209
REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION PERFORMANCA FINANCIARE DHE ORIENTIMI SIPËRMARRËS I NVM-VE, QARKU VLORË Në kërkim të gradës shkencore “Doktor i Shkencave” Disertanti Udhëheqës Shkencor Msc. RUDINA LIPI Prof.Dr. BAHRI MUSABELLIU Tiranë, Shtator 2014

DISERTACION PERFORMANCA FINANCIARE DHE ORIENTIMI ... · Tabela 2.9: Burimet e financimit të firmave në start-up Tabela 2.10: Burimet e financimit të firmave në vitin 2012 Tabela

  • Upload
    others

  • View
    25

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

DISERTACION

PERFORMANCA FINANCIARE

DHE

ORIENTIMI SIPËRMARRËS I NVM-VE,

QARKU VLORË

Në kërkim të gradës shkencore “Doktor i Shkencave”

Disertanti Udhëheqës Shkencor Msc. RUDINA LIPI Prof.Dr. BAHRI MUSABELLIU

Tiranë, Shtator 2014

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi ii

© Copyright Rudina Lipi 2014

Përmbajtja e këtij punimi është totalisht autentike. Të gjitha të drejtat e rezervuara

DEKLARATË

Unë, e nënshkruara Rudina Lipi deklaroj që: (1) Ky punim disertacioni përfaqëson

punimin tim origjinal, duke shmangur çdo formë të plagjiaturës, duke respektuar

rregullat e shkrimit akademik për kërkimin shkencor, plagjiaturën, citimet, sistemin e

referencave, konfidencialitetin e të dhënave, etj. (2) Të dhënat e siguruara dhe që

përdoren në punim kanë kryesisht natyrë konfidenciale, dhe janë të dhëna primare të

mbledhura dhe të matura empirikisht gjatë proçesit të kërkimit, si dhe te dhena

dytesore të siguruara nga institucione të specializuara.

Në çdo rast është cituar burimi i të dhënave, përveç rasteve kur të të dhënat

statistikore apo grafike janë llogaritur nga vetë disertanti nëpërmjet programeve

kompjuterike, apo modeleve simuluese.

Rudina Lipi

Shtator 2014

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi iii

Falenderime

Punimi i doktoraturës është një projekt i madh i cili nuk mund të realizohet i vetëm

dhe pa mbështetjen e duhur, ndaj Ju jam mirënjohëse dhe falenderoj të gjithë ata që

më kanë mbështetur gjatë gjithë këtij rrugëtimi.

Së pari falenderoj profesorin dhe udhëheqësin tim shkencor Prof.Dr. Bahri

MUSABELLIU, tëper i gatshëm, nxitës dhe i drejtë.

Së dyti falenderoj të gjithë familjen time dhe miqtë për inkurajimin që më kanë

dhënë gjatë këtyre tre viteve dhe besimin që kanë pasur tek mua.

“Të vëzhgosh shumë, të përpiqesh shumë, dhe të studiosh shumë janë tre shtyllat e

diturisë.”

Benjamin Disraeli (British Prime Minister and Novelist,1804-1881)

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi iv

Abstrakti Për të përballur kushtet e mjedisit të jashtëm si globalizimin dhe rritjen e konkurrencës, apo dhe për

arritjen e objektivave të tyre, si dhe për të përmirësuar performancën e tyre financiare si dhe atë të

përgjithshme, NVM-të duhet të jenë të vëmendshme ndaj çdo oportuniteti të mundshëm që shfaqet në

tregun dhe mjedisin ku operojnë. Por aftësia dhe kapaciteti për të vlerësuar një oportunitet do të varet

nga niveli i orientimit sipërmarrës që firma zotëron (Waldron, 2004).

Nga studimet teorike dhe empirike është propozuar se orientimi sipërmarrës përcaktohet përmes

qëndrimit novator, risk-marrës dhe proaktiv të firmës, dhe se mes orientimit sipërmarrës dhe

performancës së firmës ekziston një lidhje dhe marrëdhënie e rëndësishme pozitive.

Ndaj dhe fokusi i këtij punimi ka qenë studimi dhe testimi i lidhjes dhe marrëdhënies që ekziston mes

orientimit sipërmarrës dhe performancës financiare të NVM-ve qe operojnë në Qarkun e Vlorës.

Në studim do të dallohet edhe marrëdhënia e ‘orientimit sipërmarrës’, ‘orientimit të biznesit të vogël’

dhe performancës së firmës duke i analizuar firmat sipas jetëgjatësisë dhe madhësisë së tyre.

Testimi i hipotezave të studimit u bazua në një kampion me 386 NVM shqiptare, dhe u realizua përmes

testeve të korelacionit dhe të regresionit linear të shumëfishtë.

Fjalë kyç: orientimi sipërmarrës, performanca financiare e NVM-ve, dinamizmi mjedisor, aksesi në

kapital, orientimi i biznesit të vogël.

Abstract

To cope with external environmental conditions such as globalization and increased competition, to

achieve their objectives and also to improve their financial and general performance, SMEs should be

attentive to any potential opportunity that appears in the market and the environment in which they

operate.

The ability and capacity of a firm to evaluate an opportunity will depend on the level of entrepreneurial

orientation that a firm owns (Waldron, 2004). Theoretical and empirical studies proposed that

entrepreneurial orientation can be determined through innovation, risk-taking and proactive behavior of

a firm, and that between entrepreneurial orientation and firm performance there is a significant positive

correlation and relationship.

The main focus of this study has been the observation and testing of the correlation and relationship

that exists between entrepreneurial orientation and financial performance of SMEs that operate in Vlora

Region. Also in this study will be seen even more clearly the relationship of 'entrepreneurial

orientation', 'small business orientation' and firm performance by analyzing firms according to their

size and longevity. To test the hypotheses of the study were utilized the data collected from a final

sample of 386 albanian SMEs, which were mainly analyzed through correlation and multiple linear

regression.

Keywords: entrepreneurial orientation, SMEs financial performance, environmental dynamism, access

to capital, small business orientation.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi v

PËRMBAJTJA

LISTA E SHKURTIMEVE....................................................................................... vii

LISTA E TABELAVE.............................................................................................. viii

LISTA E FIGURAVE.............................................................................................. viii

LISTA E GRAFIKËVE............................................................................................ viii

Hyrje........................................................................................................................... ix

i. Konteksti i Studimit............................................................................................... ix

ii. Fokusi i studimit.................................................................................................... xi

iii. Qëllimi i studimit................................................................................................. xi

iv. Pyetjet dhe objektivat kërkimore.......................................................................... xii

v. Struktura e Punimit................................................................................................ xiii

KAPITULLI 1- PERFORMANCA FINANCIARE DHE ORIENTIMI

SIPËRMARRËS............................................................................

1

1.1 Modeli teorik dhe konceptual i studimit............................................................... 1

1.2 Objektivat financiare të firmave......................................................................... 2

1.3 Performanca financiare e firmës.......................................................................... 7

1.4 Matja e performancës së firmës............................................................................ 9

1.5 Treguesit e performancës financiare të firmës...................................................... 13

1.5.1 Treguesit financiare një nga kriteret kryesore të matjes së performancës.. 13

1.5.2 Larmia e treguesve të performancës së firmës............................................ 19

1.6 Sipërmarrja, orientimi sipërmarrës i NVM-ve dhe dimensionet e tij................... 20

1.6.1 Sipërmarrja dhe orientimi sipërmarrës......................................................... 23

1.6.2 Dimensionet e orientimit sipërmarrës........................................................... 25

1.6.2.1 Inovacioni.................................................................................................. 25

1.6.2.2 Paraprirja................................................................................................... 26

1.6.2.3 Marrja e riskut............................................................................................ 26

1.6.2.4 Orientimi sipërmarrës dhe performanca.................................................. 27

1.7 Orientimi sipërmarrës,mjedisi i jashtëm dhe burimet financiare.......................... 32

1.7.1 Ndërveprimi midis orientimit sipërmarrës dhe mjedisit të jashtëm……... 32

1.7.2 Ndërveprimi midis orientimit sipërmarrës dhe aksesit në kapital.............. 34

1.8 Orientimi i biznesit të vogël................................................................................. 37

KAPITULLI 2 - IMPLIKIME TEORIKE DHE PRAKTIKE TË NVM-VE............. 39

2.1 Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, klasifikime dhe përkufizime...................... 39

2.2 Pesha dhe roli i NVM-ve në ekonomi................................................................ 41

2.3 Modele dhe karakteristika të zhvillimit dhe rritjes së NVM-ve........................ 47

2.3.1 Këndvështrimi teorik i evolucionit të firmave gjatë ciklit të jetës............... 47

2.3.2 Modeli 5-fazësh i ciklit të jetës................................................................. 50

2.3.3 Modeli empirik i rritjes dhe financimit të NVM-ve shqiptare gjatë ciklit

të jetës........................................................................................................

54

2.4 Sipërmarrja dhe menaxhimi strategjik …………………………………………. 58

2.4.1 Sipërmarrja ………………………………………………………………. 58

2.4.2 Ndërlidhja e sipërmarrjes dhe menaxhimit strategjik…………………….. 59

2.4.3 Menaxhimi strategjik në NVM-të e reja…………………………………. 61

2.4.4 Sipërmarrësi dhe roli i tij në strategjinë e NVM-së……………………… 62

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi vi

KAPITULLI 3 - METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE ANALIZA E TË

DHËNAVE.....................................................................................

64

3.1 Metodologjia e studimit....................................................................................... 64

3.1.1 Filozofia e kërkimit....................................................................................... 64

3.1.2 Përqasja e modelit të kërkimit....................................................................... 66

3.1.3 Karakteristikat dhe dallimet kryesore të tipeve të kërkimit dhe llojit të

variablave të përdorur në studim..................................................................

67

3.1.3.1 Tipet e kërkimit......................................................................................... 67

3.1.3.2 Llojet e variablave..................................................................................... 71

3.1.4 Metoda e kërkimit........................................................................................ 73

3.1.4.1 Baza e të dhënave dhe proçedura e kampionit......................................... 74

3.1.4.2 Instrumenti i mbledhjes së të dhënave...................................................... 75

3.1.4.3 Struktura e orientimit sipërmarrës............................................................. 76

3.1.4.4 Struktura e performancës financiare......................................................... 78

3.1.4.5 Struktura e orientimit të biznesit të vogël................................................. 79

3.1.4.6 Struktura e matjes së mjedisit të jashtëm dhe aksesit të firmës në

kapital......................................................................................................

80

3.2 Analiza e të dhënave dhe matja e variablave....................................................... 81

3.2.1 Proçedura e analizës së të dhënave............................................................... 82

3.2.2 Analizat kryesore statistikore të studimit..................................................... 83

3.2.3 Matjet dhe llogaritjet e variablave paraprak................................................. 86

3.2.4 Reduktimi dhe përshkrimi i variablave final të studimit.............................. 90

KAPITULLI 4 - REZULTATET E STUDIMIT....................................................... 97

4.1 Përshkrimi i kampionit të studimit....................................................................... 97

4.2 Analiza e gjetjeve dhe rezultateve të studimit..................................................... 99

4.2.1 Analiza e statistikave përshkruese............................................................... 99

4.2.2 Rezultatet e modeleve të kërkimit................................................................ 101

4.2.2.1 Orientim sipërmarrës-performancë financiare.......................................... 101

4.2.2.2 Dimensionet e orientimit sipërmarrës dhe performanca financiare.......... 103

4.2.2.3 Rezultatet e modelit me variabla moderues.............................................. 105

4.2.2.4 Rezultatet e ‘orientimit të biznesit të vogël’............................................. 116

4.2.2.5 Rezultatet e diferencave të ndikimit të ‘orientimit sipermarrës’ dhe

‘orientimit të biznesit të vogël’ në performancën e firmës........................

118

4.3 Konkluzione të gjetjeve të studimit..................................................................... 120

KAPITULLI 5 - DISKUTIME DHE IMPLIKIME................................................... 121

5.1 Diskutimet e gjetjeve empirike të studimit.......................................................... 121

5.2 Implikime teorike dhe praktike............................................................................ 124

5.2.1 Implikime teorike ....................................................................................... 124

5.2.2 Implikime praktike...................................................................................... 125

KAPITULLI 6 - KONTRIBUTE, KUFIZIME DHE REKOMANDIME................ 130

6.1 Kontribute teorike dhe praktike........................................................................... 130

6.2 Kufizime dhe rekomandime................................................................................. 131

6.3 Përfundime të studimit......................................................................................... 132

SHTOJCA A ............................................................................................................ I

SHTOJCA B ............................................................................................................ IX

REFERENCA....................................................... .............................................. LVII

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi vii

LISTA E SHKURTIMEVE

BSC Balance Scorecard

BSH Banka e Shqipërisë

KMO Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy

METE Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjitikës

NJQV Njësi Qeverisje Vendore

NTBF New Technology-Based Firms

NVM Ndërmarrje e Vogël dhe e Mesme

OBV Orientimi i Biznesit të Vogël

OS Orientim Sipërmarrës

PBB Produkti i Brendshëm Bruto

PCA Principal Components Analysis

SME Small and Medium Enterprise

VP Variabël i Pavarur

VV Variabël i Varur

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi viii

LISTA E TABELAVE

Tabela 1.1. Treguesit e Performancës Financiare sipas llojeve të firmave

Tabela 1.2: Treguesit Kryesore të Performancës Financiare

Tabela 1.3: Dimensionet e Performancës

Tabela 1.4: Aplikime të raporteve financiare në vlerësimin e performancës së

kompanisë

Tabela 1.5: Raportet financiare në analizën e performancës së firmave të vogla

Tabela 2.1: Klasifikimi i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme në Shqipëri

Tabela 2.2: Ndërmarrjet, punësimi,shifra e afarizmit,investimet, sipas madhësisë,

2011.

Tabela 2.3: Ndërmarrjet aktive sipas madhësisë, në vitin 2012

Tabela 2.4: Ndërmarrjet aktive sipas qarqeve

Tabela 2.5: Cikli financiar i jetës së firmës

Tabela 2.6: Taksonomia e modeleve të ciklit të jetës së firmës – numri i fazave

Tabela 2.7: Taksonomia e modeleve të ciklit të jetës së firmës – sipas njësive të

analizës

Tabela 2.8: Të dhëna empirike të modelit të ciklit të jetës së firmës

Tabela 2.9: Burimet e financimit të firmave në start-up

Tabela 2.10: Burimet e financimit të firmave në vitin 2012

Tabela 2.11: Elementët bazë të strategjisë së një NVM-je

Tabela 3.1: Dimensionet e orientimit sipërmarrës në studime të ndryshme

Tabela 4.1: Statistikat demografike të kampionit të studimit

Tabela 4.2: Mesataret, devijacioni standart dhe korelacionet e variablave kryesore

Tabela 4.3: Mesataret, devijacioni standart dhe korelacionet OS-OBV

Tabela 4.4: Mesataret, devijacioni standart dhe korelacionet e dimensioneve të OS

Tabela 4.5: Modeli regresionit hierarkik linear të performancës financiare, hipotezat

Tabela 4.6: Modeli regresionit hierarkik linear të performancës financiare,nën

hipotezat

Tabela 4.7: Modeli i regresionit multiple të ‘orientimit të biznesit të vogël’ dhe

performancës së përgjithshme të firmës

LISTA E FIGURAVE

Figura 1 .1: Modeli teorik dhe konceptual

Figura 1.2: Karakteristikat e biznesit të vogël në secilën prej fazave të zhvillimit

Figura 1.3: Korniza e sferës së performancës së biznesit

Figura 1.4: Skema e përqasjeve të ndryshme për matjen e performancës së biznesit

Figura 1.5: Përdorimi i treguesve financiar me përmirësime cilësore të vazhdueshme

për përmirësimin e kapacitetit organizativ

Figura 2.1: Numri i bizneseve dhe lloji i aktiviteteve sipas NJQV-ve në Qarkun e

Vlorës

Figura 3.1: Modeli i kërkimit

Figura 3.2: Llogaritja e madhësisë së kampionit të vlefshëm të studimit në

kalkulatriçen e bazuar në web

LISTA E GRAFIKËVE

Grafiku 2.1: Ndërmarrjet, punësimi, shifra e afarizmit dhe investimet sipas madhësisë

së ndërmarrjeve, 2011.

Grafiku 2.2: Shkalla e lindshmërisë së ndërmarrjeve sipas qarqeve në përqindje

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi ix

HYRJE

i. Konteksti i Studimit

Nën perspektivën financiare objekti i studimit të këtij punimi mund të klasifikohet si

një nga çështjet praktike të financës së firmës në nivel NVM-je, duke i dhënë

treguesve të performancës financiare të firmës së vogël dhe të mesme një

këndvështrim të integruar me orientimin sipermarrës të strategjisë1 së saj.

Qëllimi kryesor i studimit është fokusuar tek zhvillimi i një kërkimi empirik me fokus

ekonominë shqiptare.

Nevoja për këtë studim është nxitur edhe më tepër duke konsideruar faktin se

NVM-të shërbejnë si një nga instrumentat e ristrukturimit të një ekonomie në

tranzicion e cila ka tipare jo të zakonshme në krahasim me ato që përmendin teori të

ndryshme të zhvillimit te ekonomive te tregut në përgjithësi.

Problematika e menaxhimit financiar të NVM-ve është e kufizuar, sepse i tillë është

edhe organizimi i tyre, ndaj ky studim do të fokusohet kryesisht në një nga problemet

bazë të firmës, dhe pikërisht tek efekti i sjelljes sipërmarrëse të njësisë së biznesit në

rezultatet e performancës financiare të saj.

Në këtë periudhë të objektivave të mëdha financiare, praktikisht organizimi i NVM-

ve shqiptare është ende modest dhe jo shumë i evoluar referuar objektivave financiare

të biznesit, funksionit të financës, strukturave të pronësisë, praktikave të menaxhimit

financiar, sistemeve të matjes së performancës etj. Sipas këtij këndvështrimi studimi

synon të fokusohet dhe të shpjegoj nëse orientimi sipërmarrës i strategjisë së firmës i

matur përmes sjelljes sipërmarrëse të saj do t’i mundësoj firmes performancë më të

mirë financiare si dhe përmbushjen e objektivave të saj.

Pavarësisht motiveve të ndryshme personale të ekzistencës së një firme private,

objektivi kryesor i çdo biznesi është rritja e pasurisë së pronarit (ose e vlerës). Mënyra

kryesore e matjes së realizimit të këtij objektivi është përmes suksesit të

performancës financiare të biznesit, pasqyruar prej treguesve të ndryshëm si rritja e

shitjeve, marzhi i fitimit, përdorimi më i mirë i pasurisë, optimizimi i fitimit, rritja e

kapitalit etj.

Një nga faktorët që ndikon performancën e biznesit është patjetër edhe strategjia e tij,

gjithsesi njohuritë për lidhjen mes orientimit sipërmarrës së strategjisë dhe

performancës financiare të firmës nuk janë ende plotësisht të qarta.

Matja e performancës financiare të biznesit përmes disa treguesve të saj, mund të

nxis përshtatjen, zhvillimin apo përmirësimin e strategjisë së biznesit.

Kuptimi i kësaj marrëdhënie kërkon të merren në konsideratë dallimet që ekzistojnë

mes perspektivës së strategjisë e cila fokusohet tek e ardhmja e biznesit, dhe treguesve

të performancës financiare të cilët analizojnë të shkuarën.

Bizneset shpesh herë fokusohen tek objektivat afatshkurtra, por gjithsesi është

perspektiva strategjike ajo që siguron rezultatet e duhura.

Në aspektin praktik të firmës lidhja mes tyre mund të shihet si një cikël shkak-pasojë,

sepse vlerësimi i performancës financiare mund ta informoj firmën për zhvillimin e

një orientimi strategjik të përshtatshëm, dhe po kështu përmes treguesve të

performancës financiare të matet realizimi i kësaj qëndrimi.

1 Duke i dhënë këtij punimi një këndvështrim dhe konceptualizim të pasur dhe ndërdisiplinar, çka

reflektohet edhe në literaturën dhe studimet e shumta të shqyrtuara.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi x

Prej operimit përmes një qëndrimi sipërmarrës, firma mund të arrij objektivat

financiare të saj, dhe përmes matjes së performancës financiare mund të arrij të

përcaktoj impaktin që kjo strategji menaxhimi ka në përmbushjen e këtyre

objektivave.

Roli i rëndësishëm i NVM-ve në ekonominë e një vendi është diskutuar vazhdimisht

(Suprapto, Wahab, & Wibowo, 2009), gjjithashtu edhe sipërmarrja është bërë tashme

një çështje e rëndësishme, sepse është provuar se krijimi i ndërmarrjeve ka ndikim në

shumë aspekte si në rritjen e punësimit, rritjen ekonomike, në risi, produktivitet etj.,

madje edhe vet ciklet e biznesit konsiderohen se janë:

Rezultat i novacionit, i cili konsiston në ide të reja dhe aplikimin e tyre në produkte,

proçese ose shërbime te reja, duke sjell rritjen dinamike të ekonomisë kombëtare,

rritjen e punësimit, si dhe gjenerimin e një fitimi të pastër për vet ndërmarrjen

novatore (Schumpeter 1911: 78; Schumpeter 1942: 83–84; Dejardin 2000: 2;

Jääskeläinen 2000: 9–10, 15; Thurik & Wennekers 2001: 2; Barreto 1989: 22–34; siç

është cituar në Entrepreneurship and Economic Development: the Empretec

Showcase, 2005, fq. 4).

Performanca e mirë e NVM-ve rezulton kështu e rëndësishme për të stimuluar një

performancë më të mirë në të ardhmen, si dhe për të mbështetur mbijetesën dhe rritjen

e firmave (Runyan, Droge, & Swinney, 2008).

Zbulimi i lidhjes së performancës me ‘orientimin sipërmarrës’ dhe atë të ‘biznesit të

vogël’ do të jetë edhe më i rëndësishëm për NVM-të që operojnë në mjedisin e sotëm

konkurrues.

Në vazhdim shpjegohen një sërë argumentash të tjerë që i shtojnë vlerë idesë së këtij

studimi me fokus kryesor performancën financiare të NVM-ve sipërmarrëse:

Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme kanë një ndikim të fortë dhe nxitës në rritjen

ekonomike të një vendi, sidomos në këto periudha të shpejta ndryshimi dhe rritje të

konkurencës globale (Normah, 2007; Ladzani & Vuuren Van, 2002).

Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme rezultojnë të rëndësishme për të gjitha

ekonomitë, ndaj hulumtimi i performancës së tyre është një çështje me vlerë për tu

studiuar. Sektori i SME-ve ka një kontribut të rëndësishëm në rritjen ekonomike dhe

të punësimit. Sipas METE (n.d.):

Kontributi i SME2-ve është më shumë se 73% në PBB dhe më shumë se 71% në

punësim. Duke iu referuar strukturës së ndërmarrjeve aktive për vitin 2010, vërehet

se SME-të dominohen nga mikrondërmarrjet me 1 deri në 9 të punësuar dhe përbëjnë

95.7% të numrit total të ndërmarrjeve aktive.

Njohja e rëndësisë dhe e numrit në rritje të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, i

jep këtij studimi një kontribut të veçantë në këtë fazë të zhvillimit të NMV-ve dhe të

ekonomisë shqiptare në tërësi.

Motivimi i sipërmarrjes tek firmat ekzistuese i bën ato edhe më konkurruese, pasi

sipërmarrësit janë më arriviste në objektivat që vendosin dhe në strategjitë që

zhvillojnë për të arritur objektivat.

Teoritë moderne të organizimit e kanë konsideruar sipërmarrjen më tepër si një

dukuri në nivel ndërmarrje, ndaj dhe studimi është kryer duke e studiuar këtë dukuri

dhe efektin që ajo do të këtë tek performanca financiare e firmës, në nivel NVM-je.

Në mjedisin e sotëm dinamik dhe shumë kompleks të biznesit, NVM-të duhet të

priren nga përshtatja, fleksibiliteti, risia dhe paraprirja në mënyrë që të rrisin

2 Small and medium enterprises, siç është cituar sipas METE.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi xi

konkurueshmërinë e tyre. Për të mbështetur mbijetesën apo për tu rritur firmat duhet

të jenë të kujdesshme ndaj çdo oportuniteti të mundshëm.

Por megjithatë kapaciteti për të analizuar një oportunitet do të varet nga niveli i

orientimit sipërmarrës që një firmë ka (Waldron, 2004).

