: YAPS
Ndryshimet në Shqipëri kanë pasur ndikim të dukshëm mbi fëmijët me
probleme, të rinjtë pa prindër, ata me paaftësi, romët etj., në mënyrë që këta të rinj të
vjelin disa nga mundësitë e një tregu të lirë për përfitimet e tyre. Agjencia e Kombeve
të Bashkuara për Fëmijët (UNICEF) ka punuar me sektorin privat në zhvillimin e
Shërbimit Rinor Shqiptar të Dërgesave (YAPS), një projekt biznesi social, i cili
punëson ekskluzivisht të rinjtë me disavantazhe.
YAPS hapi dyert për biznesin në Tiranë më 1 korrik 2001. Rreth 40 të rinj, të
cilët kishin braktisur shtëpitë e fëmijëve, të rinj me paaftësi dhe të rinj minoritarë, u
punësuan, duke drejtuar pothuajse të gjitha aspektet e biznesit nën menaxhimin e
fondacionit “Don Bosco”. Postierë dhe korrierë punojnë mes aeroportit
ndërkombëtar, Tiranës dhe Durrësit. Biznesi u shtri gradualisht edhe në qytete të
tjera. Këta të rinj punësohen, ndërsa përfitimet shkojnë përtej marrjes së rrogës. Për
më tepër, ata po ndërtojnë besimin dhe vetëvlerësimet e tyre. Shumica e forcës së
punës të YAPS ka jetuar në institucione të drejtuara nga shteti për pjesën më të
madhe të jetës. Puna e tyre shërben si strategjia më e mirë për riintegrimin në
pjesëmarrjen produktive në shoqëri si persona madhorë (adultë).
Sektori i biznesit mund të krijojë mundësi të tjera për punësimin e të rinjve, duke
pasur parasysh potencialin që ata kanë dhe ndryshimet dhe inovacionet që mund të
sjellin në punë. Qeveria duhet të hartojë strategji punësimi për të rinjtë, në mënyrë që të
veprohet me programe të qarta dhe të bëhet një monitorim dhe vlerësim sa më i saktë
i tyre. Formimi profesional është i rëndësishëm për vetë faktin se të rinjtë kanë nevojë
të fitojnë shprehi dhe aftësi të reja, që nevojiten në agresivitetin e tregut të punës.
Të rinjtë të papunësuar dhe që nuk ndjekin shkollën apo ndonjë trajnim. Në
vitin 2016, të rinjtë e moshës 15-29 vjeç, as në punësim e as duke ndjekur shkollën
apo ndonjë formim profesional, përbënin 30,0 % të të rinjve gjithsej. Në këtë grup,
39,2 % e të rinjve janë të papunë. Pjesa tjetër, jashtë tregut të punës për arsye se janë
të dekurajuar (13,1 %), ose duke përmbushur detyra dhe përgjegjësi familjare (20,0
%) ose për arsye të tjera (27,7 %)35
.
35
Faqe 10 “Tregu i punës 2016”, publikim i INSTAT-it, version PDF website:www.instat.gov.al.
55
“Ne njohim dhe respektojmë dinjitetin njerëzor të çdo fëmije”36
.
Shumë vende kanë miratuar legjislacionin e tyre për të ndaluar ose vendosur
kufizime të rënda mbi punësimin e fëmijëve. Pavarësisht nga përpjekjet e deritanishme,
punësimi i fëmijëve vazhdon të ekzistojë në një shkallë të gjerë, ndonjëherë në shifra
alarmante, sidomos në vendet në zhvillim. Në rast se përparimi ka qenë i ngadaltë ose jo
shumë i dukshëm, kjo ka të bëjë me faktin se puna e fëmijëve është një fenomen shumë
kompleks. Ajo është e lidhur pazgjidhshmërisht me varfërinë.
Fëmijët punojnë pasi mbijetesa e tyre dhe e familjeve të tyre varet nga ajo punë
dhe në shumë raste personat e tjerë përfitojnë nga gjendja e tyre e brishtë. Kjo rrjedh
edhe nga boshllëqet dhe dobësitë në sistemet kombëtare të arsimit dhe është e
kultivuar në qëndrimet dhe traditat kulturore dhe sociale.
Për të gjitha këto arsye, edhe pse është deklaruar i jashtëligjshëm, punësimi i
fëmijëve vazhdon të tolerohet dhe të pranohet si rrjedhë natyrale e gjërave. Ai
rrethohet nga një mur qetësie, indiference dhe apatie.
Por muri ka filluar të bjerë. Procesi i globalizimit dhe ai i zhvillimit të mjeteve të
komunikimit e kanë vendosur në plan të parë në axhendën e komunitetit ndërkombëtar
çështjen e fëmijëve që punojnë. Ndërsa pranohet se eliminimi përfundimtar i punësimit
të fëmijëve është një objektiv afatgjatë në shumë vende në zhvillim, ka një rritje të
vazhdueshme të konsensusit ndërkombëtar që forma të veçanta të punësimit të fëmijëve
janë sa të paqëndrueshme, aq edhe të dëmshme për mirëqenien e fëmijëve, saqë ato nuk
mund të tolerohen më.
Është e nevojshme të ndërmerren veprime të përbashkëta dhe domethënëse, duke
përfshirë bashkëpunimin mes ministrive të ndryshme. Parlamentarët kanë një rol të
rëndësishëm për të luajtur, duke fuqizuar legjislacionin e brendshëm dhe duke e
përqasur atë me praktikat dhe normat ndërkombëtare. Legjislacioni duhet të sigurojë
sanksione për dhunuesit dhe shpërblime të mjaftueshme për viktimat dhe duhet të
fuqizohet në mënyrë të pjesshme.
Pavarësisht sa më sipër, vetë legjislacioni do të ketë pak impakt nëse nuk
shoqërohet me masat e mëposhtme :
36
Seminari ndërparlamentar mbi fëmijët, shkurt 1997
56
sensibilizimi i opinionit publik dhe mobilizimi i mbështetjes publike për të
luftuar format më të këqija të punësimit të fëmijëve;
parandalimi i fëmijëve nga përfshirja në këto forma të punësimit;
largimi i fëmijëve nga format e punësimit;
rehabilitimi i fëmijëve, të cilët janë larguar nga këto forma dhe riintegrimi i
tyre në sistemin shkollor;
përmirësimi i sistemit shkollor, duke vënë në dispozicion më tepër mësues dhe
duke ua përshtatur atë nevojave lokale;
sigurimi i subvencioneve dhe mbështetje me të ardhura për fëmijët dhe familjet
të cilat kanë më tepër nevojë.
Gjithashtu, duhet të hartohen programe të gjithanshme, zbatimi i të cilave duhet
të monitorohet në mënyrë rigoroze. Meqenëse problemi ka dimensione të
rëndësishme ndërkombëtare, kërkohet bashkëpunim ndërkombëtar për të mbështetur
përpjekjet kombëtare.37
Kuptimi i punësimit të fëmijëve
“Fëmija duhet të respektohet si subjekt të drejtash dhe si qenie njerëzore që ka
nevojë për vëmendje dhe asistencë të veçantë nga shteti dhe shoqëria”.
Është e nevojshme që, fillimisht, të qartësohet se çfarë nuk nënkupton termi
“punësim i fëmijëve”. Pjesëmarrja e fëmijëve ose edhe e adoleshentëve në punë, e
cila nuk ndikon zhvillimin e tyre shëndetësor ose personal ose nuk ndërhyn në
shkollimin e tyre, përgjithësisht pranohet si diçka pozitive. Kjo përfshin aktivitete të
tilla, si: ndihma që jepet karshi prindërve në shtëpi dhe familje, ndihma në një biznes
familjar ose edhe fitimi i të ardhurave jashtë orëve të mësimit dhe gjatë pushimeve
shkollore. Kjo ndikon në zhvillimin e fëmijëve dhe mirëqenien e familjeve të tyre; u
jep atyre aftësi, pikëpamje dhe përvoja dhe i ndihmon të përgatiten për të qenë
anëtarë të dobishëm dhe produktivë në shoqëri gjatë jetës së tyre.
37
Një ndër përcaktimet më të fundit që reflekton ndikimin e teorive mbi menaxhimin është ajo e Chis
de Neubourg, që e ripërcakton politikën sociale si ndërhyrje publike për të ndihmuar individët dhe
familjet të përballojnë rreziqet në jetë. Ky këndvështrim ka si pikënisje konceptin e nevojave bazë dhe i
përcakton rreziqet e jetës (papunësinë, paaftësinë etj.) si kërcënim për përmbushjen e këtyre nevojave.
Faqe 13.
Merita Vaso Xhumari “Procesi dhe institucionet e politikës sociale”, ISBN 99927-0-241-9, Tiranë,
SHBLU, 2003
57
Këto aktivitete në asnjë mënyrë nuk mund të barazohen me punësimin e
fëmijëve. Punësimi i fëmijëve i referohet punës, e cila:
është mendërisht, fizikisht, shoqërisht dhe moralisht e rrezikshme dhe e
dëmshme për fëmijët;
ndërhyn në shkollimin e tyre:
duke u mohuar atyre mundësinë për të ndjekur shkollën;
duke i detyruar të largohen nga shkolla para kohe;
duke kërkuar që ata të kombinojnë vajtjen në shkollë me një punë të rëndë dhe
me orë të gjata.
Në rastet ekstreme, ajo përfshin fëmijë të cilët bëhen “skllevër”, ndahen nga
familjet e tyre, ekspozohen ndaj lëndëve kimike serioze dhe braktisen rrugëve për t`u
kujdesur për veten e tyre; të gjitha këto ndodhin në një moshë të hershme.
Punësimi i fëmijëve është puna që u mohon fëmijëve fëmijërinë e tyre,
potencialin dhe dinjitetin e tyre dhe e cila është e dëmshme për zhvillimin fizik dhe
mendor. Nëse një punë mund të përfshihet në punësimin e fëmijëve, kjo varet nga
mosha e fëmijëve, lloji i punës së kryer, kushtet në të cilat kryhet puna dhe objektivat
që ndiqen nga secili vend.
Shkaqet e punësimit të fëmijëve
“Shkaqet e punësimit të fëmijëve kryesisht i kanë rrënjët në varfërinë që
krijohet nga pabarazia sociale dhe ekonomike, si dhe në pamjaftueshmërinë e
ndërtesave arsimore”.
Përgjigjja e saktë varion nga vendi në vend, por është e rëndësishme që secili
vend të ketë një pasqyrë të saktë të shkaqeve të punësimit të fëmijëve dhe kushteve në
të cilat kryhet ai. Një zgjidhje e përshtatshme dhe efektive gjendet në identifikimin e
diagnozës së saktë. Çdo diagnozë duhet të fillojë duke pranuar kompleksivitetin e
problemit.
Për shembull, ekziston një pikëpamje, sipas së cilës nuk mund të bëhet shumë për
të luftuar punësimin e fëmijëve; ai vjen si rezultat i shfaqjes së varfërisë dhe mund të
eliminohet vetëm kur eliminohet varfëria. Sipas pikëpamjes tjetër, punësimi i fëmijëve
ekziston vetëm ngaqë persona të paskrupullt shfrytëzojnë fëmijët në mënyrë që të
58
realizojnë fitime të shpejta dhe të kenë një avantazh mbi konkurruesit e tyre. Në këtë
rast, çfarë duhet të bëhet është fuqizimi i ligjit dhe rifutja e fëmijëve nëpër shkolla.
Arsyeja se pse ka kaq shumë fëmijë në punë është një ndërthurje e kërkesës dhe
e ofertës, të cilat duhet të kuptohen dhe analizohen në mënyrë që të ndërmerren masat
e duhura përmirësuese.
Varfëria është padyshim shkaku kryesor që i detyron fëmijët të punojnë. Të
ardhurat nga puna e fëmijës janë vendimtare për mbijetesën e fëmijës ose të të
gjithë familjes së tij.
Perceptimet e përgjithshme dhe zakonet e traditat vendore luajnë rol të
rëndësishëm, sikurse :
pikëpamja që puna të bën mirë për ndërtimin e karakterit dhe zhvillimin e
aftësive të fëmijëve;
tradita që fëmijët duhet të ndjekin gjurmët e prindërve të tyre në një artizanat
dhe mësimi ose praktikimi i këtij artizanati në moshë të hershme;
fëmijët nga familjet e mëdha duhet të futen në punë, pasi të ardhurat e prindërve
janë të pamjaftueshme për të mbështetur një familje të madhe.
Cilësia e arsimit është ndër faktorët më të rëndësishëm.
Vetë familjet janë faktorë madhorë. Një numër i madh fëmijësh janë punonjës
të papaguar në bizneset familjare (ferma, punishte etj.), të cilat varen nga puna e
familjes për të mbijetuar. Edhe në bizneset familjare, fëmijët mund të ekspozohen
përballë rreziqeve serioze ndaj sigurisë dhe shëndetit të tyre.
Punësimi i fëmijëve si një problem i të drejtave të njeriut
Të gjitha qeniet njerëzore, fëmijët dhe të rriturit, gëzojnë disa të drejta në sajë të
të të qenit njerëz dhe pranohet se fëmijët kanë të drejtat e tyre. Opinioni publik
mbarëbotëror është tmerruar nga pjesëtimet e mëdha të dhurimit të këtyre të drejtave
nëpërmjet formave të papranueshme dhe çnjerëzore të punësimit të fëmijëve. Ndalimi
i këtyre praktikave nuk mund të presë.
Punësimi i fëmijëve si një problem i shpëtimit të jetëve
Efektet e punëve të dëmshme mbi fëmijët mund të jenë edhe më akute sesa janë
te të rriturit për shkak të ndryshimeve psikologjike dhe anatomike dhe në disa raste
59
fëmijët detyrohen të përballen me situata shumë të dëmshme, karshi të cilave të rriturit
nuk ekspozohen. Ekspozimi i fëmijëve ndaj këtyre punëve mund të jetë kërcënues për
jetën dhe mund të shkaktojë dëmtime të pariparueshme fizike dhe psikologjike.
Punësimi i fëmijëve si problem i luftimit të disa formave të krimit të organizuar
Këto përfshijnë trafikimin dhe prostitucionin e fëmijëve, duke i shfrytëzuar për
qëllime pornografike dhe seksuale; duke i ekspozuar ndaj rreziqeve të SIDA-s dhe
sëmundjeve të tjera; duke i përdorur për trafikimin e drogës dhe aktivitete kriminale.
Punësimi i fëmijëve si problem për t’i mbrojtur fëmijët nga tmerret e luftës
Përdorimi i detyruar i fëmijëve në konfliktet ushtarake i vë ata përballë
rreziqeve ekstreme fizike, por edhe përballë traumave të thella psikologjike të cilat do
të njollosin jetët e tyre.
Punësimi i fëmijëve si problem i ndërtimit të së ardhmes së kombit
Është e rëndësishme që fëmijëve t`u sigurohet një fëmijëri sa më e mirë që t’i
përgatisë ata për punë. Punësimi i fëmijëve në kushte që janë të dëmshme për
dinjitetin, moralin, shëndetin dhe arsimin dobëson qëndrueshmërinë ekonomike dhe
kohezionin e shoqërisë dhe përbën të ardhmen e zhvillimit afatgjatë të shoqërisë. Puna
e fëmijëve duhet parë jo vetëm si pasojë, por edhe si shkak i varfërisë dhe mungesës së
zhvillimit. Fëmijët të cilët u nënshtrohen formave ekstreme të shfrytëzimit, priren të
jenë analfabetë, që nuk kanë asnjë të ardhme për t`u larguar nga kurthi i varfërisë.
Punësimi i fëmijëve si problem/shqetësim ndërkombëtar
Nuk mund të thuhet se mënyra me të cilën trajtohen fëmijët është vetëm çështje
e brendshme. Afrimi i njerëzve nëpërmjet mjeteve moderne të komunikimit ka sjellë
problemin e punësimit të fëmijëve përballë vëmendjes së njerëzve dhe ka rritur
presionin ndërkombëtar për t`u dhënë fund formave të shfrytëzimit të fëmijëve.
Aktet ndërkombëtare mbi punësimin e fëmijëve
“Fëmijët dhe të rinjtë duhet të mbrohen nga shfrytëzimi ekonomik dhe social.
Punësimi i tyre në dëm të moralit ose shëndetit të tyre; që rrezikon jetën ose pengon
zhvillimin e tyre normal, duhet të dënohet me ligj. Shtetet gjithashtu duhet të
60
përcaktojnë kufirin e moshës, poshtë të cilit punësimi i paguar i fëmijëve duhet të
ndalohet ose dënohet me ligj”38
.
Në të drejtën ndërkombëtare të punës ekziston një numër instrumentesh
ndërkombëtare, që trajtojnë problemin e punësimit të fëmijëve. Në këtë drejtim,
Organizata Ndërkombëtare e Punës (ONP) ka miratuar disa konventa dhe rekomandime.
Në sesionin e parë në vitin 1999, ONP miratoi traktatin e saj të parë mbi punën e
fëmijëve – Konventa e Moshës Minimale në Industri (Nr. 5), e cila ndalon punën e
fëmijëve nën moshën 14 vjeç në ndërmarrjet industriale. Gjatë 50 viteve të mëpasshme u
miratuan edhe nëntë konventa të tjera, të cilat vendosin standarde për minimumin e
moshës në sektorë të ndryshëm : industri, bujqësi, peshkim, nëntokë etj.
Miratimi i këtyre standardeve tregon një rritje të përkushtimit ndërkombëtar në
shfuqizimin e punës së fëmijëve dhe bën dallimin mes punës së fëmijëve dhe formave
më të pranueshme të saj.
Në vitin 1973 u miratua një konventë e plotë mbi moshën minimale - Konventa e
Moshës Minimale, 1973 (Nr. 138). Kjo konventë aplikohet për të gjithë sektorët dhe
të gjithë fëmijët që punojnë, pavarësisht nëse punojnë kundrejt pagës ose për llogari të
tyre. Këtu është përkufizimi ndërkombëtar më i plotë i moshës minimale për t`u
pranuar në punësim. E reja e kësaj konvente është fakti se paraqet një mënyrë
progresive dhe fleksibël të trajtimit të problemit, veçanërisht për vendet në zhvillim.
Sipas konventës, shtetet që e ratifikojnë atë kanë detyrimin për të përcaktuar një moshë
minimale, poshtë së cilës asnjë fëmijë nuk duhet të punojë. Mosha minimale e vendosur
nga Shqipëria është 16 vjeç.
Kombet e Bashkuara kanë miratuar një numër konventash dhe paketash, të cilat
plotësojnë standardet e punës së fëmijëve. Instrumenti më i plotë në këtë drejtim është
Konventa mbi të Drejtat e Fëmijëve, e miratuar në nëntor të vitit 1989. Konventa
përcakton një gamë të gjerë të të drejtave të fëmijëve dhe shumë prej klauzolave të saj
themelore janë të lidhura ngushtë me standardet e punës së fëmijëve të përcaktuara
nga ONP-ja. Neni 32 i Konventës njeh të drejtën e fëmijës për t`u mbrojtur nga
shfrytëzimi ekonomik dhe çdo punë, e cila:
është e rrezikshme;
38
Neni 10.3 i Paktit Ndërkombëtar mbi të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore
61
ndërhyn në arsimimin e fëmijës;
është e dëmshme për zhvillimin fizik, mendor, shpirtëror, moral, social e
shëndetësor të fëmijës.
Neni 32 kërkon që të merren masa legjislative, administrative, sociale dhe arsimore, për
të siguruar zbatimin e konventës. Ndër nenet e tjera të rëndësishme përmenden:
neni 33, që kërkon marrjen e masave për të parandaluar përdorimin e fëmijëve
në prodhimin e paligjshëm dhe trafikimin e drogave;
neni 34, që kërkon mbrojtjen kundrejt shfrytëzimit seksual;
neni 35, parandalimi i rrëmbimit, shitjes dhe trafikimit të fëmijëve për ndonjë
qëllim;
neni 38, që konfirmon të drejtën e fëmijëve për ndonjë qëllim;
neni 39, që paraqet masa për të zhvilluar përmirësimin fizik dhe psikologjik dhe
integrimin social të viktimave fëmijë.
Në vitin 1999, ONP miratoi Konventën mbi Format më të Këqija të Punës së
Fëmijëve (Nr. 182), e shoqëruar me rekomandimin përkatës (Nr. 190)
62
Konventa Nr. 182
Përcakton format më të këqija
të punës së fëmijëve, si përfshirja
e fëmijëve nën moshën 18 vjeç në:
të gjitha format e skllavërisë dhe
praktikave të ngjashme me të;
prostituimin e fëmijëve dhe
pornografisë;
aktivitetet e jashtëligjshme;
punët e rrezikshme.
Parashikon që puna e rrezikshme do të
përcaktohet nga autoriteti kombëtar
kompetent, pas konsultimeve me
organizatat e punëdhënësve dhe të
punëmarrësve.
U kërkon shteteve ratifikuese:
të marrin masa të menjëhershme dhe
efektive për të siguruar ndalimin dhe
eliminimin e formave më të këqija të
punës së fëmijëve si çështje urgjente;
të hartojnë dhe zbatojnë programe
veprimi për të eliminuar format më
të këqija të punës së fëmijëve në
konsultim me punëdhënësit dhe
punëmarrësit dhe grupet e tjera;
të marrin masa për të fuqizuar
dispozitat e Konventës, duke
përfshirë masa penale ose sanksione
të tjera;
të sigurojnë mundësinë për arsimimin
bazë;
të marrin masa për të parandaluar
përfshirjen e fëmijëve dhe largimin
e tyre nga format më të këqija të
punës së fëmijëve.
Pikat kryesore të Konventës (Nr. 182) dhe rekomandimit (Nr. 190)
Rekomandimi Nr. 190
Rekomandon se çdo përcaktim i punëve të
rrezikshme do të përfshijë:
punën që i ekspozon fëmijët ndaj abuzimit
fizik, psikologjik ose seksual;
punën nën tokë, nën ujë, në lartësi të
rrezikshme ose në vende të mbyllura;
punën me makineri të rrezikshme, mjete dhe
pajisje, si dhe mbajtjen e peshave të rënda;
ekspozimin ndaj substancave dhe
proceseve të rrezikshme, ose
temperaturave, niveleve të zhurmës dhe të
dridhjeve që dëmtojnë shëndetin;
punën me orë të gjata, punën e natës dhe
kufizimin e paarsyeshëm në ndërtesat e
punëdhënësit.