Studime të mëparshme kanë treguar se orientimi sipërmarrës ka lidhje të

rëndësishme me performancën financiare të biznesit (Miller & Friesen, 1983; Covin

& Slevin, 1991; Lumpkin & Dess, 1996; Zahra & Covin, 1995; Becherer & Maurer,

1997 ). Në këto studime tregohet se strategjia e orientimit sipërmarrës të një firme i ka

dhënë asaj avantazh konkurrues për rritjen e performancës financiare të biznesit

(Miller & Friesen, 1983; Covin & Slevin, 1991; Lumpkin & Dess, 1996; Zahra &

Covin, 1995). Në disa studime është treguar se firmat e biznesit me orientim

sipërmarrës kanë performancë të mirë, por në të tjera studime nuk është dëshmuar dhe

argumentuar një marrëdhënie e tillë (si psh. Hart, 1992; Smart & Conant, 1994; siç

është cituar në Wiklund & Shepherd, 2005).

Duke iu referuar rezultateve të studimeve të ndryshme në këtë fushë si dhe për shkak

të pakicës së studimeve që ekzistojnë për këtë çështje në kontekstin shqiptar, kam

zgjedhur kryesisht ta orientoj studimin rreth marrëdhënies së orientimit sipërmarrës

dhe performancës financiare, të NVM-ve. Studimi do të zgjatohet edhe me shqyrtimin

e marrëdhënies së ‘orientimit të biznesit të vogël’3 dhe performancës së tij.

Rezultatet e këtij studimi do të rrisin kështu numrin e punimeve që shprehen për llojin

dhe rëndësinë e marrëdhënies së sjelljes sipërmarrës të firmës dhe performancës

financiare të saj, si dhe marrëdhënien mes ‘orientimit të biznesit të vogel’ dhe

performancës së firmës duke zgjeruar kështu gjetjet dhe literaturën rreth këtyre

çështjeve.

ii. Fokusi i studimit

Në këtë studim është synuar të studiohet dhe pershkruhet orientimi sipërmarrës i

ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM-ve) që operojnë në mjedisin e biznesit të

Qarkut të Vlorës dhe performanca financiare e tyre.

Fokusi kryesor i tij ka qenë pikërisht studimi dhe testimi i lidhjes dhe marrëdhënies që

ekziston mes orientimit sipërmarrës dhe performancës financiare të NVM-ve.

Marrëdhënia e ‘orientimit sipërmarrës’, ‘orientimit të biznesit të vogël’ dhe

performancës së firmës do të dallohet edhe më qartë duke i analizuar firmat sipas disa

karakteristikave të tyre të përbashkëta si jetëgjatësia dhe madhësia.

iii. Qëllimi i studimit

Pronarë-menaxherët e biznesit shpesh herë kërkojnë të dinë sesi “Mund të nxisin dhe

të përmirësojnë rezultatet e performancës financiare të biznesit të tyre?”. Ndaj dhe

qëllimi i punimit është të studioj ndikimin e orientimit sipërmarrës në arritjen e

objektivave dhe qëllimeve financiare të NVM-ve.

Përmes këtij kërkimi është vëzhguar ekzistenca ose prania e dimensioneve të

orientimit sipërmarrës, si dhe efektet dhe masa e ndikimit të tyre në performancën

financiare të firmës.

3 Duke iu referuar këtu firmave të cilat janë të orientuara më tepër nga arritja e qëllimeve personale të

pronarit.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi xii

Përmes testimit të kësaj marrëdhënie është synuar të konfigurohet lidhja dhe varësia

që ekziston mes performancës financiare dhe nivelit të orientimit sipërmarrës të saj.

Rezultatet e këtij studimi do të orientojnë pronarë-menaxherët e ndërmarrjeve për

zhvillimin ose jo të këtyre qëndrimeve dhe orientimeve sipas gjetjeve dhe ndikimit që

ato kanë në performancën financiare të ndërmarrjes, ku maten dhe gjejnë kryesisht

shprehje objektivat financiare dhe qëllimet kryesore të biznesit.

iv. Pyetjet dhe objektivat kërkimore

Megjithëse performanca e NVM-ve është dhe mbetet një çështje shumë e rëndësishme

për pronarin, menaxherin, hartuesit e politikave, madje edhe për shoqërinë, gjithsesi

ka ende paqartësi sesi dhe cilët faktorë ose dimensione të sjelljes sipërmarrëse

ndikojnë më tepër në performancën financiare të firmës.

Kështu duke u u mbështetur edhe në studimet e mëparshme të cilat kanë dëshmuar se

qëndrimi sipërmarrës përmes inovacionit, pro-aktivitetit dhe orientimin ndaj marrjes

së riskut do t’i siguroj firmës avantazhe konkurruese të cilat rrjedhimisht do t’i

gjenerojnë asaj një performancë më të mirë financiare, qëllimi i studimit, do të

shqyrtohet përmes disa pyetjeve kërkimore:

1. A ka ndikon orientimi sipërmarrës i firmës në performancën financiare të saj?

2. A ndikon mjedisi i biznesit në lidhjen mes orientimit sipërmarrës dhe

performancës financiare të firmës?

3. A ndikon aksesi4 në kapitalin financiar apo në burime financiare në lidhjen mes

orientimit sipërmarrës dhe performancës financiare të firmës?

4. A ndikon ‘orientimi i biznesit të vogël’ në performancën e përgjithshme të firmës?

5. A ekzistojnë dallime mes ‘orientimit sipërmarrës’ dhe ‘orientimit të biznesit të

vogël’ përsa i përket ndikimit të tyre në performancën e firmës?

Pyetjet kërkimore kanë marrë përgjigje përmes përmbushjes së objektivave të

mëposhtme të studimit:

1. Matja e treguesve të performancës financiare të NVM-ve dhe e madhësisë së

dimensioneve dhe shkalles se orientimit sipërmarrës.

2. Identifikimi i marrëdhënies mes orientimit sipërmarrës dhe performancës

financiare.

3. Identifikimi i efektit moderues të mjedisit të biznesit dhe aksesit në kapital në

marrëdhënien mes performancës financiare dhe sjelljes sipërmarrëse të firmës.

4. Matja e treguesve të performancës së përgjithshme dhe shkallës së orientimit të

‘biznesit të vogël’.

5. Identifikimi i marrëdhënies mes orientimit të ‘biznesit të vogël’ dhe performancës

së përgjithshme të firmës.

6. Identifikimi i diferencave që ekzistojnë tërthorazi në marrëdhëniet e OS-

Performancë dhe OBV-Performancë duke i klasifikuar ndërmarrjet sipas

jetëgjatësisë dhe madhësise së tyre.

7. Krahasimi i gjetjeve të studimit me rezultatet e studimeve të mëparshme rreth

këtyre çështjeve.

4 Disponueshmëria dhe mjaftueshmëria

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi xiii

v. Struktura e Punimit

Ky punim është konfiguruar në dy pjesë kryesore, të prezantuara përmes 6 kapitujve.

Në pjesën e parë të punimit prezantohet përqasja teorike e këtij studimi deduktiv,

pikërisht përmes dy kapitujve (kapitulli 1 dhe kapitulli 2) që përfshijnë literaturën dhe

konceptet kryesore të çështjes së studimit, si dhe të implikimeve të tij.

Kapitulli 1 kryesisht fokusohet në shpjegimin e objektivave financiare të firmës, në

përkufizimin e performancës së firmes, si dhe tek mënyrat e matjes së performancës

dhe treguesit e saj.

Gjithashtu në këtë kapitull qartësohen edhe konceptet në lidhje me orientimin

sipërmarrës të firmës dhe dimensionet e tij, si dhe lidhjet dhe marrëdhëniet e

mundshme mes qëndrimit sipërmarrës dhe performancën financiare të firmës, c’ka

është edhe fokusi kryesor i gjithë punimit.

Në kapitullin 2 theksohen disa implikime teorike dhe praktike të zhvillimit të

ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, ilustruar edhe përmes gjetjeve të një mini-

studimi empirik në lidhje me performancën e firmës gjatë ciklit të jetës, implikuar

edhe prej mënyrës së financimit të saj gjatë ciklit të jetës.

Përmes këtyre këndvështrimeve kapitulli 2 ka synuar të nxjerr në pah edhe

karakteristika të tjera të firmës që ndikojne zhvillimin dhe perfomancën e saj çka

është mjaft e rëndësishme për vet rolin dhe kontributin që NVM-të kanë në ekonomi.

Kështu krahas modelit teorik dhe konceptual të studimit, si dhe hipotezave të

tij në lidhje me performancën financiare të NVM-ve të prezantuara në pjesën e parë,

pjesa e dytë e punimit e përbërë prej 4 kapitujve (3, 4, 5 dhe 6) prezanton gjithë

përqasjen empirike të studimit.

Kështu kapitulli 3 në tërësinë e vet prezanton metodologjinë e studimit.

Gjetjet dhe rezultatet e studimit aktual pas analizave të rëndësishme statistikore të të

dhënave të studimit prezantohen në kapitullin 4.

Kapitulli5 5 diskuton gjetjet dhe implikimet e studimit kundrejt gjetjeve dhe

rezultateve të studimeve të mëparshme në kuadër të hipotezave të tij të propozuara

qysh në pjesën e parë të punimit.

Ndërsa kapitulli 6 është edhe kapitulli përfundimtar i studimit i cili përmbledh

kontributet dhe kufizimet e punimit, si dhe konkludon me sugjerimet për studimet e

ardhshme rreth kësaj çështje si dhe konkluzionet aktuale të punimit.

5 Kapitulli 5 është konceptuar si një kapitull më vete për shkak të trajtimit të tij të veçantë ku pas

prezantimit të rezultateve të studimit në kapitullin 4 i ka krahasuar ato me gjetjet e studimeve të

mëparshme.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 1

KAPITULLI 1

PERFORMANCA FINANCIARE DHE ORIENTIMI SIPËRMARRËS

1.1 Model teorik dhe konceptual i studimit

Në studimin meta-analitik të disa punimeve rreth orientimit sipërmarrës (Rauch,

Wiklund, Lumpkin, & Frese, 2009) është treguar se korelacioni i orientimit

sipërmarrës me performancën financiare ka qënë pozitiv dhe mesatarisht i madh.

Megjithatë në disa studime të tjera lidhja mes orientimit sipërmarrës dhe

performancës së biznesit ka qënë jo e rëndësishme dhe ndonjëherë edhe negative

(Brown, Davidsson, & Wiklund, 2001; Covin, Slevin, & Schultz, 1994; Kaya &

Seyrek, 2005; siç është cituar në Davis, 2007).

Orientimi sipërmarrës i një firme sipas shumë studiuesve nënkupton qëndrime të tilla

si marrja e riskut, inovacioni dhe paraprirja6, dhe gjithashtu në shumë studime të

performancës së biznesit të vogël ky qëndrim ka treguar se ka lidhje pozitive me

performancën financiare të firmës.

Në firmat e dimensioneve të vogla studiuesit kanë lokalizuar krahas orientimit

sipërmarrës edhe një tjetër qëndrim të ndryshëm prej tij, orientimin e biznesit të

vogël (Runyan, Droge, & Swinney 2006). Orientimi i biznesit të vogël evidentohet

përmes lidhjes emocionale të pronarit me biznesin, dhe arritjes së qëllimeve personale

përmes biznesit të tij.

Dallimet mes orientimit sipërmarrës dhe orientimit të biznesit të vogël janë shprehur

mirë në disa studime të biznesit të vogël, megjithatë ndikimi që orientimi i biznesit të

vogel ka në performancën e firmës duhet studiuar dhe vëzhguar edhe më qartë duke

marrë parasysh edhe karakteristikat e NVM-ve shqiptare dhe kontekstin në të cilin ato

operojnë.

Studime të ndryshme gjithashtu i kanë konsideruar këto dy orientime si dy strategji

menaxhimi (burimesh), duke supozuar se orientimi sipërmarrës dhe orientimi i

biznesit të vogël mund t’i sjellin firmës avantazhe konkuruese dhe si rezultat dhe

ndikim pozitiv në arritjen dhe përmirësimin e performancën financiare (dhe jo

financiare) të saj.

Rëndësia e studimit të ndikimit të këtyre dy qëndrimeve dhe menaxhimi i tyre nxitet

edhe më tepër mbështetur tek teoria e strategjisë së burimeve bazë të biznesit, por

edhe tek fakti se burimet e biznesit të vogël janë të kufizuara.

Nisur edhe nga ky arsyetim në kapitullin në vazhdim do të prezantohen shumë

koncepte dhe gjetje që implikojnë modelin tim studimor, i cili është përmbledhur edhe

në figurën 1.1

Gjithashtu përmes këtij shqyrtimi teorik, synoj të përshkruaj, argumentoj, mbështes

dhe të zhvilloj supozimet e studimit tim kryesisht në lidhje me sjelljen ose veprimet

sipërmarrëse që praktikojnë NVM-të si dhe lidhjen e ndikimin e tyre në

performancën financiare të firmës.

6 Në këtë studim termi paraprirje dhe pro-aktivitet janë përdorur si sinonime të njëri-tjetrit.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 2

Ori

enti

mi

Sipë

rmar

rës

Mjedisi iJashtëm

PerformancaFinanciareProaktiviteti

Marrja e Riskut

Novacioni

Aksesi nëKapital

NVM

JETË

GJATËSIA

MA

DHËSIA

Orientimi iBiznesit të

Vogël

Performanca e Përgjithshme

Figura 1 .1: Modeli teorik dhe konceptual

1.2 Objektivat financiare të firmave

Në një prej metaforave që financierët përmendin shpesh thuhet se nuk mund të gjesh

asnjëherë 100,000 lekë përtokë, sepse pavarësisht kësaj dikush më parë do t’i kishte

marrë....

Duke arsyetuar në këtë mënyrë mund të themi se performanca e firmës, dhe për më

tepër performanca financiare e saj, nuk mund të jetë diçka që arrihet rastësisht, por

mund të jetë pikërisht një orientim i përshtatshëm dhe një qëndrim apo predispozitë e

caktuar që mund të përmirësoj performancën financiare të firmës si dhe përmbushjen

e objektivave financiare të saj.

Teoria tradicionale e financës së korporatës nënkupton se objektivi kryesor i firmës

është maksimizimi i pasurisë aksionere7. Por objektivi kryesor i financës së firmës në

nivel NVM-je8 mund të mos jetë i njëjtë me atë të korporatave9 duke qënë se NVM-të

në krahasim me firmat e mëdha, drejtohen kryesisht prej pronarë-menaxherëve dhe

janë në pronësi private. Osteryoung, Newman, dhe Davies (1997)10 kanë theksuar

gjithashtu se objektivat kryesore të NVM-ve janë të dyjëzuara mes: sigurimit të të

ardhurave për pronar-menaxherin dhe rritjes së biznesit përmes të ardhurave nga

shitja. Gjithashtu Osteryoung, Newman, dhe Davies (1997) kanë treguar se veprimet

dhe marrëveshjet kryesisht të bizneseve të vogla dallojnë në objektivat e tyre të

drejtimit të biznesit, kundrejt objektivit klasik të maksimizimit të fitimit të

aksionerëve (pronarëve).

Meqenëse shumica e ndërmarrjeve si në ekonominë europiane11 dhe atë shqiptare12

janë ndërmarrje të vogla dhe të mesme (dhe kryesisht private, ku gati 81% e tyre janë

7 Si një objektiv më i thjeshtuar. 8 Ndërmarrje e Vogël dhe e Mesme (NVM), sipas klasifikimit të ndërmarrjeve sipas kriterit funksional

(Ligj- Nr. 8957, dhe EU recommendation 2003/361) 9 Një kompani ose grup i madh. 10 http://community.businessballs.com/blogs/sme-financial-management.html 11 Sipas CE (n.d.), më shumë se 99% e bizneseve europiane klasifikohen si NVM (referoju klasifikimit

të NVM-ve sipas ligjit europian).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 3

të formës ligjore person fizik)13, duke u bazuar mbi këtë tendencë duhet gjithashtu të

theksojmë dhe të dallojmë se nën këndvështrimin e financës së korporatave

objektivat financiare të NVM-ve janë të ndryshme nga objektivat financiare të

firmave të mëdha .

Kështu sipas këndvështrimit klasik të pjesës më të madhe të literaturës rreth

objektivit të financës së korporatave, mendohet se objektivi kryesor i firmës është

maksimizimi i vlerës dhe pasurisë aksionere.

Madje nën mendimin e financës tradicionale të korporatave, objektivi kryesor në

vendimarrje është maksimizimi i vlerës aksionere. Ndërsa një objektiv më i ngushtë

është edhe maksimizimi i pasurisë aksionere, i cili mund të arrihet përmes

maksimizimit të çmimit të aksionit, kur aksioni konsiderohet se tregtohet në tregje të

efektshme. Ndërsa të gjitha qëllimet e tjera të firmës mendohet se janë objektiva të

ndërmjetme që mund të sjellin maksimizimin e vlerës, ose të ndikojnë si kufizime për

maksimizimin e vlerës aksionere.

Krishnan (2009), tregon gjithashtu se në pjesën më të madhe të literaturës teorike dhe

praktike të financës së korporatave theksohet se qëllimi ose objektivi kryesor i

korporatës është maksimizimi i vlerës së aksionereve14.

Gjithashtu edhe në literaturën dhe kërkimet e ekonomiksit financiar si qëllimi kryesor

në të cilin duhet të mbështeten të gjitha vendimet e firmës15 përmendet se është

maksimizimi i pasurisë aksionere, çka dëshmohet edhe nëse i referohemi një numri

tekstesh dhe librash rreth financës së korporatës (Brealey & Myers, 2003; Brigham &

Ehrhardt, 2002; Moyer, McGuigan & Kretlow, 2003). Ndërsa Jensen (2001) dëshmon

se maksimizimi i vlerës është një paradigmë gati 200-vjeçare në fushën e financës dhe

ekonomiksit, dhe gjithashtu ai thekson me forcë se maksimizimi i vlerës së tregut të

firmës është objektivi më kryesor dhe më i kuptimtë i saj, i cili në këtë mënyrë shfaqet

edhe si një objektiv i nevojshëm sidomos për drejtimin dhe menaxhimin me efikasitet

të firmës. Krishnan (2009) argumenton gjithashtu se “ kjo përqasje supozon se nuk ka

eksternalitete dhe se të gjithë pjesemarrësit në transaksionet e firmës janë lojtarë

vullnetarë që konkurrojnë në tregje konkurruese të lirë dhe të drejtë” (fq.1).

Krishnan (2009) gjithashtu beson se maksimizimi i pasurisë aksionere është

konsideruar si objektiv16 jo vetëm për aksionerët por edhe për shoqërinë në përgithësi,

sepse sipas Jensen (2001) orientimi i firmës drejt arritjes së maksimizimit të pasurisë

aksionere do të sjelli gjithashtu edhe maksimizimin e pasurisë së shoqërisë në

përgjithësi, një këndvështrim i cili është mbrojtur dhe justifikuar fortë edhe prej

Friedman (1971).

Një tjetër këndvështrim tepër i ndryshëm në lidhje me paradigmën e mëparshme,

gjendet tek përqasja tashmë e njohur si teoria e stakeholders-ave.

Sipas kësaj teorie orientimi drejt aksionerëve dhe vlerës së firmës nuk është i saktë

sepse menaxherët duhet të orientohen dhe fokusohen drejt të gjithë stakeholders-ave

të firmës. Krishnan shpjegon se fokusi kryesor i kësaj teorie17 sipas teoricientëve të saj

12 Sipas METE (n.d.), “Duke iu referuar strukturës së ndërmarrjeve aktive për vitin 2010, vërehet se

NVM-të dominohen nga mikrondërmarrjet me 1 deri në 9 të punësuar dhe përbëjnë 95.7% të numrit

total të ndërmarrjeve aktive”. 13 INSTAT, (2011). Rregjistri Statistikor i Ndërmarrjeve. 14 Maksimizimi i vlerës së aksionerëve, maksimizimi i pasurisë së aksionereve ose dhe maksimizimi i

vlerës së tregut të firmës shohin në të njëjtin drejtim, në krijimin e vlerës. 15 Duke iu referuar korporatës. 16 Termi objektiv, qëllim, fokus janë përdorur si sinonime të njëri-tjetrit gjatë gjithë këtij punimi. 17 Teoria e Stakeholders-ave fokusohet rreth grupeve që kanë ndikim dhe ndikohen nga një organizatë.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 4

nuk është aspak dakord me priorietin që paradigma e mëparshme18 i jepte aksionerëve,

duke sfiduar kështu bazat mbi të cilat ishte shpjeguar deri tani teoria e financës së

korporatës19 (2009).

Gjithashtu në praktikat e firmave, mund të gjenden dhe përmenden edhe të tjera

objektiva alternative dhe më të thjeshtuara të funksionimit të firmës, veçanërisht nëse

i referohemi firmave private në nivel NVM-je (të organizuara ligjërisht kryesisht si

person fizik apo edhe sh.p.k) .

Kështu madje edhe kompanitë e mëdha krahas objektivit të tyre të maksimizimit të

çmimit të aksionit sipas Damodaran (2011) mund të përqëndrohen gjithashtu edhe në

të tjera objektiva alternative20, ndër të cilat mund të përmendim:

Maksimizimin e fitimit

Maksimizimin e të ardhurave

Maksimizimin e madhësisë së firmës

Maksimizimin e pjesës së tregut etj.

Megjithatë implikimet e objektivave alternative financiare dhe jo-financiare të

ndërmarrjeve te vogla mund të kuptohen më mirë edhe në funksion të fazave të rritjes

dhe zhvillimit të tyre. Sipas Churchill dhe Lewis, (1983) këto faza mund të

analizohen më mirë përmes disa faktorëve të menaxhimit të firmës (si stili

menaxherial, struktura organizative, qëllimet strategjike etj., siç tregohet në figurën

1.2) , të cilët do të diskutohen dhe do të përshkruhen në vazhdim në mënyrë të

përmbledhur respektivisht për çdo fazë.

Figura 1.2: Karakteristikat e biznesit të vogël në secilën prej fazave të zhvillimit. Prej

“The Five Stages of Small Business Growth”, të Churchill, N.C., & Lewis, V.L.,

1983, Harvard Business Review, May-June, fq. 4.

18 Njohur edhe si paradigma tradicionale e financës së korporatave, “maksimizimi i pasurisë aksionere”

dhe “maksimizimi i vlerës së firmës”. 19 Si në studimet teorike, empirike, praktike, si dhe tekstet universitare. 20 Nëse këto objektiva e drejtojnë firmën drejt objektivit kryesor të vlerës.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 5

Faza 1: Ekzistenca

Qëllimet kryesore të ndërmarrjes në këtë fazë sipas Churchill dhe Lewis, (1983) janë:

a- Sigurimi i klientëve, përmes cilësisë së ofrimit të produkteve dhe shërbimeve të

firmës për të mbijetuar dhe funksionuar.

b- Kalimi prej një popullate të vogël klientësh provë tek një bazë më e madhe shitje

dhe klientësh.

c- Dhe mbi të gjitha sigurimi i një niveli të mjaftueshëm Cash-i ose likuiditeti për të

plotësuar nevojat e fazës fillestare.

Faza 2: Mbijetesa

Duke qenë se në këtë fazë ndërmarrja është tashmë një njësi funksionale, qëllimet dhe

objektivat e firmës (Churchill & Lewis, 1983) kanë evoluar si më poshtë:

a- Rëndësi të madhe në këtë fazë ka operimi në pikën kritike (pra, përballimi i

shpenzimeve operative), si dhe gjenerimi i një niveli cash-i për të përballuar

riparimet dhe zëvendësimet e aktiveve kapitale.

b- Në këtë fazë për firmën e vogël ka shumë rëndësi edhe gjenerimi i një cash-flow të

mjaftueshëm për të financuar rritjen e biznesit dhe për të përfituar një kthim mbi

aktivet e saj.

Faza 3: Suksesi

Në këtë fazë pronar-menaxheri i firmës së vogël duhet të vendosi ta zgjeroj firmën

apo të synoj thjeshtë qëndrueshmërinë dhe përfitueshmërinë e saj.

Kështu kjo fazë mund të marri dy drejtime përmes vendimit për të qëndruar e vogël

apo vendimit për tu rritur:

a- Vendimi për të qëndruar e vogël, pra për të ruajtur ‘status-quon’ e saj duke synuar

thjeshtë sigurimin e një fitimi të shëndetshëm dhe vazhdimësinë e firmës.

b- Vendimi për tu rritur, përkon me fazën kur pronar-menaxheri e ka ngritur tashmë

firmën dhe angazhohet për rritjen e saj duke u mbështetur tek financimi përmes

borxhit. Në këtë fazë firma punëson vetëm drejtues, që kanë vizion për të ardhmen e

firmës dhe jo thjeshtë për funksionimin e saj. Nëse kjo fazë nuk ka sukses firma mund

të përjetoj edhe kthim pas apo të dështoj dhe madje të dali nga biznesi (Churchill &

Lewis, 1983).

Faza 4: Zotërimi

Objektivi në këtë fazë është posesiv, ndaj firma synon rritjen e shpejtë dhe sigurimin e

burimeve të financimit që i nevojiten për të mbështetur këtë objektiv, madje edhe

përmes financimit të brendshëm, duke siguruar mjaftueshëm likuiditet për të plotësuar

kërkesat e këtij objektivi.

Faza 5: Maturimi i burimeve

Qëllimet kryesore të firmës gjatë kësaj faze konsistojnë në:

1. Forcimin dhe mbajtjen nën kontroll të rezultatit financiar të siguruar prej rritjes së

shpejtë.

2. Ruajtjen e përfitimeve prej madhësisë së vogël të firmës, si shpejtësia e përshtatjes

dhe orientimi sipërmarrës.

3. Si dhe angazhimin më efektiv të menaxhimit për përmbushjen e objektivave të

firmës.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 6

Faza 6: Kalçifikimi

Churchill dhe Lewis, (1983) kanë përshkruar se pikërisht kjo fazë sjell ose përfaqson

edhe plakjen e biznesit. Gjatë kësaj faze mungon orientimi dhe drejtimi inovativ si

edhe strategjia e përgjigjes ndaj kërcënimeve dhe riskut (Churchill & Lewis, 1983).

Ndaj, nën këtë këndvështrim duke iu referuar edhe karakteristikave të fazave më sipër

pyetja që mund të shtrohet është: “A është maksimizimi i vlerës së ndërmarrjes

objektivi financiar edhe për ndërmarrjet e vogla ?”.

Nga evidencat empirike të objektivave kryesore të pronar-menaxherëve të

ndërmarrjeve të vogla, si dhe nga referencat e literaturës dhe kërkimeve të

ndërmarrjes së vogël objektivi financiar i firmës varion në funksion të karakteristikave

të ndryshme të ndërmarrjeve (McMahon & Stanger, 1995).

Kështu duke u mbështetur në larminë e dallimeve që janë bërë në literaturën e

ndërmarrjes së vogël rreth kësaj çështje, supozohet se objektivi financiar i pronarë-

menaxherëve të ndërmarrjes së vogël duhet të përfshij objektivat e mëposhtme të

menaxhimit financiar, të cilat gjithashtu mendohet se në afat-gjatë mund të ndikojnë

disi vlerën21 e firmës (McMahon & Stanger, 1995).

Sipas McMahon dhe Stanger (1995) në këndvështrimin e financës së firmës kthimi i

pritshëm është faktori më i rëndësishëm për të gjitha vendimet financiare të firmës.

Por si mundet që ky paremetër të matet dhe të vlerësohet gjatë periudhës, veçanërisht

në ndërmarrjet e vogla?

Pikërisht duke u mbështetur në punimet e disa studiuesve duket se kthimi njehsohet

përmes një larmie treguesish dhe qëllimesh financiare të ndërmarrjes së vogël. Për

shembull McMahon dhe Holmes, (1989; siç është cituar në McMahon & Stanger,

1995) kanë pretenduar se pronarë-menaxherët e firmës së vogël synojnë thjeshtë një

nivel të kënaqshëm të fitimit kontabël afat-shkurtër.

Ray dhe Hutchinson, (1983) kanë argumentuar se objektivat në ndërmarrjet e vogla

sipërmarrëse janë likuiditeti dhe maksimizimi i fitimit, si dhe rritja e shitjeve.

Ndërsa Kao (1985) argumenton se objektivi financiar i maksimizimit të fitimit në

ndërmarrjen e vogël nga pikëpamja e përfitueshmërisë duhet të vlerësohet si fitimi i

mbetur pasi janë hequr edhe sakrificat jo-monetare të bëra nga pronarë-menaxherët e

ndërmarrjes.

Megjithatë Boyer dhe Roth, (1978) në studimin e tyre treguan se pronarë-menaxherët

mund ta shkëmbejnë normën e kthimit ose objektivat financiare me shpërblime ose

arritje jo-monetare si siguria e punës, kontrolli mbi të ardhurën e tyre, vet-realizimi,

statusi në shoqëri etj. (siç është cituar në McMahon & Stanger, 1995).

Kështu duke iu referuar këtyre gjetjeve mund të supozojmë se objektivat e

ndërmarrjes së vogël përfshijnë si objektiva financiare dhe objektiva jo-financiare.

21 Si objektivi kryesor i ndërmarrjes së madhe.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 7

1.3 Performanca financiare e firmës

Megjithëse termi performancë është një term dhe një koncept me shumë kuptime dhe

përdorime, në përgjithësi ai mat rezultatet e aktiviteteve, proçeseve, punëve,

mekanizmave, instrumentave etj.

Sipas, Moullin (2003) peformanca nënkupton sesi është menaxhuar organizata dhe sa

vlerë krijon për konsumatorët dhe pronarët e vet. Në këtë studim matja e

performancës është konsideruar kryesisht nën perspektivën financiare si dhe në

përmbushjen e qëllimeve financiare dhe jo-financiare të pronarëve të biznesit.

Fjala “performancë” e ka prejardhjen prej fjalës “parfourmen”22, që do të thotë ‘të

bësh, ‘të kryesh’ ose “të riprodhosh’.

Nëse do t’i referoheshim përkufizimeve të njohura gjerësisht, performanca nënkupton

kryerjen e një pune të caktuar të matur kundrejt një standarti saktësie, përmbushje,

kostoje dhe shpejtësie, ose më thjeshtë ajo përfaqson shkallën e realizimit ose të

përmbushjes. Psh. Kohler (1985) e konsideron performancën një koncept që në

përgjithësi lidhet me sjelljet apo aktivitet e një organizate gjatë kohës, kundrejt

standarteve të caktuara si kostot e periudhës së kaluar ose kostot plan, një standarti

efiçense, apo përgjegjësie (siç është cituar në Agarwal & Agarwal, 2003).

Pra duke iu referuar këtij përkufizimi mund të themi se termi performancë nuk

përfshin vetëm ekzistencën e rezultateve, por mbi të gjitha performanca fokusohet dhe

orientohet tek cilësia e rezultateve ose arritjeve.

Performanca financiare është një perspektivë më e ngushtë e performancës dhe

përgjithësisht lidhet me cilësinë e aktivitetit financiar të ndërmarrjes, dhe më

konkretisht mund të përkufizohet si masa në të cilën janë realizuar ose arritur

objektivat financiare të firmës.

Pikërisht në këtë këndvështrim mund të themi se përmes matjes së performancës

financiare firma mund të masi rezultatet e politikave, strategjive dhe operacioneve të

saj në terma numerike monetare.

Matja e performancës për më tepër asaj financiare do t’i mundësoj firmës të masi dhe

të analizoj shëndetin financiar të saj gjatë një periudhe kohe si dhe të mund të

krahasoj performancën e saj me firmat e ngjashme ose konkurrente.

Në lidhje me performancën dhe perspektivat e matjes së saj ka pasur shumë debate

dhe argumentime pro dhe kundër mënyrave të matjes, por gjithsesi siç edhe është

përshkruar në Wiklund (1999), studiuesit kanë konsideruar se treguesit e rritjes dhe

ato të performancës financiare mund të shërbejnë si tregues të përshtatshëm për

performancën dhe evidentimin e saj në shume aspekte ose dimensione.

Pra performanca financiare e firmës konsiderohet se është funksion i disa treguesve

financiar si kthimi nga shitjet (ROS), kthimi nga aktivet (ROA), rritja e shitjeve,

raporti kosto/të ardhura etj.

Megjithëse përgjithësisht biznesi i vogël mund të përdori për vlerësimin e

performancës së tij si treguesit financiare edhe ata të rritjes, gjithsesi disa prej

firmave të vogla nuk e kanë objektiv rritjen. Këto tipe biznesesh synojnë thjeshtë një

cash-flow pozitiv, sa për të qenë funksional dhe për të qëndruar në biznes.

Ndaj rezultati financiar, mund të konsiderohet kështu vetëm si një nga treguesit e

vlerësimit të performancës së firmës së vogël.

22 I referohet aktit të kryerjes, përmbushjes, realizimit, ekzekutimit etj.

http://en.allexperts.com/q/Etymology-Meaning-Words-1474/Origin-word-Performance-1.htm

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 8

Megjithese nga perspektiva të ndryshme ka disa mënyra për të përcaktuar dhe matur

performancën, asnjë tregues nuk mund ta vlerësoj atë i vetëm.

Pra për një tablo më të plotë performanca duke marrë në konsideratë edhe objektivat e

biznesit të vogël të cilat nuk janë vetëm financiare, duhen konsideruar edhe treguesit

jo-financiare të performancës së firmës, të cilët mund të jenë të larmishëm. Për

shembull në bizneset e vogla që drejtohen nga një pronar-menaxher i cili nuk

reflekton qëndrim sipërmarrës, performanca mund të konceptohet si diçka më tepër

se thjeshtë financiare (Runyan, Droge, & Swinney, 2008).

Gjithashtu vlerësimi i performancës së biznesit vetëm përmes përdorimit të treguesve

financiare është konsideruar si këndvështrimi i ngushtë për vlerësimin e performancës

së firmës (Venkatraman & Ramanujam, 1986). Megjithatë pavarësisht komenteve

përsa i përket dimensioneve dhe perspektivave të vlerësimit dhe matjes së

performancës së firmës, në literaturën dhe në kërkimet e strategjisë performanca e

biznesit kryesisht i referohet performancës financiare dhe asaj operacionale

(Venkatraman & Ramanujam, 1986).

Matja e performancës financiare është një nga çështjet më kritike dhe sfiduese jo

vetëm për organizatat, por edhe për studiuesit e interesuar rreth kësaj fushe

veçanërisht në lidhje me kujdesin që duhet të tregojnë në organizimin e kërkimeve

empirike.

Sistemet e matjes së performancës luajnë një rol të rëndësishëm përsa i përket

zhvillimit të planeve strategjike, strategjisë, dhe vlerësimit të arritjeve të objektivave

të firmës sidomos përsa iu përket atyre kryesore, pra financiare. Performanca e

biznesit dhe matja e saj është një çështje që në thelb implikon strategjinë e biznesit,

sepse teston realisht efektivitetin e saj.

Por si mund të matet performanca e firmes dhe kryesisht ajo financiare për më tepër

në këndvështrimin empirik (dhe më pak atë teorik), cilët mund të jenë treguesit që

duhet te zgjidhen per tu përdorur si përcaktues të performancës së firmës në një

studim empirik. Për ecurinë e firmave të vogla dhe të mesme është shumë e

rëndësishme të matet dhe të vlerësohet performanca financiare, për më tepër sepse ato

kryesisht kanë një zhvillim normal të performancës financiare për shkak të shumë

faktorëve.

Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme e masin dhe përshkruajnë performancën financiare

të tyre nën një perspektivë më modeste, ndoshta edhe për shkak të objektivave të tyre

financiare më pak komplekse në raport me biznesin e madh, si psh. arritja e

objektivave të shitjeve, kthimit ndaj kapitalit, fitimit dhe performancës së rritjes etj.

Nën këtë këndvështrim Husnah, Bambang Subroto, Siti Aisjah, dhe Djumahir (2013),

përmendin se në disa studime, performanca financiare është matur pikërisht përmes

nivelit të shitjeve, përfitueshmërisë, rritjes së shitjeve dhe rritjes së fitimit.

Siç Carton dhe Hofer, (2006) argumentojnë, matja e performancës financiare është e

nevojshme për të matur gjendjen financiare të firmës dhe rezultatet financiare të

vendimeve menaxheriale dhe të anëtarëve të organizatës (siç është cituar në Husnah,

Bambang Subroto, Siti Aisjah & Djumahir, 2013). Performanca financiare reflekton

kryesisht si vendimet strategjike, operacionale dhe ato financuese të firmës (Weston

& Copeland, 2010).

Kështu në thelb të firmës qëndron financa, ndaj planifikimi i strategjisë së biznesit

duhet të harmonizohet me strategjinë e planifikimit financiar të firmës, si dhe çdo

vendim apo sipërmarrje duhet të ndërmerret vetëm nëse është përfituese për firmen

(Sadeli, 2011). Vlerësimi i performancës financiare të firmës gjatë periudhe të caktuar

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 9

mund të kryhet përmes përdorimit të informacionit të siguruar prej pasqyrave

financiare (Andreas, 2011).

Darsono dhe Ashari, (2005), kanë argumentuar se performanca financiare mat dhe

vlerëson gjendjen e burimeve të kompanisë gjatë një periudhe dhe pasqyrat financiare

dëshmojnë potencialin e burimeve të vlefshme të kompanisë për të gjeneruar fitim.

Siç është treguar edhe nga Husnah, Bambang Subroto, Siti Aisjah, dhe Djumahir

(2013) në një numër të madh studimesh (Aragon-Sanchez & Sanchez-Marin, 2005;

Bijmolt & Zwart, 1994; Camison & Villar-Lopez, 2010; Hirobumi & Tanaka, 2010;

Ho & Choy, 2010; Johnsen & Mcmahon, 2005; Leitner, 2010; Parera & Baker, 2005;

Pierre, 201; Sharabati, Shawqi & Bontis, 2010; Shoobridge, 2006) matja e

performancës së firmës realizohet përmes llogaritjes së treguesve financiare dhe

krahasimit të tyre, me qëllimin kryesor identifikimin e fuqive dhe dobësive të NVM-

ve gjatë operimit të tyre.

Përmes matjes së performancës firmat do të mund të korrigjojnë dhe të

përmirësojnë operimin e biznesit për të stimuluar kështu një performancë më të mirë

të firmës. Kështu në studimet që trajtojnë performancën financiare, matja e saj

konsiston në vlerësimin e treguesve të të ardhurave prej shitjeve, fitimit, rritjes së

shitjeve, dhe rritjes së fitimit (siç është cituar në Husnah, etj., 2013).

Sipas Kotane dhe Merlino, (2012) performanca financiare e firmës, treguesit e saj

dhe rezultatet e tyre janë shumë të rëndësishëm sidomos për pronarët, drejtuesit, dhe

punonjësit si dhe për kreditoret, bashkëpunëtorët e mundshëm apo dhe publikun në

përgjithësi.

Shqyrtimi dhe vlerësimi i treguesve financiare, për identifikimin dhe menaxhimin

e problemeve të biznesit, mund të realizohet veçse përmes zhvillimit apo ngritjes së

një sistemi vlerësimi të treguesve financiar me qëllim analizimin e performancës së

firmës.

Kotane dhe Merlino gjithashtu kanë dëshmuar se shumë autorë në shumë studime të

tyre (Hafeez, 2002; Philips & Louvieris 2005; Craig & Moores, 2005; Lau &

Sholihin, 2005; Fernandes etj., 2006; Prieto & Revila, 2006; Wier etj.,2007; Chen etj.,

2009; Cardinaels, & Van Veen-Dirks, 2010) kanë sugjeruar një tërësi vlerësimesh për

matjen e performancës së biznesit duke përmendur si tregues financiar dhe jo-

financiar.

Megjithatë siç dëshmohet edhe në këto studime të orientuara në sektorë apo kontekse

të ndryshme praktikisht nuk ekziston një përqasje e vetme për të identifikuar, matur

dhe vlerësuar performancën e firmës sipas treguesve financiar apo jo-financiar (2012).

1.4 Matja e performancës së firmës

Performanca e biznesit, nisur nga shumë studime të shkuara dhe aktuale në këtë fushë

mbetet ende një çështje me shumë interes për studiuesit, për shkak se është po kështu

edhe një nga çështjet më me interes për stakeholders-at e një firme duke përfshirë këtu

pronarin, investitorin, ofruesin, punonjësin, konsumatorin etj. Sipas një studimi

(Madrid-Guijarro etj., 2007; siç është cituar në Arham & Muenjohn, 2012) firmat me

performancë të lartë arrijnë të gjenerojnë përfitime si për vet biznesin, edhe për

shoqërinë duke ofruar përfitime prej burimeve, si dhe duke krijuar pasuri dhe

oportunitete punësimi. Performanca e mirë financiare e firmës mbetet një nga

objektivat kryesore të çdo NVM-je. Zakonisht firmat me performancë të ulët janë

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 10

Sfera e Performances

Financiare

Sfera e Performances

Financiare + Operacionale

(Performanca e Biznesit)

Sfera e Efektivitetit

OrganizativEfektiviteti Organizacional = Skema më e gjerë kryesisht e reflektuar në literaturën e

menaxhimit strategjik dhe teorisë së organizatës

Performanca Financiare = Skema e Vlerësimit të Performancës në Shumicën e

Kërkimeve të Strategjisë

Performanca Financiare + Operacionale = Skema e Zgjeruar e Vlerësimit të Performancës

në kërkimet më të fundit të strategjisë

jokonkurruese dhe përjetojnë probleme financiare (Brigham & Houston, 2004) , por

edhe për shkak të ndryshimeve të vazhdueshme të mjedisit të biznesit, për një firmë

mbetet jetësore të shqyrtoj rregullisht kohë pas kohe performancën e saj (Najmi,

Rigas, & Fan, 2005).

Najmi etj., (2005) dhe Chan, Qi, Chan, Lau dhe Ip ( 2003) vlerësojnë se matja e

performancës i ofron firmës informacionin e duhur për vendimarrje dhe për

përshtatjen e orientimit strategjik në funksion të së ardhmes. Parker (2000) ka

renditur një sërë argumentash të tjerë që mbështesin edhe më tepër idenë se matja e

performancës së firmës është e nevojshme për të bërë gjykime dhe për të marrë

vendime, sepse këta tregues i mundësojnë firmës:

Identifikimin e suksesit të saj

Evidentimin e plotësimit të kërkesave konsumatore

Kuptimin e proçeseve të saj (çfarë di dhe çfarë nuk di)

Njohjen e problemeve

Vendim-marrjen e bazuar mbi fakte, dhe jo mbi supozime dhe emocione

Si dhe vlerësimin dhe evidentimin e përmirësimeve

Figura 1.3 reflekton kështu sferat e matjes së performancës së firmës sidomos nën

këndvështrimin e strategjisë, përsa i përket koncepteve të fushave të ndryshme sipas

Venkatraman dhe Ramanujam,(1986).

Figura 1.3: Korniza e sferës së performancës së biznesit. Prej “Measurement of

business performance in strategy research: A comparison of approaches”, të

Venkatraman, N., & Ramanujam, V., 1986, Academy of Management Review, 11(4),

fq 801–814.

Sipas këtyre studiuesve fokusimi i performancës së biznesit bazuar vetëm në rezultatet

e treguesve financiar, që supozohet se reflektojnë ose tregojnë realizimin e qëllimeve

ekonomike të firmës konsiderohet si konceptimi më i ngushtë i performancës.

Gjithsesi performanca financiare mund të cilësohet se ka qënë një model dominues i

matjes së performancës përsa i përket kërkimeve empirike të strategjisë së firmës

(Hofer, 1983).

Kështu duke iu referuar kësaj përqasje, treguesit e vlefshëm për matje sipas domain-it

financiar të performancës do të jenë rritja e shitjeve, përfitueshmëria e matur përmes

treguesve të tillë: si kthimi nga investimet, kthimi nga shitjet, fitimet për aksion etj.,

ndërsa nëse do të mbanim në konsideratë dhe dallime të tjera përsa i përket formës së

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 11

pronësisë së firmës, duke përmendur këtu firmat me pronësi private dhe kryesisht ato

me një pronar ose dhe ortakëritë, atëherë treguesit financiar të tregut nuk do të kishin

shumë vlerë, për më tepër kur edhe tregjet e zhvilluara financiare mungojnë. Pra duhet

patur kujdes në zgjedhjen e treguesve të duhur të vlerësimit të performancës në

përshtatje dhe me kushtet dhe kontekstin e mjedisit empirik të kërkimit.

Një tjetër element që duhet mbajtur në konsideratë është edhe përqasja që do të

përdoret në mbledhjen e të dhënave për matjen e performancës së firmës, kështu nëse

të dhënat për matjen e performancës financiare do t’i mbledhim prej burimeve

primare të njëjtën përqasje duhet të përdorim dhe për të dhënat e performancës

operacionale të firmës dhe anasjelltas.

Një tjetër konceptim edhe më i gjerë i performancës së firmës do të përfshinte përveç

treguesve financiar edhe ata operacional (përmes matjes së treguesve jo-financiar të

performancës). Matja e kësaj fushe të performancës mund të kryhet përmes matjes së

disa prej treguesve të performancës operacionale të biznesit si treguesit e pjesës së

tregut, futja e produkteve të rinj, cilësia e produkteve, efektiviteti marketing, vlera e

shtuar e prodhimit si dhe të tjerë tregues të efiçensës teknologjike (Venkatraman &

Ramanujam, 1986).

Madje psh. pjesa e tregut është konsideruar si një përcaktues i përfitueshmërisë

(Buzell, Gale, & Sultan, 1975), ndaj dhe përdorimi i treguesve të performancës

operacionale është cilësuar si një përqasje e mirë, pasi performanca e mirë e tyre

mund të çoj në performancë të mirë financiare ( siç është cituar në Venkatraman &

Ramanujam, 1986).

Kështu nën këtë këndvështrim dhe në këtë kontekst studimi, matja performancës së

firmës përmes treguesve të performancës financiare do të ishte më e gjetur,

mbështetur edhe nga studimet e strategjisë ku matja e performancës i përket më mirë

dy fushave të para të performancës së firmës, asaj financiare dhe operacionale (nëse i

referohemi sërish figurës 1.3 dhe pikërisht dy rrathëve të brendshëm).

Por pavarësisht përcaktimit dhe zgjedhjes së fushës së matjes së performancës së

firmës, një tjetër problem i përket përdorimit të burimeve primare apo sekondare të të

dhënave të performancës, pra të dhëna primare të mbledhura direkt prej studiuesit me

anë të intervistave apo pyetësorëve apo të dhëna sekondare të arkivuara ose të

mbledhura prej raporteve vjetore publike të biznesit (pasqyrat financiare fiskale etj.).

Pikërisht kjo përqasje tregohet më mirë me skemën e mëposhtme përmes qelizave dhe

matricës së këtij modeli.

Siç tregohet në figurën 1.4, katër prej 10 përqasjeve lidhen me një qelizë të caktuar,

p.sh. në qelizën 1 skema e performancës së biznesit përdor të dhëna të performancës

financiare të siguruara prej burimeve sekondare, ndërsa qeliza 2 përdor po të njëjtët

tregues por duke i mbledhur të dhënat direkt prej organizatës (të dhëna kontabile-

financiare të arkivuara).

Qeliza 3 dhe 4 përqëndrohet në treguesit operacional të mbledhur prej burimeve

primare dhe sekondare duke iu referuar p.sh.treguesit të pjesës së tregut të firmës.

Nëse këto katër perspektiva duken si konceptime të ngushta të performancës së

firmës, gjithsesi janë edhe 6 përqasje të tjera nga A-F, të cilat përfaqsojnë një model

më të plotë të problemit të matjes së performancës së firmës nëse ngremë dhe marrim

në konsideratë edhe probleme të konvergjencës së të dhënave prej burimeve të

ndryshme.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 12

TreguesitFinanciar

TreguesitOperacional P

ërd

ori

mii

Treg

ues

veFi

nan

ciar

dh

eO

per

acio

nal

me

tëD

hën

aP

rejB

uri

mev

eSe

kom

dar

e

12

3 4

F

E

Sekondare Primare

C Përdorimi i Treguesve Operacional me të Dhëna Prej Dy Burimeve

B

Për

do

rim

iiTr

egu

esve

Fin

anci

ard

he

Op

erac

ion

alm

e të

Dh

ëna

Pre

jB

uri

mev

eP

rim

are

D

Përdorimi i Treguesve Financiar me të Dhëna Prej Dy BurimeveA

Figura 1.4: Skema e përqasjeve të ndryshme për matjen e performances së biznesit.