Bën propozime që:
Programet kombëtare të veprimit duhet të
synojnë:
a. të parandalojnë përfshirjen e fëmijëve
dhe të sigurojnë largimin e tyre nga format
më të këqija të punës së fëmijëve;
b. të mbrojnë fëmijët nga raprezaljet dhe të
sigurojnë rehabilitimin dhe integrimin
shoqëror të tyre;
c. të identifikojnë komunitete ku fëmijët
janë në rrezik të veçantë;
d. të sensibilizojnë opinionin publik.
Të gjitha format e skllavërisë dhe
prostitucionit të fëmijëve duhet të cilësohen
si vepra penale.
Vendet duhet të bashkëpunojnë mes tyre në
shkëmbimin e informacioneve mbi veprat
penale dhe në zbulimin dhe ndjekjen penale
të autorëve të këtyre veprave.
Punët e reja të krijuara dhe programet e
trajnimit duhet t’u vihen në dispozicion
prindërve ose fëmijëve të prekur.
63
Deklarata e ONP-së mbi parimet dhe të drejtat themelore në punë, e miratuar në
vitin 1998, e vë theksin mbi rëndësinë e respektimit të vlerave më themelore të ONP-
së, duke përfshirë shfuqizimin e punës së fëmijëve. Ajo pohon se të gjithë anëtarët e
ONP-së, edhe nëse nuk kanë ratifikuar konventat në fjalë, kanë detyrim, duke qenë
anëtarë të organizatës, të respektojnë, promovojnë dhe kuptojnë parimet në lidhje me
katër të drejtat themelore:
a) e drejta për t`u organizuar dhe e drejta për marrëveshje kolektive;
b) eliminimi i të gjitha formave të punës së detyruar;
c) shfuqizimi efektiv i punës së fëmijëve;
d) eliminimi i diskriminimit për sa i përket punësimit.
Si rrjedhojë, të gjitha shtetet anëtare të ONP-së, edhe ato që nuk kanë
ratifikuar konventat themelore të punës së fëmijëve, (Konventat Nr. 138 dhe
Nr. 182) janë të detyruara të bëjnë përpjekjet e tyre më të mira për të luftuar
punën e fëmijëve dhe veçanërisht format më të këqija të saj.
Traktatet e Kombeve të Bashkuara ngarkojnë secilin shtet që i ka ratifikuar ato
të paraqesin raporte mbi masat që kanë marrë për të qenë në përputhje me kërkesat e
instrumenteve ndërkombëtare.
Programet për eliminimin e formave më të këqija të punës së fëmijëve
“Puna e fëmijëve kërkon një përgjigje nga një aleancë e gjerë organizatash
kombëtare dhe ndërkombëtare, publike dhe private”.
Ratifikimi i konventave ndërkombëtare paraqet një nxitës për veprim kombëtar.
Në asnjë mënyrë, ai nuk shërben si zëvendësues i veprimeve kombëtare. Konventa
Nr. 182 kërkon që vendet ratifikuese të hartojnë dhe zbatojnë programe veprimi për
eliminimin e formave të këqija të punës së fëmijëve, si dhe monitorimin e zbatimit të
këtyre programeve.
Nuk mund të ekzistojnë skema universale veprimi ndaj punës së fëmijëve, por
pavarësisht nga ndryshimet që ekzistojnë, të gjitha programet kombëtare duhet të
kenë tre objektiva kryesore:
parandalimi i përfshirjes së fëmijëve në format më të këqija të punës së fëmijëve;
largimi i fëmijëve nga format më të këqija të punës së fëmijëve;
rehabilitimi dhe integrimi social i këtyre fëmijëve.
64
Për arritjet e këtyre objektivave duhet të punohet në pesë fronte;
sensibilizimi i opinionit publik;
legjislacioni;
fuqizimi;
arsimi;
mbështetja për fëmijët dhe familjet e tyre.
Lufta kundër punës së fëmijëve është, së pari, një çështje e sjelljeve të
ndryshuara. Shoqëria, duke filluar nga vetë fëmijët dhe prindërit e tyre, si dhe
politikanët, partitë politike, autoritetet lokale, punëdhënësit, sindikatat, mësuesit, duhet
të binden se punësimi i fëmijëve është një problem. E gjithë kjo shihet shpesh si mjet
të ardhurash për familjet e varfra ose si mjet për mësimin e një zanati. Njerëzit duhet të
binden se ekzistojnë alternativa potenciale përkundrejt punësimit të fëmijëve.
Eliminimi i formave më të këqija të punës nuk mund të arrihet vetëm me anë të
legjislacionit, por sigurisht nuk arrihet pa të. Bazat e domosdoshme për çdo program
legjislativ duhet të përfshijnë:
përkufizimin e qartë të moshës minimale të punës poshtë së cilës fëmijët nuk
duhet të përfshihen në lloje të veçanta të punëve;
përkufizime të qarta të rreziqeve ndaj të cilave nuk duhet të ekspozohen fëmijë
nën moshën 18 vjeç;
ligje që ndalojnë format e papranueshme, si puna e detyruar, shitja dhe trafikimi
i fëmijëve dhe përdorimi e blerja e fëmijëve për prostitucion dhe pornografi.
Legjislacioni aktual shqiptar për çështjet e punësimit dhe të arsimimit të fëmijëve
krijon vështirësi zbatimi në praktikë dhe për rrjedhojë ka nevojë për plotësime e
përmirësime dhe nevojitet të përshtatet me standardet ndërkombëtare. Megjithëse
legjislacioni shqiptar përcakton rregulla dhe sanksione (gjoba për prindin dhe
punëdhënësin) për punësimin e fëmijëve, si dhe përcakton zbatimin e detyrimit
shkollor për arsimin 9-vjeçar, praktika dëshmon se sanksionet nuk janë të vlefshme,
sidomos për familjet e varfra; nuk e frenojnë punësimin e fëmijëve dhe braktisjen e
shkollës dhe nuk çojnë në një rritje të ndërgjegjësimit të familjes, shkollës dhe
komunitetit për këto probleme. Në kushte të tilla është e domosdoshme që të
65
kombinohet zbatimi i ligjit me politikat sociale. Gjithashtu janë të domosdoshme
veçanërisht përmirësimet ligjore për të mbrojtur fëmijët nga shfrytëzimi ekonomik.
Pra, çështja e moszbatimit të ligjeve (të përmendura më sipër) është e lidhur me
mangësitë e vetë ligjeve, aq edhe me mospërputhjet mes legjislacionit dhe qëndrimit
social. Në këtë kontest, familja, për të dalë nga varfëria imediate, përdor të gjitha
mjetet dhe burimet e saj, të ligjshme ose jo, një prej të cilave është punësimi i
fëmijëve.
Një problem veçanërisht kompleks vjen nga fakti se në shumë vende, legjislacioni
përkatës përjashton sektorë dhe profesione të tëra. Këto përfshijnë bujqësinë, shërbimet
shtëpiake dhe një sërë punishtesh në sektorin informal, në të cilat punon një numër i
madh fëmijësh. Edhe kur sektorë të tillë trajtohen në legjislacion, forcimi i legjislacionit
është jashtëzakonisht i vështirë.
Inspektorët e punës shpeshherë kanë mungesa në personelin e tyre, saqë
mundësitë për të zbuluar raste të tilla janë të pakta, për të mos folur në lidhje me
masat e përmirësimit. Ndodh që inspektorët e punës të vihen përballë rezistencës së
grupeve të interesave ekonomike, si dhe nga vetë fëmijët dhe prindërit e tyre.
Format e tjera të punësimit të fëmijëve, si trafikimi, prostitucioni, droga dhe vepra
të tjera kriminale, kërkojnë më shumë ndërhyrjen e policisë sesa atë të inspektoratit të
punës.
Fuqizimi i legjislacionit duhet të jetë një nga çështjet kryesore ku duhet të
veprohet për të eliminuar format më të këqija të punës së fëmijëve.
Krijimi i një njësie zbatuese për punën e fëmijëve në administratën qendrore ka
qenë shumë e dobishme në hartimin e një programi veprimi të koordinuar mirë për të
monitoruar zbatimin e tij dhe për të siguruar përfshirjen e drejtorive të ndryshme nga
qeveria.
Alternativa më e qartë ndaj punësimit të fëmijëve është shkollimi. Ligjet dhe
rregullat, që do të përcaktonin ndjekjen e detyruar të shkollë deri në minimumin e
moshës në të cilën ata lejohen të punojnë, nëse zbatohen rigorozisht, do të ishin një
faktor kontribuues kundër formave format më të këqija të punës së fëmijëve. Ndjekja
e rregullt e shkollës do ta bënte punësimin e fëmijëve pothuajse të pamundur.
Megjithatë, shumë shpesh sistemi shkollor ka qenë më shumë pjesë e problemit
sesa e zgjidhjes. Mungesa e ndërtesave shkollore në shumë komunitete, mungesa e
66
mësuesve dhe niveli i ulët arsimor, kanë qenë disa faktorë që kanë detyruar fëmijët t`i
drejtohen punës. Një rishikim ndaj arsimit të detyruar për të gjithë fëmijët, një investim
masiv në trajnimin e mësuesve dhe një program mësimor që u përshtatet nevojave
vendore, e bëjnë sistemin shkollor tërheqës për të gjithë.
Mbështetje për fëmijët dhe familjet e tyre
Përmirësimi i sistemit shkollor nuk është i mjaftueshëm. Duhet shumë kohë që të
të merren rezultate të kënaqshme. Edhe në vende shumë të zhvilluara ekzistojnë grupe
të varfra të popullatës, të cilat nuk përfitojnë nga ky progres. Një mësim i
rëndësishëm nga përvoja tregon se largimi i fëmijëve nga puna dhe vendosja e tyre në
shkollë rrallëherë është i suksesshëm për dy arsye:
Fëmijët të cilët u janë nënshtruar formave më të këqija të punësimit duhet të
rehabilitohen përpara se të shkojnë në shkollë. Atyre u duhet siguruar: kujdes
shëndetësor, trajnim, këshillim, si dhe një mjedis i sigurt dhe ndonjëherë edhe
ndihmë ligjore, si dhe mbrojtje nga policia.
Abuzimet më të këqija me punën e fëmijëve ndodhin mes shtresave më të varfra
dhe më të dobëta të shoqërisë. Fëmijët e këtij grupi do të dërgohen për të punuar
për sa kohë familjet e tyre varen nga këto të ardhura në mënyrë që të mbijetojnë.
Në raste të tilla, kthimi drejt arsimit të fëmijëve duhet të shoqërohet nga faktorë të
tjerë nxitës, duke përfshirë subvencione të ndryshme, si dhe dhënia e një shume
të hollash, ushqime falas, libra, kujdes shëndetësor ose edhe rroba për fëmijët, si
dhe programe trajnimi dhe rigjenerimi të të ardhurave për prindërit e tyre.
Programe të tilla duhet të adresojnë nevojën për të ardhura për të rriturit dhe për
arsimimin e fëmijëve, në mënyrë që të shmangin punësimin e fëmijëve.
Qeveria:
duhet të tregojë lidership moral dhe politik, duke informuar dhe edukuar
shoqërinë rreth rreziqeve dhe pasojave të vazhdimit të pranimit të shfrytëzimit
të fëmijëve në kushte çnjerëzore e poshtëruese pune;
duhet të sigurojë kuadrin e politikave dhe atë administrativ për një program të
plotë ndërkombëtar veprimi;
duhet të shfaqë vendosmërinë e saj për të çrrënjosur format e papranueshme të
punësimit të fëmijëve.
67
Ndonëse puna e fëmijëve po merr përmasat e një dukurie problematike, në Shqipëri
nuk ekziston një politikë e posaçme kombëtare për fëmijët që punojnë.
Në kushtet kur puna e fëmijëve po merr përmasa të gjera dhe po shoqërohet me një sërë
problemesh, nevojitet që udhëheqësit politikë kombëtarë dhe vendorë të hartojnë
politika të posaçme për fëmijët që punojnë dhe të krijojnë kushtet për zbatimin e tyre.
Punëdhënësit
Kontributi i parë që pritet të japin punëdhënësit është ndalimi i punësimit të
fëmijëve, veçanërisht në kushte shfrytëzuese dhe të rrezikshme. Organizatat e
punëdhënësve kanë një rol të madh për të luajtur në fitimin e mbështetjes dhe
pjesëmarrjen e bizneseve të mëdha dhe të vogla në programet kombëtare kundër
formave më të këqija të punës së fëmijëve. Ato duhet të konsultohen në hartimin e
programeve kombëtare.
Mësuesit
Mësuesit kanë një rol të rëndësishëm në luftën kundër punësimit të fëmijëve në
format më të këqija. Ata:
duhet të zhvillojnë te fëmija dëshirën për të mësuar dhe për t`u zhvilluar;
mund t’i ndihmojnë fëmijët të dinë të drejtat e tyre dhe t`i motivojnë ata të
qëndrojnë në shkollë;
shërbejnë si partnerë për autoritetet vendore në identifikimin e çështjes së
punësimit të fëmijëve;
duhet të kontribuojnë në zhvillimin me cilësi të orëve të mësimit, që t`u
përshtaten nevojave dhe situatës së fëmijëve, prindërve dhe komunitetit ku ata
jetojnë. Mësuesit po ashtu mund të ndërgjegjësojnë popullatën mbi rëndësinë e
arsimit dhe trajnimit si alternativa të punësimit të fëmijëve.
Organizatat joqeveritare (OJQ), Organizata jofitimprurëse (OJF)
OJQ-të në shumë vende luajnë një rol themelor kundër punësimit të fëmijëve.
Ato luajnë rol në zbulimin dhe publikimin e rasteve konkrete të punësimit të
fëmijëve.
68
Duke bashkëvepruar ngushtë me komunitetin, ato mund të ndikojnë në familje
dhe të përcaktojnë si dhe ku punojnë fëmijët.
Më e rëndësishmja, OJQ-të hartojnë programe efektive, krijuese dhe me kosto
të ulët në favor të fëmijëve që punojnë.
Në Shqipëri vepron një numër i konsiderueshëm OJQ/OJF-sh, për të cilat
rekomandohet:
bashkërendimi dhe koordinimi me të gjitha grupet e interesuara të programeve
për të ndihmuar në eliminimin e punës së fëmijëve, duke u bazuar në parimin e
karakterit komplementar për të shmangur programet dhe aktivitetet e dubluara;
ndërmarrja e programeve për të ndihmuar fëmijët që punojnë;
përdorimi i burimeve financiare për ngritjen e shkollave të reja, rikonstruktimin
e tyre ekzistues dhe ngritjen e qendrave për fëmijët e rrugës;
mbështetja e programeve për zbutjen e varfërisë;
pjesëmarrja në monitorimin dhe vlerësimin e programeve për eliminimin e
punës së fëmijëve.
Prindërit dhe fëmijët
Prindërit akuzohen se janë të papërgjegjshëm kur detyrojnë fëmijët e tyre të
punojnë dhe të largohen nga shkolla. Një mënyrë më e mirë dhe efektive do të ishte:
diskutimi i problemit me ta;
bindja rreth rreziqeve që lidhen me futjen para kohe në punë të fëmijëve të tyre;
bindja e tyre për t’i hequr fëmijët nga puna dhe për avantazhet që do t’u vinin
nga kthimi i fëmijëve në shkollë.
Fëmijët duhet të kuptojnë të drejtat e tyre dhe të motivohen të kërkojnë të
drejtën e arsimit dhe të një fëmijërie pa u shfrytëzuar.
Punësimi i personave me aftësi të kufizuara, duke bërë që nëpërmjet punës së
tyre të integrohen në gjirin e shoqërisë, është detyrë e çdo shteti dhe veprim dinjitoz
për çdo biznesmen.
69
Njerëz me aftësi të kufizuara ka në çdo anë të botës dhe në të gjitha shoqëritë. Në
shumicën e vendeve, të paktën një në dhjetë persona është me aftësi të kufizuara39
për
shkak të një dëmtimi fizik, mendor apo sensor.
Të paktën 25 për qind e çdo popullsie preket në një farë mënyrë nga prania e
aftësisë së kufizuar. Qindra mijëra persona me aftësi të kufizuar e ndiejnë se të kesh
një punë është një pasaportë qytetarie. Kjo është një nga aspiratat e tyre kryesore.
Punësimi i këtyre personave është treguesi më i qartë se kontributi i tyre është i
vlefshëm. Punësimi vlerësohet si element bazë i jetës personale, i të qenit i pavarur.
Jo vetëm në Shqipëri, por kudo në botë personat me aftësi të kufizuara kanë
standardet më të ulëta të jetesës, duke qenë shpeshherë të izoluar dhe të veçuar.
Personat me aftësi të kufizuara e përjetojnë diskriminimin në të gjitha fushat e
jetës, duke përfshirë transportin, strehimin etj. Ata i përkasin shtresës më të varfër, më
pak të arsimuar, mbushin dy-tri herë më shumë listat e gjata të papunësisë dhe jetojnë
nën nivelin zyrtar të varfërisë.
Punësimi i kësaj kategorie personash është kurorëzimi me sukses i përfshirjes së
tyre në shoqëri. Punësimi u krijon këtyre personave mundësi të reja që të ecin përpara.
Ai rrit tek ata ndjenjën e vetëbesimit dhe i bën të kuptojnë se janë një pjesë e barabartë e
shoqërisë në të cilën jetojnë. Përfshirja e këtyre personave nëpërmjet punësimit do të
çonte në një stad të ri të zhvillimit të marrëdhënieve në shoqëri40
.
Në mënyrë që një gjë e tillë të arrihet kërkohet marrja e disa hapave
shumëdimensionale, ndër të cilat më kryesoret përfshijnë:
hartimin e një strategjie të përgjithshme kombëtare për këtë kategori personash;
hartimin dhe miratimin e një ligji të posaçëm gjithëpërfshirës, i cili do të
mbulojë vetëm problemet e personave me aftësi të kufizuara;
fuqizimin dhe zbatimin e mjeteve të tjera ligjore, të cilat janë në fuqi, por që
nuk kanë arritur të kenë efekte zbatuese të plota;
ndërgjegjësimin e mbarë shoqërisë se edhe këta persona janë njësoj të barabartë
si të gjithë anëtarët e tjerë dhe se punësimi është një e drejtë e tyre;
39
Termat kanë ndryshuar ndër vite, p.sh.: “handikapat” , “persona me aftësi të kufizuara”, “persona
me aftësi ndryshe” 40
Në qendër të çdo politike sociale është mbrojtja dhe zhvillimi i të drejtave sociale të individit,
prandaj të gjithë kanë interes të njohin procesin dhe institucionet e saj.
Merita Vaso Xhumari, “Procesi dhe institucionet e politikës sociale”, ISBN 99927-0-241-9, Tiranë,
SHBLU, 2003
70
përmirësimin e sistemit shkollor, në mënyrë që persona të tillë të përfshihen në
gjirin e shoqërisë që në bankat e shkollës, gjë që do të ndikojë pozitivisht në të
ardhmen e tyre.
Punësimi i personave me aftësi të kufizuara është pikësëpari një problem i të
drejtave të njeriut. Çdo njeri ka të drejtë të punësohet në një punë që i përshtatet atij.
Kjo e drejtë sanksionohet edhe në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë.
Punësimi i personave me aftësi të kufizuara çon drejt integrimit të shpejtë të
këtyre personave. Vetëm nëpërmjet punësimit këta persona mund të jenë pjesë e plotë
e shoqërisë, duke qenë edhe përgjegjës për veprimet e tyre.
Personat me aftësi të kufizuara arrijnë të kenë pavarësinë e tyre të plotë nëpërmjet
punësimit. Punësimi i tyre tregon edhe zhvillimin e një shoqërie të caktuar dhe evoluimin
e demokracisë në tërësi. Punësimi i tyre mund të shihet si një mënyrë shpëtimi për ta
kundrejt daljes nga monotonia e jetës së tyre drejt marrjes së përgjegjësive.
Në Shqipëri ka një numër të konsiderueshëm dispozitash ligjore, që trajtojnë
subjektet me aftësi të kufizuara. Në brendësi të këtij legjislacioni vihen re disa probleme:
Legjislacioni ekzistues nuk mbulon të gjitha kategoritë e personave me aftësi të
kufizuara. Megjithëse ekzistojnë disa ligje, të cilat mbulojnë statusin e
invalidëve paraplegjikë, statusin e të verbrit, ka edhe kategori të tjera personash
me aftësi të kufizuara, statusi i të cilëve akoma nuk është parashikuar dhe
veshur në formë ligjore. Në këtë kategori futen personat me kufizime mendore.
Janë krijuar diferencime të ndjeshme midis kategorive të ndryshme të personave
me aftësi të kufizuara. Sikurse u theksua më lart, disa kategori të këtyre personave
kanë fituar një status të veçantë që u njihet me ligj, ndërkohë që të tjerët nuk e
gëzojnë këtë privilegj.
Një problem është fakti që jo të gjitha të drejtat e personave me aftësi të
kufizuara gjejnë zbatim.
Shpesh, normat e vendosura në aktet nënligjore nuk janë të shoqëruara me fondet
e nevojshme për zbatimin e tyre. Kështu, në ligjin për “Statusin e invalidit” është
përcaktuar se invalidët udhëtojnë falas me mjete publike e private në linjat brenda
qytetit dhe paguajnë vetëm 50 për qind të biletës për udhëtime ndërurbane dhe për
71
shfaqjet artistike. Që nga koha e miratimit të këtij ligji dhe deri sot, shteti asnjëherë nuk
ka akorduar asnjë fond për mbulimin e këtij shpenzimi. Në kushtet e ekonomisë së lirë,
si subjektet publike, aq më tepër ato private, nuk pranojnë ta bëjnë një shpenzim të tillë
në kurriz të fitimit të tyre, qoftë edhe për personat me aftësi të kufizuara.
Si çdo kushtetutë, edhe në kushtetutën tonë është parashikuar e drejta për
punësim, ndërmjet atyre të drejtave që i përkasin çdo shtetasi. Pra, personat me aftësi
të kufizuara, duke qenë me të njëjtat të drejta dhe detyra si çdo qytetar tjetër, duhet të
punësohen duke iu krijuar kushte për punësim.
Detyra numër një për arritjen e misionit të pjesëmarrjes së kësaj kategorie
njerëzish në jetën e përditshme i takon në radhë të parë shtetit, i cili me ligjet dhe
normat që nxjerr përcakton dhe zgjidh problemet që ndeshen në këtë fushë.