Prej “Measurement of business performance in strategy research: A comparison of

approaches”, të Venkatraman, N., & Ramanujam, V, 1986, Academy of Management

Review, 11(4), fq 801–814.

Sipas kësaj përqasje mund të përdoren të dhëna të shumëfishta të performancës si

ROE, pjesa e tregut dhe eficiensa, ku të dhënat prej këtyre treguesve si ai financiar

ROE dhe ato të performancës operacionale mund të mblidhen prej burimeve

sekondare por edhe prej atyre primare.

Megjithatë pavarësisht përqasjeve të ndryshme dhe kombinimeve të tyre siç u

prezantua më sipër çështja e matjes së performancës së firmës duke iu referuar

kryesisht asaj financiare duhet të ketë në fokus konvergjencën e të dhënave të

mbledhura prej burimeve të ndryshme.

Kur të dhënat e mbledhura për vlerësimin e treguesve të performancës financiare dhe

operacionale të firmës konvergjojnë, këta tregues si dhe modeli i përzgjedhur mund

të jenë një strukturë e mirë për vlerësimin e performancës, duke eliminuar kështu edhe

subjektivizmin që mund të vij prej të dhënave të vet-raportuara (pra atyre primare) të

performancës.

Pikërisht një përqasje e tillë është përdorur prej Venkatraman dhe Ramanujam,

(1985), përsa i përket tre treguesve të performancës së përdorur si rritja e shitjeve,

rritja e fitimit, dhe ROI, të dhënat e të cilave u siguruan prej dy burimeve atyre të vet-

raportuara prej drejtuesve të firmës si dhe të dhënave dytësore të publikuara.

Analiza e të dhënave të këtij studimi tregoi se këto dy përqasje kanë lidhje të

rëndësishme duke mbështetur kështu vlefshmërinë e konvergjencës së treguesve prej

burimeve të ndryshme, çka bën të vlefshëm si përdorimin e njërit apo tjetrit burim të

dhënash në lidhje me çështjen e matjes së performancës kryesisht asaj financiare që

është edhe qëllimi kryesor i pronarëve të firmave si dhe studiuesve duke lehtësuar në

këtë mënyrë punën e kërkuesit në përdorimin ekuivalent të të dhënave (primare apo

sekondare).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 13

1.5 Treguesit e performancës financiare të firmës

Sipas Hessel, Bouman, dhe Vijfvinkel (2011) performanca financiare përdoret

zakonisht si matës dhe tregues i shëndetit dhe gjendjes financiare të firmës gjatë një

periudhe kohe.

Performanca financiare e një ndërmarrje mund të matet dhe të përcaktohet përmes

disa treguesve, të cilët mund të identifikojnë aspekte të ndryshme të saj. Kështu disa

prej tyre si kthimi nga investimi, kthimi nga kapitali masin kthimin pra janë tregues të

përfitueshmërisë, ndërsa rritja e shitjeve dhe e pjesës së tregut masin rritjen e firmës.

Disa tregues të tjerë masin likuiditetin si raporti i shpejtë, raporti acid, e të tjerë

shërbejnë si tregues të aftësisë paguese. Kështu ato mund të klasifikohen kryesisht në

disa tipe treguesish si treguesit e suksesit tregtar duke përmendur këtu treguesit e

rritjes dhe të pjesës së tregut, si dhe ata që masin suksesin financiar si treguesit e

përfitueshmërisë. Duke qenë se firmat e sektorëve apo madhësive të ndryshme kanë

objektiva të ndryshme financiare atëherë asnjë tregues performance nuk mund të

masi i vetëm suksesin e firmës.Hessel, Bouman dhe Vijfvinkel (2011) gjithashtu

theksojnë se të dy këto tipe treguesish që përmendëm janë shpesh qëllimi ose

objektivi bazë financiar i shumë firmave. Kështu Baumol (1967) tregon se rritja e të

ardhurave mund të konsiderohet si një tregues i rritjes së firmës si dhe një strategji

konkurruese për vazhdimësinë e firmës.

Baumol gjithashtu ka dëshmuar se objektivi bazë i shumë ndërmarrjeve lidhet me

rritjen e të tillë treguesve si të ardhurave nga shitja, njësive të shitjes ose pjesës së

tregut. Po kështu duke qenë se disa firma synojne maksimizimin e fitimit dhe po e

arrijnë atë, po kështu edhe treguesi i rritjes së fitimit mund të përdoret si një tregues i

përshtatshëm për matjen e performancës financiare (siç është cituar në Hessel,

Bouman & Vijfvinkel, 2011).

Psh. në studimin e tyre Porter dhe Van der Linde, (1995) arsyetojnë se marrëdhënia

mes performancës financiare dhe mbështetjes mjedisore shfaqet e ndryshme, kështu

argumentohet se marrëdhënia mes fitimit dhe mjedisit është e ndryshme në krahasim

me marrëdhënien mes të ardhurave dhe mbështjetjes mjedisore të firmës23.

Pra firma përmes mbështetjes ose zbatimit të rregullimeve mjedisore, mund të

diferencojë produktet e saj dhe në këtë mënyrë të rrisi të ardhurat (psh. duke përdorur

një material më cilësor, ose për shkak të imazhit më të mirë), ose gjithashtu mund të

zvogëloj kostot e burimeve (duke kursyer energji), kostot rregullatore, kostot e

kapitalit dhe të punës (sepse do t’i nevojiten më pak fonde duke qenë se ka

shpenzime të vogla operative) dhe si rezultat të rrisi fitimet e saj (Hessel, etj., 2011).

1.5.1 Treguesit financiare një nga kriteret kryesore të matjes së performancës

Hopwood (1972) argumenton se treguesit financiare mund të orientojnë firmën drejt

veprimeve të favorshme për shkak të objektivitetit dhe saktësisë së të tillë treguesve

(siç është cituar në Kotane & Merlino, 2012).

Kaplan dhe Atkinson, (1998) gjithashtu tregojnë se ekzistojnë përgjithësisht dy arsye

që mbështesin kryesisht përdorimin e treguesve të performancës financiare për matjen

e performancës. Arsyeja e parë janë treguesit e pastër financiar si psh. fitimi i cili

shpreh dhe përfaqëson direkt objektivat e firmës, ndërsa arsyeja e dytë dhe gjithashtu

23 Porter, M.E. and Van der Linde, C. (1995). Toward a New Conception of the Environment-

Competitiveness Relationship, The Journal of Economic Perspectives, 9 (4): 97-118.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 14

e rëndësishme është fakti se përdorimi i treguesve të duhur për matjen e performancës

financiare na sjell një pamje dhe një tablo të integruar të performancës së organizatës.

Treguesit agregate të performancës financiare, si psh. treguesit e përfitueshmërisë së

njësisë ose firmës, janë tregues të përgjithshëm dhe që shprehin madje edhe suksesin

dhe realizueshmërinë e strategjive të firmës si dhe të taktikave të saj operative nëse do

t’ju referoheshim pikërisht firmave të vogla (siç është cituar ne Kotane & Merlino,

2012).

Pikërisht mbështetur edhe në dëshmitë dhe faktet e literaturës më sipër këto janë dhe

dy arsyet kryesore të cilat do të justifikojnë gjithashtu përdorimin e treguesve

financiare për matjen e performancës së ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme edhe në

studimin tim.

Treguesit e performancës financiare konsiderohen si treguesit bazë të performancës

sepse ato janë rezultat ose pasojë e veprimeve të mëparshme të firmes, megjithëse

kryesisht të veprimeve dhe faktorëve sasiore (Cohen, etj., 2008; siç është cituar në

Kotane & Merlino, 2012).

Në këtë sens Kaplan dhe Norton (Harvard Business Review, 2008) kanë sugjeruar

instrumentin e ‘balance scorecard’24, ku një nga grupet kryesore të treguesve janë

edhe ato të natyrës financiare. Madje kjo metodë është shumë e përdorur në gjithë

botën për të vlerësuar dhe matur performancën e biznesit. Pikërisht një përpjekje e

tillë, pra për të matur performancën e NVM-ve përmes përdorimit të BSC është

aplikuar në firmat angleze (Sousa etj., 2006), në organizimin e performancës së

firmave prodhuese (Fernandes etj., 2006), në vlerësimin e performancës së bizneseve

të turizmit (Phipips & Louvieris 2005), në planifikimin strategjik të biznesve familjare

(Craig & Moores, 2005) etj. Megjithatë duke qenë se në këtë studim do të

përqëndrohem kryesisht në matjen e performancës përmes treguesve financiar të

NVM-ve, atëherë në vazhdim të literaturës do të shpjegohen kryesisht vetëm treguesit

financiar të performancës së firmës.

Siç është përshkruar edhe në studimin e Kotane dhe Merlino, (2012), në figurën 1.5

është skematizuar roli i treguesve financiar në përmirësimin e treguesve të

performancës së firmës dhe sesi firma mund të përmirësoj rezultate e saj financiare

dhe kapacitetin e saj përmes një serie hapash të një cikli të mbyllur.

Figura 1.5: Përdorimi i treguesve financiare me përmirësime cilësore të vazhdueshme

për përmirësimin e kapacitetit organizativ (Suarez, Lesneski, & Denison, 2011). Prej

“Assessment of financial indicators for evaluation of business performance”, të

Kotane, I. dhe Merlino, I. K., 2012, European Integration Studies, 6, fq. 216-224.

24 Njohur shkurtimisht si BSC.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 15

Kështu sipas këtij cikli mund të themi se analiza e treguesve financiare të

performancës së firmës, së bashku me tregues shtesë rreth gjendjes financiare të

firmës do të mundësoj një vendimarrje të informuar dhe ndriçuar nga njohuritë

(Suarez, etj., 2011; siç është situar në Kotane & Merlino, 2012) dhe jo në mënyrë

intuitive siç ndodh rëndom në firmat e vogla, gjithashtu identifikimi i pengesave

krijon mundësi për neutralizimin e tyre dhe kështu ndikon në përmirësimin

performancës së firmës.

Këto shpjegime dhe argumenta prej literaturës përforcojnë edhe një herë idenë se

treguesit e performancës financiare mund të përdoren si matësit kryesorë të

performancës së NVM-ve, për fenomene me bazë studimi në nivel ndërmarrje.

Në përqasjen e tyre të BSC Kaplan dhe Norton (Harvard Business Review, 2008; siç

është cituar në Kotane dhe Merlino, 2012) theksojnë se përdorimi i treguesve

financiar për matjen e performancës nuk është një model i përgjithshëm që mund të

aplikohet në çdo tip firme, pavarësisht tregut, produktit dhe konkurrencës.

Kështu për shkak të këtyre diferencave jane zhvilluar dhe kategori të ndryshme

treguesish financiare që mund të përshtaten për matjen e performancës nën

perspektivën financiare në funksion të këtyre diferencave, të cilat paraqiten në

tabelën 1.1.

Tabela 1.1. Treguesit e Performancës Financiare sipas llojeve të firmave25

Sektori i

Prodhimit

(Fernandes,

Raja, &

Whalley, 2006)

Sektori i Turizmit

(Philips Louvieris,

2005)

Biznese

familjare

(Craig,

Moores,2005)

Biznese Mode

(Cardinaels & van

Veen-Dirks, 2010)

Rritja e të

ardhurave

Kthimi nga

kapitali

Kosto për njësi

Vlera e shtuar

ekonomike

EBIT

Fitimi operativ bruto

Fitimi operativ neto

Shitjet e realizuara

Respektimi i Buxhetit

Realizimi

objektivave

financiare

Realizimi i normës së

parashikuar të zënies

së dhomave

E ardhura për çdo

dhomë të vlefshme

Cash flow

Rritja e të

ardhurës

Përmirësimi i

produktivitetit

Marzhet e shitjeve

(%)

Rritja e shitjeve për

çdo pikë shitje (%)

Qarkullimi i

inventarit

Përqindja e shitjeve

prej pikave të reja të

shitjes (%)

Burimi: Prej “Assessment of financial indicators for evaluation of business

performance”, të Kotane, I. dhe Merlino, I. K., 2012, European Integration Studies, 6,

fq. 216-224.

Një tërësi treguesish tipik të performancës financiare, kryesisht të ndërmarrjeve të

vogla dhe të mesme dhe atyre familjare janë përmendur dhe dëshmuar në shumë

studime (siç është cituar në Kotane & Merlino, 2012) ku ndër më të spikaturit

renditen:

25 Përmbledhur sipas autorëve

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 16

Rritja e të ardhurave, kthimi ndaj kapitalit, EBIT, etj. (Fernandes etj., 2006).

Fitimi operativ bruto, fitimi operativ neto dhe shitjet e realizuara (Phipips &

Louvieris, 2005).

Marzhet e shitjeve dhe kthimi i inventarit (Cardinaels etj., 2010).

Si dhe rritja e të ardhurave (Craig & Moores, 2005).

Megjithatë në shumë studime të tjera përshkruhen edhe shumë tregues të tjerë të cilët

mund të karakterizojnë një firmë të caktuar si psh:

Për një ndërmarrje prodhuese mund të përmendim koston e prodhimi dhe shtimin

e vlerës ekonomike (Fernandes etj., 2006).

Për një ndërmarrje turistike, mund të përmendim arritjen e normës së parashikuar

të “zënies së dhomave” si dhe të ardhurat për dhomë (Phipips & Louvieris 2005).

Për një biznes familjar duhet të konsiderohet përmirësimi i produktivitetit (Craig

& Moores, 2005).

Dhe për një biznes mode26 tregues segmentarë si rritja e shitjeve për pikë shitje

dhe përqindja e shitjeve të dyqaneve të reja ndaj shitjeve totale të firmës

(Cardinaels etj., 2010).

Gjithashtu disa autorë kanë dhënë edhe një klasifikim më analitik, psh. Craig dhe

Moores (2005), kanë theksuar se treguesit financiare janë në interes të familjeve dhe

biznesit (siç është cituar në Kotane & Merlino, 2012). Psh. nën perspektivën

financiare një objektiv dhe tregues performance i rritjes së biznesit për biznesin

familjar është përgatitja e themeluesve të biznesit për tu terhequr, ndërsa një nga

treguesit e produktivitetit të biznesit për biznesin familjar është mbajtja gjallë e

interesimit të brezave të ardhshëm për biznesin e familjes.

Në vazhdim (në tabelën 1.2) janë paraqitur disa tregues kyç performance si psh. pjesa

e tregut (Chen etj., 2009) dhe rritja e shitjeve (Prieto etj., 2006), të sugjeruara sipas

studiuesve si tregues të rritjes apo konkurrueshmërisë së firmës (tabela 1.3).

Tabela 1.2: Treguesit Kryesore të Performancës Financiare (të përmbledhur sipas

autorëve)

(Chen, Tsou Hung, &

Huang,2009)

(Prieto & Revilla,2006)

Rritja e shitjeve dhe e

përfitueshmërisë së

firmave

Fitimi

Objektivat e shitjeve

dhe fitimit

Pjesa e tregut

Kthimi nga aktivet

Përfitueshmëria

Përmirësimi në produktivitetin e

punës

Përmirësimi në koson e

prodhimit

Rritja e shitjeve

Burimi: Prej “Assessment of financial indicators for evaluation of business

performance”, të Kotane, I. dhe Merlino, I. K., 2012, European Integration Studies, 6,

fq. 216-224.

26Një biznes ose firmë e specializuar në tregti veshjesh.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 17

Siç Kotane dhe Merlino, (2012) gjithashtu përmendin, treguesit ose matësit e

performancës financiare zakonisht shprehen ose artikulohen si raporte financiare.

Këto raporte janë një instrument menaxhimi strategjik që iu mundëson stakeholders-

ave një pamje më të qartë dhe të mirë organizuar të të dhënave që gjenden kryesisht

në pasqyrat financiare të firmës (si psh.në pasqyrën e bilançit, të fitim-humbjes, dhe të

cash-flow) ose një informacion të saktë dhe me kuptim të performancës së firmës.

Sipas Suarez, Lesneski dhe Denison (2011) këto raporte ose tregues financiar maten

numerikisht dhe llogariten si raport i dy variablave, dhe mund të shprehen si në terma

përqindje edhe si fraksione (siç është cituar në Kotane dhe Merlino, 2012).

Kotane dhe Merlino (2012) gjithashtu kanë shpjeguar se zakonisht në literaturë

raportet financiare janë klasifikuar në 5 grupe, por gjithsesi praktikisht sidomos në

analizën e firmave të vogla kryesisht përdoren vetëm katër grupe raportesh.

Për shembull sipas tyre Robinson, Greuning, Henry, dhe Broihahn (2009) i kanë

klasifikur kryesisht raportet financiare në :

• Raportet e aktivitetit, të cilat tregojnë sesa në mënyrë eficiente një firmë i përdor

aktivitetet e saj ditore si mbledhja e llogarive të arkëtueshme, menaxhimi i inventarit

etj.

• Raportet e likuiditetit, të cilat masin aftësinë e firmës për të përballuar detyrimet e

saj afat-shkurtra.

• Raportet e afësisë paguese (që njihen ndryshe dhe me termin raportet e levës, ose të

borxhit afat-gjatë), masin aftësinë e firmës për të përballuar detyrimet e saj afat-gjata.

• Raportet e përfitueshmërisë masin aftësinë e firmës për të gjeneruar fitim ose të

ardhura rentabile nga shitjet prej burimeve ose aktiveve të veta.

Raportet e vlerës ose të tregut masin madhësinë e një treguesi si psh. fitimet që i

atribuohet çdo fraksioni kapitali si psh. çdo aksioni të zakonshëm (Robinson,

Greuning, Henry, & Broihahn, 2009; siç është cituar në Kotane dhe Merlino, 2012).

Tabela 1.3: Dimensionet e Performancës (të përmbledhur sipas autorëve)

(Ahmad, Mehra, & Pletcher, 2004) (Zigan & Zeglat,2010)

Performanca

financiare

Rritja e

performancës

Performanca

financiare Konkurrueshmëria

Fiimet operative

Raporti fitim/shitje

Cash flow prej

operacioneve

Kthimi nga

investimet

Norma e rritjes

së shitjeve

Pjesa tregut

Përfitueshmëria

Likuiditeti

Struktura e

kapitalit

Pozicioni dhe

pjesa relative e

tregut

Rritja e shitjeve

Treguesit e bazës

konsumatore

Burimi: Prej “Assessment of financial indicators for evaluation of business

performance”, te Kotane, I. dhe Merlino, I. K., 2012, European Integration Studies, 6,

fq. 216-224

Në një tjetër aspekt raportet ose treguesit e performancës financiare përdoren edhe në

funksion të qëllimit të aplikimit të tyre dhe sipas tipeve të ndryshme të firmave.

Kështu psh. në studimin e McGivern dhe Tvorik (1998) për studimin e performancës

financiare të organizatave vizionare janë përdorur një kategori e caktuar raportesh ose

treguesish financiar si kthimi nga aktivet, kthimi nga shitjet etj.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 18

Gjithashtu në një tjetër studim të Beuren, etj. (2008) për matjen e performancës

ekonomike dhe financiare të firmës janë përdorur një sërë treguesish specifik të tillë si

raporti i borxhit ndaj aktiveve etj. (tabela 1.4), ndërsa përsa i përket treguesve të tregut

do të përdoren si tregues vetëm për të matur performancën e firmave të mëdha

aksionere (siç është cituar në Kotane & Merlino, 2012).

Tabela 1.4: Aplikime të raporteve financiare në vlerësimin e performancës së

kompanisë

(Cohen, Thiraios, &

Kandilorou, 2008)

(Michael H.McGivern,

Steven J.Tvorik,1998)

(Beuren, Hein, & Klann,

2008)

Kthimi nga aktivet

(ROA)

Kthimi nga aktivet

(ROA)

Treguesit e borxhit

Borxhi

Varesia financiare

Ngurtesimi i kapitalit

permanent Trguesit e

likuiditetit

Likuiditeti i përgjithshëm

Likuiditeti aktual

Vleresimi i performances

ekonomike Kthimi nga

aktivet (ROA)

Kthimi nga aktivet likuide

(ROLA)

Khimi nga kapitali

(ROE)

Kthimi nga investimet

(ROI)

Qarkullimi i

inventarit (IT)

Kthimi nga shitjet

(ROS)

Qarkullimi i

debitoreve (DT)

Kthimi nga kapitali i

Investuar (ROIC)

Marzhi i shitjeve

(SM) Altmans Z Score

Qarkullimi i aktiveve

(AT)

Burimi: Prej “Assessment of financial indicators for evaluation of business

performance”, te Kotane, I. dhe Merlino, I. K., 2012, European Integration Studies, 6,

fq. 216-224

Pra pavarësisht larmisë së treguesve financiare mund të themi se këto tregues janë

një nga mënyrat e vlerësimit të performancës së firmës nën këndvështrimin financiar.

Treguesit e performancës financiare ngjallin interes për faktin se tregojnë ose masin të

dhënat që çdo pronar i biznesi të vogël duhet të njoh dhe të kuptoj siç tregohet edhe

në tabelën 1.5 (Goodale, 2002; siç është cituar në Kotane & Merlino, 2012).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 19

Tabela 1.5: Raportet financiare në analizën e performancës së firmave të vogla

(Goodale, 2002).

Treguesit Financiare (Goodale, 2002)

Raporti Korent +

Kthimi nga aktivet +

Kthimi nga kapitali +

Qarkullimi i llogarive të arkëtueshme +

Raporti Borxhit +

Marzhi i fitimit para tatimit +

Totali i detyrimeve ndaj pasurise neto (leva financiare) +

Puna Direkte e faturueshme +

Fitimi për çdo dollar pune direkte +

Raporti: E ardhur Neto/Shpenzime Totale Pune +

Raporti: Shpenzime operative/ E ardhur totale +

Burimi: Prej “Assessment of financial indicators for evaluation of business

performance”, te Kotane, I. dhe Merlino, I. K., 2012, European Integration Studies, 6,

fq. 216-224

1.5.2 Larmia e treguesve të performancës së firmës

Duke qënë se performanca e firmës është një koncept shumë dimensional edhe

treguesit që masin dhe shprehin performancën e firmës janë të larmishëm. Siç është

përshkruar në Rauch, Wiklund, Lumpkin, Frese, (2009) në literaturën dhe studimet

empirike listohen një numër i larmishëm treguesish performance (Combs, Crook, &

Shook, 2005; Venkataraman & Ramanujam, 1986), dhe ajo që theksohet është dallimi

mes treguesve financiare dhe jo-financiare.

Këshu sipas Smith (1976) treguesit jo-financiar të performancës përfshijnë qëllime si

kënaqësia dhe suksesi i arritur nga pronarë menaxherët, ndërsa treguesit financiar të

performancës kryesisht përfshijnë faktorë të tillë si rritja e shitjeve dhe ROI (siç është

cituar në Rauch, Wiklund, Lumpkin, & Frese, 2009).

Përsa i përket treguesve të performancës financiare sipas studiuesve Murphy, Trailer,

dhe Hill (1996) shpesh ka një konvergjencë të ulët ose të vogël mes treguesve të

ndryshëm financiare.

Megjithëse teorikisht dhe empirikisht këto koncepte mund të jenë të lidhur, prapë se

prapë mes treguesve të rritjes dhe atyre të përfitueshmerise ekzistojnë dallime

(Combs etj., 2005). Kështu për shembull ndodh që bizneset mund të heqin dorë nga

fitimet afat-shkurtra, në emër të objektivit afat-gjatë të rritjes (siç është cituar në

Rauch, Wiklund, & Lumpkin, 2009) .

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 20

Është e padikutueshme se financat dhe operacionet e firmës27 janë të lidhura dhe të

integruara me njëra-tjetrën (siç është cituar në Aktan & Bulut, 2008). Megjithëse

sipas studiuesve koncepti i performancës së firmës ka një natyrë të shumëfishtë

(Venkatraman & Ramanujam, 1986), gjithsesi kryesisht ajo është e përqëndruar tek

këndvështrimi financiar, duke qënë se përgjithësisht shprehet në terma financiare.

Gjithashtu duke ditur se investitorëve, aksionerëve, ose stakeholders-ave iu duhet

vazhdimisht të njohin performancën e firmës, ndaj informacioni financiar (si psh.

kthimi nga investimet, kthimi ndaj kapitalit, rritja e shitjeve, apo dhe përfitueshmëria)

është informacioni më eksplicit dhe më i vlefshëm në raport me treguesit e tjerë të

vlerësimit të performancës.

Njëkohësisht informacioni financiar duhet të jetë të paktën i vlefshëm për qëllime

rregullatore dhe raportuese sidomos për çështje fiskale. Raportimi i informacionit

financiar është edhe një çështje që lidhet me karakteristikat e firmës (publike apo

private), madhësinë e saj etj.

Aktan dhe Bulut, (2008) për shembull e përkufizojnë performancën28 financiare si

“aftësinë e firmës për të gjeneruar burime të reja prej operacioneve ditë pas dite gjatë

një periudhe kohe” (fq. 70). Ndaj performanca financiare mund të matet (Aktan &

Bulut, 2008) përmes treguesve të dy grupeve kryesore. Këto dy tipe treguesish

përfshijnë:

“Treguesit tradicionale të bazuar në të dhënat kontabile dhe financiare (psh.

ndikimet mbi fitimin vjetor, ROI, ROE, etj.)”.

“Si dhe treguesit e bazuar në treg, të derivuar prej vlerave të tregut të aksioneve29 të

cilat janë bazuar mbi parimet e vlerësimit30” (fq. 70-71).

1.6 Sipërmarrja, orientimi sipërmarrës i NVM-ve dhe dimensionet e tij

Për të përballur kushtet e mjedisit të jashtëm si globalizimin dhe rritjen e

konkurrencës, apo edhe ndikimin e krizave të vazhdueshme financiare të reçensioneve

ekonomike, si dhe për të mbështetur konkurrueshmërinë dhe mbijetesën e tyre, firmat

e një vendi dhe për më tepër ato të vendeve në zhvillim do të duhet të identifikojnë

domosdoshmërisht oportunitetet dhe kërcënimet për të qënë edhe më sipërmarrëse, më

novatore dhe më të përshtatshme (Appiah-Adu & Singh 1998; Barringer & Bluedorn

1999; Friesen 1978; Miller & Slater & Narver 1994; Mintzberg 1973; siç është cituar

në Aktan & Bulut, 2008).

Siç Sciascia dhe De Vita, (2004) kanë përshkruar sipërmarrja është një koncept që

përkufizon si start-up e kompanive të reja të njohur si ‘start-up entrepreneurship’, po

27 Në këtë dizertacion termi “firmë”, “ndërmarrje”, “kompani”, “korporatë”, “biznes”, “organizatë”

janë përdorur si sinonime të njëri-tjetrit. 28 Sipas Ligjit Nr. 9228 (2004), Për kontabilitetin dhe pasqyrat finaciare, performanca financiare

pasqyrohet me besueshmëri dhe vërtetësi nga pasqyrat financiare, të cilat janë kryesisht bilanci

kontabël, pasqyra e të ardhura dhe shpenzimeve etj. 29 Psh. Stern Stewart & Co.’s Economic Value Added [EVA] and Market Value Added [MVA]

approaches. 30 Njohja e kufizimeve të treguesve të performancës financiare në fushën e kontabilitetit të drejtimit ka

rezultuar në kërkimin e treguesve shtesë, të tillë si “balanced scorecard” i cili plotëson treguesit

financiar me tregues operacional rreth kënaqësisë konsumatore, tregues të proceseve të brendshme të

firmës si dhe tregues operacional të inovacionit, të mësuarit të firmës dhe aktiviteteve të përmiresuara,

të cilët janë nxitës të performancës financiare të ardhshme (Broadbent dhe Cullen 2005; Kaplan dhe

Norton 1992, 1993, 1996, 2000).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 21

ashtu edhe inisiativat e reja strategjike të bizneseve ekzistuese të njohur si

‘sipërmarrja e korporatës’. Sipas Morris dhe Kuratko, (2002) kërkimet e sipërmarrjes

janë zhvendosur nga studimet e karakteristikave individuale më tepër tek cilësitë dhe

karakteristikat e organizatës sipërmarrëse, duke iu referuar sipërmarrjes si një stil

menaxherial (siç është cituar në Sciascia & De Vita, 2004). Megjithëse koncepti i

sipërmarrjes është përdorur nga shumë studiues në fusha apo kontekste shumë të

larmishme, në studimin tim fenomeni i sipërmarrjes do të përdoret në kontekstin

organizativ, dhe pikërisht nën një këndvështrim hulumtues që lidh fenomenin e

sipërmarrjes në nivel firme me performancën financiare të saj.

Problemi i sipërmarrjes është bërë objekt studimi akademik dhe intelektual qysh rreth

shekullit të 19-të, por Katz (2003) ka dëshmuar se më tepër rëndësi kësaj çështje i

është kushtuar në fund të shekullit të 20-të. Studimet rreth sipërmarrjes i kanë më

shumë zanafillat në Amerikë, megjithëse vitet e fundit këto studime janë shtrirë edhe

në vende të tjera si, Suedi (Wiklund & Shepherd 2003, 2005), Slloveni (Antoncic &

Hisrich 2001, 2004; Antoncic 2006), Afrikën e Jugut (Goosen, De Coning, & Smit,

2002), Kinë (Chen, Zhu, & Anquan, 2005), Greqi (Dimitratos, Lioukas, & Carter,

2004), Finland (Jantunen, Puumalainen, Saarenketo, & Kyläheiko, 2005), Gjermani

(Walter etj. 2006), Vietnam dhe Tailand (Swierczek & Ha, 2003), Hollandë

(Kemelgor 2002; Stam & Elfring 2008), Angli (Hughes & Morgan, 2007) dhe Turqi

(Kaya, 2006, siç është cituar në Kraus, Rigtering, Hughes, & Hosman, 2012).

Mjedisi i sotëm i biznesit është mjaft dinamik, dhe në mënyrë që bizneset e vogla dhe

të mesme të jenë më konkurruese për të mbështetur mbijetesën apo edhe arritjen e

objektivave afatshkurtër dhe afatgjatë iu duhet të ndryshojnë dhe të përshtaten

vazhdimisht në raport me këtë mjedis.

Ndaj firmat dhe për më tepër ato të vogla dhe të mesme duhet të jenë kështu

vazhdimisht të vëmendshme ndaj çdo oportuniteti të mundshëm që shfaqet në tregun

dhe mjedisin ku ato operojnë. Por aftësia dhe kapaciteti për të vlerësuar një

oportunitet varet nga niveli i orientimit sipërmarrës që firma zotëron (Waldron, 2004).

Ndër përkufizimet dhe konceptimet e shumta që gjenden rreth orientimit sipërmarrës

disa prej autorëve e kanë konceptuar orientimin sipërmarrës si stilet e vendim-marrjes,

praktikat, proçeset dhe sjelljet që çojnë në hyrjen në një treg të ri ose ekzistues me

produkte dhe shërbime të reja ose ekzistuese (Lumpkin & Dess 1996; Walter, Auer, &

Ritter, 2006; Wiklund & Shepherd, 2003).

Ndërsa po t’i referohemi studimeve rreth organizmit dhe zhvillimit të NVM-ve

shqiptare, shumica e tyre janë përqëndruar më tepër rreth karakteristikave

demografike të sipërmarrjes, profileve të biznesit, problemeve të hasura prej tyre,

faktorëve të pengesave apo suksesit gjatë zhvillimit të tyre, mënyrave të financimit,

programeve ndihmëse të qeverisë, problemeve të nisjes së një biznesi,

konkurueshmërisë së NVM-ve, karakteristikave të sipërmarësve dhe pronarëve etj. (si

psh. Aidis & Sauka, 2005; Luthans, Cox, & Sommer, 1996; Kume, Koxhaj, & Kume,

2009; Stringa, Sallaku, & Tabaku, 2009; Xhepa, 2006). Kështu në këtë studim do të

vëzhgohet hollësisht roli që luan stili ose orientimi sipërmarrës i një NVM-je në

performancën financiare dhe përmbushjen apo realizimin e objektivave financiare të

firmës.

Orientimi i studimit në këtë fushë do të ndihmoj kryesisht pronarë-menaxherët e tyre

për t’i menaxhuar më mirë dhe për t’i bërë më konkurruese NVM-të që ata drejtojnë,

si edhe qeverinë dhe agjensitë qeveritare për të identifikuar dhe hartuar planet

strategjike për t’i ndihmuar, si dhe për t’i bërë më të qëndrueshme këto njësi biznesi.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 22

Pavarësisht se në shume prej studimeve rreth orientimit sipërmarrës është dëshmuar se

ekziston një lidhje pozitive mes orientimit sipërmarrës dhe performancës së firmës,

gjithashtu sipas Rauch, Wiklund, Lumpkin, dhe Frese (2009) si dhe Wiklund dhe

Shepherd, (2005) gjenden edhe të tjera studime që në rrethana të caktuara kanë

dëshmuar edhe të kundërtën, pra kanë dëshmuar për një lidhje të dobët dhe të

parëndësishme mes orientimit sipërmarrës dhe performancës (si psh. Dimitratos,

Lioukas, & Carter, 2004; Hart, 1992; Lumpkin & Dess, 2001; Smart & Conant, 1994;

Zahra,1991). Duke qënë se gjetjet në lidhje me këtë çështje variojnë, ndaj Lumpkin

dhe Dess (1996) kanë propozuar se duhen kryer ende studime për të studiuar lidhjen

dhe marrëdhënien që ekziston mes performancës së firmës dhe orientimit sipërmarrës

të saj, kryesisht në nivel NVM-je.

Mbështetur edhe nga faktet rreth ndikimit që ka në performancën e firmës orientimi i

saj sipërmarrës, pyetja kërkimore që është shtruar në këtë studim është:

“Duke pasur si objekt kërkimi NVM-të që operojnë në Qarkun e Vlorës, a ka ndonjë

lidhje të rëndësishme mes orientimit sipërmarrës të NVM-ve dhe performancës

financiare të tyre?”.

Shumë autorë të tjerë si Covin dhe Slevin, (1989) duke u mbështetur edhe në

përqasjen e Miller (1983) e kanë studiuar performancën e firmave sipërmarrëse edhe

në funksion të mjedisit të biznesit, duke përdorur si shkallë matëse të sipërmarrjes

qëndrimin novator, risk-marrës dhe proaktiv të firmës.

Problemet e shpeshta të financimit të firmave të vogla, e vështirësojnë zhvillimin e saj

(Stanworth & Grey, 1991; Storey, 1994; Winborg & Landstrom, 2000; siç është cituar

në Wiklund & Shepherd, 2005), por firmat që orientohen drejt inovacionit dhe

synojnë performancë të lartë do të kenë një nevojë edhe më të madhe për burime

financiare (Greene & Brown, 1997, siç është cituar nga Wiklund & Shepherd, 2005).

Wiklund (1999), gjithashtu thekson se shumica e studiuesve rreth çështjes së

orientimit sipërmarrës janë dakord se orientimi sipërmarrës është kryesisht një

kombinim i tre orientimeve të firmës, pra të inovacionit, proaktivitetit dhe marrjes së

riskut.

Ndërsa Carland, Hoy, Boulton, dhe Carland (1984, fq. 358) kanë bërë dallimin

kryesor mes sipërmarrësit dhe pronarit të biznesit të vogël, sipas tyre si sipërmarrës

citohet “një individ i cili e ndërton dhe menaxhon biznesin me qëllim kryesor fitimin

dhe rritjen, dhe që karakterizohet kryesisht prej sjelljes inovative si dhe përdorimit të

praktikave të menaxhimit strategjik”.

Në dallim me këtë përkufizim pronari i biznesit të vogël përcaktohet se “është një

individ i cili e ndërton dhe menaxhon biznesin me qëllim kryesor ndjekjen dhe

përmbushjen e qëllimeve personale” (Carland, Hoy, Boulton & Carland, 1984, fq.

358).

Pra përveç orientimit sipërmarrës një tjetër orientim që mund të gjendet dhe të

studiohet në firmën e vogël si një orientim alternativ i pronarit të biznesit të vogël i

përcaktuar sipas Carland, Hoy, Boulton, dhe Carland (1984) njihet si ‘orientimi i

biznesit të vogël’. Megjithatë studimet kryesisht ato empirike mes lidhjes që ekziston

mes këtij orientimi dhe performancës së firmës në krahasim me studimet rreth

orientimit sipërmarrës janë ende të pakta në numër.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 23

1.6.1 Sipërmarrja dhe orientimi sipërmarrës

Siç është cituar tek Kraus, Rigtering, Hughes, dhe Hosman, (2012), megjithëse termi

sipërmarrje është përdorur prej dekadash ende sot nuk ka një konsensus të mirëfilltë

rreth përkufizimit të sipërmarrjes (Williams, Round, & Rodgers, 2010).

Kështu duke iu referuar literaturës së sipërmarrjes mund të gjenden shumë

këndvështrime rreth këtij koncepti, por konceptimet më të zakonshme të termit

‘sipërmarrje’ janë psh. krijim pasurie, krijim ndërmarrje, krijim novacioni, krijim

ndryshimi, krijim punësimi, krijim vlere, si dhe krijim rritje (Morris, Kuratko, &

Covin, 2008).

Pikërisht për shkak të kësaj larmie përcaktimesh së fundmi janë bërë shumë përpjekje

për t’i dhënë një përkufizim më simetrik, psh. Morris, Kuratko, dhe Covin (2008)

përgatitën një analizë të fjalëve kyç rreth sipërmarrjes dhe dëshmuan se përafërsisht

18 fjalë kyçe rreth sipërmarrjes janë përdorur të paktën nga pesë herë. Si rrjedhim këta

autorë e përkufizuar sipërmarrjen sipas përcaktimit të Stevenson dhe Jarillo-Mossi

(1986) të cilët citonin se ‘‘sipërmarrja është një proçes i krijimit të vlerës përmes

bërjes bashkë të një pakete burimesh të veçanta për shfrytëzimin e një oportuniteti’’

(fq. 10), për faktin se ky përkufizim përfshin të gjitha fjalët kyce të sipërmarrjes të

gjetura gjatë studimit të tyre.

Kraus, Rigtering, Hughes, dhe Hosman (2012) theksojnë se ky përkufizim nuk i

kufizon tipet dhe llojet e organizatave të cilat mund të shfaqin aktivitete sipërmarrëse,

sepse sjellja sipërmarrëse nuk është është diçka që shfaqet ose haset vetëm tek firmat

ose sipërmarrjet e reja, por edhe në firmat tashmë funksionale pavarësisht madhësisë

dhe moshës së tyre (Kraus, Kauranen, & Reschke, 2011). Kështu në studime të

ndryshme aktivitetet sipërmarrëse të firmave tashmë të themeluara dhe ekzistente janë

përshkruar dhe përkufizuar përmes disa përcaktimeve si ‘sipërmarrje e korporatës’

(Burgelman 1983; Zahra 1993), ‘orientim sipërmarrës’ (Lumpkin & Dess 1996;

Wiklund 1999), ose ‘ndërsipërmarrje’31 (Antoncic & Hisrich 2001, 2004; siç është

cituar ne Kraus, etj., 2012)32.

Orientimi sipërmarrës i firmës lidhet kryesisht me novacionin, paraprirjen dhe

gatishmërinë për të marrë risk , duke qënë kështu një tregues i rëndësishëm i zbatimit

të një strategjie të caktuar konkurruese (Ahmad & Ghani 2010).

Miles dhe Snow (1978) e kanë konsideruar problemin e sipërmarrjes si një çështje

themelore që ndeshet prej të gjitha firmave, zgjidhje që përcakton strukturën e

organizatës, marrëdheniet produkt-treg, si dhe vet angazhimet e burimeve të firmës.

Në vazhdim Lumpkin dhe Dess (1996) i kanë adresuar këto si çështje të menaxhimit

strategjik që lidhen kryesisht me probleme të performancës së proçeseve të

menaxhimit, vendimeve dhe veprimeve në nivel firme.

Rezultatet e shumë studimeve të karakteristikave të sipërmarrjes organizative të

firmës (Khandwalla 1977; Miller & Friesen 1982; Miller 1983; Mintzberg 1973),

kanë nxitur kështu edhe shumë studime të tjera (Davis, 2007; Dickson, 2004;

Lumpkin & Dess, 1996; Covin & Slevin, 1989) rreth strategjisë së orientimit

sipërmarrës të firmës. Në studimet rreth kësaj çështje studiuesit (Miller &Friesen,

1983; Covin & Slevin, 1991; Lumpkin & Dess, 1996; Zahra & Covin, 1995), kanë

31 Për dallimin mes ‘enterpreneurship’ dhe ‘intrapreneurship’, referoju Maier, V. & Pop Zenovia C.

Entrepreneurship versus Intrapreneurship, (2011). 32 Megjithatë pavarësisht kësaj larmie përcaktimesh në studimin tim kam zgjedhur që aktiviteteve

sipërmarrëse të firmës t’i referohem kryesisht me termin ‘orientimi sipërmarrës’.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 24

vërtetuar se strategjia e orientimit sipërmarrës të firmës i ka siguruar asaj avantazhe

konkurruese për rritjen e performancës.

Ndërsa Kraus, Rigtering, Hughes, dhe Hosman (2012) kanë shpjeguar se një firmë që

karakterizohet prej orientimit sipërmarës është një firmë që orientohet në tregje të reja

dhe ekzistuese, apo edhe në novacione produktesh të reja dhe ekzistuese, duke u

përballur me riskun dhe mirënjohur pasigurinë e këtyre veprimeve.

Në këtë sens mes orientimit sipërmarrës dhe performancës së biznesit janë zbuluar

dhe dëshmuar tendenca dhe marrëdhënie të ndryshme, psh. Rauch, Wiklund,

Lumpkin, dhe Frese (2009) në analizën e tyre meta-analitike të 51 artikujve dëshmuan

për një lidhje të rëndësishme pozitive mes orientimit sipërmarrës dhe performancës së

biznesit. Gjithashtu në këtë studim u dëshmua se diferencat kulturore mes

kontinenteve ishin të parëndësishme, duke treguar se marredhënia mes orientimit

sipërmarrës dhe performancës së biznesit nuk ka diferenca të mëdha në kontekste të

ndryshme kulturore.

Megjithatë në studimin e Slater dhe Narver, (2000) duket se nuk gjendet ndonjë lidhje

e rëndësishme mes orientimit sipërmarrës dhe performancës së biznesit. Gjithashtu

Swierczek dhe Ha (2003; siç është cituar në Kraus etj., 2012) kanë vërtetuar vetëm një

marrëdhënie të pjesshme pozitive, madje Walter, Auer, dhe Ritter (2006) kanë gjetur

se orientimi sipërmarrës dhe performanca e firmës nuk janë të lidhur drejtëpërdrejtë.

Kraus, Rigtering, Hughes dhe Hosman (2012), pas studimit të bazuar mbi studimet e

mëparshme të Wiklund dhe Shepherd (2005) konkluduan se krahasimi mes studimeve

reflektoi se orientimi sipërmarrës shpesherë, megjithëse jo gjithmonë, ndikon në

përmirësimin e performancës së firmës.

Megjithatë meta-analiza e Rauch, Wiklund, Lumpkin, dhe Frese (2009) doli në

konkluzionin agregat se ekziston një lidhje e rëndësishme mes orientimit sipërmarrës

dhe performancës së biznesit. Kështu prej këtyre studimeve del qartë se vlera e

orientimit sipërmarrës mund të jetë e ndryshme dhe mbetet e nevojshme që studiuesit

të vleresojnë me mirë kontestin në të cilin orientimi sipërmarrës përdoret nga firmat (

si psh. Stam & Elfring 2008; siç është cituar në Kraus etj., 2012).

Në disa shkrime të literaturës akademike (Covin & Slevin, 1991) por edhe të medias

së shkruar (Peters & Waterman, 1982; siç është cituar në Lumpkin & Dess, 1996)

sipërmarrja është argumentuar si një karakteristikë thelbësore e firmave me

performancë të lartë.

Një firmë është përcaktuar si sipërmarrëse nëse “angazhohet në inovacionet e tregut

të produktit, ndërmerr sipërmarrje disi të rrezikshme, dhe është e para që shfaqet me

inovacione ‘proaktive’, duke shënuar goditjen e konkurentëve” (Miller, 1983, fq.

771; siç është cituar në Lumpkin & Dess, 1996), duke na ofruar një nga përcaktimet

zanafillë të dimensioneve të orientimit sipërmarrës te cilët mund të përdoren për të

cilësuar dhe studiuar sipërmarrjen e një firme.

Orientimi sipërmarrës është përcaktuar si një tregues shumë dimensional (Lumpkin &

Dess, 1996; Kreiser, Marino, & Weaver, 2002a) i sipërmarrjes së firmës. Në shumë

studime orientimi sipërmarrës ka qënë gjithmonë e më tepër një koncept qëndror duke

kontribuar në përcaktimin e tij si përfaqsues i sipërmarrjes së firmës si në

këndvështrimin teorik dhe atë praktik (Covin, Green & Slevin, 2006, siç është cituar

në Rauch, etj., 2009).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 25

1.6.2 Dimensionet e orientimit sipërmarrës

Në rreth 165 studime rreth orientimit sipërmarrës dhe performancës së biznesit (si

psh. Covin & Slevin, 1989; Kemelgor, 2002; Naman & Slevin, 1993; Zahra & Garvis,

2000) është ndjekur si model i orientimit sipërmarrës modeli tri-dimensional i krijuar

prej Miller (1983; siç është cituar në Kraus etj., 2012). Kërkimet e Stetz, Howell,

Stewart, Blair, dhe Fottler (2000), Kreiser, Marino, dhe Weaver (2002a), si dhe

Hughes dhe Morgan, (2007) kanë treguar se këto dimensione mund të ndryshojnë nga

njëra-tjetri dhe gjithashtu mund të lejohen të ndryshojnë33 (Lumpkin & Dess, 1996).

Gjithsesi vetëm shumë pak kërkues kanë pranuar ndryshimin e këtyre dimensioneve

në studimet e tyre, duke prezantuar një model të vërtetë shumë dimensional të

orientimit sipërmarrës.

Megjithatë çështja nuk qëndron në faktin nëse këto dimensione ndryshojnë apo jo nga

njëri-tjetri, por në besimin se firma sipërmarrëse duhet t’i ketë të treja dimensionet

(Covin etj., 2006; siç është cituar në Kraus etj., 2012).

1.6.2.1 Inovacioni

Schumpeter (1942) ishte një nga të studiuesit e parë që theksoi rëndësinë e inovacionit

në proçesin e sipërmarrjes, duke e quajtur këtë proçes të inovacionit shkatërrues si

‘krijimi shkatërrues’, i cili ndodh kur pasuria është krijuar prej futjes së produkteve të

reja duke shkatërruar tregun aktual dhe shkaktuar një ndryshim të përdorimit të

burimeve.

Siç Kaya dhe Ağca (2009) kanë shkruar, inovacioni sipërmarrës është bërë pika

kryesore e sipërmarrjes qysh kur Schumpeter (1883-1950) e ka theksuar këtë koncept.

Inovacioni sipërmarrës mund të përcaktohet si “vullneti për të mbështetur

krijueshmërinë dhe eksperimentimin në futjen e produkteve dhe shërbimeve të reja, të

risive, lidershipit teknologjik dhe kërkim-zhvillimit në zhvillimin e proçeseve të reja”

(Lumpkin & Dess, 2001, fq.431, siç është cituar në Kaya & Ağca, 2009). Kështu

inovacionet sipërmarrëse dhe idetë e reja shfaqen prej produkteve dhe tregjeve të reja

deri tek proçeset e reja. Inovacionet përfshijnë jo vetëm zhvillimin ose shtimin e

produkteve dhe shërbimeve por edhe teknikat e reja të menaxhimit dhe teknologjitë e

orientuara drejt funksioneve të organizatës si prodhimi, marketingu, shitjet dhe

shpërndarja.

Kaya dhe Ağca, (2009) kanë theksuar se Knight (1997) ka dëshmuar se inovacioni si

një nga dimensionet e orientimit sipërmarrës në nivel firme i referohet zgjidhjeve

unike ose kreative të firmës për kërcënimet që ajo has.

Sot psh. vihet re se firmat mund të fitojnë madje një avantazh konkurrues edhe vetëm

përmes prodhimit të produkteve të zakonshme standarte por përmes proçeseve

shumë inovative.

Këto proçese inovative i krijojnë mundësi firmës të uli kostot, të prodhojë dhe

shpërndajë shpejt, si edhe të ofrojë shërbime më cilësore për konsumatorët.