Në të vërtetë, problemi i punësimit të personave me aftësi të kufizuara gjen
pasqyrim në legjislacionin tonë. Në Ligjin Nr. 7995, datë 29.04.1995, "Për nxitjen e
punësimit“, në nenet 4, 14, 15, 16 përcaktohen pikat e riaftësimit profesional të personave
me aftësi të kufizuara, detyrimet e punëdhënësve për të punësuar persona me aftësi të
kufizuara, si dhe stimuj për inkurajimin e punësimit të personave me aftësi të kufizuara.
Po t'i referohemi këtij ligji, neni 15, pika 1 parashikon se "çdo person që
punëson më tepër se 24 punonjës është i detyruar të punësojë 1 person me aftësi të
kufizuara për çdo 25 punonjës të personelit të tij” dhe pika 3 e tij përcakton se
“Inspektorati Shtetëror i Punës kontrollon zbatimin e këtij neni”. Kështu, problemi i
punësimit do të ishte zgjidhur në një farë mënyre. Konkretisht, te ne, vetëm një masë
shumë e vogël të punësuarish janë nga radhët e personave me aftësi të kufizuara, pasi
subjektet private pranojnë të paguajnë gjobën e parashikuar në ligj dhe nuk marrin në
punë persona me aftësi të kufizuara.
Eksperienca e deritanishme ka treguar se në kohë papunësie dhe problemesh
ekonomike, personat me aftësi të kufizuara janë zakonisht të parët që hiqen nga puna
dhe të fundit që merren në punë.
Akti më i rëndësishëm ndërkombëtar është "Rregullat Standarde mbi Barazinë e
Mundësive për Personat me Aftësi të Kufizuara", që u miratua nga Asambleja e
Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara më 20 dhjetor 1993 (Rezoluta 48 96).
Miratimi i Rregullave Standarde shënon faktin se shumë njerëz po fillojnë të
kuptojnë se:
72
- Aftësia e kufizuar është një çështje e të drejtave të njeriut.
- Abuzime të të drejtave të personave me aftësi të kufizuara ndodhin në të gjitha
vendet.
- Këto abuzime mbështeten në paragjykime shekullore.
- Ato vazhdojnë në sistemet administrative e ligjore të shumë vendeve. Megjithëse
shtetet anëtare nuk mund të detyrohen nga ana ligjore që t’i zbatojnë ato, Rregullat
Standarde duhet të bëhen një standard i pranuar në shkallë ndërkombëtare kur ato
përdoren nga një numër i madh vendesh.
Rregullat mbulojnë të gjitha aspektet e jetës së personave me aftësi të kufizuara
dhe tregojnë se si qeveritë mund të bëjnë ndryshime shoqërore, politike dhe ligjore
për të siguruar që njerëzit me aftësi të kufizuara të bëhen qytetarë të barabartë të
vendeve të tyre. Ato gjithashtu na japin bazën për bashkëpunimin teknik dhe
ekonomik midis shteteve anëtare të Kombeve të Bashkuara dhe organizatave të tjera
ndërkombëtare.
Rëndësi të veçantë paraqet rregulli 7, i cili flet për punësimin: “Shtetet duhet të
njohin parimin se personat me aftësi të kufizuara duhet të fuqizohen për të ushtruar të
drejtat e tyre njerëzore, sidomos në fushën e punësimit. Si në zonat rurale, edhe ato
urbane, ata duhet të kenë mundësi të barabarta për punësimin produktiv dhe
fitimprurës në tregun e punës”.
Ligjet dhe rregullat që lidhen me punësimin nuk duhet të diskriminojnë
personat me aftësi të kufizuara dhe nuk duhet të paraqesin pengesa për punësimin e
tyre. Në Shqipëri akoma nuk ekziston një politikë kombëtare punësimi për personat e
kësaj kategorie të veçantë. Për këtë qëllim, më poshtë paraqiten disa sugjerime të
përgjithshme që duhet të kenë shtetet në punësimin e personave me aftësi të kufizuara
dhe në hartimin e politikave ndërkombëtare.
Shtetet duhet të mbështesin në mënyrë aktive integrimin e personave me aftësi
të kufizuara në tregun e punës. Kjo mbështetje aktive duhet të kalojë nëpërmjet
masave të shumëllojshme, të tilla si: trajtime profesionale, skema nxitëse të
ardhurash, punësim i rezervuar apo i përcaktuar, mikrokredi, kontrata ekskluzive apo
prioritet ndaj të drejtës së prodhimeve, lehtësira nga taksat, bashkëpunim kontraktual
apo mbështetje teknike dhe financiare ndaj ndërmarrjeve që punësojnë persona me
aftësi të kufizuara. Shtetet duhet të nxisin punëdhënësit që të bëjnë ndryshimet e
73
nevojshme për të krijuar kushte të përshtatshme pune për personat me aftësi të
kufizuara.
Programet e veprimit të shteteve duhet të përfshijnë:
masa për të projektuar dhe përshtatur vendin e punës dhe mundësi punësimi në
mënyrë të tillë që të jenë të arritshme për persona me aftësi të kufizuara;
mbështetje për përdorimin e teknologjive të reja, si dhe zhvillimin dhe prodhimin
e mjeteve ndihmëse, pajisjeve dhe masave për t’i bërë të arritshme këto mjete dhe
pajisje për personat me aftësi të kufizuara, duke u dhënë atyre mundësi që të
fitojnë
dhe të ruajnë vendin e punës;
sigurimi i trajnimit, mbështetjes dhe ndihmës në formën e asistencës personale
dhe shërbimeve të përkthimit.
Shtetet duhet të nisin dhe mbështesin fushata publike ndërgjegjësimi, të cilat
duhet të projektohen për të ndryshuar qëndrimet negative dhe paragjykimet që lidhen
me punonjësit me aftësi të kufizuara.
Brenda mundësive të tyre si punëmarrës, shtetet duhet të krijojnë kushte të
favorshme për punësimin e personave me aftësi të kufizuara në sektorin publik.
Shtetet, organizatat e punonjësve dhe punëmarrësit duhet të bashkëpunojnë që
të sigurojnë forma pagese, masa për përmirësimin e mjedisit të punës me qëllim
parandalimin e dëmtimeve dhe masa për rehabilitimin e punonjësve të cilët janë
dëmtuar gjatë punës.
Qëllimi duhet të jetë gjithmonë që personat me aftësi të kufizuara, të cilëve tregu
i punës nuk ua përmbush dot nevojat, të shihen si alternativë punësimi nëpër qendra të
ndryshme. Është e rëndësishme që cilësia e këtyre programeve të vlerësohet duke
pasur parasysh rëndësinë dhe mjaftueshmërinë në sigurimin e mundësive për personat
me aftësi të kufizuara që të mund të gjejnë punë në tregun e lirë të punës.
Duhen marrë masa që personat me aftësi të kufizuara të mund të përfshihen në
programe trajnimi dhe punësimi edhe në sektorin privat apo publik.
74
Shtetet, organizatat e punonjësve dhe punëmarrësit duhet të bashkëpunojnë me
organizatat e personave me aftësi të kufizuara për të përcaktuar masat që duhen marrë
në ofrimin e mundësive të trajnimit dhe punësimit, duke përfshirë këtu orare të
ndryshme pune me kohë të shkurtuar, bashkëndarje, vetëpunësim dhe ndihmë
shëndetësore për personat me aftësi të kufizuara.
75
3.3 PUNËSIMI I PUNËKËRKUESEVE TË PAPUNA
FEMRA41
3.3.1 Politikat sociale dhe politikat e punësimit
Risitë nga zbatimi i strategjisë së re aktuale 2014-2020
Programet Aktive të Nxitjes së Punësimit, të cilat janë hartuar në kuadër të
zbatimit të Strategjisë Sektoriale të Punësimit 2014 – 2020 dhe rregullohen me
vendim të Këshillit të Ministrave.
Programe të reja:
1. Për punësimin e jetimëve (VKM 64)
2. Për punësimin e grave dhe vajzave në vështirësi (VKM 27)
3. Për punësimin e punëkërkuesve të papunë me arsim të lartë (VKM 199),
duke iu dhënë më shumë mundësi këtyre kategorive për të përfituar nga programet e
nxitjes së punësimit.
Zbatimi i Programit të Qeverisë dhe Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe
Rinisë për aplikimin e programeve aktive në tregun e punës në tre vitet e fundit është
mbështetur me një fond të shumëfishuar.
41
Një nga fushat kryesore të politikave gjinore në BE është punësimi dhe tregu i punës.
BE dhe kuadri ligjor/politikat që garantojnë barazinë gjinore.
1. EC Treaty
Neni 137 – Komuniteti duhet të mbështesë e përmbushë aktivitetet e shteteve anëtare për barazinë e
burrave dhe grave lidhur me mundësinë në tregun e punës dhe trajtimin në vendin e punës.
2. Marrëveshja e Amsterdamit, 1997
Dokumenti garanton barazinë midis grave dhe burrave, duke përcaktuar detyrimet e shteteve anëtare
për të garantuar mundësi të barabarta në çdo fushë, si edhe në tregun e punës, si për gratë edhe për
burrat. Këto garanci specifikohen në nenet 2, 118, 119, 191a
3. Marrëveshja e Këshillit Europian për integrimin e përkatësisë gjinore, 1998
Në 1998-n, Këshilli Europian vendosi të nënshkruajë marrëveshjen për integrimin e përkatësisë
gjinore në politikat e saj.
4. Axhenda e Lisbonës, 2000
Fokusi primar - punësimi dhe tregu i punës, një nga objektivat kryesore për t`u arritur nga vendet
anëtare brenda 2010-s ishte punësimi i grave në nivelin 60 %. Ky objektiv – një shtysë më tepër për
arritjen e ofrimit të mundësive të barabarta për gratë dhe grupet e tjera të disavantazhuara në tregun e
punës.
5. Karta e gjelbër e Këshillit të Europës, 2004
Barazia midis grave dhe burrave duhet të sigurohet në të gjitha fushat, përfshirë edhe punësimin,
punën dhe pagesën. Principi i barazisë nuk duhet të bëhet pengesë për mbajtjen apo adaptimin e
masave që sigurojnë avantazhe specifike në favor të gjinisë të nënpërfaqësuar.
76
Nëse në vitin 2013 ky fond ishte vetëm 90 milionë, për vitin 2016 nga buxheti i
shtetit për këtë program u akordua një fond prej 490.000.000 lekësh.
Politikat standarde, zyra e punës si ndërmjetës me biznesin
Kontakte të shtuara me biznesin, me qëllim rritjen e numrit të ndërmarrjeve
bashkëpunuese me zyrat e punës.
Për vitin 2016, numri i ndërmarrjeve të kontaktuara ka arritur në 38 mijë ose 8
mijë më shumë se në fund të vitit 2015. Numri i ofertave të punës ka arritur në
38 519 në 2016-n nga 35 mijë që ishin në vitin 2015. Kanë arritur të punësohen
25 170, nga 20 140 në vitin 2015 ose 3 mijë më shumë se planifikimi strategjik
për këtë vit.
Zbatimi i programeve të kombinuara, duke u dhënë prioritet subjekteve që,
krahas aplikimit për programet tradicionale, si ai i formimit në punë apo
subvencionimit të punësimit, shprehin interes të punësojnë persona me aftësi të
kufizuara, jetimë apo gratë/vajzat kryefamiljare njëkohësisht në të njëjtin program.
Futja e sistemit të pikëzimit, i cili synoi shpërndarjen sa më të drejtë të fondit
të vënë në dispozicion.
Kombinim programi - (20 pikë), ku me më shumë pikë u vlerësuan projektet që
kanë kombinuar më shumë se një VKM.
Rajoni - (20 pikë), ku vlerësimi bëhet bazuar në disa tregues të zhvillimit rajonal,
si GDP / frymë, niveli i papunësisë, niveli i varfërisë, % e punëkërkuesve të papunë
në ndihmë ekonomike etj. Projektet e paraqitura nga subjekte që ushtrojnë
aktivitetin në rajonet më problematike u vlerësuan me më shumë pikë .
Sipas këtij kriteri, me më shumë pikë vlerësohen projektet e zbatuara nga
ndërmarrje të vogla dhe të mesme, në fushat prioritare për punësim, si dhe ato
që ofrojnë më shumë kushte ekstra në punë, si transportin, bonuset apo edhe një
vakt ushqimor.
Trendet historike në masat aktive të tregut të punës të zbatuara më parë (20
pikë). Vlerësim më të madh marrin projektet e zbatuara nga biznese që marrin
pjesë për herë të parë ose që kanë qenë pjesëmarrës, por nga vlerësimi i
projekteve të zbatuara më parë kanë marrë vlerësim pozitiv.
Vlerësimi i përgjithshëm nga anëtarët e komisionit vlerësues (20 pikë). Këtu
vlerësohen më shumë projektet që kanë pasur një bashkëpunim të mirë me
77
zyrën e punësimit dhe që kanë marrë vazhdimisht fuqi punëtore nga listat e
punëkërkuesve të papunë.
3.3.2 Forcimi i lidhjes së sistemit të AFP-së me tregun e punës
Pjesëmarrje në kurse formimi në qendrat publike; certifikimi i kursantëve;
dërgimi në qendrat e formimit të punëkërkuesve të papunë.
Një nga detyrimet e SHKP-së është monitorimi dhe vlerësimi i programeve, me
qëllim matjen e efektivitetit të tyre, proces të cilin e kryen mbështetur nga projektet
bashkëpunuese. Vlerësimi i fundit është kryer në fillim të 2015-s për periudhën 2008-
2014, në kuadër të programit IPA 2010.
Rezultatet dhe rekomandimet e këtij studimi kanë qenë bazë për procesin e
rishikimit të programeve të nxitjes së punësimit në periudhën 2015-2016. Vlerësimi i
programeve të zbatuara gjatë vitit 2016 sapo ka filluar në bashkëpunim me UNDP-në,
me projektin “Skills for employment”.
Viti 2017. Nga buxheti i shtetit, për programet e nxitjes së punësimit është
akorduar fondi prej 490.000.000 lekësh. Programet zbatohen në mbështetje të shtatë
vendimeve të nxitjes së punësimit: VKM Nr. 47, datë 16.01.2008, “Për programin e
nxitjes së punësimit nëpërmjet formimit në punë”, i ndryshuar; VKM Nr. 48, datë
16.01.2008, “Për masën dhe kriteret e përfitimit nga programi i nxitjes së punësimit të
punëkërkuesve të papunë, në vështirësi”, i ndryshuar; VKM Nr. 873, datë 27.12.2006
“Për masën e financimit, kriteret dhe procedurat e zbatimit të programeve të praktikave
profesionale për punëkërkuesit e papunë, që kanë mbaruar arsimin e lartë, brenda apo
jashtë vendit”; VKM Nr. 199, datë 11.01.2012, “Për masën e financimit, kriteret dhe
procedurat e zbatimit të programit të nxitjes së punësimit të punёkёrkuesve të papunë
që hyjnë për herë të parë në punë”; VKM Nr. 27, datë 11.01.2012, “Për programin e
nxitjes së punësimit të femrave nga grupet e veçanta”; VKM Nr. 248, datë 30.4.2014,
“Për programin e nxitjes së punësimit të personave me aftësi të kufizuar”, duke synuar
të përfshihen 5000 - 5500 punëkërkues të papunë; VKM Nr. 64, datë 27.1.2016, “Për
programin e nxitjes së punësimit të të rinjve, që kanë fituar statusin e jetimit”.
78
SHKP, në përcaktimin e fushave të zbatimit të programeve të nxitjes së
punësimit, do të mbështetet në prioritetet e programit të qeverisë, si dhe në treguesit e
monitorueshëm ku:
Prioritet do t'u jepet kategorive specifike, grupeve të veçanta dhe në vështirësi,
(duke zënë mbi 50 % të numrit të përfituesve), si: femrat, të rinjtë 16-30 vjeç,
emigrantët e kthyer me probleme ekonomike, të papunët afatgjatë, romët,
personat me aftësi të kufizuara, jetimët, gra familjare, si dhe integrimin në këto
programe të punëkërkuesve të papunë që trajtohen me ndihmë ekonomike dhe
pagesë papunësie.
Do të përfshihen 550-600 të sapodiplomuar në praktikat profesionale.
15% e pjesëmarrësve në programet e nxitjes së punësimit do të jenë nga
përfituesit e programeve të mbështetjes me të ardhura (skema e ndihmës
ekonomike dhe e pagesës së papunësisë).
Do të përfshihen në programe 50-60 persona me aftësi të kufizuara sipas VKM
Nr. 248.
Ndarja e fondit parashikon: mbulimin e programeve të nisura gjatë vitit 2016, të
cilat përfundojnë në vitin 2017; trajtimin e personave fizikë nga zyrat e punës, si dhe
trajtimin e studentëve për të cilët është parashikuar fondi prej 20 milionë lekësh.
Është parashikuar një fond prej 800 mijë lekësh për vlerësimin e programeve të
zbatuara gjatë vitit 2016.
Pjesa tjetër e fondit do të trajtohet në mënyrë të përqendruar, me disa faza
aplikimi, ku të gjitha projektet do të vlerësohen në Drejtorinë e Përgjithshme të
Shërbimit Kombëtar të Punësimit për t'u deleguar më pas për zbatim sipas zyrave të
punës. Sistemi i vlerësimit është përqendruar në analizat rajonale të tregut të punës
duke iu dhënë prioritet rajoneve me nivel më të lartë të papunësisë. Sistemi është
bazuar në faktorë si: kombinimi i programeve, zhvillimi rajonal i TP, karakteristikat
e subjektit aplikues, marrëdhëniet me zyrën e punës etj.
Shërbime migratore dhe emigratore: Në zbatim të masave të planit të veprimit
të Strategjisë Kombëtare “Për riintegrimin e shtetasve shqiptarë të rikthyer”, të
realizohet informimi, orientimi, këshillimi kundrejt shtetasve shqiptarë të
kthyer nga emigracioni mbi mundësitë për punësim, formim profesional, hapje
biznesi në vend, arsim etj., sipas detyrimeve të strategjisë së mësipërme, si dhe
79
përfshirja e 20% prej tyre në programet aktive të tregut të punës. Të përfshihen
në programet e nxitjes së punësimit 5000 - 5500 punëkërkues të papunë, duke
u mbështetur në zbatimin e 7 programeve të nxitjes së punësimit, nëpërmjet
formimit në punë të punëkërkuesve të papunë, në vështirësi, të praktikave
profesionale për punëkërkuesit e papunë, që kanë mbaruar arsimin e lartë,
brenda apo jashtë vendit, të punёkёrkuesve të papunë që hyjnë për herë të parë
në punë, të femrave nga grupet e veçanta, të personave me aftësi të kufizuara,
të të rinjve që kanë fituar statusin e jetimit.
- Prioritet t'u jepet kategorive specifike, grupeve të veçanta dhe në vështirësi, (duke
zënë mbi 50 % të numrit të tyre):
- T'u jepet përparësi studentëve të sapodiplomuar (duke synuar që të marrin pjesë në
praktikat profesionale 550-600 të sapodiplomuar).
- Të përmirësohet puna për një koordinim sa më të mirë midis programeve aktive dhe
atyre pasive, me synimin që 15% e pjesëmarrësve në programet e nxitjes së punësimit
të jenë nga përfituesit e programeve të mbështetjes me të ardhura.
Të trajnohen dhe certifikohen në qendrat publike të formimit profesional 16 500
persona, nga të cilët 12 500 do të jenë punëkërkues të papunë të orientuar dhe të
dërguar nga zyrat e punësimit në kurse profesionesh, nga të cilët 2 000 do të
punësohen pas përfundimit të një kursi trajnimi.
80
KAPITULLI IV
4.1 REZULTATET
Aktualisht, në nivel kombëtar funksionojnë 12 drejtori rajonale dhe 24 zyra vendore të
punësimit. Shërbimet e Shërbimit Kombëtar të Punësimit ofrohen nëpërmjet zyrave lokale,
rajonale, klubeve të punës, qendrave të formimit profesional, klubeve të biznesit, si dhe
nëpërmjet strukturave të tjera.
4.1.1 Të dhëna të përgjithshme
Në tabelën 1 në vijim paraqiten të dhënat për të papunët e regjistruar (punëkërkuesit e papunë)
në SHKP gjatë periudhës 2000-2017, sipas karakteristikave bazë socio-demografike, si edhe
të papunët të cilët janë punësuar gjatë kësaj periudhe.
Nga tabela 1 mund të vëmë re që numri i të papunëve të regjistruar në SHKP ka ardhur në
rënie vit pas viti: nga 215,083 në vitin 2000 në 83,497 në vitin 2017. Rënia ka qenë monotone
deri në vitin 2008, më pas kemi luhatje të vogla rritëse në periudhën 2009-2015, kurse gjatë
viteve 2016 dhe 2017 rëniet ishin shumë të theksuara.
Në mënyrë interesante, deri në vitin 2008, përqindja e meshkujve të papunë ishte më e lartë
sesa ajo e femrave të papuna të regjistruara, kurse nga viti 2009 e në vijim është e vërtetë
tendenca e kundërt, me femrat që dominojnë ndaj meshkujve (tabela 2).
Nga ana tjetër, proporcioni i të papunëve të moshës 19-24 vjeç të regjistruar pranë SHKP-së
është ulur vazhdimisht me kalimin e kohës (nga 24.5% në vitin 2001 në 10.4% në 2017-n),
kurse proporcioni i të papunëve 35 vjeç e lart është rritur vazhdimisht (nga 42.1% në vitin
2000 në 72.5% në vitin 2017) (tabela 2).
Gjithashtu, përgjatë viteve është ulur proporcioni i të papunëve me arsim fillor ose më pak se
fillor (nga 10.8% në vitin 2010 në 7.5% në vitin 2017) dhe është rritur pesha specifike e të
papunëve me universitet (nga 2.7% në vitin 2000 në 5.8% në vitin 2017) (tabela 2).