Dess, Lumpkin , dhe Covin (1997) i klasifikojnë kryesisht inovacionet si inovacione

të produkt-tregut si dhe inovacione teknologjike. Ata kanë treguar se inovacionet e

produkt-tregut përfshijnë orientimin dhe fokusin tek dizenjimi i produktit, kërkimi i

tregut, reklamimi dhe promocioni.

33 Si edhe është propozuar nga Lumpkin dhe Dess, 1996.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 26

Ndërsa inovacionet teknologjike, (Dess, Lumpkin, & Covin, 1997; siç është cituar në

Kaya & Ağca), përqendrohen në përgjithësi tek zhvillimi i produktit dhe proçesit,

inxhinjeria, kërkim-zhvillimi, si dhe tek ekspertiza teknike dhe njohuritë e industrisë.

Kështu edhe në vazhdim ky dimension i orientimit sipërmarrës, pra inovacioni

përcaktohet si ndjekja dhe mbështetja e risisë, e proçeseve krijuese dhe e zhvillimit të

ideve të reja përmes eksperimentimit (Lumpkin & Dess, 1996).

1.6.2.2 Paraprirja

Paraprirja i referohet proçeseve të kërkimit të oportuniteteve të reja që ndoshta mund

të mos i përkasin linjave të operacioneve aktuale të firmës, por mund të jenë edhe

futja e produkteve ose markave të reja para se konkurrenti ta bëj këtë, dhe duke

eliminuar në mënyrë strategjike operacionet të cilat janë në fazën e maturimit apo të

rënies (Venkatraman 1989; siç është cituar në Kraus etj., 2012).

Pra në këtë mënyrë paraprirja lidhet me rëndësinë e inisiativës në proçesin

sipërmarrës, kështu sipas Lumpkin dhe Dess, (1996) paraprirja i referohet krijimit të

një avantazhi konkurrues të firmës përmes paraprirjes së ndryshimeve të kërkesave të

ardhshme, ose duke e ndikuar mjedisin për të mos qënë kështu vetëm një vëzhgues

pasiv i presioneve mjedisore por përkundrazi një pjesëmarrës aktiv në formimin e

mjedisit ku firma operon (Buss, 1987; siç është cituar në Kraus etj., 2012).

Termi ‘pro-aktivitet’ është përkufizuar edhe prej Lumpkin dhe Dess, (1996, fq. 146)

“si të veprosh duke i paraprirë problemet e ardhshme, si dhe nevojat ose ndryshimet”.

Kocel (1995) e ka përdorur termin e paraprirjes në sensin e menaxhimit të ngjarjeve

duke parashikuar nevojat e ardhshme, pritshmëritë dhe ndryshimet në vend që t’i

ndjekësh ato.

Kaya dhe Ağca, (2009) në vazhdim të studimit të tyre kanë përmendur se si dy

akademikë të fushës së ekonomisë dhe sipërmarrjes Lumpkin dhe Dess, (1996) kanë

theksuar shpesh rëndësinë e të qënit i pari ose nismëtar. Kështu firma që lëviz e para

mund të përfitoj më tepër dhe bëhet një pionere e markës dhe imazhit duke përfituar

nga këto oportunitete. Knight (1997) psh. e ka konsideruar paraprirjen për më tepër në

këtë mjedis të konkurrencës botërore si një instrumet shumë të rëndësishëm si për

mbijetesën e firmës apo edhe për arritjen e një performance më të lartë.

Ndaj të qënit guri i parë që lëviz, kërkues dhe ndjekës oportunitetesh të reja si dhe

pjesëmarrës në zhvillimin e tregjeve, janë shumë ngushtë të lidhura ose shprehin

nivelin sipërmarrës të aktiviteteve të firmës (Kaya & Ağca, 2009).

Duke qënë se firmat sipërmarrëse janë më tepër firma aktive sesa reaktive ndaj

mjedisit të tyre të biznesit, kështu edhe pro-aktiviteti është e kundërta e reaktivitetit

dhe lidhet me agresivitetin konkurrues, ndaj edhe një firmë pro-aktive është një lider

dhe jo një ndjekës (Lumpkin & Dess, 1996; siç është cituar në Kaya & Ağca, 2009).

1.6.2.3 Marrja e riskut

Përsa i përket dimensionit tjetër atij të marrjes së riskut, mund të themi se është

konsideruar si një nga komponentet më të rëndësishëm të sipërmarrjes qysh prej

1800-ës. Gjate këtij shekulli, John Stuart Mill ka argumentuar se marrja e riskut ka

qënë karakteristika më kryesore e sipërmarrësve (Kreiser, etj., 2002a; siç është cituar

në Kaya & Ağca, 2009).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 27

Siç Kraus, Rigtering, Hughes, dhe Hosman (2012) theksojnë dimensioni i tretë, ai i

marrjes së riskut, shpesh është përcaktuar se përshkruan pasigurinë që pason sjelljen

sipërmarrëse.

Ndërsa sjellja sipërmarrëse i referohet investimit të një pjese të rëndësishme të

burimeve në projekte të prirur për të qënë të pasuksesshem.

Theksi qëndron tek marrja e riskut të kalkuluar dhe moderuar kundrejt atij ekstrem

dhe të pakontrolluar (Morris, etj., 2008), por vlera e dimensionit të marrjes së riskut

qëndron në faktin se e orienton firmën drejt përthithjes apo përvetsimit të pasigurisë

kundrejt mosveprimit nga frika e saj (pasigurisë).

Kaya dhe Ağca (2009) gjithashtu tregojnë se sjellja risk-marrëse e firmave madje dhe

e individëve varion prej veprimeve me risk të ulët (si psh. depozitimi në një bankë,

investimi në fonde publike ose në inventare të mirash) deri tek veprimet që

shoqërohen me risk të lartë (si psh. huamarrja e madhe, investimi i madh në teknologji

të pa-eksploruara ose hedhja e produkteve të reja në tregje të reja (Lumpkin & Dess,

1996).

Në përgjithësi firmat që kanë orientim sipërmarrës e shfaqin karakteristikën e marrjes

së riskut përmes veprimeve apo vendimeve të huamarrjes së madhe ose alokimit të

një pjese të madhe të burimeve të tyre në oportunitetet e tregut në mënyrë që të

gjenerojnë norma të larta kthimi34.

Dimensioni i marrjes së riskut nënkupton veprimin e shpejtë për kapjen e

oportuniteteve në treg, kombinimin e shpejtë të burimeve dhe ndërmarrjen e

veprimeve të guximshme, dhe pikërisht guximi për kapjen e oportuniteteve si dhe

përpjekjet për produkte dhe shërbime të reja janë konsideruar si reflektime të OS

(Antoncic & Hisrich,2003; Lumpkin & Dess, 1996; siç është cituar në Kaya & Ağca,

2009).

Sipas Morris dhe Kuratko (2002) sipërmarrësit dhe firmat sipërmarrëse supozohet se e

menaxhojnë më mirë riskun duke u përqëndruar në tregje me risk të ulët duke

zhvilluar produkte të reja dhe shërbime alternative në segmente të ndryshme të

tregjeve apo ‘niche-ve’.

Si përfundim, studiuesit në përgjithësi kanë rënë dakord se inovacioni, paraprirja dhe

marrja e riskut janë tre dimensionet kryesore të orientimit sipërmarrës (Becherer &

Maurer, 1997; Covin & Slevin, 1989, 1991; Knight & Cavusgil, 2004; Kreiser, etj.,

2002a; Miles & Arnold, 1991; Miller, 1983; Naman & Slevin, 1993; Zahra, 1991;

Zahra & Covin, 1995; Zahra & Garvis, 2000; Wiklund, 1999; Wiklund & Shepherd,

2003).

1.6.2.4 Orientimi sipërmarrës dhe performanca

Kraus, Rigtering, Hughes, dhe Hosman (2012) gjithashtu theksojnë se sipas Lumpkin

dhe Dess (1996) dimensionet e orientimit sipërmarrës mund të variojnë në mënyrë të

pavarur dhe siç ata kanë propozuar çdo dimension nuk kontribuon domosdoshmërisht

në të gjitha rastet në performancën e biznesit.

Megjithatë pavarësisht këtij arsyetimi që kanë shtruar Lumpkin dhe Dess (1996), në

pjesën më të madhe të studimeve për matjen e OS është përdorur një tregues i

kombinuar i dimensionit të marrjes së riskut, inovacionit, dhe para-prirjes.

Kështu nëse do t’i referohemi sërish studimit meta-analitik të Rauch, Wiklund,

Lumpkin, dhe Frese, (2009), rreth vetëm 25% e studimeve të përfshira në analizë kanë

34 Duke e konceptuar këtë si tregues të orientimit të marrjes së riskut.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 28

përdorur një model shumë-dimensional të orientimit sipërmarrës, ku këto dimensione

ndryshojnë nga njëri-tjetri.

Autorët kanë vërtetuar se këto dimensione kanë të njëjtën vlerë për marrëdhënien OS-

performancë firme dhe ndaj mund të njehsohen në një variabël të vetëm (siç është

cituar në Kraus, etj., 2012), gjë që dëshmohet edhe në të tjera studime si psh. në

studimin e Yoo (2001) dhe Covin, Green dhe Slevin (2006), por gjithashtu gjenden

edhe të tjera studime ( si psh. Hughes & Morgan 2007; Swierczek & Ha 2003) të cilat

nuk dëshmojnë të njëjtën gjë. Psh. Swierczek dhe Ha (2003) në studimin e tyre bazuar

mbi një kampion firmash prej Vietnamit dhe Tailandës, dëshmuan se dimensionet e

paraprirjes dhe inovacionit kishin një lidhje pozitive me performancën e firmës, por

kjo gjë nuk mund të vërtetohej edhe për dimensionin e marrjes së riskut.

Po kështu edhe Hughes dhe Morgan (2007) dëshmuan pak a shumë të njëjtën gjë në

një kampion firmash angleze, ku si marrja e riskut dhe dimensioni i inovacionit nuk

kishin ndonjë lidhje të rëndësishme me performancën e klientëve.

Megjithatë pavarësisht gjetjeve të ndryshme në këtë studim orientimi sipërmarrës do

të testohet si përmes një modeli shume dimensional duke përfshirë në strukturën e

orientimit sipërmarrës të treja dimensionet e përshkruara në këtë përmbledhje

literature, në përputhje edhe me studime të tjera të mëparshme (si psh. Kraus, etj.,

2012; Covin, Green, & Slevin, 2006; Covin & Slevin, 1989) dhe madje edhe si një

strukturë e vetme.

Megjithëse prej literaturës sugjerohet se orientimi sipërmarrës do të sjell përmirësime

në performancën e biznesit në përgjithësi (si psh. Lumpkin & Dess, 1996; Rauch, etj.,

2009), kërkimet rreth ndikimeve të nën-dimensioneve të OS në performancën e

firmës janë më pak të qarta se ato që kanë vlerësuar ndikimin e kombinuar të tyre si

një tregues i vetem i OS.

Kështu Kraus, Rigtering, Hughes, dhe Hosman (2012) besojnë se firma që ka një

sjellje dhe orientim sipërmarrës mund të zhvilloj gjatë kohës një tërësi aftësish35 të

cilat do të formojnë dhe do të përbëjnë kapacitetin sipërmarrës të saj duke përmirësuar

kështu performancën e vet biznesit.

Siç Kaya dhe Ağca (2009) përshkruajnë marrëdhënia mes orientimit sipërmarrës dhe

performancës së firmës është një çështje e rëndësishme që ka tërhequr vëmendjen e

shumë studiuesve.

Në shumë studime të kësaj fushe dhe rreth kësaj çështje, dëshmohet se performanca e

firmës është konsideruar si një variabel i varur, ndërsa aktivitetet sipërmarrës të saj si

një variabël i pavarur. Kështu parimisht një pjesë e mirë e studiuesve janë dakord për

faktin se rezultati final i aktitiveteve sipërmarrëse është përmiresimi i performancës së

firmës.

Studiuesit pretendojnë se niveli i larte i aktiviteteve të orientimit sipërmarrës

gjenerojnë një performancë më të mirë (Wiklund & Shepherd, 2005; Wiklund,1999;

Pearce & Carland, 1996; Zahra, 1991; Zahra & Covin, 1995). Pra në shumë studime

të mëparshme është evidentuar se ekziston një lidhje pozitive mes orientimit

sipërmarrës dhe performancës së biznesit. Për shembull, po t’i referohemi studimit të

Zahra dhe Covin (1995, siç është cituar në Kuhn, Sassmannshausen & Zollin, 2010)

është provuar ekzistenca e një lidhje të rëndësishme pozitive mes orientimit

35 Si psh si të përballoj pasigurinë; aftësinë për inovacion dhe për të përballur oportunitetet dhe

kërcënimet që shfaqen; aftësinë për të paraprirë dhe për tu orientuar ndaj ndryshimeve të tregut;

aftësinë për të toleruar riskun etj.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 29

sipërmarrës dhe performancës së biznesit, e cila supozohet të rritet me kalimin e

kohës.

Në një tjetër studim më të hershëm të Rauch, Wiklund, Frese, dhe Lumpkin (2004),

në të cilin është përdorur filozofia e kërkimit të meta-analizës, është konfirmuar

gjithashtu se dimensionet sipërmarrëse si: inovacioni, pro-aktiviteti, dhe agresiviteti

konkurrues kanë ndikim të rëndësishëm pozitiv mbi performancën e firmës.

Pavarësisht literaturave dhe studimeve të shqyrtuara dhe përmendura të cilat teorikisht

prezantojnë lidhje pozitive mes orientimit sipërmarrës dhe performancës së biznesit,

kjo gjë nuk është konfirmuar në të gjitha punimet ose kërkimet empirike.

Në disa studime të tjera lidhja mes orientimit sipërmarrës dhe performancës së

biznesit ka qënë jo e rëndësishme dhe ndonjëherë edhe negative (Brown, Davidsson,

& Wiklund, 2001; Covin, Slevin, & Schultz, 1994; Kaya & Seyrek, 2005; siç është

cituar në Davis, 2007).

Kaya dhe Ağca (2009) kanë përmendur se orientimi sipërmarrës është parë ose

konsideruar prej shume studiuesve si një komponent shumë i rëndësishëm i firmave të

suksesshme (Antoncic & Hisrich, 2001; Covin & Slevin, 1991; Lumpkin & Dess,

1996; Pinchot, 1985; Wiklund, 1999).

Ata përmendin se në shumë studime është vërtetuar se OS është shumë i lidhur me

rritjen dhe përfitueshmërinë e firmës (Antoncic & Hisrich, 2001; Zahra, 1991; Zahra

& Covin,1995; Zahra & Garvis, 2000; Wiklund & Shepherd, 2005).

Ky ndikim pozitiv dëshmohet dhe vërtetohet edhe në kontekste dhe mjedise të

ndryshme biznesi (Russel, 1999). Psh. Zahra dhe Covin (1995) kanë pretenduar se

OS ndikon pozitivisht në performancën e firmës përsa i përket rritjes dhe

përfitueshmërisë së saj, dhe veçanërisht në kushtet e një mjedisi biznesi jo të

favorshëm36.

Sipas Kaya dhe Ağca (2009), studiuesit (Zahra & Covin, 1995; Wiklund, 1999) kanë

treguar se orientimi sipërmarrës i firmave përveç ndikimit të tij në performancën afat-

shkurtër, ka ndikime pozitive dhe më të qëndrueshme në rritjen dhe performancën

financiare të firmës në periudhë afat-gjatë.

Megjithatë, gjetjet e disa studimeve nuk e mbështesin këtë hipotezë, pra që OS ndikon

pozitivisht performancën e firmës. Për shembull, Covin dhe Slevin (1989) kanë gjetur

se orientimi sipërmarrës nuk ka një lidhje të rëndësishme me shkallën e

performancën financiare të matur përmes një variabli indeks , megjithëse ata kishin

vërtetuar një lidhje pozitive mes të njëjtëve tregues në një studim të mëparshëm

(Covin & Slevin, 1986).

Edhe studiues të tjerë si Smart dhe Conant (1994) e patën të pamundur të zbulonin një

lidhje pozitive mes OS dhe performancës së firmës. Në këtë sens Kaya dhe Ağca

(2009), gjithashtu kujtojnë se Hart (1992) ka argumentuar se disa strategji

sipërmarrëse në kushte të caktuara, mund të shkaktojnë madje dhe ta çojnë firmën

drejt një performance më të varfër.

Megjithatë nëse i referohemi numrit të studimeve në pjesën më të madhe të tyre

studiuesit kanë dëshmuar për lidhje pozitive mes OS dhe performancës, kundrejt

numrit të studimeve që e kundërshtojnë këtë. Ndaj, mund të themi se firmat që

përfshihen në aktivitete sipërmarrëse arrijnë performancë më të lartë sesa firmat që

nuk përfshihen në aktivitete sipërmarrëse.

Nga ana tjeter, matja e performancës absolute të firmës është shumë e vështirë sepse

vet performanca është komplekse dhe shumë dimensionale. Për këtë arsye Kaya dhe

36 Ose kundërshtues apo armiqësor.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 30

Ağca (2009) kujtojnë, se për matjen e një strukture kaq komplekse studiuesit kanë

sugjeruar që të përdoren treguesit e shumëfishtë të performancës (Atkinson,

Waterhouse, & Wells, 1997; Kaplan & Norton, 1996; Lumpkin & Dess, 1996; Zahra,

Neubaum, & El Hagrassey, 2002; Wiklund, 1999).

Këta autorë kanë theksuar se treguesit e performancës financiare dhe treguesit

tradicionale të kontabilitetit të tillë si rritja e shitjeve, përfitueshmëria, dhe kthimi nga

investimi nuk mjaftojnë për të matur dhe vlerësuar performancen e përgjithshme të

një biznesi, pikërisht për këtë arsye ata sugjerojnë që për matjen e performancës të

përdoren si treguesit financiar dhe jo-financiar, si pjesa e tregut, rritja e shitjeve,

përfitueshmëria, produktiviteti, reputacioni, kënaqësia konsumatore etj. (Kaya &

Ağca, 2009).

Në këtë sens duke iu referuar edhe rekomandimeve dhe gjetjeve të literaturës në

studimin tim, për vlerësimin e performancës të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme

që zhvillojnë aktivitetin e tyre të biznesit në Qarkun e Vlorës janë përdorur pikërisht

si treguesit financiar dhe jo-financiar, duke pretenduar se firma inovative, risk-

marrëse dhe paraprijëse37 do të ketë një performancë më të mirë në raport me

intensitetin e saj sipërmarrës.

Kështu duke u mbështetur në të gjitha argumentat dhe gjetjet prej literaturës dhe

studimeve të mëparshme, propozimi kryesor që do të shtroj dhe do të testoj

empirikisht në studimin tim është se:

H1: Orientimi sipërmarrës ka lidhje dhe marrëdhënie pozitive me performancën

financiare të firmës.

a) Inovacioni i referohet tendencës së një firme për të angazhuar dhe mbështetur

idetë e reja, risitë, eksperimentin dhe proçesin i cili mund të prodhoj produkte të reja,

shërbime ose proçese teknologjike, po aq sa edhe zgjidhje të reja dhe krijuese të

problemeve dhe nevojave (Certo, Moss, & Short, 2009; Lumpkin & Dess, 1996;

Lumpkin & Dess, 2001b; siç është cituar në Madhoushi, Sadati, Delavari, Mehdivand

& Mihandost, 2011).

Një literaturë e gjerë ekziston në mbështetje të dimensionit të inovacionit, dhe lidhjes

së rëndësishme pozitive mes tij dhe performancës (Kreiser, etj., 2002a; Rauch,

Wiklund, Frese, & Lumpkin, 2004; Tan, Williams, & Tan, 2005; Zahra & Bogner,

2000; siç është cituar në Davis, 2007). Studime të tjera në vazhdim kanë dëshmuar

se inovacioni është një faktor i rëndësishëm në strukturën e orientimit sipërmarrës

përmes relacionit të vet me performancën e firmës (Coulthard, 2007; Yoo, 2001;

Neely & Hii, 1998).

Në një numër të madh studimesh empirike inovacioni është argumentuar se ka nje

lidhje pozitive me performancën e firmës (si psh., Kemelgor, 2002; Tan, etj., 2005;

Zahra & Bogner, 2000). Psh. Zahra dhe Bogner (2000) e kanë konceptuar inovacionin

si një aktiv në nivel firme që i mundëson organizatës të ketë një përzgjedhje të gjerë

të zgjedhjeve strategjike për të përmiresuar performancën e saj.

Në analizën e tyre të bazuar mbi 116 firma, u dëshmua se inovacioni tek firmat e reja

sjell performancë më të lartë. Po kështu edhe në studime të tjera është dëshmuar se

mes inovacionit dhe peformancës ekziston një marrëdhënie pozitive lineare

(Deshpande, Farley, & Webster, 1993; Shane, 1993).

Sipas argumentave të këtyre studimeve të mëparshme, parashikoj që edhe në studimin

tim të zbuloj se:

37 Pro-aktive.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 31

H1a: Inovacioni ka lidhje pozitive me performancën financiare të firmës.

H1aa: Sa më i lartë niveli i inovacionit në organizatë aq më i lartë niveli i

performancës financiare të firmës.

b) Pro-aktiviteti i referohet një firme që merr inisiativë duke e vendosur theksin tek

pritja dhe kapja e oportuniteve në tregje të reja me perspektivën e identifikimit të një

tregu asimetrik (Lumpkin dhe Dess, 1996).

Sipas Venkatraman (1989a) pro-aktiviteti konceptohet si: kërkimi i oportuniteteve të

reja të cilat mund të jenë ose jo të lidhura me linjën e operacioneve aktuale, lançimi i

produkteve dhe markave të reja përpara konkurrencës, eliminimi strategjik i

operacioneve të cilat janë në maturim të fazës rënëse të ciklit të jetës. (fq.949)

Studimet fillestare në fushën e sipërmarrjes kanë zbuluar se variablat pro-aktivë të

orientimit sipërmarrës kanë një kontribut të rëndësishëm në sipërmarrjen e një firme

(Mintzberg, 1973; Miller, 1983). Becherer dhe Maurer (1999) kanë gjetur një lidhje të

rëndësishme pozitive mes pro-aktivitetit dhe ndryshimit të shitjeve të një firme gjatë

studimit të tyre referuar 215 kompanive të vogla, gjithashtu një lidhje e fortë mes pro-

aktivitetit të firmës dhe performancës është zbuluar edhe në studimin e Bhuian,

Menguc, & Bell (2005); Krauss, Frese, Friedrich, & Unger, (2005); si dhe tek

Lumpkin dhe Dess, (2001; siç është cituar në Davis, 2007).

Kështu në këto studime siç është përshkruar edhe më sipër është evidentuar dhe

theksuar ideja se natyra pro-aktive e firmës ka shumë rëndësi për performancën e saj,

ndaj bazuar mbi këto gjetje edhe në studimin tim unë supozoj se:

H1b: Pro-aktiviteti ka lidhje pozitive me performancen financiare të firmës.

H1bb: Sa më i lartë niveli i pro-aktivitetit në organizatë aq më i lartë niveli i

performancës financiare të firmës.

c) Në një përkufizim të hershëm Miller dhe Friesen, (1978) e kanë përcaktuar

marrjen e riskut si “shkallën në të cilën menaxherët janë të gatshëm të ndërmarrin

angazhime të mëdha dhe riskoze të burimeve” (fq.923).

Përsa i përket dy dimensioneve të mëparshme të orientimit sipërmarrës mund të

përmendim se inovacioni i lartë dëshmon marrëdhënie pozitive me rritjen e shitjeve,

ndërsa proaktiviteti është i lidhur pozitivisht me nivelin dhe rritjen e shitjeve, si dhe

fitimin bruto (Kreiser, etj., 2002b).

Në studimin e Begley dhe Boyd, (1987) është dëshmuar se lidhja mes marrjes së

riskut në firmë dhe performancës se saj është në nivelin maksimal kur dimensioni

sipërmarrës i marrjes së riskut është në nivelin mesatar.

Nga studimet është dëshmuar se mes marrjes së riskut dhe performancës së firmës, si

psh. mes nivelit të marrjes së riskut në firmë dhe nivelit dhe rritjes së shitjeve

ekziston një marrëdhënie e lakuar në formën e U-së (Begley & Boyd, 1987; Kreiser,

etj., 2002b; Miller & Friesen, 1982).