81
Tabela 1. Numri i të papunëve të regjistruar në vite, sipas gjinisë, moshës dhe arsimit, si dhe numri i të papunëve të punësuar në periudhën 2000-2017
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Punëkërkues të papunë gjithsej 215,085 180,513 172,385 163,030 157,008 153,250 149,802 142,871 141,700 144,766 142,761 143,002 141,828 144,427 141,342 145,147 93,889 83,497
Punëkërkues të papunë femra 101,900 85,313 81,326 77,125 74,893 74,031 72,151 70,009 70,243 73,602 72,900 73,754 73,014 74,551 71,710 73,208 49,735 44,220
Punëkërkues të papunë meshkuj 113,185 95,200 91,059 85,905 82,115 79,219 77,651 72,862 71,457 71,164 69,861 69,248 68,814 69,876 69,632 71,939 44,154 39,277
Kryefamiljarë 79,250 80,874 75,960 70,156 67,334 63,960 62,508 56,478 55,624 55,413 56,350 54,361 54,575 55,540 51,284 46,664 34,305 33,415
Sipas grupmoshave
- deri 19 vjeç 26,737 12,868 13,410 12,609 11,434 11,060 11,250 10,616 10,064 8,627 7,141 6,387 6,517 6,914 7,044 6,597 2,626 2,093
- 20-24 vjeç
97,724
31,429 31,547 29,828 27,467 26,618 24,542 21,887 20,679 20,170 16,756 16,012 15,526 15,595 16,072 17,997 8,102 6,573
- 25-29 vjeç 53,373 46,806 43,568 39,006 37,292 35,577 34,053 31,739 32,930
15,878 15,472 15,552 16,140 15,319 16,921 8,446 7,101
- 30-34 vjeç 17,301 17,324 17,375 17,788 16,447 15,618 8,470 7,211
- 35-39 vjeç
90,624 82,843 80,622 77,025
44,294 42,808 40,818 38,199 37,980 38,751 18,582 18,547 18,599 18,902 17,598 15,816 9,068 7,865
- 40-44 vjeç 19,610 19,727 19,212 19,121 17,490 17,417 10,051 8,498
- 45-50 vjeç 34,807 35,472 37,615 38,116 41,238 44,288
20,902 21,335 21,086 21,347 21,958 20,880 14,293 11,915
- mbi 50 vjeç 85,685 87,807 86,858 87,990 86,460 88,014 66,245 60,519
Sipas nivelit arsimor
- më pak se fillor
104,604 89,309 87,297 86,910 84,066 81,845 81,278 77,009 75,012 77,502
2,984 3,227 3,353 3,544 3,725 3,780 2,572 2,426
- fillor 12,356 13,901 13,550 13,483 11,778 9,640 4,604 3,841
- 9-vjeçar 61,638 61,012 60,687 62,020 59,682 62,147 44,029 41,261
- i mesëm i përgjithshëm 104,615
57,699 54,246 50,456 48,242 47,341 46,232 45,801 45,105 44,983 42,604 41,226 40,860 40,927 39,599 41,188 26,233 22,725
- i mesëm profesional 29,398 28,021 23,085 21,977 21,222 18,916 16,730 17,598 18,320 18,090 18,253 17,718 17,827 16,782 16,213 10,433 8,384
- i lartë/universitar 5,866 3,964 2,821 2,579 2,723 2,842 3,373 3,331 3,985 3,961 5,089 5,383 5,660 6,626 9,776 12,179 6,018 4,860
Punësime gjithsej 18,104 8,562 8,762 9,612 13,071 10,964 14,277 10,261 12,611 11,907 12,317 12,749 12,965 12,241 16,490 20,140 25,170 23,136
Ndërmjetësime në punë 6,331 3,793 5,233 5,891 7,785 9,367 9,832 8,463 9,554 9,314 10,156 11,556 11,525 10,804 14,337 15,347 14,237 14,662
Punësime në programet e
nxitjes së punësimit 11,773 4,769 3,529 90 3,385 438 2,221 2,289 2,188 2,350 1,757 1,170 907 834 3,969 5,805 5,211 5,264
- Projekte të zbatuara 417 187 163 1 141 16 116 147 157 167 155 102 76 71 361 612 592 688
82
Tabela 2. Të papunët e regjistruar në vite, sipas gjinisë, moshës dhe arsimit, si dhe të papunët e punësuar në periudhën 2000-2017 (në %)
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Punëkërkues të papunë gjithsej 215,085 180,513 172,385 163,030 157,008 153,250 149,802 142,871 141,700 144,766 142,761 143,002 141,828 144,427 141,342 145,147 93,889 83,497
Punëkërkues të papunë femra 47.4%* 47.3% 47.2% 47.3% 47.7% 48.3% 48.2% 49.0% 49.6% 50.8% 51.1% 51.6% 51.5% 51.6% 50.7% 50.4% 53.0% 53.0%
Punëkërkues të papunë meshkuj 52.6% 52.7% 52.8% 52.7% 52.3% 51.7% 51.8% 51.0% 50.4% 49.2% 48.9% 48.4% 48.5% 48.4% 49.3% 49.6% 47.0% 47.0%
Kryefamiljarë 36.8% 44.8% 44.1% 43.0% 42.9% 41.7% 41.7% 39.5% 39.3% 38.3% 39.5% 38.0% 38.5% 38.5% 36.3% 32.1% 36.5% 40.0%
Sipas grupmoshave
- deri 19 vjeç 12.4% 7.1% 7.8% 7.7% 7.3% 7.2% 7.5% 7.4% 7.1% 6.0% 5.0% 4.5% 4.6% 4.8% 5.0% 4.5% 2.8% 2.5%
- 20-24 vjeç
45.4%
17.4% 18.3% 18.3% 17.5% 17.4% 16.4% 15.3% 14.6% 13.9% 11.7% 11.2% 10.9% 10.8% 11.4% 12.4% 8.6% 7.9%
- 25-29 vjeç 29.6% 27.2% 26.7% 24.8% 24.3% 23.7% 23.8% 22.4% 22.7%
11.1% 10.8% 11.0% 11.2% 10.8% 11.7% 9.0% 8.5%
- 30-34 vjeç 12.1% 12.1% 12.3% 12.3% 11.6% 10.8% 9.0% 8.6%
- 35-39 vjeç
42.1% 45.9% 46.8% 47.2%
28.2% 27.9% 27.2% 26.7% 26.8% 26.8% 13.0% 13.0% 13.1% 13.1% 12.5% 10.9% 9.7% 9.4%
- 40-44 vjeç 13.7% 13.8% 13.5% 13.2% 12.4% 12.0% 10.7% 10.2%
- 45-50 vjeç 22.2% 23.1% 25.1% 26.7% 29.1% 30.6%
14.6% 14.9% 14.9% 14.8% 15.5% 14.4% 15.2% 14.3%
- mbi 50 vjeç 18.6% 19.7% 19.7% 19.8% 20.8% 23.4% 35.0% 38.6%
Sipas nivelit arsimor
- më pak se Fillor
48.6 49.5% 50.6% 53.3% 53.5% 53.4% 54.3% 53.9% 52.9% 53.5%
2.1% 2.3% 2.4% 2.5% 2.6% 2.6% 2.7% 2.9%
- fillor 8.7% 9.7% 9.6% 9.3% 8.3% 6.6% 4.9% 4.6%
- 9 vjeçar 43.2% 42.7% 42.8% 42.9% 42.2% 42.8% 46.9% 49.4%
- i mesëm i përgjithshëm 48.6%
32.0% 31.5% 30.9% 30.7% 30.9% 30.9% 32.1% 31.8% 31.1% 29.8% 28.8% 28.8% 28.3% 28.0% 28.4% 27.9% 27.2%
- i mesëm profesional 16.3% 16.3% 14.2% 14.0% 13.8% 12.6% 11.7% 12.4% 12.7% 12.7% 12.8% 12.5% 12.3% 11.9% 11.2% 11.1% 10.0%
- i lartë/universitar 2.7% 2.2% 1.6% 1.6% 1.7% 1.9% 2.3% 2.3% 2.8% 2.7% 3.6% 3.8% 4.0% 4.6% 6.9% 8.4% 6.4% 5.8%
Punësime gjithsej 8.4% 4.7% 5.1% 5.9% 8.3% 7.2% 9.5% 7.2% 8.9% 8.2% 8.6% 8.9% 9.1% 8.5% 11.7% 13.9% 26.8% 27.7%
Ndërmjetësime në punë 35.0%** 44.3% 59.7% 61.3% 59.6% 85.4% 68.9% 82.5% 75.8% 78.2% 82.5% 90.6% 88.9% 88.3% 86.9% 76.2% 56.6% 63.4%
Punësime në programet e
nxitjes së punësimit 65.0% 55.7% 40.3% 0.9% 25.9% 4.0% 15.6% 22.3% 17.3% 19.7% 14.3% 9.2% 7.0% 6.8% 24.1% 28.8% 20.7% 22.8%
* Përqindja kundrejt numrit total të të papunëve të regjistruar në vitin përkatës. Në këtë rast: 101,900/215,085=47.4%.
** Përqindja kundrejt të punësuarve gjithsej.
83
Në grafikun në vijim paraqiten të punësuarit nga SHKP-ja si përqindje kundrejt totalit të
të papunëve të regjistruar në SHKP gjatë periudhës 2000-2017.
Grafiku 1. Përqindja e të punësuarve ndaj totalit të të papunëve të regjistruar në SHKP
gjatë periudhës 2000-2017
Vihet re që përqindja e të papunëve të punësuar nga SHKP, kundrejt totalit të të papunëve
të regjistruar pranë këtij institucioni, ka ardhur në rritje konstante vit pas viti. Kështu, në
vitin 2000 u punësuan 8.4% e të papunëve që ishin regjistruar pranë SHKP-së në atë vit,
por në vitin 2017 u punësua rreth një e treta (ose 27.7%) e të papunëve të regjistruar në
SHKP. Punësimi i të papunëve të regjistruar është rritur me ritme të shpejta, sidomos pas
vitit 2013.
Ndërkohë, nga tabela 2 mund të vihet re që është rritur proporcioni i të punësuarve
nëpërmjet
"ndërmjetësimit në punë", duke kaluar nga 35% në vitin 2000 në 63.4% në vitin 2017,
kurse trendi i kundërt vihet re lidhur me peshën specifike të të punësuarve nëpërmjet
“punësimeve në programet e nxitjes së punësimit” në vite (nga 65% në vitin 2000 në
22.8% në vitin 2017).
Në grafikun në vijim paraqitet numri i të papunëve, numri i të papunëve që trajtohen me
pagesë papunësie dhe numri i të papunëve që trajtohen me ndihmë ekonomike gjatë
periudhës 1990-2017.
84
Grafiku 2. Numri i të papunëve gjithsej dhe numri i të papunëve që trajtohen me pagesë
papunësie dhe ndihmë ekonomike gjatë viteve 1990-2017
Grafiku në vijim paraqet nivelin e papunësisë (në %) gjatë periudhës 1992-2017. Niveli i
papunësisë ka ardhur në ulje gjatë viteve, pavarësisht luhatjeve në vite të caktuara.
Grafiku 3. Niveli i papunësisë në vite
4.1.2 Punësimi në grupet e veçanta të popullsisë
Tabela në vijim paraqet shifrat e punësimit për grupet e veçanta të popullatës. Mund të
vihet re që është rritur përqindja e romëve dhe egjiptianëve ndaj totalit të të papunëve të
regjistruar, nga 2.4% në vitin 2007 në 7.2% në vitin 2017.
85
Ndërkohë, proporcioni i personave me aftësi të kufizuara ka ardhur në ulje (nga 1.3% në
vitin 2007 në 0.6% në vitin 2017).
Proporcioni i emigrantëve të kthyer është luhatur midis 0.3% në vitin 2007 dhe 0.6% në
vitin 2017, duke shënuar shifrën më të lartë në vitet 2013-2014 me 1.6%, kurse
proporcioni i jetimëve është pothuajse konstant për shkak të numrit të vogël të tyre
krahasuar me të gjithë të papunët. 222 jetimë janë regjistruar si kërkues pune. Nga këta,
55% janë femra, 71% janë të rinj deri në 29 vjeç dhe 74% me arsim deri në 9-vjeçar. Këta
shtetas janë në rajonet: Dibër, Fier, Lezhë dhe Shkodër.
Viktima të trafikut janë vetëm 55 vetë, nga të cilët 40 në Vlorë dhe 15 në Tiranë. Të
gjitha janë femra dhe rreth 90% e tyre janë të moshës deri në 39 vjeç dhe me arsim deri
në 9-vjeçar.
Tabela 3. Papunësia te grupet e veçanta (si % ndaj numrit total të punëkërkuesve të
papunë)
Në tabelën më sipër mund të vihet re se të papunët afatgjatë përbëjnë grupin kryesor të të
papunëve. Sidoqoftë, kjo shifër ka ardhur në ulje vit pas viti, duke kaluar nga 66% në
vitin 2004 në 51% në vitin 2017.
Viti
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Mbështetur
me të ardhura 85.0 83.0 79.0 74.0 70.0 68.0 67.0 64.0 64.0 57.0 55.0 45.0 49.0 49.0
Afatgjatë 66.0 66.1 65.8 65.0 64.9 64.5 62.1 62.2 61.0 60.0 54.2 47.0 58.0 51.0
Romë dhe
egjiptianë 2.4 1.9 1.6 4.8 5.4 6.5 6.5 6.9 6.7 6.6 7.2
Viktima të
trafikut 0.03 0.02 0.02 0.02 0.04 0.04 0.04 0.03 0.04 0.04 0.02
Me aftësi të
kufizuara 1.3 1.6 1.5 1.5 1.8 1.4 1.4 1.2 0.9 0.6 0.6
Emigrantë të
kthyer 0.3 0.7 1.4 1.6 1.6 1.6 0.8 0.6
Jetimë
0.2 0.2 0.2 0.2 0.1 0.1 0.08 0.15
Të rinj deri në
29 vjeç 24.8 24.6 23.9 22.7 21.7 19.9 16.6 16 15.6 15.6 16.3 16.9 20.4 18.9
Mbi 45 vjeç 22.2 23.1 25 26.7 29 30.6 33.7 35 34.6 34.6 36.3 37.7 50.2 38.6
Profesione
elementare 38.0 40.0 45.0 52.0 51.0 50.0 51.0 50.0 52.0 51.0 50.0
86
4.1.3 Të dhënat e punësimit sipas sektorëve
Në tabelën në vijim paraqiten të dhënat e punësimit (x1000) sipas sektorëve gjatë
periudhës 2000-2011. Mund të vihet re se të punësuarit në sektorin shtetëror zënë rreth
20% të të gjithë të punësuarve dhe ky proporcion është relativisht konstant në kohë (nga
17.9% në vitin 2000 në 17.8% në vitin 2017), por është rritur pesha e të punësuarve në
sektorin privat jobujqësor (nga 10.9% në vitin 2000 në 27.6% në vitin 2011) kryesisht në
kurriz të të punësuarve në sektorin privat bujqësor, proporcioni i të cilëve është ulur në
mënyrë të pandalshme gjatë viteve, nga 71.2% në vitin 2000 në 54.6% në vitin 2011.
Tabela 4. Punësimi (x 1000) sipas sektorëve gjatë viteve 2000-2011
4.1.4 Profili profesional i punëkërkuesve të papunë
Tabela në vijim paraqet të dhënat për profesionet e punëkërkuesve të papunë në
vitin 2012, duke qenë se të dhënat ishin të disponueshme për këtë vit. Mund të vihet re që
gjysma (51.1%) e punëkërkuesve të papunë kanë profesione elementare: 18.3% janë
Viti
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Gjithsej
(x1000) 1,068 921 920 926 931 932 935 939 974 899 917 928
Sektori
shtetëror 191 189 186 181 176 175 169 167 167 166 166 165
Sektori
privat
jobujqësor
116 205 208 211 213 215 224 230 239 236 244 256
Sektori
privat
bujqësor
761 526 526 533 542 542 542 542 568 496 506 507
Në përqindje (%)
Sektori
shtetëror 17.9 20.5 20.2 19.6 18.9 18.8 18.1 17.8 17.1 18.5 18.1 17.8
Sektori
privat
jobujqësor
10.9 22.3 22.6 22.8 22.9 23.1 24.0 24.5 24.5 26.3 26.6 27.6
Sektori
privat
bujqësor
71.2 57.2 57.2 57.6 58.2 58.2 58.0 57.7 58.4 55.2 55.3 54.6
87
zejtarë dhe zanatçinj; 7.3% janë punonjës të industrisë; 6.2% janë punonjës shërbimesh;
5.9% janë punonjës të kualifikuar të bujqësisë, pyjeve dhe peshkimit; 4.2% janë teknikë
dhe specialistë të mesëm; 4% janë menaxherë apo specialistë me arsim të lartë; 2% janë
nëpunës dhe 0.9% bëjnë pjesë te Forcat e Armatosura (grafiku në vijim).
Fieri ka numrin më të madh të specialistëve me arsim të lartë dhe të mesëm të papunë;
Korça ka numrin më të madh të të papunëve që janë nëpunës me profesion; Lezha ka
numrin më të madh të të papunëve që janë punonjës shërbimesh në profesion; Shkodra ka
numrin më të madh të të papunëve që janë punonjës të kualifikuar të bujqësisë dhe pyjeve
me profesion; Tirana ka numrin më të madh të të papunëve që janë zanatçinj dhe
punonjës të industrisë me profesion; Elbasani ka numrin më të madh të të papunëve që
janë me profesione elementare dhe Lezha ka numrin më të madh të të papunëve
profesionet e të cilëve përfshihen te Forcat e Armatosura.
Përqindja më e madhe e punëkërkuesve është në Tiranë (14.7%), pasuar nga Shkodra,
Elbasani (11.4%), Fieri (11.4%) dhe Lezha (10.6%), kurse përqindja më e vogël është në
Gjirokastër (3.5% e totalit të punëkërkuesve të papunë).
Tabela 5. Numri i të papunëve sipas profesioneve të tyre në vitin 2012, sipas rajoneve dhe
në total
Rajonet
Menaxherë
/ specialistë
me arsim
të lartë
Teknikë
dhe
specialistë
të mesëm
Nëpunës
Punonjës të
shitjeve /
shërbimeve
Punonjës të
kualifikuar të
bujqësisë,
pyjeve dhe të
peshkimit
Zejtarë
zanatçinj dhe
profesione të
lidhura me ta
Punonjës
në industri
Profesione
elementare
Forcat e
Armatosura
%
kundrejt
totalit
Berat 154 165 96 236 258 1528 1186 3162 8 4.8%
Dibër 178 659 85 131 1079 613 614 3279 95 4.7%
Durrës 436 128 262 947 19 1914 506 4631 35 6.3%
Elbasan 214 379 74 796 329 2042 554 11640 116 11.4%
Fier 1062 1210 206 512 1834 2745 646 7812 82 11.4%
Gjirokastër 438 205 383 362 653 710 408 1631 116 3.5%
Kukës 423 282 128 515 39 1507 778 5730 72 6.7%
Korçë 201 466 676 771 918 2225 724 4362 88 7.4%
Lezhë 335 207 107 1696 39 3521 610 8242 297 10.6%
Shkodër 616 1060 262 1197 2769 3475 1775 7964 79 13.5%
Tiranë 856 830 405 1266 400 3611 2411 10842 220 14.7%
Vlorë 759 304 187 381 96 2019 208 3224 90 5.1%
Gjithsej 5672 5895 2871 8810 8433 25910 10420 72519 1298 100.0%
%
kundrejt
totalit
4.0% 4.2% 2.0% 6.2% 5.9% 18.3% 7.3% 51.1% 0.9% 100.0%
88
Grafiku 4. Struktura e papunësisë sipas profesioneve të punëkërkuesve në vitin 2012
Menaxherë dhe specialistë me arsim të lartë: 40% të totalit janë punëkërkues të
papunë me profesion mësues, 19% ish-punonjës të administrim biznesit (kryesisht
ekonomistë) dhe 14% janë ish-punonjës të fushës ligjore shoqërore dhe kulturore
(kryesisht juristë, punonjës socialë).
• Teknikë dhe specialistë të mesëm: 25% janë ekonomistë të mesëm, 20% specialistë të
mesëm të shëndetësisë, 21% teknikë të mesëm të teknologjisë së komunikimit dhe
informacionit, specialitete për të cilat sot kërkohet niveli universitar.
• Nëpunës: punonjësit e arkave, agjentët e shitblerjes dhe nëpunësit e informimit të
klientit.
• Punonjës të shitjeve dhe të shërbimeve: një grup profesionesh me shumë dinamikë
hyrje- daljesh në tregun e punës. Kërkesat në rritje për këtë grup, sidomos për aftësi
shtesë, si përdorimi i kompjuterit dhe gjuhët e huaja, e bëjnë më të vështirë punësimin e
tyre.
• Punonjës të kualifikuar të bujqësisë, pyjeve dhe peshkimit: kontingjenti i ardhur
kryesisht nga ish-fermat dhe kooperativat bujqësore. Këta punonjës kanë moshë
relativisht të madhe. Ata i përkasin rajoneve të zonave verilindore, si Dibra, Puka, si dhe
zonave fushore të njohura për prodhime bujqësore, si rrethi i Lushnjës. Numri i të
papunëve nga kjo kategori është në rënie nga viti në vit.
89
• Zejtarë dhe zanatçinj: 37% janë nga aktiviteti i ndërtimit dhe 28% janë të degëve të
industrisë përpunuese (kryesisht fasonet), e cila karakterizohet nga luhatjet në punësim.
Numri i punëkërkuesve të papunë nga ky grup ka një rritje me rreth 2%, që ka ardhur si
rezultat i rënies së punësimit në fushën e ndërtimit.
• Punonjës në industri: 48% janë punonjës të makinerive industriale, një pjesë e të
cilëve janë ish-punonjës të fabrikave dhe uzinave që janë mbyllur, por edhe punonjës të
ndërmarrjeve fasone që hyjnë dhe dalin si kërkues pune në reflektim të kontratave që
lidhin këto ndërmarrje.
• Me profesione elementare: 51.1%. Ky është kontingjenti më i madh i kërkuesve të
punës të regjistruar në zyrat e punësimit dhe që janë pjesëtarë të familjeve që mbështeten
me të ardhura nga shteti; janë kryesisht punëkërkues afatgjatë, pjesa më e madhe mbi 3
vjet; me arsim deri në 9-vjeçar; u përkasin të gjitha grupmoshave, por më dominuesja
është ajo mbi 40 vjeç. Ky grup ka një rënie prej 1% krahasuar me një vit më parë.
Pjesa tjetër e punëkërkuesve përfshin ish-punonjës të Forcave të Armatosura, kryesisht
oficerë dhe nënoficerë të dalë në reformë.
4.1.5 Profili profesional i vendeve të lira të punës të shpallura në zyrat e punësimit
Për vitin 2012 u shpallën 16,010 oferta pune dhe po kaq ishin shpallur edhe në vitin 2011.
Të dhënat lidhur me vendet e lira të punës, sipas aktivitetit ekonomik, të shpallura nga
SHKP-ja në vitin 2012, paraqiten në grafikun në vijim.
Grafiku 5. Vendet e lira të punës sipas aktiviteteve ekonomike, të shpallura nga SHKP-ja
në vitin 2012
90
Kërkesat nga industria përpunuese kryesojnë kërkesat e kompanive, me 45% të numrit
total të ofertave të punësimit, ndjekur nga ndërtimi dhe kompanitë e informacionit dhe
komunikimit (me nga 12% secila), tregtia (6%), strehimi dhe shërbimi ushqimor (4%).
Aktivitete dhe shërbime të tjera zënë 16% të të gjitha ofertave.
Të dhënat lidhur me profilin profesional të vendeve të lira të punës, të shpallura nga
SHKP-ja, në vitin 2012 paraqiten në grafikun në vijim.
Grafiku 6. Vendet e lira të punës sipas profesioneve, të shpallura nga SHKP-ja në vitin
2012
(Specialistë me arsim të lartë; Teknikë dhe specialistë të mesëm; Nëpunës; Punonjës të
shitjeve dhe të shërbimeve; Punonjës të kualifikuar të bujqësisë, pyjeve dhe të peshkimit;
Zejtarë, zanatçinj dhe profesione të lidhura me ta; Punonjës në industri; Profesione
elementare)
Pjesën më të madhe të ofertave për punë e zënë ato për zejtarë dhe zanatçinj (31% të
ofertave totale), pasuar nga ofertat për profesionet elementare (22%), ofertat për punonjës
të industrisë (13%), ofertat për specialistë me arsim të mesëm (11%), specialistë me
arsim të lartë (7%), punonjës të shitjeve dhe shërbimeve (7%) dhe punonjës të kualifikuar
të bujqësisë, pyjeve dhe peshkimit (1%).
91
Në vitin 2012, krahasuar me vitin 2011, pati rritje të ofertave për punonjës artizanalë dhe
të përpunimit të drurit, tekstilit dhe ushqimeve; rënie të ofertave për punonjës të shitjeve;
rënie të ofertave për specialistët e shëndetësisë dhe arsimit; rritje të ofertave në fushën
ligjore, shoqërore dhe kulturore dhe rënie të ofertave të ndërmarrjeve të informacion-
komunikimit.
Në grafikun në vijim paraqiten ofertat për punë nga kompanitë e punësimit sipas rajoneve
të vendit në vitin 2012. Ofertat për punë në Tiranë dhe Durrës zënë 24% (secila) të të
gjitha vendeve të lira të punës të shpallura nga SHKP në vitin 2012, pasuar nga Korça
dhe Vlora (me nga 10% secila), Fieri (9%), Shkodra (5%), kurse ofertat e punës në
Kukës, Dibër dhe Gjirokastër janë shumë të ulëta (1%, 3% dhe 3%, përkatësisht).
(Korçë)
Grafiku 7. Vendet e lira të punës sipas rajoneve, të shpallura nga SHKP-ja në vitin 2012
Në tabelën në vijim paraqiten të dhënat për numrin e ofertave për punë dhe plotësimin e
tyre gjatë periudhës 2004-2016. Mund të vihet re se përqindja e plotësimit të ofertave të
punësimit ka ardhur në rënie përgjatë viteve, edhe pse me luhatje, nga 90.3% në vitin
2004 (d.m.th, 90.3% e të gjitha ofertave për punë u plotësuan atë vit) në 65% në vitin
2016.
92
Viti 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Vendet e lira të
shpallura
14,407
12,144
17,393
15,350
14,473
15,971
18,673
16,074
16,010
16,175
30,583
36,000
38,519
nga vizitat në
ndërmarrje
10,578
8,215
11,049
9,827
7,568
9,330
10,278
9,866
11,121
9,830
14,068
nga
punedhenesi
3,829
3,929
6,344
5,523
6,905
6,641
8,395
6,208
4,889
6,345
12,844
Vendet e lira të
plotësuara
13,008
10,964
14,277
10,261
9,679
11,907
12,317
12,749
12,965
12,241
16,490
20,140
25,170
ndërmjetësime 7,785 9,367 9,832 8,463 8,549 10,636 10,875 11,556 11,525 15,347 18,123
rrugë të tjera 5,223 1,597 4,445 1,798 1,130 1,271 1,442 1,193 1,440 4,793 7,047
% e plotësimit
të ofertave të
shpallura
90.3%
90.3%
82.1%
66.8%
66.9%
74.6%
66.0%
79.3%
81.0%
76.0%
54.0%
55.9%
65.3%
Tabela 6. Niveli i plotësimit të ofertave të punësimit përgjatë viteve
Grafiku 8. Ofertat për punë dhe plotësimi i tyre përgjatë viteve
Grafiku në vijim paraqet nivelin e plotësimit të ofertave të punës sipas grup-
profesioneve. Të gjitha ofertat për punë në Forcat e Armatosura janë plotësuar, pasuar
nga ofertat për specialistë me arsim të lartë (92.7%), ofertat për punonjës shitjesh dhe
shërbimesh (88.6%), ofertat për teknikë dhe specialistë të mesëm (87.5%), ofertat për
punonjës të kualifikuar të bujqësisë dhe pyjeve (50%) dhe ofertat për menaxherë, që janë
plotësuar në një masë shumë të ulët prej 6.7%.
93
Grafiku 9. Niveli i plotësimit të vendeve të lira të punës sipas profesioneve
(Forcat e Armatosura; Profesione elementare; Punonjës në industri; Zejtarë, zanatçinj dhe
profesione të lidhura me ta; Punonjës të kualifikuar të bujqësisë, pyjeve dhe të peshkimit;
Punonjës të shitjeve dhe të shërbimeve; Nëpunës; Teknikë dhe specialistë të mesëm;
Specialistë me arsim të lartë; Menaxherë)
4.1.6 Punësimi i të papunëve gjatë viteve
Tabela në vijim paraqet të dhëna lidhur me të papunët e punësuar gjatë viteve.
Mund të vihet re që është rritur përqindja e femrave punëkërkuese të punësuara, nga 46%
në vitin 2004 në 55% në vitin 2012. Ndërkohë, punësimi i kryefamiljarëve punëkërkues
është ulur nga 28% në 23%, punësimi i grupmoshave 15-24 vjeç është ulur nga 29.5% në
vitin 2004 në 27.4% në vitin 2012 (po kështu edhe për moshat 35-44 vjeç), por është
rritur në grupmoshat 25-34 vjeç dhe 45 vjeç e lart.
Ndërkohë, është rritur pesha që zënë të papunët me arsim universitar, të cilët janë
punësuar përgjatë viteve, nga 5.6% në vitin 2004 në 17.4% të të gjithë të papunëve në
vitin 2012. Tendencat e kundërta vihen re për të papunët me arsim më pak se fillor, fillor
dhe 9-vjeçar.
Ndërkohë, përqindja e përfituesve të pagesës së papunësisë është rritur në vite
(nga 4% në vitin 2004 në 9.1% në vitin 2012), kurse proporcioni i përfituesve të ndihmës
ekonomike është ulur lehtë nga 7% në 6.8%. Punëkërkuesit e papunë afatgjatë kanë
mbetur relativisht të stabilizuar (me rreth 20% të të gjithë punëkërkuesve të papunë)
përgjatë viteve (tabela).
94
Tabela 7. Të dhëna të detajuara për punëkërkuesit e papunë të punësuar gjatë viteve
Dalja dhe arsyet e daljes nga pagesa e papunësisë
Lidhur me daljet nga pagesa e papunësisë, trendi i përgjithshëm sugjeron se vetëm rreth
10% e daljeve janë për arsye punësimi, kurse pjesa tjetër ka si shkak: mbarimin e afatit të
përfitimit të pagesës, transferime ose largime jashtë shtetit etj.
Plan-aksioni për punësimin e të papunëve
Kjo metodë synon të përdorë plan-aksionet si një mjet për të arritur objektivat e
programit të ndërmjetësimeve, duke marrë në konsideratë edhe situatën e pellgut të
Viti
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Gjithsej 13071 10964 14277 10261 12611 11907 12317 12748 12965
Femra (% ndaj totalit) 46.0 49.0 53.0 41.0 43.0 45.0 51.5 48.3 55.0
Kryefamiljare (% ndaj
totalit)
28.0
27.0
26.0
30.0
25.0
26.0
24.3
22.1
23.0
Sipas grupmoshave (% ndaj
totalit) (% ndaj totalit)
- deri 19 vjec 9.5 8.7 8.5 6.7 8.1 8.0 6.6 7.6 6.8
- 20-24 vjec 20.0 20.6 19.3 17.4 19.3 21.6 21.5 23.2 20.6
- 25-29 vjec
27.3
27.9
27.2
27.0
26.8
26.8 17.3 17.3 17.3
- 30-34 vjec 14.2 12.9 14.0
- 35-39 vjec
28.1
26.3
27.7
27.8
25.7
24.4 12.8 12.0 12.6
- 40-44 vjec 10.7 10.0 10.9
- 45-50 vjec
15.0
16.5
17.4
21.1
20.0
19.2 9.6 9.3 9.6
- mbi 50 vjec 7.3 7.7 8.2
Sipas nivelit arsimor ne %
ndaj totalit
më pak se fillor
40.9
41.0
41.2
41.6
45.9
38.6
0.4 0.1 0.1
fillor 3.9 2.9 2.2
9 vjeçar 37.1 35.8 33.6
mesme përgjithshme 39.1 37.8 38.3 42.0 38.8 40.5 35.6 35.0 36.4
mesme profesionale 14.5 14.0 12.5 8.6 7.0 8.9 9.5 9.4 10.4
universitare 5.6 7.1 8.0 7.8 8.3 12.0 13.5 16.8 17.4
Përfitues të pagesës së
papunësisë (% ndaj totalit)
4.0
5.0
5.0
6.0
5.0
6.0
6.1
5.1
9.1
Përfitues të ndihmës
ekonomike (% ndaj totalit)
7.0
6.0
9.0
11.0
6.0
6.0
5.8
5.4
6.8
Afatgjatë (% ndaj totalit) 20.0 17.0 15.0 20.7 20.9 19.7
Rom (% ndaj totalit) 0.5 0.1 0.3 1.1 1.1 1.0
Me aftësi të kufizuar (%
ndaj totalit)
0.1
0.1
0.1
0.1
0.0
0.0
95
punës, si dhe ndryshimet e tij në kohë. Gjatë zbatimit të kësaj metode janë punësuar 3211
punëkërkues të papunë në vitin 2012. Kjo metodë aplikohet në të gjitha rajonet. Plan-
aksionet janë zbatuar kryesisht për punësimin e punëkërkuesve nga target-grupet e të
rinjve, femrave, punëkërkuesve afatgjatë etj.
Shpenzimet e SHKP-së në vite dhe formimi profesional
Në grafikun në vijim paraqiten shpenzimet e SHKP-së për nxitjen e punësimit midis
viteve 1998-2017.
Grafiku 10. Shpenzimet e SHKP-së për nxitjen e punësimit gjatë periudhës 1998-2017 (në
milionë lekë)
Mund të vihet re që shpenzimet e SHKP-së për nxitjen e punësimit nuk paraqesin
ndonjë trend të qartë rritës ose zbritës gjatë dy dekadave të kaluara. Shpenzimet më të
mëdha janë kryer në vitin 2000, me 549 milionë lekë, dhe prej këtej kemi një trend të
qartë në zbritje për të arritur në minimumin historik prej 90 milionë lekësh në vitin 2013.
Megjithatë, duke filluar nga viti 2014, shpenzimet e SHKP-së për nxitjen e punësimit
janë rritur në mënyrë të fortë dhe të qëndrueshme, me një trefishim në vitin 2014
krahasuar me vitin 2013, për të arritur në vlerën më të lartë gjatë kësaj periudhe: 490
milionë lekë në vitet 2016 dhe 2017.
Kurse në grafikun në vijim paraqiten zërat e ndryshme të shpenzimeve nga SHKP
në vite, por si përqindje kundrejt shpenzimeve totale në çdo vit. Mund të vihet re që pesha
96
specifike e “nxitjes së punësimit” është rritur gjatë viteve të fundit, duke zënë 29.2% të të
gjitha shpenzimeve në vitin 2017 kundrejt 12.3% në vitin 2000.
Ndërkohë, pesha specifike e “pagesës së papunësisë” është ulur në mënyrë të qartë
vitin e fundit, duke zënë vetëm 31.9% të të gjitha shpenzimeve të SHKP-së në vitin 2017
kundrejt 68.7% në vitin 2006.
Megjithatë, mund të vihet re një rritje konstante e peshës specifike të shpenzimeve
për administratën përgjatë viteve, e cila është rritur në mënyrë të pandalshme nga 5.8% e
totalit të shpenzimeve të SHKP-së në vitin 1998 në 19.7% në vitin 2017. Në terma
absolute, shpenzimet për administratën janë rritur nga 167 milionë lekë në vitin 1998 në
330 milionë lekë në vitin 2017.
Gjithashtu, një dukuri tjetër pozitive është që pesha specifike e shpenzimeve për
“formim profesional” është rritur në mënyrë të qëndrueshme gjatë viteve, duke u rritur
nga 1% e totalit të shpenzimeve në vitin 1998, në 14.6% në vitin 2017. Në terma absolute,
në vitin 1998 u shpenzuan 30 milionë lekë për formim profesional kundrejt 245 milionë
lekë në vitin 2017, duke shënuar në këtë mënyrë një rritje prej më shumë se 8 herë
krahasuar me vitin 1998.
Grafiku 11. Pesha specifike e zërave të shpenzimeve të SHKP-së gjatë periudhës 1998-
2017 (Formim profesional; Nxitje punësimi; pagesë papunësie)
Në total, gjatë periudhës 1998-2017 janë formuar profesionalisht dhe janë
certifikuar nga qendrat e formimit profesional në vend 180,967 të papunë të regjistruar.
Grafiku në vijim paraqet numrin e personave të papunë të regjistruar në zyrat e SHKP-së
97
dhe të trajnuar pranë qendrave të formimit profesional çdo vit gjatë kësaj periudhe. Mund
të vihet re që kemi një rritje të të papunëve të trajnuar duke filluar nga viti 2014 e mbrapa
krahasuar me vitet e mëparshme.
Grafiku 12. Numri i të papunëve të trajnuar nga QFP-të përgjatë viteve
Në grafikun në vijim paraqitet kostoja mesatare e trajnimit profesional gjatë viteve
1998-2017. Mund të vihet re që paralelisht me rritjen e numrit të personave të formuar
pranë QFP-ve përgjatë viteve është rritur në mënyrë të konsiderueshme kostoja mesatare
individuale e certifikimit profesional, duke kaluar nga 5,804 lekë në vitin 1998 në 15,594
në vitin 2017 (një rritje prej 2.7 herësh), kurse kostoja mesatare më e lartë u shënua në
vitin 2009 në vlerën 18,802 lekë.
Grafiku 13. Kostoja mesatare individuale e certifikimit profesional gjatë viteve 1998-2017
98
KAPITULLI V
5.1 DISKUTIMI
5.1.1 Ndryshimet socio-demografike të profilit të punëkërkuesve të papunë në vite
Të dhënat e Shërbimit Kombëtar të Punësimit tregojnë për një rënie të vazhdueshme të
numrit të të papunëve në Shqipëri, nga 215,083 në vitin 2000 në 83,497 në vitin 2017,
duke shënuar kështu një rënie me 131,586 persona ose rreth 61%.
Kjo rënie i detyrohet disa faktorëve, ku mund të përmendim rritjen paralele të numrit të të
papunëve të punësuar përgjatë viteve, nga 18,104 në vitin 2000 në 23,136 në vitin 2017.
Megjithatë, siç shihet edhe nga këto shifra, ky faktor mund të shpjegojë një pjesë të vogël
të uljes së papunësisë në vend. Një tjetër faktor, edhe më madhor, mendojmë se ndikon në
uljen e numrit të të papunëve në vend. Ky faktor është emigracioni. Sipas INSTAT-it, i
cili në faqen e tij zyrtare web paraqet të dhëna vetëm për vitet 2011-2017, numri i
personave që kanë emigruar nga Shqipëria ishte 55,162 në vitin 2011 dhe më pas ka
ardhur në rënie duke arritur shifrën 39,905 emigrantë në vitin 2017 (tabela në vijim).
Tabela 8. Numri i emigrantëve në vite*
* Burimi: INSTAT.
http://databaza.instat.gov.al/pxweb/sq/DST/START__MM/NewMIM0003/table/table
ViewLayout1/?rxid=5713cb0c-65ce-4054-bd21-7479605ceffe
Duke ndjekur logjikën e shifrave të emigracionit mund të supozohet që përpara vitit
2011, numri i personave që kanë emigruar ka qenë edhe më i lartë, duke e bërë
emigracionin faktorin kryesor të uljes së papunësisë në vend. Burime të tjera nga
INSTAT-i raportojnë që gjatë periudhës 2001-2011 kanë emigruar gjithsej 481,601
individë42
. Këto shifra dëshmojnë se faktori kryesor për uljen e papunësisë në Shqipëri
është pikërisht emigracioni i individëve në moshë pune (forcat aktive të punës).
42
INSTAT. Migracioni në Shqipëri. Maj, 2014. INSTAT.
Viti
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Numri i emigrantëve 55162 52307 49425 46525 41443 32532 39905
99
Duke shkuar edhe më tej, të dhënat e Shërbimit Kombëtar të Punësimit sugjerojnë për
një ulje të vazhdueshme të punëkërkuesve të papunë të moshës 19-34 vjeç (duke kaluar
nga 57.8% të të gjithë punëkërkuesve në vitin 2000 në 27.5% në vitin 2017) dhe rritjen e
përqindjes së punëkërkuesve me moshë 35 vjeç e lart (nga 42.1% në vitin 2000 në 72.5%
në vitin 2017). Këto trende kohore në moshën e punëkërkuesve të papunë mund të
shpjegohen në një masë të madhe sërish nga fenomeni i emigrimit selektiv të
grupmoshave të caktuara.
Kështu, sipas INSTAT-it, piramida moshore e popullsisë së emigrantëve gjatë viteve
2001-2011 është si vijon:
Grafiku 14. Piramida moshore e popullsisë së emigrantëve, 2001-2011, në Shqipëri43
Mund të vihet re që grupmoshat kryesore që kanë emigruar gjatë periudhës 2001-
2011 janë 20-34 vjeç. Largimi i tyre drejt vendeve të tjera është reflektuar në uljen e
peshës specifike të kësaj grupmoshe midis punëkërkuesve të papunë në Shqipëri gjatë
viteve korresponduese. Nga ana tjetër, shumë më pak individë të moshës 40 vjeç e lart
kanë emigruar përgjatë viteve nga Shqipëria, duke shkaktuar një rritje të peshës specifike
të kësaj fashe të popullatës në vend dhe rrjedhimisht edhe rritjen e përfaqësimit të tyre
midis punëkërkuesve të papunë përgjatë viteve.
Piramida moshore e popullsisë së emigrantëve në vitet 2001-2011 ofron edhe një
shpjegim tjetër lidhur me përbërjen gjinore të të papunëve gjatë kësaj periudhe. Sipas
SHKP-së, deri në vitin 2008, përqindja e meshkujve të papunë kryesonte kundrejt
femrave të papuna, por pas këtij viti ky raport përmbyset. Nëse vështrojmë piramidën
moshore të popullsisë së emigrantëve mund të vihet re që gjatë periudhës 2001-2011 ka
43
INSTAT. Migracioni në Shqipëri. Maj, 2014. INSTAT.
100
pasur disa vite kur kanë emigruar më shumë femra sesa meshkuj dhe ndoshta kjo është
arsyeja e tendencave gjinore të punëkërkuesve të papunë të regjistruar në SHKP përgjatë
viteve.
Megjithatë, emigrimi i meshkujve dominon ndaj emigrimit të femrave, duke qenë
një arsye tjetër për uljen e peshës specifike të meshkujve në popullatën e punëkërkuesve
të papunë në Shqipëri.
Arsyeja e tretë e dominimit të femrave midis të papunëve në Shqipëri mund të jetë
edhe emancipimi i femrës shqiptare, duke bërë që ajo të kapërcejë barrierat apo të lërë pas
stereotipat e shtëpiakes, që nuk angazhohet në punë të tjera jashtë shtëpisë.
Arsyeja e katërt ka të bëjë me marrjen e përfitimeve nga regjistrimi si të papunë në zyrat e
SHKP-së dhe, duke qenë se popullata femërore dominon ndaj asaj mashkullore (për
shkak të emigrimit më masiv të meshkujve), këto ndryshime reflektohen edhe në
përbërjen gjinore të të papunëve të regjistruar në vendin tonë.
Natyrisht, një pjesë e emigrantëve kthehen sërish në atdhe, por pjesa më e madhe
e tyre kthehen në mënyrë të përkohshme, duke planifikuar të emigrojnë sërish sapo t’u
jepet mundësia. Shumë prej tyre vetëpunësohen në mënyrë të shpejtë, duke qenë se vijnë
me projekte konkrete. Për këtë arsye, ata nuk regjistrohen në zyrat e punës duke ruajtur
mbizotërimin e femrave midis punëkërkuesve të papunë të regjistruar pranë SHKP-së.
Nga ana tjetër, mosha më e zakonshme e të kthyerve në Shqipëri është ajo 30-34 vjeçe44
.
Edhe pse një raport i vitit 2014 sugjeron për një rritje të madhe të emigrantëve të kthyer të
regjistruar si punëkërkues (nga 484 në vitin 2010 në 2,136 në vitin 2013)45
, sërish këto
shifra janë shumë të ulëta për të ndikuar në tendencat e arsyetuara më lart.
Sipas një raporti tjetër të SHKP-së, regjistrimi më i ulët i të rinjve në zyrat e punës
mund të ketë lidhje me perceptimet e ndryshme të këtij grupi mbi efektivitetin e
shërbimeve të punësimit ose programeve të nxitjes së punësimit, për t’iu ofruar punë
atyre46
.