Kështu marrja e riskut duket se ka një ndikim pozitiv mbi treguesit e performancës

deri në një nivel të caktuar dhe përtej këtij niveli orientimi më i madh i marrjes së

riskut duket se sjell një ndikim negativ në performancë (Begley & Boyd, 1987).

Sipas argumentave të këtyre studimeve mund të propozoj se:

H1c: Marrja e riskut ka lidhje pozitive me performancën financiare të firmës.

H1cc: Sa më i lartë niveli i marrjes se riskut në organizatë aq më i lartë niveli i

performancës financiare të firmës.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 32

1.7 Orientimi sipërmarrës, mjedisi jashtëm dhe burimet financiare

Kushtet e mjedisit të jashtëm si dhe aksesi në burime financiare supozohet se ndikojnë

lidhjen mes orientimit sipërmarrës dhe performancës së firmës. Kështu studiuesit

argumentojnë se firmat e përshtasin orientimin e tyre sipërmarrës ndaj kushteve të

mjedisit të jashtëm duke siguruar në këtë mënyrë avantazhe konkurruese që do të

përmirësojnë si rrjedhojë performancën e firmës.

Burimet financiare përgjithësisht janë konsideruar si burimi më i rëndësishëm i

firmës, sepse me anë të burimeve financiare firma mund të blej, siguroj dhe

shfrytëzoj edhe të tjera burime për të qënë më konkurruese dhe për të përmirësuar

kështu performancën e saj.

Në këtë kontekst burimet financiare konsiderohen të rëndësishme për të mbështetur

orientimin sipërmarrës të firmës dhe si rezultat edhe performancën e saj.

1.7.1 Ndërveprimi midis orientimit sipërmarrës dhe mjedisit të jashtëm

Kraus, Rigtering, Hughes, dhe Hosman (2012) në studimin e tyre konceptual kanë

përshkruar se sipas Lumpkin dhe Dess (1996) karakteristikat e mjedisit të biznesit

mund të kenë një ndikim të madh në fuqinë e lidhjes dhe drejtimin e marrëdhënies

mes orientimit sipërmarrës dhe performancës së firmës. Edhe të tjera studime

empirike e kanë dëshmuar dhe mbështetur këtë këndvështrim, duke propozuar se

marrëdhënia e OS dhe performancës së firmës është e kushtëzuar nga mjedisi i

jashtëm i firmës (psh.Covin & Slevin 1989; Naman & Slevin, 1993; Zahra, 1993;

Zahra & Covin, 1995). Pasiguria është një nga karakteristikat kyçe të turbulencës

mjedisore dhe asaj të tregut.

Në këtë drejtim Miller (1988) ka theksuar se dimensionet e dinamizmit dhe të

paparashikueshmërisë janë përbërësit kryesore të strukturës së pasigurisë. Prandaj

‘paparashikueshmëria’ dhe ‘dinamizmi’ duhet të përdoren dhe të inkorporohen në një

shkallë të përgjithshme të quajtur turbulenca e tregut (Miller & Friesen, 1982).

Sipas Kraus, Rigtering, Hughes, dhe Hosman (2012) si mjedise dinamike janë

përcaktuar tregjet në të cilat produktet kanë një cikël të shkurtër jete, niveli i

inovacionit në industri është i lartë dhe kërkesat konsumatore si dhe veprimet e

konkurrentëve janë shumë të paparashikueshme (Zahra 1993; Wiklund & Shepherd,

2005). Megjithatë në kushtet e një turbulence të lartë tregu, firmat me orientim

sipërmarrës pritet që ta ruajnë madje edhe ta përmirësojnë performancën e biznesit,

për shkak se ato kanë orientimin për të reaguar ndaj ndryshimeve konstante të

mjedisit duke eksploruar dhe shfrytëzuar edhe oportunitetet e reja që shfaqen.

Ndërsa firmat pa orientim sipërmarrës kur hasin ose ballafaqohen me një ndryshim në

mjedisin e tyre rrezikojnë një paralizë strategjike. Ky supozim mbështetet në

argumentin se OS nxit eksplorimin brenda firmës dhe lejon gjithashtu rikonfigurimin

e burimeve dhe njohurive në zgjidhje më të mira produkt-treg për tu parballur më

mirë me ndryshimet e parashikura (Atuahene-Gima & Ko, 2001; Hughes, Hughes &

Morgan, 2007; Hughes & Morgan, 2007).Firmat të cilat nuk kanë investuar në

ndërtimin dhe krijimin e OS mund të mos jenë në gjendje të përfitojnë prej ndryshimit

të kushteve duke qënë se ato do të jenë të paafta të rikonfigurojnë burimet dhe

njohuritë e tyre me mjedisin ku ato operojnë (Kraus, etj., 2012), ndaj dhe ka gjasa që

produktet e këtyre firmave të dalin nga tregu duke i gjeneruar firmës një performancë

më të ulët (Wiklund & Shepherd, 2005), ose do të jenë më pak konkurruese ndaj

ndryshimeve të tregut (Atuahene-Gima & Ko, 2001).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 33

Kraus, Rigtering, Hughes, dhe Hosman (2012) shpjegojnë se në përballjen me

turbulencat komplekse të tregut, aftësitë e lidhura me orientimin sipërmarrës, të tilla si

aftësia për të menaxhuar pasigurinë, aftësia për inovacion dhe për të përballur shanset

dhe kërcënimet që shfaqen, aftësia për të parashikuar dhe paraprirë drejtimin dhe

natyrën e ndryshimit të tregut, aftësia për të toleruar rrezikun, mund t’i nxis

menaxherët e një firme të orientuar në mënyrë sipërmarrëse të riformulojnë dhe

interpretojnë ngjarjet që ndodhin për shkak të turbulencave të tregut, si oportunitetet

për ndryshimin e mëtejshëm të modelit të biznesit, si dhe rritjen dhe inovacionin, duke

mos konsideruar kështu vetëm kërcënimet që vetëm mund ta dëmtojnë biznesin. Ata

vazhdojnë të argumentojnë se në studimin e Barr dhe Glynn, (2004) është gjetur se një

prirje më e madhe drejt shmangies së pasigurisë, e konsideruar si nje antitezë ndaj

këndvështrimit klasik të OS, lidhet me interpretimin e ngjarjeve me rëndësi strategjike

më tepër si kërcënime sesa si oportunitete.

Aftësitë e prejardhura dhe të gjendura në OS pritet të formojnë kështu aftësinë

sipërmarrëse të firmës38, dhe pikërisht kjo aftësi do t’i mundësoj firmës një

menaxhim39 më të mirë të turbulencës së tregut dhe si rezultat një performancë edhe

më të mirë.

Kraus, Rigtering, Hughes, dhe Hosman (2012) sugjerojnë se përveç ndikim direkt të

orientimit sipërmarrës mbi performancën e firmës, inovacioni, marrja e riskut dhe

proaktiviteti do të jenë të lidhur pozitivisht me performancën e firmës së vogël edhe

në mjediset ku pasiguria e shkaktuar nga turbulenca e mprehtë e tregut është e lartë.

Kjo pritshmëri është konsistente me kërkimet e mëparshme që shpjegojnë se orientimi

sipërmarrës dhe performanca e biznesit janë të lidhur me fortë në mjediset e

pafavorshme në krahasim me mjediset e favorshme të biznesit. Për shembull, Covin

dhe Slevin, (1989) kanë dëshmuar se orientimi sipërmarrës nuk është i lidhur direkt

me performancën e firmës por vetëm përmes ndërveprimit të variablit mjedisor;

Miller (1988) gjithashtu ka dëshmuar se në një mjedis të pasigurtë, inovacioni ka qënë

i lidhur pozitivisht me performancën e biznesit, gjithashtu dhe Zahra (1993) në

kërkimin e vet empirik ka dëshmuar një marrëdhënie të fortë pozitive mes

performancës së biznesit dhe sipërmarrjes së një firmë që operonte në një mjedis

dinamik rritës.

Në këtë sens Covin dhe Slevin, (1989) zbuluan një ndikim të madh pozitiv të

sipërmarrjes në performancën e biznesit në mjedise armiqësore/pafavorshme, ndërsa

duket se nuk ekziston një lidhje e rëndësishme në mjediset e favorshme të biznesit.

Duke iu referuar studimeve, Lumpkin dhe Dess, (2001) dëshmuan se mjedisi i

pafavorshëm i biznesit është një faktor i rëndësishëm moderues mes orientimit

sipërmarrës dhe përfitueshmërisë së firmës, ndërsa Wiklund dhe Shepherd, (2003) në

kërkimin e tyre rreth burimeve të bazuara në njohuri dhe orientimit sipërmarrës kanë

dëshmuar se mjedisi bujar dhe heterogjen shfaqet si një variabël i rëndësishem

kontrolli.

Sipas Wiklund dhe Shepherd, (2005), në studimin e Miller (1990) është argumentuar

se strategjitë e tipit sipërmarrës do të jene më të suksesshme ndaj konsumatorëve nëse

firmat fokusohen tek inovacioni dhe tek veçantia e shërbimit, kombinuar gjithashtu në

një mjedis dinamik.

38 Referoju Wiklund dhe Shepherd (2003), në lidhje me konsiderimin e OS si burim ose aftësi e veçantë

e firmës. 39 Si psh. duke iu referuar aftësisë së firmës për të qënë në gjendje të artikuloj se kur turbulenca e tregut

është akute etj.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 34

Mjediset dinamike shoqërohen me një paparashikueshmëri të lartë të konsumatorëve

dhe konkurrentëve dhe me norma te larta ndryshimit të prirjeve të tregjeve dhe

inovacionit industrial (Dess & Beard, 1984; Miller, 1987a,b). Kështu në mjediset

dinamike kërkesa ndryshon vazhdimisht, oportunitetet janë të bollshme dhe

performanca e firmave që i ndjekin dhe pasojnë oportunitetet e reja duhet të jetë

shumë e lartë, sepse ato kanë një përshtatje të mirë të orientimit strategjik të tyre dhe

mjedisit, ndaj sipas këtyre argumentave, mund të pretendojmë se prezenca e orientimit

sipërmarrës në një mjedis dinamik biznesi do të ketë ndikim pozitiv në performancën

e firmës.

Firmat më të kënaqura me operacionet ekzistuese kanë më pak gjasa të përfitojnë prej

një mjedisi dinamik biznesi, sepse kërkesa e tregut për produktet e firmës mund të ulet

duke ndikuar kështu negativisht edhe rezultatet e performancës së firmës.

Zahra (1993b) ka treguar se një marrëdhënie e fortë pozitive ekziston mes

sipërmarrjes dhe performancës së firmave në mjediset dinamike rritës, ndërsa këto

marrëdhënie kanë qënë relativisht negative mes firmave që operojnë në mjedise

statike apo të varfra, po kështu Miller (1988) ka treguar se strategjite inovative të

firmës që operon në mjedis të pasigurt (të paparashikueshëm dhe dinamik)

shoqërohen me performancë më të mirë.

Kështu sipas perspektivës së teorisë së pasigurisë, sugjerohet se drejtimi dhe fuqia e

marrëdhënies së OS dhe performancës së firmës duhet të influencohet nga turbulenca

e tregut40, ndaj edhe në studimin tim kam preferuar ta përzgjedh dhe studioj mjedisin e

biznesit si një faktor moderues mes orientimit sipërmarrës dhe performancës

financiare të firmës, ashtu si edhe propozohet në vazhdim.

H2: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes orientimit sipërmarrës të firmës dhe

performancës financiare të saj ndikon edhe mjedisi i jashtëm.

H2a: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes inovacionit të firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe mjedisi i jashtëm.

H2b: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes paraprirjes dhe performancës financiare të

firmës ndikon edhe mjedisi i jashtëm.

H2c: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes marrjes së riskut të firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe mjedisi i jashtëm.

1.7.2 Ndërveprimi midis orientimit sipërmarrës dhe aksesit në kapital

Fatoki (2012) ka shpjeguar se sipas Chen, Tzeung , Ou, dhe Chang (2008), në mënyrë

që orientimi sipërmarrës të jetë efektiv, firma ka nevojë për akses në kapital financiar.

Lucey (2010) ka dëshmuar se burimet e brendshme të financimit janë zakonisht të

pamjaftuesshme për rritjen e NVM-ve, ndaj dhe NVM-të duhet të mbështeten kështu

mbi burimet e jashtme të financimit të kapitalit.

Dy burimet kryesore të financimit të jashtëm për NVM-të janë kapitali dhe borxhi,

por megjithatë kapitali i jashtëm është zakonisht i padisponueshëm për NVM-të, duke

i bërë kështu shumë prej NVM-e të varura nga borxhi (Blumberg & Letterie, 2008).

Haung , Wang, Chen, dhe Yien (2011), gjithashtu kanë zbuluar një marrëdhënie

pozitive mes OS dhe kapitalit social, dhe kështu kapitali social mund t’i siguroj

sipërmarrësve burime dhe mbështetje financiare.

Ndaj dhe Fatoki (2012) shpjegon, se kjo dëshmon se OS mund të përmirësoj aksesin e

firmave në burime financiare (Zampetakis, Vekinia, & Moustakis, 2010). Zou, Chen,

40 Referoju Luthans dhe Stewart (1977); Miller (1981).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 35

dhe Wang (2009), për të treguar rëndësinë e kapitalit financiar në performancën e

NVM-ve, kanë përdorur “teorinë e firmës së bazuar në burime”. Kështu aksesi në

kapital financiar është mjaft i nevojshëm për financimin e blerjes së aktiveve fikse dhe

korrente për të mbështetur kështu avantazhin konkurrues të firmës. Atieno (2009)

dëshmon se shumica e NVM-ve varen nga financat e brendshme si kontributet e

pronarëve, familjes dhe miqve, ndaj dhe rritja e firmës së vogël është e kufizuar për

shkak të varësisë nga burimet e jashtme të financimit të kapitalit.

Në këtë sens Fatoki (2012) argumenton se firmat që përdorin fondet e jashtme

përjetojnë norma rritje shumë më të mëdha sesa ato që mund të mbështeten vetëm prej

financimit të brendshëm, ndaj edhe NVM-të shpesh drejtohen për kapital drejt

burimeve të jashtme të financimit. Sipas Lucey (2010), dy burimet kryesore të

financimit të jashtëm për NVM-te e reja janë kapitali dhe borxhi.

Kapitali i jashtëm në formën e kapitalit të riskut apo shitja e aksioneve është një

metodë zakonisht jo e disponueshme ose e limituar për ndërmarrjet e vogla dhe të

mesme.

Sipas Blumberg dhe Letterie, (2008), mungesa e kapitalit të jashtëm bën që një pjesë e

madhe e NVM-ve të jenë të varura ndaj borxhit të jashtëm kryesisht të formës së

huave bankare dhe kredive tregtare. Fatoki (2012) shpjegon më tej se sipas Tang,

Tang, Marino, Zhang, dhe Li (2008) është argumentuar se pa burimet e mjaftueshme

financiare, të gjitha qëllimet dhe planet strategjike të firmës tentojnë të dështojnë.

Në studimin e tyre Covin dhe Lumpkin (2011) kanë treguar se dimensionet e

orientimit sipërmarrës përfshijnë një nivel të lartë burimesh apo angazhimesh të

kapitalit të firmës. Haung , Wang, Chen, dhe Yien (2011) dëshmuan se firmat e

karakterizuara nga sjelljet ose qëndrimet risk-marrëse bëjnë shpesh një angazhim të

madh të burimeve me pritshmërinë e sigurimit të kthimeve të larta përmes kapjes së

oportuniteteve që do të shfaqen në treg.

Gjithashtu është vënë re se sipërmarrësit që shfaqin sjellje risk-marrëse tregojnë më

tepër gatishmëri për të ndërmarrë burime riskoze, të tilla si ato të natyrës financiare.

Fatoki (2012) shpjegon se firmat ‘pro-aktive’ janë agresivisht konkurruese përsa i

përket të ardhmes, dhe orientohen drejt kërkimit të oportuniteteve, ndaj ky orientim

pra ‘pro-aktiviteti’ është i rëndësishëm edhe për të vendosur lidhje dhe marrëdhënie

me burime të ndryshme financimi.

Siç edhe Li, Zhao, Tan, dhe Liu (2008) tregojnë, inovacioni i referohet aftësisë së një

firme për të angazhuar dhe mbështetur idetë e reja, risinë dhe eksperimentin, por

gjithsesi ky lloj orientimi, pra inovacioni kërkon angazhim të burimeve financiare. Po

kështu Mukiri (2011) argumenton se firmat të cilat kanë një qëndrim dhe orientim

sipërmarrës janë më të prirura për t’i përqëndruar përpjekjet dhe qëllimet e tyre tek

oportunitetet që shfaqen, ku ndër to përfshihen edhe lidhjet me ofruesit e kapitalit

financiar.

Sipas Wiklund dhe Shepherd (2005), ndjekja dhe zhvillimi i strategjive sipërmarrëse

të firmës kërkon dhe konsumon njëkohësisht dhe burime financiare. Alternativat

strategjike për firmën janë të shumta, ndaj dhe firmës i nevojiten edhe më shumë

burime financiare të disponueshme (Romanelli, 1987; Tushman & Anderson, 1986),

dhe pikërisht orientimi sipërmarrës është gjithashtu një prej strategjive që konsumon

burime (Covin & Slevin, 1991; Romanelli, 1987).

Kështu, aksesi dhe disponibiliteti i burimeve financiare do të lehtësoj edhe më tepër

efektin e kësaj strategjie, megjithatë aksesi në burime financiare duket se ka një

rëndësi edhe më të veçantë për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 36

Kapitali financiar është një nga burimet më të zakonshme të firmës dhe gjithashtu

është një burim që mund të konvertohet me lehtësi në lloje dhe burime të tjera

(Dollinger, 1999). Wiklund dhe Shepherd (2005) përshkruajnë se edhe kufizimet e

disa burimeve të tjera mund të lehtësohen prej aksesit në burime financiare.

Pavarësisht se firmat e vogla të orientuara drej inovacionit dhe performancës së lartë

do kenë edhe më tepër nevojë për burime financiare (Greene & Brown, 1997), ato

zakonisht hasin vështirësi në sigurimin e financimit si përmes kapitalit edhe përmes

borxhit, duke krijuar kështu kufizime dhe pengesa të mëdha për zhvillimin e tyre

(Stanworth & Grey, 1991; Storey, 1994; Winborg & Landström, 2000).

Aksesi në kapitalin financiar mund të ndërveproj ndikimin e orientimit sipërmarrës në

performancë, kështu kapitali financiar i siguron firmës lirinë për të provuar strategji të

reja dhe projekte inovative të cilat nuk mund të kualifikohen ose të përzgjidhen kur

burimet janë të kufizuara (Cyert & March, 1963; Levinthal & March, 1981; Cooper,

Gimeno-Gascon, & Woo, 1994). Marrja e riskut përfshin një angazhim të madh dhe

riskoz të burimeve, investimin në teknologji të reja e të patestuara më parë, ose

hedhjen e produkteve të reja në treg, me qëllim arritjen e gjenerimin e kthimeve të

larta përmes kapjes së oportuniteteve në tregje (Baird & Thomas, 1985; Lumpkin &

Dess, 1996; Miller & Friesen, 1982).

Aksesi i lartë në kapital zvogëlon probabilitetin që projektet të përfundojnë keq ose të

dështojnë, duke stimuluar kështu orientimin sipërmarres të marjes së riskut. Pro-

aktiviteti përfshin tërheqjen e burimeve prej operacioneve dhe produkteve tashmë në

fazë të maturuar të ciklit të jetës dhe shpërndarjen apo alokimin e tyre në produkte dhe

proçese të reja (Venkatraman, 1989b).

Në studimin e Wiklund dhe Shepherd, (2005) argumentohet se ky proçes kërkon

investime, ndaj dhe do të jetë edhe më i lehtë nëse firma ka akses më të madh në

kapital financiar. Pra burimet financiare janë të nevojshme në mënyrë që orientimi

sipërmarrës të jetë i sukseshëm, gjithashtu firmat që kanë një orientim strategjik janë

në gjendje të aksesojnë më lehtësisht kapital financiar prej borxhit, për shkak të

marrëdhënieve më të mira me ofruesit e kapitalit të borxhit (Fatoki, 2012), ndaj dhe

implementimi i suksesshëm i orientimit sipërmarrës si një orientim strategjik kërkon

edhe me tepër akses në burime financiare (Covin & Slevin, 1991).

Kështu mund të propozoj se:

H3: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes orientimit sipërmarrës të firmës dhe

performancës financiare të saj ndikon edhe aksesi në burime financiare.

H3a: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes inovacionit të firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe aksesi ne burime financiare.

H3b: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes paraprirjes dhe performancës financiare të

firmës ndikon edhe aksesi në burime financiare.

H3c: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes marrjes së riskut të firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe aksesi në burime financiare.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 37

1.8 Orientimi i biznesit të vogël

Gjatë dy dekadave të fundit në shumë studime (si psh. të Bates 1990; Carland, Hoy,

Boulton, & Carland 1984; Covin & Slevin 1989; Stewart, Carland, Carland, Watson,

& Sweo, 2003; siç është cituar në Runyan, Droge, & Swinney, 2006) është diskutuar

mjaft rreth dallimit që ekziston mes sipërmarrësit dhe pronar-menaxherit të biznesit të

vogël.

Një orientim alternativ i pronarit të biznesit të vogël i përcaktuar sipas Carland, Hoy,

Boulton dhe Carland (1984) njihet si ‘orientimi i biznesit të vogël’.

Ata kanë bërë një dallim duke propozuar se pronari i biznesit të vogël ka arsye të

ndryshme të zotërimit të një biznesi në krahasim me një sipërmarrës, gjithashtu kjo

diferencë është testuar dhe konfirmuar edhe në disa kërkime të tjera (si psh. te Miles,

Covin, & Heeley 2000; Stewart, Watson, Carland, & Carland, 1998; siç është cituar

në Runyan, Droge, & Swinney, 2006).

Sipas Runyan, Droge, dhe Swinney, (2008), dallimi mes orientimit sipërmarrës dhe

orientimit të biznesit të vogël ka qënë subjekt i shumë kërkimeve dhe studimeve (si

psh. Miles, Covin, & Heeley 2000; Stewart, Watson, Carland, & Carland, 1998), si

dhe sipas disa studimeve del se një numër shumë i madh pronarësh të bizneseve të

vogla kanë më tepër gjasa të kenë më tepër një ‘orientim biznesi të vogël’ sesa një

‘orientim sipërmarrës’ (si psh. Stewart & Roth 2001; Stewart, etj., 1998).

Ata përmendin gjithashtu se shumica e studimeve rreth ‘orientimit të biznesit të

vogël’ vënë në dukje karakteristikat psikologjike të pronarit të biznesit të vogël të tilla

si qëllimet dhe objektivat e tyre si edhe lidhjen e tyre emocionale me firmën.

Duke qenë se këto karakteristika psikologjike të personalitetit dhe sipërmarrjes

burojnë kryesisht prej literaturës së psikologjisë (Stewart & Roth, 2001) roli i tyre në

kuptimin e lidhjes mes orientimit strategjik dhe performancës ka qënë shpesh i

paqartë (Johnson 1990; Naffziger, Hornsby, & Kuratko, 1994; Carland, Hoy,

Boulton, & Carland, 1984). Carland, Hoy, Boulton, dhe Carland (1984) kanë vënë në

dukje disa dallime mes sipërmarrësve dhe pronarëve të biznesit të vogël, duke

theksuar se pronari i biznesit të vogël operon si një zgjatim i personalitetit dhe i

qëllimeve të tij personale, dhe ka si qëllim sigurimin e të ardhurave për familjen.

Kështu sipas Runyan, Droge, dhe Swinney (2008), në studimin e Jenkins dhe

Johnson, (1997) janë gjetur disa strategji koherente personale (si psh. si të jetosh më

mirë dhe të kesh më tepër kohë të lire) mes pronarëve jo-sipërmarrës të biznesit të

vogël. Orientimi i biznesit të vogël përfshin gjithashtu edhe lidhjen emocionale të

pronarit me biznesin, ndaj qëndrimet e pronarit të biznesit janë pikërisht edhe një

aspekt i kësaj karakteristike emocionale.