Të dhënat e SHKP-së sugjerojnë që proporcioni i të papunëve me arsim të mesëm
ka ardhur në rënie përgjatë viteve (nga 48.6% në vitin 2000 në 37.2% në vitin 2017), por
është rritur proporcioni i të papunëve me arsim të lartë (nga 2.7% në vitin 2000 në 5.8%
në vitin 2017) dhe është rritur lehtë proporcioni i të papunëve me arsim 9-vjeçar ose më
pak. Arsyet e uljes së numrit të të papunëve me arsim të mesëm mund të shpjegohen nga
44
INSTAT. Migracioni në Shqipëri. Maj, 2014. INSTAT. 45
Programet për nxitjen e punësimit në Shqipëri: vlerësimi i cilësisë së tyre në proceset e formulimit dhe
zbatimit (2008-2014). Raport final. Dhjetor, 2014. 46
Idem.
101
emigracioni, ku pjesa më e madhe e emigrantëve ka pasur pikërisht arsim të mesëm47
.
Ndërkohë, rritja e proporcionit të të papunëve me arsim të lartë midis të gjithë
punëkërkuesve të papunë, të regjistruar pranë SHKP-së, mund të shpjegohet me
masivizimin e arsimit të lartë në Shqipëri, sidomos pas viteve 2005-2008, rritjen e
jashtëzakonshme të numrit të të diplomuarve në universitet dhe për rrjedhojë rritjen e
mundësisë që disa prej tyre mos të jenë në gjendje të hyjnë në tregun e punës.
Përqindja e të papunëve me arsim të lartë midis të gjithë të papunëve e arriti pikun
në vitin 2015, duke zënë 8.4% të të gjithë të papunëve, çka dëshmon për një bum
diplomimesh në pak vitet përpara vitit 2015. Më pas, me mbylljen e mjaft universiteteve
private, u ul numri i të diplomuarve në universitete, shoqëruar me uljen e peshës specifike
të kësaj kategorie të papunësh midis gjithë punëkërkuesve të papunë në vitet në vazhdim.
Pesha specifike shumë e vogël e punëkërkuesve me arsim të lartë sugjeron që arsimimi
lidhet pozitivisht me punësimin, duke konfirmuar teoritë ekzistuese lidhur me këto dy
variabla.
Në përgjithësi, shumica e të papunëve që u përkasin grupeve specifike të
cenueshme kanë përfunduar vetëm arsimin fillor ose më pak, duke krijuar në këtë mënyrë
vështirësi jo të vogla për punësimin e tyre në sektorë të ndryshëm48
. Kjo sfidë mund të
lehtësohet nëpërmjet trajnimit dhe formimit profesional të këtyre kategorive, gjë që nuk
është e lehtë për shkak të numrit të madh të tyre dhe mungesës së infrastrukturës dhe
kapaciteteve për këtë gjë.
5.1.2 Niveli i punësimit të punëkërkuesve të papunë në vite
Shërbimi Kombëtar i Punësimit raporton se gjatë vitit 2000 u punësuan rreth
18,000 punëkërkues, kurse në vitin 2017 zyrat e SHKP-së arritën të punësojnë rreth
23,000 punëkërkues. Përqindja e punëkërkuesve që arritën të punësohen ka qenë në
përgjithësi shumë e ulët, por është rritur gjatë viteve duke kaluar nga 4.7% në vitin 2001
në 27.7% në vitin 2017.
Në pamje të parë vihet re që efektiviteti i punësimit është rritur dukshëm (është
rritur me 23 pikë përqindje nga viti 2001 në vitin 2017), por një vëzhgim i imtësishëm
zbulon se, në fakt, rritja e proporcionit të të punësuarve ka ardhur si pasojë e uljes
drastike të numrit të punëkërkuesve gjatë viteve (siç e pamë më herët gjatë diskutimit),
duke çuar në një rritje artificiale të peshës specifike më të madhe të punësimit gjatë viteve
47
INSTAT. Migracioni në Shqipëri. Maj, 2014. INSTAT. 48
Programet për nxitjen e punësimit në Shqipëri: vlerësimi i cilësisë së tyre në proceset e formulimit dhe
zbatimit (2008-2014). Raport final. Dhjetor, 2014.
102
të fundit. Deri në vitin 2013, zyrat e SHKP-së kanë punësuar midis 8-12 mijë
punëkërkues çdo vit (që përfaqësojnë më pak se 10% të të gjithë punëkërkuesve). Vetëm
në vitin 2014 e më pas zyrat e SHKP-së kanë punësuar mbi 16 000 persona çdo vit, duke
arritur kulmin në vitin 2016 me 25,170 punëkërkues të punësuar dhe 23,136 në vitin
2017, por sërish kjo shifër përfaqëson vetëm rreth një të katërtën e të gjithë
punëkërkuesve, pa harruar reduktimin masiv të numrit të punëkërkuesve gjate viteve të
fundit për arsye që i shpjeguam më parë.
5.1.3 Ndërmjetësimi në punë dhe punësimi nga programet e nxitjes së punësimit
Përgjatë viteve 2000-2017 është rritur vazhdimisht pesha specifike e
punëkërkuesve, të cilët janë punësuar nga “ndërmjetësimet në punë”, duke nënkuptuar që
SHKP-ja ka negociuar me punëdhënës të ndryshëm për punësimin e punëkërkuesve.
Kështu, 35% e të gjitha punësimeve në vitin 2000, por 63.4% në vitin 2017 (piku ka
arritur në vitin 2011, me 90.6%) u realizuan nëpërmjet ndërmjetësimeve në punë. Ky
është një tregues që SHKP është aktive në këtë drejtim dhe mban lidhjet me
punëdhënësit, duke rritur shanset e punësimit të punëkërkuesve. Kjo masë synon të
zvogëlojë hendekun midis punëdhënësve, që janë shpesh të painformuar për punëtorët e
papunë dhe punëtorëve të papunë, që nuk janë të informuar për ofertat e tregut të punës49
.
Nga ana tjetër, punësimet nga programet e nxitjes së punësimit e kanë ulur peshën
specifike përgjatë viteve, duke kaluar nga 65% në vitin 2000 në vetëm 22.8% në vitin
2017. Kjo gjetje mund të jetë një tregues i vështirësive të këtyre programeve, duke
sugjeruar për analizën e situatës dhe gjetjen e zgjidhjeve të mundshme për përmirësimin e
këtij treguesi.
Pjesa më e madhe e punëkërkuesve të papunë regjistrohen në programet e
ndërmjetësimit duke ulur në këtë mënyrë peshën specifike të të papunëve që marrin pjesë
në programet e nxitjes së punësimit50
.
Programet e nxitjes së punësimit, të quajtura ndryshe me termin e përgjithshëm
programet aktive të tregut të punës – PATP, janë ndër mjetet kryesore për të luftuar
papunësinë me krijimin e vendeve të reja të punës, duke synuar të rinjtë dhe grupet më të
margjinalizuara. Llojet më të shpeshta të PATP-ve përfshijnë: trajnimin, subvencionin e
49
Programet për nxitjen e punësimit në Shqipëri: vlerësimi i cilësisë së tyre në proceset e formulimit dhe
zbatimit (2008-2014). Raport final. Dhjetor, 2014. 50
Programet për nxitjen e punësimit në Shqipëri: vlerësimi i cilësisë së tyre në proceset e formulimit dhe
zbatimit (2008-2014). Raport final. Dhjetor, 2014.
103
punës, sipërmarrjen, punësimin intensiv dhe punët komunitare. Midis këtyre, trajnimi dhe
punësimi i subvencionuar përbëjnë llojet më kryesore51
.
Lidhur me këtë, lloji më i suksesshëm i PATP-ve në Shqipëri është "formimi në
punë", i cili siguron nivelet më të larta të punësimit, duke dëshmuar që punëdhënësit
vlerësojnë më shumë aftësitë që ata vetë krijojnë tek individët dhe, nga ana tjetër, vetë ata
që i nënshtrohen këtij formimi janë të kënaqur me këtë proces, duke qenë se marrin një
profesion të caktuar, të cilin nuk e kishin përpara pjesëmarrjes në program.
Kurse programet e subvencionimit të punësimit nuk janë kaq të suksesshme, duke
qenë se pjesa më e madhe e atyre që punësohen në këtë mënyrë nuk vazhdojnë ta mbajnë
atë punë për më shumë se një vit. Nga ana tjetër, ky lloj punësimi është mjaft i
kushtueshëm52
.
Punësimi nëpërmjet praktikës së të sapodiplomuarve mund të ketë probleme të
ndryshme, që lidhen me faktin që këta individë janë të mirarsimuar dhe mund të kenë
shanse për punësime më të mira dhe ndoshta nuk është ky grupi më në nevojë për t’u
punësuar.
Sido që të jetë, është e nevojshme që programet ekzistuese të punësimit të
përmirësohen dhe t’u përshtaten nevojave të punëkërkuesve, veçanërisht lidhur me grupet
më të cenueshme, në mënyrë që pjesëtarët e tyre mos të ndihen të përjashtuar nga këto
programe53
.
5.1.4 Numri i të papunëve dhe të papunët që trajtohen me pagesë papunësie dhe
ndihmë ekonomike
Në vitin 1992 është regjistruar shifra më e lartë e të papunëve (rreth 394,000
persona), e cila erdhi si rezultat i kalimit të ekonomisë nga një ekonomi e centralizuar në
një ekonomi tregu. Në atë vit, zyrat e punësimit në rrethe janë marrë kryesisht me
pagesën e papunësisë, duke trajtuar mbi 300 mijë persona, të cilët humbën vendet e
punës.
Në vitet 1994 - 1995 vihet re një rënie e këtij numri, pasi shumë prej të papunëve
mbaronin afatin njëvjeçar të përfitimit të pagesës së papunësisë dhe nuk regjistroheshin
më si punëkërkues. Gjithashtu, në këtë periudhë u pa e nevojshme të konkretizoheshin
regjistrat e papunësisë, duke çregjistruar ata persona që nuk ishin më të papunë.
51
Idem. 52
Idem. 53
Idem.
104
Në vitin 1997, kurba e të papunëve të regjistruar pësoi rritje si rezultat i dëmtimeve që
pësoi tregu i punës.
Gjatë vitit 1998, në zyrat e punës u regjistruan mjaft të papunë, të cilët përfituan
nga programet e punëve publike dhe programet e kualifikimit të të rinjve në Greqi. Kjo
bëri që në vitin 1999, shifra të shkonte deri në 240 mijë të papunë.
Gjatë vitit 2000, si rezultat i zbatimit me rigorozitet të VKM Nr. 70 për
evidentimin e të papunëve, në zyrat e punësimit në rrethe u bë i mundur verifikimi i
listave të tyre, duke hequr personat që kishin humbur statusin e të papunit dhe duke
regjistruar të tjerë, sidomos nga skema e ndihmës ekonomike. Numri i të papunëve të
regjistruar që marrin përfitimin e papunësisë është ulur në mënyrë drastike përgjatë
viteve.
Me regjistrimin e popullsisë në vitin 2001 ndryshuan forcat e punës dhe matja e
nivelit të papunësisë është bërë në bazë të këtyre rezultateve deri në vitin 2007.
Në 2007 e në vazhdim, niveli i papunësisë është matur në bazë të anketës së forcës së
punës.
Niveli i papunësisë ka ardhur në ulje të vazhdueshme që nga viti 1990 e në
vazhdim, duke kaluar nga 26.4% në 13.6% në vitin 2017. Në këtë ulje natyrisht që
ndikimin më të madh e ka pasur fenomeni i emigracionit, siç e kemi diskutuar më herët.
5.1.5 Papunësia te grupet e veçanta
Të papunët afatgjatë përbëjnë grupin kryesor të të papunëve. Pesha specifike e
tyre varion nga 66% e të gjithë të papunëve në vitin 2004 në 51% në vitin 2017.
Pothuajse të gjithë (90 % e tyre) janë përfitues të ndihmës ekonomike, pra shtresa më në
nevojë.
Arsyet kryesore në këtë papunësi afatgjatë janë si më poshtë:
niveli i ulët arsimor i tyre (56 % me arsim jo më shumë se 9-vjeçar);
mungesa e një profesioni për më shumë se 58% e tyre, ndërsa për ata që e
kanë një profesion ka mospërputhje midis profesionit të tyre aktual dhe asaj
çfarë kërkon tregu i punës;
mosha mbi 40 vjeç e 50% të punëkërkuesve afatgjatë; për këto kategori ka
kërkesë të ulët në treg për krahë pune;
periudha afatgjatë e papunësisë (51% afatgjatë mbi 3 vjet) sjell një proces
shkurajimi tek ata dhe rrjedhimisht sjell uljen e intensitetit të kërkimit të
105
punës, duke ulur kështu mundësitë e tyre për t’u larguar nga radhët e
papunësisë.
Të dhënat e SHKP-së sugjerojnë që kemi rritje të peshës specifike të romëve dhe
egjiptianëve të regjistruar si të papunë, duke kaluar nga 2.4% në vitin 2007 në 7.2% në
vitin 2017. Kjo rritje vihet re në rajonet e Tiranës, Gjirokastrës dhe Lezhës. Ata janë
pothuajse të gjithë me arsim deri në 9-vjeçar dhe u përkasin të gjitha grupmoshave, gjë që
tregon që shkaku i papunësisë së tyre është mungesa e arsimit. Nga ana tjetër, pesha
specifike e emigrantëve të kthyer dhe e jetimëve të regjistruar si të papunë ka qenë, pak a
shumë, konstante gjatë viteve 2010-2017, kurse viktimat e trafikut, të regjistruar si të
papunë, janë në një numër shumë të vogël. Jetimët e papunë janë kryesisht të rinj dhe me
arsim 9-vjeçar ose më pak, ndërkohë që viktimat e trafikut janë femra, nën moshën 40
vjeç dhe me arsim 9-vjeçar ose më pak. Pesha specifike e këtyre grupeve të veçanta midis
të gjithë punëkërkuesve reflekton peshën specifike të tyre (në mënyrë të përafërt) në
popullatën e përgjithshme.
Interesant është fakti që pesha specifike e personave me aftësi të kufizuara, të
regjistruar si të papunë, ka ardhur në ulje përgjatë kohës, nga 1.3% në vitin 2007 në 0.6%
në vitin 2017. Ata i përkasin kryesisht grupmoshës 45-50 vjeç dhe arsimit të mesëm dhe
regjistrohen si të papunë për të përfituar nga shërbimet mjekësore falas. Megjithatë, ulja e
proporcionit të tyre midis të papunëve mund të dëshmojë për rritjen e punësimit të tyre,
duke reflektuar në këtë mënyrë përmbushjen e angazhimit për punësimin e kësaj
kategorie personash në institucione të ndryshme, në kuadër të detyrimeve ligjore
përkatëse. Megjithatë, të dhënat tregojnë se deri në vitin 2014, vetëm 10% e bizneseve
kishin punësuar të paktën një person me aftësi të kufizuara, edhe pse ligji detyron çdo
biznes privat me mbi 25 punonjës që të punësojë të paktën një person me aftësi të
kufizuara54
.
Në përgjithësi, përfshirja e këtyre grupeve specifike në programet e punësimit
vazhdon të mbetet shumë e kufizuar, pjesërisht për shkak të pamundësisë së këtyre
programeve për të krijuar mekanizma për targetimin e duhur të këtyre grupeve, duke
përfshirë ofrimin e stimujve të veçantë për secilin grup, vlerësimin e nevojave të secilit
grup, ndjekjen më të mirë të gjendjes së tyre të punësimit, mbledhjen e të dhënave,
disponueshmërinë më të madhe etj.55
.
Për këtë arsye sugjerohet që programet e nxitjes së punësimit duhet të:
54
Analiza e nevojave për aftësi 2014. Përmbledhje paraqitëse. Tiranë, dhjetor 2014. 55
Programet për nxitjen e punësimit në Shqipëri: vlerësimi i cilësisë së tyre në proceset e formulimit dhe
zbatimit (2008-2014). Raport final. Dhjetor, 2014.
106
diferencohen për t’iu përgjigjur nevojave specifike të grupeve të veçanta të
punëkërkuesve të papunë, si dhe të targetojnë dhe përshtatin politikat e tyre në
varësi të karakteristikave të këtyre grupeve;
ofrojnë trajnim të krijuar sipas nevojave specifike të punëkërkuesve;
përfshijnë të mësuarit në vendin e punës, duke synuar aftësitë e munguara sipas
profilit përkatës të punës; e lidhur me këtë është edhe zhvillimi i aftësive fleksible,
të cilat kërkohen nga tregu i punës;
jenë të integruara me programe të tjera, në mënyrë që të kombinohen disa
elemente të tilla, si: formimi, orientimi profesional, asistenca në punësim,
informacioni mbi tregun e punës etj.;
ofrojnë programe punësimi dhe trajnimi në përputhje me ofertat e tregut të punës;
kjo mund të bëhet duke punuar jo vetëm me punëkërkuesit, por edhe me
punëdhënësit;
promovojnë sipërmarrjen për të sapodiplomuarit, duke qenë se kjo është mënyrë
më efektive për t’i futur këta individë në tregun e punës (për shkak të arsimit dhe
kualifikimit më të lartë të tyre)56
.
5.1.6 Punësimi sipas sektorëve
Struktura e punësimit në Shqipëri mund të kategorizohet në të punësuarit në
sektorin shtetëror, të punësuarit në sektorin privat jobujqësor dhe të punësuarit në sektorin
privat bujqësor. Më pak se një e pesta e të gjithë të punësuarve në vendin tonë i përkasin
sektorit shtetëror dhe kjo peshë specifike ka qenë pothuajse konstante gjatë çdo viti, me
luhatje të lehta. Ndërkohë, pesha specifike e të punësuarve në sektorin privat jobujqësor
është rritur ndjeshëm, duke kaluar nga 10.9% në vitin 2000 në rreth 28% në vitin 2011,
kurse pesha specifike e të punësuarve në sektorin privat bujqësor është ulur vazhdimisht.
Kjo është në përputhje me rritjen e nivelit të urbanizimit të shoqërisë shqiptare,
emigrimin e brendshëm (nga zonat rurale drejt zonave urbane), duke çuar në rritjen e
popullsisë së qyteteve, rritjen e nevojave për shërbime dhe tkurrjen e angazhimit të
forcave të punës në sektorin privat bujqësor. Gjatë periudhës 2001-2011, rreth 203,000
persona kanë ndryshuar vendbanim në Shqipëri duke shkuar drejt zonave urbane dhe gati
gjysma e tyre janë vendosur në Tiranë (zonën periferike)57
.
56
Programet për nxitjen e punësimit në Shqipëri: vlerësimi i cilësisë së tyre në proceset e formulimit dhe
zbatimit (2008-2014). Raport final. Dhjetor, 2014. 57
INSTAT. Migracioni në Shqipëri. Maj, 2014. INSTAT.
107
Duke analizuar shkallën e papunësisë në vite, megjithëse diferenca në shkallën e
papunësisë mes meshkujve dhe femrave ka ardhur duke rënë, tregu i punës në Shqipëri
reflekton qartazi pabarazinë mes femrave dhe meshkujve. Kështu, gjatë viteve 2000-
2010, të dhënat administrative për papunësinë tregojnë që kjo diferencë është mesatarisht
5 për qind. Në vitin 2011, kjo diferencë është ulur duke shkuar në rreth 3 për qind.
Gjendja e papunësisë së regjistruar është pothuajse në të njëjtat nivele, por dinamika e
hyrje- daljeve mbetet relativisht e lartë, ndërsa flukset në pagesë papunësie dhe ndihmë
ekonomike kanë qenë pothuajse sa një vit më parë. Shqetësues është fakti që 60% e hyrje-
daljeve janë punëkërkues të papunë, që regjistrohen për të përfituar nga skema e kujdesit
shëndetësor falas. Megjithatë, këtë vit vihet re një rënie e këtij fluksi me 3% krahasuar me
një vit më parë, që ka të bëjë me rritjen e cilësisë së vlerësimit të të qenit punëkërkues i
papunë nga specialistët e shërbimeve në rrethe.
Vihet re se ka një rënie me 2% të grupmoshës deri në 29 vjeç dhe rritje me 2% të
grupmoshës mbi 45 vjeç. Kjo ka ardhur si rezultat i punësimit të moshës së re. Gjatë vitit
2011 pati një rritje krahasuar me një vit më parë, sepse edhe degët që patën zhvillim
(telekomunikacioni dhe shërbimet) preferojnë më shumë këtë grupmoshë për shkak të
aftësive shtesë (informatikë dhe gjuhët e huaja).
5.1.7 Profili profesional i punëkërkuesve të papunë
Sipas të dhënave të SHKP-së, profili profesional i punëkërkuesve të papunë
dominohet nga profesionet elementare (më shumë se gjysma e të papunëve), pasuar nga
zejtarët (rreth 18%), punonjësit e industrisë, punonjësit e shërbimeve, punonjësit e
kualifikuar të bujqësisë, pyjeve dhe peshkimit, teknikë dhe specialistë të mesëm,
menaxherë dhe specialistë me arsim të lartë etj. Këto proporcione ndryshojnë lehtë vit pas
viti, por në pjesën më të madhe të rasteve përfaqësojnë profilin profesional të kërkesave
për punë.
Ndërkohë, profili profesional i vendeve të lira të punës të shpallura nga SHKP-ja
(ofertat për vende të lira pune) dominohet nga: oferta nga industria përpunuese (45%),
ndërtimi (12%), informacioni dhe komunikacioni (12%), shërbime të tjera (9%), tregtia
dhe riparimi i mjeteve motorike (6%) etj.
Shihet qartë se ka një mospërputhje madhore midis kërkesave për punë dhe
ofertave të punës. Për shembull, vetëm 29.8% e punëkërkuesve janë punonjës industrie
[duke përfshirë punonjës të industrisë (7.3%), teknikët dhe specialistët e mesëm (4.2%)
dhe zejtarët (18.3%)], por oferta për vende pune nga industria dhe ndërtimi zë 57% të të
gjitha ofertave për vende të lira pune.
108
Nga ana tjetër, të tjera mospërputhje janë si vijon:
Oferta për vende të lira pune për profesionet elementare zë 22% të të gjitha
ofertave të punës, por kërkesa për këto vende pune është 51%.
31% e ofertave të vendeve të lira të punës janë për zejtarët dhe zanatçinjtë,
ndërkohë që kërkesa për këto vende pune zë 18.3% të të gjitha kërkesave për
punësim.
13% e ofertave të vendeve të lira të punës janë për punonjësit e industrisë, kurse
kërkesa për këto vende pune është 7.3%.
11% e ofertave të vendeve të lira të punës janë për teknikë dhe specialistë të
mesëm, kurse kërkesa për këto vende pune është 4.2%.
7% e ofertave të vendeve të lira të punës janë për specialistë me arsim të lartë,
ndërkohë që kërkesa për këto vende pune është 4%.
8% e ofertave të vendeve të lira të punës janë për nëpunës, ndërkohë që kërkesa
për këto vende pune është 2%.
Kërkesa dhe oferta duket se përputhen mirë për punonjësit e shitjes dhe shërbimeve
(6.2% vs. 7%, përkatësisht) dhe për punonjësit e kualifikuar të bujqësisë, pyjeve dhe
peshkimit (2% vs. 1%, përkatësisht).
Në këtë mënyrë, nuk ka rakordim midis kërkesës për punë dhe ofertës për vende pune
dhe mospërputhjet më të mëdha kanë të bëjnë me mungesën e profesionistëve dhe
zanatçinjve. Pra, kemi shumë të papunë të pakualifikuar (gjysma e tyre), të cilët kërkojnë
punë kur kërkesa për punë të pakualifikuara është vetëm 22%. Gjithashtu, tregu ka nevojë
për zanatçinj dhe specialistë të tjerë.
Një fakt ilustrues i këtyre hendeqeve midis ofertës dhe kërkesës në tregun e punës
vjen nga një studim i vitit 2014, ku ndër të tjera theksohej: “Dy nga shqetësimet madhore
të bizneseve janë kultura e mangët e punës dhe kualifikimi i papërshtatshëm i
punëkërkuesve. Niveli i papërshtatshëm i kualifikimit përbën një shqetësim shumë serioz
për pothuajse të gjithë sektorët e ekonomisë në vend, por veçanërisht për sektorët e
minierave, energjisë, gazit etj. dhe në sektorin e pasurive të patundshme. Kualifikimi i
papërshtatshëm i forcës së punës është shqetësim veçanërisht serioz për kompanitë e
mesme dhe të mëdha”58
.
Nga ana tjetër, mesatarisht 1 në 6 biznese deklaron se punonjësit e vet nuk kanë
aftësitë e duhura për të kryer punën për të cilën janë marrë në punë. Profesionet që vuajnë
më shumë nga mungesa e aftësive përkatëse janë: kamerierët, punëtorët e ndërtimit dhe
58
Analiza e nevojave për aftësi 2014. Përmbledhje paraqitëse. Tiranë, dhjetor 2014.
109
shitësit e dyqaneve. Gati të gjithë drejtuesit e bareve dhe restoranteve mendojnë se
kamerierët/banakierët përkatës nuk kanë aftësitë e duhura për të ofruar këtë shërbim. Po
kështu, mungesa e aftësive profesionale është shqetësim shumë i madh për sektorët e
furnizimit me ujë, kanalizimeve, mbetjeve, minierave, guroreve etj.59
. Po sipas këtij
raporti, kamerierët, banakierët, kuzhinierët dhe recepsionistët nuk kanë aftësitë e duhura
komunikuese, kurse shitësit nuk kanë aftësitë e duhura për të punuar në ekip. Natyrisht,
mungesa e aftësive të përshtatshme lidhur me këto profesione nënkupton mangësinë ose
mungesën e arsimit dhe formimit profesional. Kjo nënkupton që tregu i punës është
shumë i zhbalancuar midis ofertave dhe kërkesave, ku këto të fundit nuk janë në gjendje
t’u përgjigjen standardeve dhe kualifikimeve që kërkojnë punëdhënësit.
Këto mospërputhje e kanë nxitur Qeverinë Shqiptare që t’i japë përparësi zhvillimit
cilësor të forcës së punës. Në këtë kuadër, në vitin 2014 u miratua Strategjia për Punësim
dhe Aftësi, bazuar mbi moton: “Aftësi më të larta dhe punë më të mira për femrat dhe
meshkujt”60
. Kjo nënkupton forcimin e kapaciteteve të arsimit dhe formimit profesional
të nxënësve dhe studentëve në mënyrë që të rritet numri i specialistëve me synim
përputhjen me ofertat e tregut të punës në vendin tonë. Një element tjetër i rëndësishëm
në këtë drejtim është lidhja midis punësimit dhe sistemit të arsimit dhe formimit
profesional, me angazhimin e ndërhyrjeve qeveritare në realizimin e kësaj sfide61
.
Në këtë kontekst dhe duke parë situatën aktuale, Qeveria Shqiptare i ka dhënë
përparësi absolute modernizimit dhe fuqizimit të arsimit dhe formimit profesional në
vend, duke e riorganizuar atë në mënyrë që të harmonizohen më mirë rezultatet dhe
produktet e këtij sistemi me nevojat e tregut të punës.
Pjesa më e madhe e ofertave të punës janë në Tiranë dhe Durrës, pasuar nga Korça,
Vlora, Fieri dhe Shkodra, kurse ofertat për punë në Kukës, Dibër dhe Gjirokastër zënë
peshën specifike më të vogël midis të gjitha kërkesave për punë. Një shpërndarje e tillë u
detyrohet modeleve të migrimit, ku gati gjysma e personave që kanë lëvizur brenda
vendit gjatë periudhës 2001-2011 janë vendosur në Tiranë62
, kurse pjesa tjetër në rrethet e
mëdha, si: Durrësi, Vlora, Fieri etj. Në këtë mënyrë, Tirana dhe Durrësi janë kryeqendrat
e zhvillimit ekonomik dhe industrial në vend, duke tërhequr pjesën më të madhe të
popullsisë migruese dhe pikërisht këtu ka më shumë vende pune në dispozicion. Kurse
qarqet e Dibrës dhe Kukësit janë dominuar nga ikje të mëdha të popullatës, duke ndikuar
drejtpërdrejt në shërbimet që ofrohen dhe ofertat e punës në këto rajone.
59
Idem. 60
Idem. 61
Idem. 62
INSTAT. Migracioni në Shqipëri. Maj, 2014. INSTAT.
110
Sipas të dhënave zyrtare të SHKP-së, niveli i plotësimit të ofertave të punësimit ka
ardhur në rënie të vazhdueshme përgjatë viteve, nga rreth 90% në vitin 2004 në rreth 65%
në vitin 2016. Trendi nuk është linear, por ka pasur ulje-ngritje gjatë kësaj periudhe dhe
pas vitit 2013 është rritur numri absolut i vendeve të lira të shpallura dhe ai i vendeve të
plotësuara. Luhatjet në këta indikatorë natyrisht u detyrohen faktorëve të diskutuar më
parë në këtë punim shkencor.
Megjithatë, rënia e nivelit të plotësimit të ofertave të punësimit mund të jetë e lidhur
me mospërputhjen midis ofertave të punës në treg dhe kërkesave të punëkërkuesve dhe
më konkretisht me mungesën e aftësive të caktuara të punëkërkuesve për t’u punësuar në
vendet e shpallura vakante nga punëdhënësit63
. Ky fenomen duket se ka ndikuar
veçanërisht tek ofertat-kërkesat për “menaxher” dhe “punonjës të kualifikuar të bujqësisë,
pyjeve dhe peshkimit”, ku niveli i plotësimit të ofertave është vetëm 6.7% dhe 50%,
përkatësisht. Edhe niveli i plotësimit të ofertave për “nëpunës” dhe “punonjës në industri”
është relativisht i ulët, duke qenë se vetëm 65% dhe 72% e këtyre ofertave janë plotësuar,
përkatësisht.
Kjo situatë kërkon medoemos forcimin e programit aktiv të tregut të punës dhe më
konkretisht të komponentit “trajnim” ose “formim profesional”, në mënyrë që të arrihet
përputhja midis ofertave të punësimit dhe plotësimit të tyre me punonjës me kualifikimin
përkatës.
5.1.8 Punësimi i të papunëve gjatë viteve
Politikat e programeve të punësimit kanë bërë të mundur rritjen e proporcionit të
femrave të papuna të punësuara midis gjithë punëkërkuesve të papunë, nga 46% në vitin
2004 në 55% në vitin 2012. Ndërkohë, kemi ulje të peshës specifike të punëkërkuesve të
punësuar të moshës 15-24 vjeç dhe 35-44 vjeç, të kryefamiljarëve dhe të papunëve me
arsim 9-vjeçar ose më pak.
Rritja e proporcionit të femrave punëkërkuese të punësuara kundrejt meshkujve
mund t’u detyrohet ndërhyrjeve në programet e nxitjes së punësimit që favorizojnë
punësimin e tyre me precedencë, zgjerimin e kategorive të femrave të margjinalizuara,
duke përfshirë femrat rome, ato mbi 50 vjeç, gratë e trafikuara dhe ato me aftësi të
kufizuara etj. Një faktor me ndikim ka qenë edhe emigrimi më i madh i meshkujve, siç e
kemi diskutuar më herët në këtë punim shkencor.
63
Analiza e nevojave për aftësi, 2014. Përmbledhje paraqitëse. Tiranë, dhjetor 2014.
111
Nga ana tjetër, rënia e peshës specifike të grupmoshave të reja midis
punëkërkuesve të punësuar mund të lidhet me shumë faktorë, duke përfshirë emigracionin
e kësaj grupmoshe apo vështirësitë për t’u punësuar për shkak të mungesës së një përvoje
apo eksperience pune, e cila kërkohet nga shumë punëdhënës. Në këtë kontekst,
pavarësisht ndryshimeve dhe zgjerimit të grupit të të rinjve 16-30 vjeç, duket se politikat
e punësimit nuk kanë qenë shumë të suksesshme në punësimin e kësaj kategorie të
papunësh64
. Ndërkohë, rritja e punëkërkuesve të punësuar të moshës 25-34 vjeç apo 45
vjeç e lart mund t’i detyrohet në një masë të madhe emigracionit dhe aftësive më të mira
profesionale të tyre kundrejt grupmoshave më të reja.
Rritja e peshës specifike të punëkërkuesve me arsim të lartë gjatë viteve është e
lidhur me nevojat e tregut të punës për këtë kategori punonjësish dhe dëshmon edhe një
herë efektin pozitiv që ka arsimi në shanset e punësimit.
Për sa i përket daljes nga pagesa e papunësisë, të dhënat tregojnë që vetëm 10% e
tyre janë për shkak të punësimit, kurse pjesa tjetër i detyrohet mbarimit të afatit të
përfitimit të pagesës, largimeve jashtë vendit, transferimeve etj. Ky detaj ilustron edhe një
herë se politikat e punësimit nuk janë aq efektive sa ç’duhet të ishin. Gjithashtu, kjo gjetje
nënkupton se personat e papunë që marrin pagesë papunësie përfaqësohen nga grupet më
të margjinalizuara, më pak të arsimuara dhe me më pak aftësi profesionale, gjë që e bën
punësimin e tyre shumë të vështirë. Për këtë arsye, programet aktive të tregut të punës
duhet që të ridizenjohen në mënyrë që t’u krijojë edhe këtyre individëve shanse për
punësim, sipas mënyrave që janë shtjelluar më herët në këtë punim shkencor.
5.1.9 Shpenzimet e SHKP-së gjatë viteve dhe formimi profesional
Një aspekt tjetër i marrë në shqyrtim lidhur me politikat e nxitjes së punësimeve
ka të bëjë me aspektin financiar të tyre, në terma të shpenzimeve administrative dhe
shpenzimeve për ndërhyrjet e ndryshme në kuadër të këtyre politikave.
Sipas të dhënave zyrtare të SHKP-së, shpenzimet për nxitjen e punësimit përgjatë
viteve nuk kanë ndjekur ndonjë trend linear, por kanë treguar më tepër një trend në formë
U-je, me shpenzimet më të mëdha në vitet 1999-2002 dhe vitet 2014-2017 dhe me uljen e
shpenzimeve në periudhën midis.
Në një farë mase, shpenzimet për nxitjen e punësimit duhet të imitojnë numrin e të
papunëve dhe numrin e punëkërkuesve të punësuar çdo vit, por edhe këtu kemi disa
mospërputhje. Në vitin 2000 kemi shpenzimet maksimale për nxitjen e punësimit me 549
64
Programet për nxitjen e punësimit në Shqipëri: vlerësimi i cilësisë së tyre në proceset e formulimit dhe
zbatimit (2008-2014). Raport final. Dhjetor, 2014.
112
milionë lekë. Atë vit ka pasur rreth 215 mijë punëkërkues të papunë, por janë punësuar
rreth 18 mijë prej tyre. Ndërkohë, në vitin pasardhës ka pasur 180 mijë punëkërkues të
papunë, por vetëm 8,562 të punësuar dhe janë shpenzuar 388 milionë lekë për nxitjen e
punësimit. Më pas, kemi uljen e numrit të punëkërkuesve të papunë, rritjen e numrit të të
punësuarve dhe uljen e shpenzimeve për nxitjen e punësimit vit pas viti deri në vitin 2013
(minimumi historik i shpenzimeve për nxitjen e punësimit, me 90 milionë lekë, por duke
punësuar 12,241 të papunë). Më pas kemi rritje të pandalshme të numrit të të papunëve të
punësuar dhe një rritje galopante të shpenzimeve për nxitjen e punësimit, duke arritur
pikun në vitet 2016-2017 me 490 milionë lekë në secilin vit për punësimin e rreth 24 mijë
personave në vit. Këto ndryshime përfaqësojnë një rritje të peshës specifike të zërit
“shpenzime për nxitjen e punësimit” kundrejt të gjitha shpenzimeve të SHKP-së gjatë
viteve, duke arritur pikun në vitin 2017 me 29.2% të këtyre shpenzimeve.
Paralelisht me këtë është rritur edhe kostoja mesatare për çdo person të papunë të
punësuar, sidomos vitet e fundit. Për shembull, kostoja mesatare e punësimit të një
punëkërkuesi të papunë në vitin 2013 ishte rreth 7,350 lekë të rinj, por në vitin 2017 kjo
kosto mesatare arriti pikun prej 21,180 lekësh të rinj. Është e paqartë arsyeja e këtij
trefishimi të kostos mesatare të punësimit të punëkërkuesve të papunë vitet e fundit dhe
ndoshta kjo do të ishte një temë interesante për t’u hulumtuar në të ardhmen.
Nga ana tjetër, është ulur vazhdimisht pesha specifike e shpenzimeve për pagesë
papunësie dhe ka pasur rritje konstante të shpenzimeve për administratën, duke kaluar
nga 5.8% të shpenzimeve totale të SHKP-së në vitin 1998 në rreth 20% në vitin 2017 ose
një dyfishim të fondeve për këtë zë gjatë kësaj periudhe.
Një zhvillim pozitiv është rritja e peshës specifike të zërit “shpenzime për
formimin profesional”, duke kaluar nga 1% të totalit të shpenzimeve në vitin 1998 në
rreth 15% në vitin 2017 ose tetëfishim të fondeve në terma absolute. Kjo reflekton qasjen
e qartë të Qeverisë Shqiptare drejt arsimit dhe kualifikimit profesional, si një mënyrë
shumë efektive për të rritur nivelin e punësimit të punëkërkuesve të papunë65
,66
.
Për sa u përket të papunëve të formuar profesionalisht nga SHKP-ja përgjatë
viteve është vënë re një rritje e tyre vit pas viti. Numri më i madh i të papunëve të
formuar profesionalisht u evidentua në vitin 2015 me 17,524 persona dhe më pas ra disi
deri në vitin 2017, kur u trajnuan 15,711 të papunë, kurse në total gjatë periudhës 1998-
2017 janë trajnuar profesionalisht rreth 181 mijë punëkërkues të papunë.
65
Programet për nxitjen e punësimit në Shqipëri: vlerësimi i cilësisë së tyre në proceset e formulimit dhe
zbatimit (2008-2014). Raport final. Dhjetor, 2014. 66
Analiza e nevojave për aftësi, 2014. Përmbledhje paraqitëse. Tiranë, dhjetor 2014.
113
Paralelisht me rritjen e numrit të të papunëve të trajnuar profesionalisht dhe rritjen
e peshës specifike të zërit “shpenzime për formim profesional” u evidentua një rritje e
kostos mesatare individuale të certifikimit profesional gjatë kësaj periudhe, me një rritje
prej mbi 3 herë në vitin 2017 krahasuar me vitin 1998. Sërish janë të paqarta arsyet e
kësaj rritjeje të konsiderueshme të kostos mesatare të certifikimit profesional përgjatë
viteve.
5.1.10 Vështrim kritik i politikave të punësimit në Shqipëri
Për shkaqe historike të diskutuara më parë në këtë punim shkencor, Shqipëria deri
vonë karakterizohej nga një ekonomi bujqësore me një nivel të ulët mekanizimi dhe
depërtim të papërfillshëm të industrisë dhe teknologjisë deri vonë. Ky model u bë shkas
që forca aktive e punës të përqendrohej në sektorin primar të punësimit, që nënkupton
kryesisht bujqësinë. Izolimi i gjatë i vendit, përqafimi shumë i ngadaltë i industrisë dhe
ritmet e ulëta të mekanizimit u bënë pengesat kryesore për evoluimin e forcës aktive të
punës drejt sektorit sekondar dhe terciar të punësimit në Shqipëri. Sidoqoftë, hapja e
vendit, zhvillimet e fundit dhe zgjerimi i pandërprerë i urbanizimit të vendit dhe
globalizimit kanë dhënë efektin e tyre edhe në strukturën e punësimit në vendin tonë,
duke rritur kërkesat për punonjës në sektorët sekondarë dhe terciarë të punësimit.
Por vendi ndodhet në një udhëkryq: nga njëra anë ka shumë punëkërkues të
papunë, të cilët, për shkak të rrethanave historike, politike dhe të tjera, nuk kanë aftësitë e
duhura për t’u përfshirë në sektorët sekondarë dhe terciarë të punësimit, kurse nga ana
tjetër kemi ofertat për vende të lira pune, të cilat kërkojnë pikërisht punonjës me aftësi të
caktuara.
Në këto rrethana, Shërbimi Kombëtar i Punësimit është përpjekur të rakordojë të
dy këta faktorë, në kuadër të politikave më të gjera dhe gjithëpërfshirëse të Qeverisë
Shqiptare, nëpërmjet ndërhyrjeve shumëplanëshe për të përballuar këtë sfidë, ndërhyrje të
cilat variojnë nga trajnimi dhe riorientimi i politikave arsimore (duke i dhënë përparësi
formimit profesional) deri te përshtatja dhe riorientimi i politikave sociale. Megjithatë,
pavarësisht përpjekjeve të shumta, rezultatet nuk kanë qenë në nivelin e pritshëm. Për
këtë kanë ndikuar edhe fenomene të fuqishme, ku përfshihen emigracioni dhe migracioni
masiv dhe i pakontrolluar, krizat politike e sociale dhe politikat arsimore jo të
mirëmenduara, të cilat kanë lënë gjurmët e tyre në tregun e punës.
Për t’iu përgjigjur këtyre sfidave, Qeveria Shqiptare është mbështetur nga politikat
aktive të tregut të punës, duke filluar nga viti 1993, ndërkohë që është synuar ulja
graduale e politikave pasive të punësimit. Synimi është i përbashkët: punësimi i
114
punëkërkuesve të papunë dhe përputhja e ofertave të punës me aftësitë dhe kualifikimet e
punëkërkuesve.
Qeveria Shqiptare është përpjekur që nëpërmjet politikave të punësimit të krijojë
kushte për punësimin e të papunëve nga grupet e disavantazhuara nëpërmjet rritjes së
ofertës për profesionet elementare; mbështetjes financiare për krijimin e vendeve të reja
të punës; trajnimit të të papunëve; fuqizimit të shërbimeve të punësimit dhe lidhjes më të
ngushtë midis punëdhënësve me zyrat e punësimit për të harmonizuar ofertën me
kërkesën.
Strategjia e Punësimit dhe Aftësive 2014-2020 i mban këto shtylla kryesore, por
shton elemente të reja në përputhje me rrethanat dhe zhvillimet e reja, duke vënë theksin
tek: integrimi i politikave; fuqizimi i arsimit dhe formimit profesional; nxitja e
përfshirjes sociale dhe rakordimi i tregut të punës me sistemin e kualifikimit, në përputhje
me rekomandimet e Organizatës Ndërkombëtare të Punës, interesat e përbashkëta të
punëdhënësve, punëkërkuesve dhe grupeve të tjera të interesit dhe kontekstin social-
ekonomik të vendit.
Pavarësisht përpjekjeve dhe synimeve më të mira, papunësia në vend ka mbetur e
lartë. Ulja e numrit të punëkërkuesve të papunë të regjistruar pranë SHKP-së përgjatë
viteve nuk tregon përmasat reale të papunësisë, pasi shumë punëkërkues nuk regjistrohen
në këto zyra. Nga ana tjetër, në këtë ulje mund të ketë ndikuar ndjeshëm emigrimi masiv i
popullsisë drejt shteteve të tjera, duke ndikuar kështu në të gjithë treguesit socio-
demografikë të punëkërkuesve të regjistruar aktualisht në vend.
Për më tepër, politikat aktuale të punësimit kanë dështuar të rrisin në mënyrë të
konsiderueshme punësimin e punëkërkuesve më të margjinalizuar dhe në gjendje më të
vështirë, duke përfshirë grupet e veçanta, të rinjtë dhe femrat. Treguesit zyrtarë të
shqyrtuar më sipër janë keqorientues për shkak të pamundësisë për të vlerësuar ndikimin
në ta të emigracionit dhe migrimit të brendshëm, të cilët e bëjnë të pamundur qartësimin e
situatës duke e maskuar atë.
Nga ana tjetër, rritja e shpenzimeve administrative, rritja e shpenzimeve mesatare
për punësimin e një punëkërkuesi të papunë dhe rritja e kostos mesatare të formimit
profesional të punëkërkuesve të papunë vit pas viti e ndërlikon më tej situatën, duke
vështirësuar përgjigjet nëse politikat aktuale të punësimit janë efektive në punësimin e
punëkërkuesve dhe në përputhjen midis ofertës për vende pune me profilin profesional të
punëkërkuesve. Siç e evidentuam nëpërmjet shqyrtimit të të dhënave zyrtare të SHKP-së,
këto objektiva nuk janë arritur, pavarësisht tendencave pozitive të viteve të fundit,
kryesisht në drejtim të rritjes së përpjekjeve për fuqizimin e arsimit dhe formimit
115
profesional dhe trajnimit në vendin e punës. Forcimi dhe përditësimi i legjislacionit në
këtë drejtim ka gjasa të mira për të dhënë efekte pozitive në përputhjen ofertë-kërkesë në
tregun e punës në vitet e ardhshme.
Ndërkohë që legjislacioni po përmirësohet dhe zbatimi i tij po forcohet me
kalimin e kohës, është e nevojshme që zbatimi i tij mos të bëhet në mënyrë të verbër, por
në përputhje me situatën në terren dhe të ndryshohet apo të bëhen amendamentet e
nevojshme sa herë që rrethanat e kërkojnë këtë.
Në këtë kontekst, problemet kardinale, të cilave politikat aktuale të punësimit dhe
zbatimi i tyre nuk u kanë dhënë ende zgjidhje, përfshijnë si vijon:
- Femrat vazhdojnë të mbeten të disavantazhuara në tregun e punës në krahasim me
meshkujt. Ato janë më pak të përfaqësuara në tregun e punës67
. Femrat
mbizotërojnë në vetëm 2 sektorë të ekonomisë (prodhimi i veshjeve dhe industria
fason)68
, ndërkohë që një nga parimet e politikave të punësimit është barazia.
Mbajtja larg tregut të punës pakëson shanset e tyre për të hyrë në të, sepse me
kalimin e kohës dobësohen aftësitë profesionale dhe kapitali social gjithashtu.
- Papunësia midis të rinjve vazhdon të mbetet mjaft e lartë krahasuar me grupet e
tjera të popullsisë dhe femrat e reja janë sërish në pozicion më të disfavorshëm
krahasuar me meshkujt e rinj.
- Personat me aftësi të kufizuara vazhdojnë të mos jenë të punësuar siç e parashikon
ligji69
dhe ky është kryesisht problem i forcimit dhe zbatimit të legjislacionit në
fuqi, ku SHKP-ja ka rolin dhe përgjegjësitë e veta.
- Grupet më të cenueshme në përgjithësi trajtohen në të njëjtën mënyrë nga
programet e nxitjes së punësimit, si dhe punëkërkuesit e tjerë dhe kjo i vendos në
disavantazh për t’u punësuar krahasuar me punëkërkuesit e tjerë.
- Mungesa e aftësive profesionale të punëkërkuesve të papunë. Ky është një
problem me rrënjë të thella, ku përfshihet pa dyshim edhe problematika e arsimit
bazë, sidomos për grupet vulnerabël, si romët p.sh., por SHKP-ja dhe politikat e
punësimit në tërësi janë përgjegjëset kryesore për përshtatjen e kurrikulave të
arsimit dhe formimit profesional me nevojat e punëkërkuesve dhe këto kurrikula
duhet të jenë në përshtatje me problematikat e rajoneve të ndryshme të vendit
gjithashtu. Natyrisht, arsimi profesional duhet të paraprihet nga forcimi i arsimit
bazë dhe kjo implikon një sërë strukturash të tjera shtetërore. Mungesa e aftësive
67
Programet për nxitjen e punësimit në Shqipëri: vlerësimi i cilësisë së tyre në proceset e formulimit dhe
zbatimit (2008-2014). Raport final. Dhjetor, 2014. 68
Analiza e nevojave për aftësi 2014. Përmbledhje paraqitëse. Tiranë, dhjetor 2014. 69
Idem.
116
profesionale mund të çojë në humbjen e vendit të punës ose në trajnim për
marrjen e këtyre aftësive.
- Papunësia afatgjatë çon në humbjen e aftësive profesionale të punëkërkuesve
afatgjatë të caktuar, duke ulur shanset e tyre për punësim në të ardhmen. Kujtojmë
këtu që punëkërkuesit afatgjatë përbëjnë pjesën kryesore të punëkërkuesve të
papunë.
- Kultura e ulët e punës dhe kualifikimi i papërshtatshëm i punëmarrësve është një
shqetësim i vërtetë për punëdhënësit, veçanërisht në sektorin e shërbimeve.
- Barra e lartë fiskale e lidhur me punësimin e punëkërkuesve duket se është një
pengesë për punësimin e punëkërkuesve të papunë në disa rajone të vendit.
SHKP-ja mund të kontribuojë në lehtësimin e barrës fiskale të bizneseve në këtë
rast, për të ulur papunësinë, por kjo kërkon angazhime të tjera financiare
gjithashtu.
- Mënyra kryesore e rekrutimit të punëkërkuesve në punë është nëpërmjet njohjeve
personale, të afërmve dhe miqve, kurse pesha e zyrave të punësimit në këtë proces
luhatet midis 11% dhe 30%. Kjo mënyrë dominuese rekrutimi shtrembëron së
tepërmi tregun e punës, pasi kjo skemë punëson punëkërkues jo mbi bazat e
aftësive, kualifikimit profesional dhe meritës, por bazuar në kritere subjektive. Në
këtë drejtim, SHKP-ja dhe politikat e punësimit mund të bëjnë një punë të madhe
për të minimizuar këtë fenomen të dëmshëm. Rekrutimi në tregun e punës duhet
gjithnjë të udhëhiqet nga merita dhe aftësia.
- Nuk ka lidhje të ngushta midis bizneseve (që kanë nevojë për të trajnuar dhe
kualifikuar stafin e tyre) dhe qendrave të arsimit dhe formimit profesional. Kjo
vështirëson situatën e punëmarrësve në kuptimin që rrit kostot e tyre, por edhe
situatën e sistemit të arsimit profesional, që qëndron i shkëputur nga kërkesat e
tregut të punës. Rezultati është një mospërputhje e theksuar midis ofertave për
punë dhe kërkesave për punë nga punëkërkues të cilët nuk përmbushin kriteret
profesionale për ato vende pune.
Prandaj, bazuar në shqyrtimin e të dhënave zyrtare nga Shërbimi Kombëtar i
Punësimit dhe evidentimin e problemeve të mësipërme, mund të pohojmë që politikat e
punësimit duhet të rishikohen në mënyrë që ato t’i adresojnë këto probleme. Rishikimi
mund të përfshijë shumë aspekte, bazuar në problematikat e hasura, por në vija të
përgjithshme këto politika duhet të përshtaten me nevojat e tregut të punës. Po ashtu, ato
duhet të mbështeten në analizën e hollësishme të të gjithë faktorëve që ndikojnë në
117
punësim dhe papunësi, si dhe në tendencat kohore të këtyre fenomeneve, si dhe të marrin
në konsideratë kulturën dominuese të popullatës dhe grupeve të ndryshme vulnerabël.
Në mënyrë që të realizohet kjo nevojiten politika fleksible, të cilat të jenë në gjendje
të përqafojnë dhe reflektojnë faktorët mjedisorë, personalë dhe strukturorë, të cilët janë në
evoluim të vazhdueshëm.
118
KAPITULLI VI
6.1 PERFUNDIMET
Të dhënat e Shërbimit Kombëtar të Punësimit tregojnë për një rënie të
vazhdueshme të numrit të të papunëve në Shqipëri dhe një ndër faktorët
kryesorë renditet emigracioni.
Moshat kryesore që kanë emigruar gjatë periudhës 2001-2011 janë 20-34
vjeç. Largimi i tyre drejt vendeve të tjera është reflektuar në uljen e peshës
specifike të kësaj grupmoshe midis punëkërkuesve të papunë në Shqipëri
gjatë viteve korresponduese.
Shumë më pak individë të moshës 40 vjeç e lart kanë emigruar përgjatë
viteve nga Shqipëria, duke shkaktuar një rritje të peshës specifike të kësaj
fashe të popullatës në vend dhe rrjedhimisht edhe rritjen e përfaqësimit të
tyre midis punëkërkuesve të papunë përgjatë viteve.
Piramida moshore e popullsisë së emigrantëve në vitet 2001-2011 ofron edhe
një shpjegim tjetër lidhur me përbërjen gjinore të të papunëve gjatë kësaj
periudhe. Sipas SHKP-së, deri në vitin 2008, përqindja e meshkujve të
papunë kryesonte kundrejt femrave të papuna, por pas këtij viti ky raport
përmbyset në favor të femrave.
Arsyeja e dominimit të femrave midis të papunëve në Shqipëri mund të jetë
edhe emancipimi i femrës shqiptare, duke bërë që ajo të kapërcejë barrierat
apo të lërë pas stereotipat e shtëpiakes, që nuk angazhohet në punë të tjera
jashtë shtëpisë. Një arsye tjetër ka të bëjë me marrjen e përfitimeve nga
regjistrimi si e papunë në zyrat e SHKP-së dhe duke qenë se popullata
femërore dominon ndaj asaj mashkullore (për shkak të emigrimit më masiv të
meshkujve), këto ndryshime reflektohen edhe në përbërjen gjinore të të
papunëve të regjistruar në vendin tonë.
119
Emigrimi i meshkujve dominon ndaj emigrimit të femrave, duke qenë një
arsye tjetër për uljen e peshës specifike të meshkujve në popullatën e
punëkërkuesve të papunë në Shqipëri.
Të papunët afatgjatë përbëjnë grupin kryesor të të papunëve. Arsyet kryesore
në këtë papunësi afatgjatë janë: a) niveli i ulët arsimor i tyre; b) mungesa e
një profesioni për më shumë se 58% e tyre; c) për ata që e kanë një profesion,
ka mospërputhje midis profesionit të tyre aktual dhe asaj çfarë kërkon tregu i
punës; d) mosha mbi 40 vjeç; e) kërkesë e ulët në treg për krahë pune për
këto kategori; f) periudha afatgjatë e papunësisë.
Të dhënat e SHKP-së sugjerojnë që kemi rritje të peshës specifike të romëve
dhe egjiptianëve të regjistruar si të papunë.
Pesha specifike shumë e vogël e punëkërkuesve me arsim të lartë sugjeron që
arsimimi lidhet pozitivisht me punësimin, duke konfirmuar teoritë ekzistuese
lidhur me këto dy variable.
Në pamje të parë vihet re që efektiviteti i punësimit është rritur dukshëm
(është rritur me 23 pikë përqindje nga viti 2001 në 2017-n), por një vëzhgim i
imtësishëm zbulon se, në fakt, rritja e proporcionit të të punësuarve ka ardhur
si pasojë e uljes drastike të të punëkërkuesve gjatë viteve (siç e pamë më
herët gjatë diskutimit), duke çuar në një rritje artificiale të peshës specifike
më të madhe të punësimit gjatë viteve të fundit.
Programet e nxitjes së punësimit, të quajtura ndryshe me termin e përgjithshëm
programet aktive të tregut të punës - PATP, janë ndër mjetet kryesore për të
luftuar papunësinë, për krijimin e vendeve të reja të punës, duke synuar të
rinjtë dhe grupet më të margjinalizuara. Llojet më të shpeshta të PATP-ve
përfshijnë trajnimin, subvencionin e punës, sipërmarrjen, punësimin intensiv
dhe punët komunitare. Midis këtyre, trajnimi dhe punësimi i subvencionuar
përbëjnë llojet më kryesore.
Struktura e punësimit në Shqipëri mund të kategorizohet në: të punësuarit në
sektorin shtetëror; të punësuarit në sektorin privat jobujqësor dhe të punësuarit
në sektorin privat bujqësor. Më pak se një e pesta e të gjithë të punësuarve në
120
vendin tonë i përkasin sektorit shtetëror dhe kjo peshë specifike ka qenë
pothuajse konstante gjatë çdo viti, me luhatje të lehta.
Qeveria shqiptare është përpjekur që, nëpërmjet politikave të punësimit, të
krijojë kushte për punësimin e të papunëve nga grupet e disavantazhuara
nëpërmjet rritjes së ofertës për profesionet elementare, mbështetjes financiare
për krijimin e vendeve të reja të punës, rritjes së trajnimit të të papunëve,
fuqizimit të shërbimeve të punësimit dhe lidhjes më të ngushtë midis
punëdhënësve me zyrat e punësimit për të harmonizuar ofertën me kërkesën.
Bazuar në shqyrtimin e të dhënave zyrtare nga Shërbimi Kombëtar i Punësimit
dhe evidentimin e problemeve të mësipërme mund të pohojmë që politikat e
punësimit duhet të rishikohen në mënyrë që ato t'i adresojnë këto probleme.
Rishikimi mund të përfshijë shumë aspekte, bazuar në problematikat e hasura,
por në vija të përgjithshme këto politika duhet të përshtaten me nevojat e tregut
të punës dhe të mbështeten në analizën e hollësishme të të gjithë faktorëve që
ndikojnë në punësim dhe papunësi dhe tendencat kohore të këtyre fenomeneve,
si dhe të marrin në konsideratë kulturën dominuese të popullatës dhe grupeve
të ndryshme vulnerabël.
Ka nevojë të vazhdueshme për politika fleksibël, të cilat të jenë në gjendje të
përqafojnë dhe reflektojnë faktorët mjedisorë, personalë dhe strukturorë, të
cilët janë në evoluim të vazhdueshëm.
121
7. BIBLIOGRAFI
1. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 199, datë 11.01.2012, “Për masën e
financimit, kriteret dhe procedurat e zbatimit të programit të nxitjes së
punësimit të punёkёrkuesve të papunë që hyjnë për herë të parë në punë”.
2. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 199, datë 16.01.2008, ndryshuar me VKM Nr.
188, dt. 02.04.2014, programi i nxitjes së punësimit “Për punëkërkuesit e
papunë të rinj, nga mosha 16-30 vjeç”.
3. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 248, datë 30.4.2014, “Për programin e nxitjes
së punësimit të personave me aftësi të kufizuara”.
4. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 248, datë 30.04.2014, programi i nxitjes së
punësimit “Për personat me aftësi të kufizuara".
5. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 27, datë 11.01.2012, “Për programin e nxitjes
së punësimit të femrave nga grupet e veçanta”.
6. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 27, datë 11.01.2012, ndryshuar me VKM Nr.
189, dt. 02.04.2014, programi i nxitjes së punësimit “Për gratë dhe vajzat
kryefamiljare me fëmijë nën 18 vjeç”.
7. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 47, datë 16.01.2008, “Për programin e nxitjes
së punësimit, nëpërmjet formimit në punë”, i ndryshuar.
8. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 47, datë 16.01.2008, ndryshuar me VKM Nr.
193, dt. 02.04.2014, “Programi i nxitjes së punësimit nëpërmjet formimit në
punë”.
9. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 48, datë 16.01.2008, “Për masën dhe kriteret e
përfitimit nga programi i nxitjes së punësimit të punëkërkuesve të papunë, në
vështirësi”, i ndryshuar.
10. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 48, datë 11.01.2012, ndryshuar me VKM Nr.
192, dt. 02.04.2014, programi i nxitjes së punësimit “Për punëkërkuesit e
papunë në vështirësi”.
11. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 64, datë 27.1.2016, “Për programin e nxitjes
së punësimit të të rinjve, që kanë fituar statusin e jetimit”.
12. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 64, datë 02.04.2014, programi i nxitjes së
punësimit “Për jetimët nën 30 vjeç me status jetimi”.
13. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 69/1999.
122
15. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 73/1999.
16. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 74/1999.
17. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 873, datë 27.12.2006, “Për masën e financimit,
kriteret dhe procedurat e zbatimit të programeve të praktikave profesionale për
punëkërkuesit e papunë, që kanë mbaruar arsimin e lartë, brenda apo jashtë
vendit”.
18. Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 873, dt. 27.12.2006, ndryshuar me TKM Nr.
187, dt. 02.04.2014, programi i praktikave profesionale, “Për punëkërkuesit e
papunë që kanë mbaruar arsimin e lartë, brenda ose jashtë vendit”.
19. Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë, Ligji Nr. 7961, datë 12.7.1995,
ndryshuar me Ligjin Nr. 8085, datë 13.3.1996; Ligjin Nr. 9125, datë
29.7.2003; Ligjin Nr. 10 053, datë 29.12.2008; Ligjin Nr. 136/2015, datë
5.12.2015.
20. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.
21. FSHDP - Paketë informative mbi rregullat standarde të Kombeve të Bashkuara
mbi barazinë e mundësive për personat me aftësi të kufizuara.
22. FSHDP - Paketë përmbledhëse e dispozitave ligjore që mbrojnë të drejtat e
personave me aftësi të kufizuara, 2001.
23. INSTAT - Bilanci i forcave të punës, 2002-2016.
24. INSTAT- http://www.instat.gov.al.
25. INSTAT - Migracioni në Shqipëri. Maj, 2014.
26. INSTAT - Punëkërkues të papunë të regjistruar sipas gjinisë dhe nivelit
arsimor, 2002-2016.
27. INSTAT - Shkalla e papunësisë, 2002-2016.
28. INSTAT - Shkalla e punësimit, 2002-2016.
29. INSTAT - Të punësuar në sektorin shtetëror sipas grupeve kryesore të
profesioneve, 2002-2016.
30. INSTAT - Tregu i punës në Shqipëri, anketim mbi nivelin e jetës, 1998.
31. INSTAT - Zhvillimi i Tregut të Punës 1990-1999. 2000.
32. Instituti i Studimeve Pedagogjike - Reformimi i kurrikulumit të arsimit dhe
formimit profesional në Shqipëri, 1998/1999.
33. International Labour Organization - Eliminating the worst forms of child labor,
2002.
123
34. International Labour Organization - Konventa 122 e Politikave të Punësimit,
1964.
35. International Labour Organization - Konventa 182 mbi Format më të Këqija të
Punës, 1999.
35. International Labour Organization - Konventa 138 Për Moshën minimale, 1973.
36. International Labour Organization - Rekomandimi 136 mbi Skemat e Veçanta
për Rininë, 1970.
37. International Labour Organization - Rekomandimi 146 për Moshën minimale,
1973.
38. Ismet Elezi - "Mendimi juridik shqiptar", 1999.
39. Jan C. Van Ours - Do active labor market policies help unemployed workers to
find and keep regular jobs, 2000.
40. Kudret Çela - "E drejta e punës", pjesa e parë, 2000.
41. Lord Moynihan - Social exclusion and youth unempoyment, 2001.
42. Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë - Analiza e nevojave për aftësi,
2014. Përmbledhje paraqitëse. Tiranë, dhjetor 2014.
43. Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë - Programet për nxitjen e punësimit
në Shqipëri: vlerësimi i cilësisë së tyre në proceset e formulimit dhe zbatimit
(20082014). Raport final. Dhjetor, 2014.
44. Ministria e Punës - Strategjia e zhvillimit në fushën e tregut të punës, 2000.
45. Ministria e Punës - Politikat sociale 3/1997.
46. Ministria e Punës - Politikat Sociale 4/1998.
47. Programi i qeverisë për periudhën 2013-2017, pjesa për politikat e punësimit.
48. RisiAlbania - Përmbledhje e rezultateve të programeve për nxitjen e punësimit
në Shqipëri-ALB (2008-2014). Tiranë, dhjetor 2014.
49. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Asistencë për forcimin e sistemit të punësimit
dhe formimin e Shërbimit Kombëtar të Punësimit të Shqipërisë. Të dhëna
paraprake nga sondazhi për zbulimin e aftësive të kërkuara në ndërmarrjet e
vogla dhe mikrondërmarrjet në Shqipëri.
50. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Buletini 2002-2012.
51. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Buletini i tregut të punës. Viti 2013.
52. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Buletini i tregut të punës. Viti 2014.
53. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Buletini statistikor vjetor 2015.
124
54. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Buletini statistikor vjetor 2016.
55. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - http://www.shkp.gov.al/.
56. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Raporti i studimit 2009-2010.
57. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Raporti i studimit 2010-2011.
58. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Raporti i studimit 2010-2011.
59. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Shifrat e SHKP-së për vitin 2014 –
Objektivat për vitin 2015.
60. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Statistika në vite.
61. Shërbimi Kombëtar i Punësimit - Strategjia për Punësim dhe Aftësim 2014-
2020. Aftësi më të larta dhe punë më të mirë për të gjitha femrat dhe meshkujt.
62. Strategjia Sektoriale e Punësimit 2014 – 2020.
63. UNDP - Albania Human Development Report, 2000.
64. UNICEF - “Vlerësimi i situatës sociale dhe ekonomike në rajonet e
Shqipërisë” 2000.
66. Tregu i punës në Shqipëri, Instituti i Punës, Tiranë 2000, Prof. Dr. Ilia Telo.
67. Vjetarë statistikorë të INSTAT-it.
68. Fondacioni "Hans Seidl" - Përmbledhje mbi të drejtat e punonjësve: Pjesa I, II,
III, përkthim në shqip.
69. Instituti Ekonomi, Financë, Biznes – Zhvillimi ekonomik dhe punësimi në
Shqipëri, Tiranë 1998.
70. Arthur A, Sloane Fred Witney – Labour Relations, USA.
71. Industrial relations in Britain – George Sayers Bain, UK.
72. ILO – Yearbook of Labour Statistics.
73. Labour Markets and Social Policy in Central and Eastern Europe, Nikolas Barr,
Oxford University Press.
74. Përmirësimi dhe zhvillimi i politikave të pagave në Shqipëri, Tiranë 1991
75. "Punësimi dhe papunësia në Shqipëri", botim i Shkollës Sindikaliste
76. "Probleme të rritjes ekonomike në Shqipëri", Tiranë 1999, shtypshkronja
Albdesign”, përmbledhje e referateve të mbajtura në Konferencën Kombëtare 12-13
mars 1999, Qendra Shqiptare për Kërkime Ekonomike, Qendra për Sipërmarrjet
Private Ndërkombëtare (CIPE), Chesapeak Associates/USAID (Washington).
125
77. "Tregu i punës në Shqipëri", Instituti i Punës, Tiranë 2000, Prof. Dr. Ilia Telo.
78. "Punësimi dhe zhvillimi i politikës së pagave në Shqipëri", konferenca trepalëshe
për pagat në Shqipëri, 1-3 nëntor 1995, Ministria e Punës, Emigracionit, Përkrahjes
Sociale dhe ish-të Përndjekurve Politikë, PNUD.
79. Konventat Ndërkombëtare të Punës, përmbledhje në shqip, Tiranë 1998,
shtypshkronja “Botimpex”, ISBN 99927-628-0, botim i Shkollës Sindikale
Shqiptare.
80. Konventa e UN-së “Për të drejtat e fëmijëve”.
81. Merita Vaso Xhumari, “Procesi dhe institucionet e politikës sociale”, ISBN
99927-0-241-9, Tiranë, SHBLU, 2003.
82. Supporting Employbility. Guides to good practice in Employment Counselling
and Guidance. Luxembourg Office for Official Publications of the European
Communities, 1998, ISBN 92-828-4260-6, European Foundation for the
Improvement of Living and Working Conditions, Wyattville Road, Loughlinstoën,
CoDublin, Ireland.