Brush dhe Chaganti (1998) në studimin e tyre u përqendruan pikërisht në

karakteristikat e pronarit të firmës, duke përfshirë ndër to edhe angazhimin dhe

dëshirën për një ekuiliber mes kërkesave dhe qëllimeve personale dhe atyre të

biznesit. Angazhimi dhe vendosmëria e pronarit rezultojnë të lidhura me kënaqësinë

personale dhe vazhdimesinë e firmës (Cooper & Artz , 1995). Gjithashtu ne studimin

e Runyan, Droge, dhe Swinney (2008), shpjegohet se niveli i komfortit ose arritja

personale (pra, qëllimet jo-ekonomike) i shtyn disa prej pronarëve të biznesit thjeshtë

të synojnë një nivel performance biznesi personalisht të pranueshëm në krahasim me

objektivin klasik të maksimizimit të performancës së firmës (Cooper,1993; Filley &

Aldag, 1978).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 38

Vesper (1980) tregon se pjesa më e madhe e pronarëve të biznesit të vogël asnjëherë

nuk synojnë ta rrisin sipërmarrjen më tej se një nivel i caktuar. Fischer, Reuber, dhe

Dyke (1993) dëshmuan se interesi i pronarëve për një stil jete të ekuilibruar dominon

motivimet për fillimin dhe menaxhimin e një biznesi, duke dominuar po kështu edhe

vet rezultatet e performancës së firmës së vogël.

Përveç qëllimit kryesor, orientimi i biznesit të vogël dallon prej orientimit sipërmarrës

edhe në faktin që pronarët e biznesit të vogël mund të jenë më pak të orientuar nga

inovacioni në krahasim me sipërmarrësit (Stewart, etj., 1998; Carland etj., 1984).

Runyan, Droge, dhe Swinney (2008) dëshmojnë se sipas studiuesve (si psh. Carland,

etj., 1984), sipërmarrësit41 zakonisht përfshihen në inovacion, fusin produkte dhe

metoda të reja, çelin tregje dhe burime të reja furnizimi, ndërsa sipërmarrjet

(ndërmarrjet) e biznesit të vogël janë në pronësi të pavarur, janë të vogla dhe duke

qenë se nuk janë dominuese në fushën e tyre nuk përfshihen në praktika të reja ose

inovative.

Të tjerë kërkues kanë vëzhguar gjithashtu diferencat mes OS dhe OBV (Carland,

Carland, Hoy, & Boulton, 1988; Stewart, etj., 2003, 1998; Stewart & Roth, 2001) dhe

kanë rekomanduar se për të kuptuar më thellësisht këto orientime duhen kryer më

tepër kërkime dhe studime (siç është cituar në Runyan, Droge, & Swinney, 2008).

Ndaj sipas kësaj linje argumentash edhe studimi im do të fokusohet pikërisht në të

dyja këto qëndrime plotësuese ose prirje të biznesit, pra si tek ‘orientimi sipërmarrës’

dhe tek ‘orientimi i biznesit të vogël’, duke kontribuar kështu në prurje dhe gjetja të

reja rreth këtyre fenomeneve në nivel firme dhe ndikimit të tyre në performancën e

firmës.

Megjithëse në shumë studime dëshmohet se orientimi sipërmarrës i biznesit të vogël

gjeneron avantazh konkurrues dhe përmirëson performancën financiare të biznesit të

vogël, gjithsesi ekzistojnë vetëm pak gjetje rreth lidhjes që ekziston mes orientimit të

biznesit të vogël dhe performancës së firmës. Kështu krahas objektivit, apo

propozimit kryesor të këtij studimi, një tjetër objektiv shtesë i tij do të jetë edhe

vëzhgimi i efektit që ‘orientimi i biznesit të vogël’, i dallueshëm prej orientimit

sipërmarrës në shumë drejtime (kryesisht në qëllimet dhe objektivat e biznesit) ka në

performancën e firmës, dhe duke e krahasuar këtë ndikim me atë të orientimit

sipërmarrës.

Kështu edhe propozimet ose hipotezat alternative që do të shtrohen në këtë studim

duke u mbështetur edhe tek argumentat më sipër do të jenë se:

H4: Orientimi i biznesit të vogël ka lidhje dhe marrëdhënie pozitive me performancën

e përgjithshme të biznesit.

H5: Ekzistojnë dallime mes marrëdhënies së orientimit sipërmarrës, orientimit të

biznesit të vogël dhe performancës se firmës, duke iu referuar jetëgjatësisë dhe

madhësisë së saj.

41 Për një konceptim dhe njohje më të mirë të këtyre diferencave, referoju Stewart, Watson, Carland,

dhe Carland (1998).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 39

KAPITULLI 2

IMPLIKIME TEORIKE DHE PRAKTIKE TË NVM-VE

Klasifikimi i ndërmarrjeve në ndërmarrje të vogla dhe të mesme është një çështje

shumë e diskutueshme nëse i referohemi treguesve të madhësisë, kontekstit të vendit

apo industrisë ku NVM-të operojnë, përcaktimeve zyrtare të vendeve të ndryshme apo

edhe atyre të institucioneve të ndryshme ndërkombëtare. Megjithatë, pavarësisht

këtyre përkufizimeve, pesha, roli dhe ndikimi i NVM-ve në zhvillimin ekonomik të

vendit është i padiskutueshëm.

Ndaj, ka shumë rëndësi identifikimi dhe njohja e modeleve apo fazave te zhvillimit si

dhe e karakteristikave organizative, financiare të tyre, me qëllim menaxhimin dhe

arritjen e një performance më të lartë financiare dhe të përgjithshme të firmës.

Në përpjekjen për të studiuar zhvillimin e firmës gjatë fazave të ndryshme të jetës në

çështjet në vazhdim janë prezantuar edhe disa prej karakteristikave teorike, si dhe

gjetjeve empirike të modeleve të zhvillimit dhe të rritjes së firmave shqiptare, si një

kuadër i nevojshëm për të kuptuar ndoshta edhe më mirë efektin e orientimit

sipërmarrës në funksion edhe të këtij konteksti.

2.1 Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, klasifikime dhe përkufizime

Peterson, Albaum dhe Kozmetsky (1986) kanë sugjeruar se përkufizimi dhe

klasifikimi i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, mund të shprehet si përmes

treguesve cilësore dhe atyre sasiorë të firmës. Gjithsesi në shumë studime konceptuale

apo teorike rreth NVM-ve apo dhe në raporte zyrtare dhe insitucionale është vënë re

se klasifikimi i firmave më shpesh është shprehur përmes treguesve sasiore duke

përmendur këtu psh. treguesit më tipik si numrin e punonjësve dhe xhiron vjetore,

madje në kontekste të tjera është përdorur edhe treguesi i aktiveve financiare.

Në këtë vazhdim të këtij argumenti, Gunasekaran, Forker dhe Kobu (2000) kanë

sugjeruar se përkufizimi dhe klasifikimi i NVM-ve i përshtatet edhe kontekstit të

vendit në të cilin ndërmarrjet zhvillojnë aktivitetin, ndaj mund të themi se ky koncept

do të varioj edhe sipas vendeve .

Kështu nëse do t’i referoheshim klasifikimit të Storey (1994), teorikisht këto

ndërmarrje, pra, NVM-të mund përcaktohen sipas karakteristikave të mëposhtme:

a. Ndërmarrje që zotërojnë një pjesë shumë të vogël të tregut të tyre.

b. Ndërmarrje që janë kryesisht të menaxhuara nga pronarët në një mënyrë të

personalizuar dhe jo përmes një strukture formale menaxhimi.

c. Ndërmarrje që veprojnë si njësi të veçanta ose më vete, pra nuk janë pjesë e një

ndërmarrje ose grupi të madh.

Zakonisht rolet kryesore në një firmë të vogël performohen nga një menaxher i vetëm,

ose nga një numër i vogël menaxherësh të cilët mund të kenë lidhje familjare apo

miqësore mes tyre, ndaj dhe këtë detyrë e kanë fituar jo për shkak të aftësive të tyre

apo edukimit të duhur.

Megjithëse ndërmarrjet e vogla dhe të mesme dallohen prej njëra-tjetrës kryesisht në

madhësi (numër punonjësish, nivel xhiroje dhe madhësi bilanci), megjithatë vet

NVM-të ndryshojnë nga firmat e mëdha në shumë aspekte të tjera dhe jo vetëm përsa

i përket madhësisë por edhe nga struktura e menaxhimit, nga njohuritë, ekspertiza si

edhe nga pozita në tregjet e produkteve apo edhe në ato financiare.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 40

Ajo që vihet re në firmat e vogla është se drejtuesi apo menaxheri i firmës e drejton

atë kryesisht bazuar mbi eksperiencën dhe intuitën e vet, madje në dallim nga firmat e

mëdha, në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme një nga pronarët është pothuajse

gjithmonë pjesë e drejtimit të firmës, ndaj edhe në këto biznese pronar-menaxheri

zakonisht kryen shumë punë të ndryshme dhe ndërmerr gjithashtu vendime të

rëndësishme.

Nën këndvështrimin teorik të karakteristikave dhe sjelljes së ndërmarrjeve të

vogla del se pronari ka një rol të rëndësishëm42, për shkak të strukturës së kompanisë,

si dhe për shkak të mungesës së burimeve financiare e cila është karakteristikë e

NVM-ve43.

Nëse do t’i referoheshim gjithashtu të tjera aspekteve që karakterizojnë ndërmarrjet e

vogla mund të shtojmë se sipas Bracci dhe Vagnoni (2011) një veçanti e ndërmarrjes

së vogël është se kultura organizative e saj modelohet prej vet pronarë-menaxherëve

të firmës. Pra kultura organizative përfaqson kështu pozitat dhe kushtet e themelimit

të saj, dhe pikërisht reflekton karakteristikat dhe rrethanat e vet pronarëve të saj

(Martin-de- Castro, etj., 2006), megjithatë duke përfaqsuar një tërësi karakteristikash

të pazëvendësueshme dhe të patransferueshme kur ajo ekziston mund të kthehet në një

avantazh organizativ (Barney, 1986).

Një tjetër karakteristikë e rëndësishme e biznesit të vogël është se ai nuk drejtohet

përmes planifikimit dhe i mungon gjithashtu një plan formal biznesi (Bracci &

Vagnoni, 2011). Por sipas Drucker (1973) suksesi i një firme përveç faktorëve të tjerë

do të varet gjithashtu edhe nga një tjetër faktor kyç si planifikimi. Bracci dhe Vagnoni

(2011) shpjegojnë gjithashtu se në bizneset e vogla dhe kryesisht ato familjare,

planifikimi formal si një funksion biznesi zëvendësohet nga perceptimi dhe intuita e

vet pronar-menaxherit, dhe nuk realizohet përmes proçeseve dhe as nuk dëshmohet

përmes dokumentave dhe raporteve.

Gjithashtu njihet përgjithësisht se në biznesin e vogël më së shumti sistemet e

informacionit mungojnë, vendimarrja nuk është formale, stafi i drejtimit,

administrimit, financës etj. mungojnë dhe shumica e funksioneve të biznesit kryesisht

ato vendimarrëse dhe menaxheriale kryhen vetëm prej pronar-menaxherit të firmës44.

Nëse i referohemi ekonomisë shqiptare, edhe në këtë kontekst shumica e

NVM-ve nuk kanë burimet e nevojshme për të punësuar dhe paguar specialistë për

kryerjen e detyrave dhe funksioneve të ndryshme të biznesit. Megjithëse Henschel

(2008) ka dëshmuar se menaxheri i NVM-së është përgjegjësi kryesor për

planifikimin financiar apo dhe menaxhimin e riskut, menaxherëve apo drejtuesve të

NVM-ve shqiptare shpesh ju mungon formimi dhe përgatitja e duhur, njohuria e

nevojshme, sistemet e informacionit të menaxhimit apo dhe koha e mjaftueshme për

të analizuar informacionin financiar të firmës që ata drejtojnë.

Si rezultat në firmën e vogël nuk përmbushen në mënyrë standarte dhe të organizuar

shumë funksione të tjera të rëndësishme, si planifikimi financiar, menaxhimi i riskut

etj.Megjithatë përkufizimet e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme variojnë nga njëri

vend në tjetrin, kështu disa vende i klasifikojnë ndryshe ndërmarrjet e vogla dhe të

mesme të sektorit të prodhimit dhe shërbimit, duke mos përfshirë në to firma të

industrive të veçanta apo dhe firma që mbajnë aksione të kompanive të tjera.

42 Duke kujtuar këtu se pushteti dhe kompetencat janë të përqëndruara. 43 Duke e detyruar shpesh menaxhimin ose drejtimin të kryej edhe shumë funksione të tjera shtesë

përveç atij të drejtimit të firmës. 44 Duke iu referuar të gjitha këtyre karakteristikave si pengesa për zhvillimin dhe performancën e

firmës.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 41

Vende të ndryshme mund të kenë gjithashtu edhe klasifikime zyrtare të ndryshme

NVM-ve, madje edhe institucione të ndryshme shfaqin po kështu klasifikime të

ndryshme (si psh. Banka Botërore, UNDP dhe OECD). Për shembull sipas

Komisionit Europian si ndërmarrje të vogla dhe të mesme klasifikohen ndërmarrjet

me më pak se 250 punonjës, me xhiro vjetore më të vogël se 50 milion euro, dhe një

total bilançi më të vogël se 43 milion euro45.

Kështu sipas klasifikimit europian, numri i punonjësve është kriteri kryesor dhe

fillestar për të përcaktuar se në cilën kategori klasifikohet një ndërmarrje, sepse po t’i

referohemi treguesve të tjerë ato edhe mund të japin një ide të gabuar duke qënë se

psh. ndërmarrjet në sektorin e tregtisë kanë shifra më të larta afarizmi (xhiroje) se ato

të sektorit të prodhimit.

Ndërsa, përsa i përket kontekstit shqiptar ndërmarrjet e vogla dhe të mesme në

Shqipëri zyrtarisht klasifikohen sipas ligjit nr. 8957, date 17.10.2002 “Për ndërmarrjet

e vogla dhe të mesme”. Sipas këtij ligji ato klasifikohen respektivisht në

mikrondërmarrje, ndërmarrje të vogla dhe ndërmarrje të mesme, sipas tre treguesve

kryesore të madhësisë së biznesit, siç edhe prezantohet në tabelën 2.1.

Tabela 2.1: Klasifikimi i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme në Shqipëri46

Kategoria e

Kompanisë

Numri i

punonjësve

Shifra e afarizmit Bilanci total vjetor

E mesme <250 ≤ 250 Milionë lekë ≤ 250 Milionë lekë

E vogël <50 ≤ 50 Milionë lekë ≤ 50 Milionë lekë

Mikro ndërmarrje <10 ≤ 10 Milionë lekë ≤ 10 Milionë lekë

Burimi: Ligji nr.8957, datë 17.10.2002, "Për ndërmarrjet e vogla e të mesme”

2.2 Pesha dhe roli i NVM-ve në ekonomi

Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme janë motori i ekonomisë së një vendi për më tepër

në kontekstin europian, sepse ato janë burimi kryesor i vendeve të punës, si dhe

krijojnë shpirtin sipërmarrës dhe inovativ duke ndikuar ndjeshëm mbi

konkurueshmërinë dhe punësimin.

Përmes krijimit të pasurisë dhe punësimit, rritja ekonomike është mënyra më e mirë

për të zvogëluar në mënyrë të qëndrueshme varfërinë e një vendi, gjithashtu

ndërmarrjet e vogla dhe të mesme janë burimi kryesor i të ardhurave të vendeve në

zhvillim, përmes shtimit të sipërmarrjeve dhe sigurimit të vendeve të punës.

Jasra, Khan, Hunjra, Rehman, dhe Azam (2011), gjithashtu theksojnë se ndërmarrjet e

vogla dhe të mesme luajne një rol kyç në zhvillimin e ekonomisë së një vendi (siç

është cituar në Kraja & Osmani, 2013).

Megjithatë për të qënë të suksesshme, ndërmarrjet e vogla dhe të mesme duhet të

njohin dhe të identifikojnë burimet e tyre të brendshme, në mënyrë që të dinë sesi t’i

përdorin dhe t’i kthejnë ato në avantazhe biznesi.

Përgjithësisht në kontestin global NVM-të nuk mund të konkurrojnë vetëm përmes

shkurtimit ose zvogëlimit të kostove (Sevrani & Bahiti, 2008), por veçanërisht ato

duhet të konkurrojnë në bazë të njohurive dhe vlerës së shtuar (siç është cituar në

Kraja & Osmani, 2013).

45 EU recommendation 2003/361 on SME definition. 46 Në ligjin nr.8957, datë 17.10.2002, "Për ndërmarrjet e vogla e të mesme".

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 42

Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme (NVM-të) rezultojnë të jenë baza e ekonomisë

së Bashkimit Europian (Raporti i Komisionit Europian, 2012) dhe zënë gati 99.8

përqind të ndërmarrjeve jo-financiare në vitin 2012, duke numëruar dhe rezultuar

kështu në 20.7 milion biznese të tilla. Kështu sipas këtij burimi mikro-ndërmarje janë

klasifikuar njësitë që kanë më pak se 10 punonjës, të cilat zënë 92.2 përqind të

ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, ndërsa gati 6.5 përqind e NVM-ve të BE-së janë

klasifikuar si ndërmarrje të vogla, ku përfshihen ndërmarrjet me një numër

punonjësish nga 10-49, dhe vetëm 1.1 përqind janë ndërmarrje të mesme me një

numër punonjësish që varion nga 50-249.

Bizneset e mëdha, pra ndërmarrjet që klasifikohen me më tepër se 250 punonjës janë

vetëm 0.2 përqind e ndërmarjeve të sektorit jo-financiar (të BE-së).

Përsa i përket tregut të punës gjatë vitit 2012, rezulton se NVM-të sigurojnë rreth 67.4

përqind të vendeve të punës të sektorit jo-financiar të ekonomisë së BE-së, pra më

shumë se në vitin 2010 (66.9 përqind), megjithatë Raporti i Komisionit Europian për

NVM-të (2012) tregon se në krahasim me vitet e tjera (2011 dhe 2012) ato i sigurojnë

ekonomisë së BE-së një pjesë pak më të vogël të vlerës së shtuar bruto (gati 58.1

përqind).

Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, kanë gjithashtu një rol të rëndësishëm edhe për

ekonominë shqiptare përmes rritjes ekonomike dhe punësimit, kështu sipas METE

(n.d.) kontributi i NVM-ve është më shumë se 73% në PBB dhe më shumë se 71% në

punësim (2011).

Duke iu referuar strukturës së ndërmarrjeve aktive për vitin 2011 vihet re se (tabela

2.2) NVM-të dominohen nga ndërmarrjet me 1-4 të punësuar, të cilat zënë 91% të

ndërmarrjeve aktive në këtë vit (INSTAT, 2011), ndërsa përsa i përket vitit 2012

gjithashtu peshën kryesore e zënë ndërmarrjet47 aktive me 1-9 të punësuar (tabela

2.3), pikerisht ato përbëjnë 95.4 përqind të ndërmarrjeve aktive deri në fund të këtij

viti (INSTAT, 2012).

Tabela 2.2: Ndërmarrjet, punësimi, shifra e afarizmit, investimet, sipas madhësisë

2011.

Madhësia

E ndërmarrjeve Ndërmarrjet

Të punësuarit Shifra e

afarizmit Investimet

Nr % Nr % Mln leke % Mln Lek %

1-4 të punësuar 71372 91 103573 37 194205 14 5430 4

5-19 të

punësuar

5374 7 46416 16 33238 25 25654 21

20 të punësuar 1634 2 130819 47 836677 61 95157 75

Totali 78429 100 280808 100 1364120 100 126241 100

Burimi: Prej “Rezultate të anketës strukturore të ndërmarrjeve ekonomike”, INSTAT,

2011.

47 Mikro-ndërmarrjet

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 43

Grafiku 2.1: Ndërmarrjet, punësimi, shifra e afarizmit dhe investimet sipas madhësisë

së ndërmarrjeve, 2011. Prej “Rezultate të anketës strukturore të ndërmarrjeve

ekonomike”, INSTAT, 2011.

Tabela 2.3: Ndërmarrjet aktive sipas madhësisë, në vitin 2012

Madhësia e ndërmarrjeve Ndërmarrjet

Në numër Ne %

1-4 të punësuar 94025 90.2

5-9 të punësuar 5396 5.2

10-49 të punësuar 3898 3.7

50+ të punësuar 956 0.9

Totali 104275 100

Burim: Prej “Rregjistri i ndërmarrjeve ekonomike”, INSTAT, 2012.

Në lidhje me shtrirjen dhe shpëndarjen gjeografike të ndërmarrjeve në fund të vitit

2012, rezulton se nga 106,837 ndërmarrje aktive gjithsej, gati gjysma e tyre gjenden

në qarqet Tiranë e Durrës, por edhe Qarku i Vlorës ka një numër të konsiderueshem

ndërmarrjesh gati 8.5% e totalit të ndërmarrjeve aktive deri në fund të vitit 2012 me

një norme lindshmërie ndërmarrjesh të reja rreth 12.9 përqind (tabela 2.4 dhe grafiku

2.2).

Gjithashtu në qarqet Tiranë dhe Durrës gjenden 51 përqind e mikrondërmarrjeve48

aktive totale deri në fund të 2012, ndërsa 8.5 përqind e tyre gjenden në Qarkun e

Vlorës (INSTAT, 2012).

Një tjetër statistikë e rëndësishme dëshmon se gati 45 përqind e (mikro) ndërmarrjeve

aktive deri në fund të vitit 2012 (me 1-9 të punësuar) janë ndërmarrje tregtare

(INSTAT, 2012), pra i përkasin aktivitetit tregtar i cili duket se është aktiviteti më i

preferuar në organizimin e ndërmarrjeve shqiptare.

48 Me 1-9 të punësuar.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 44

Të gjitha këto statistika ilustrojnë edhe më mirë peshën që zënë në përbërjen e

ekonomisë shqiptare ndërmarrjet e vogla dhe të mesme si dhe ato tregtare, dhe

sigurisht edhe rëndësinë e tyre në zhvillimin e ekonomisë në përgjithësi.

Tabela 2.4: Ndërmarrjet aktive sipas qarqeve

(Gjendja në fund të vitit)

Qarqet Total Rregjistruar

të reja

% Pronarë/

administrator

femër

Total Të

reja

2012

Shkalla e

Lindshmërisë

% ndaj

ndërmarrjeve

gjithsej

Total Të reja

2012

Berat 4418 444 4.2 3.5 10.0 27.9 29.3

Dibër 1875 129 1.8 1.0 6.9 17.5 29.3

Durrës 11537 1389 11.1 11.0 12.0 26.8 28.9

Elbasan 7184 706 6.9 5.6 9.8 24.9 29.3

Fier 9438 813 9.1 6.4 8.6 26.5 31.3

Gjirokastër 2581 281 2.5 2.2 10.9 23.2 20.2

Korcë 6498 687 6.2 5.4 10.6 25.2 22.5

Kukës 914 99 0.9 0.8 10.8 14.2 17.0

Lezhë 2883 310 2.8 2.4 10.8 24.7 27.6

Shkodër 6377 898 6.1 7.1 14.1 25.1 29.4

Tiranë 41742 5788 40.0 45.6 13.9 30.2 32.4

Vlorë 8828 1137 8.5 9.0 12.9 26.6 30.6

Total 104275 12681 100 100 12.2 27.4 30.1

Burimi: Prej “Rregjistri i ndërmarrjeve ekonomike”, INSTAT, 2012.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 45

Grafiku 2.2: Shkalla e lindshmërisë së ndërmarrjeve sipas qarqeve në përqindje. Prej

““Rregjistri i ndërmarrjeve ekonomike”, INSTAT, 2012.

Qarku i Vlorës në këtë studim ka rëndësi edhe për vet shtrirjen e tij sepse ai përbëhet

prej 3 rretheve49: Delvinë, Sarandë dhe Vlorë, si dhe nga 26 NJQV të organizuara, ku

4 prej tyre gjenden në rrethin e Delvinës, 9 në rrethin e Sarandës dhe 13 në rrethin e

Vlorës. Qarku i Vlorës ka gjithashtu një popullsi prej 175,640 banorësh, ku në rrethin

e Delvinës gjenden 11,717 banorë, në rrethin e Sarandës 37,798 banorë dhe në rrethin

e Vlorës gjenden rreth 126,125 banorë (INSTAT, Census 2011).

Figura 2.1: Numri i bizneseve dhe lloji i aktiviteteve sipas NJQV-ve në Qarkun e

Vlorës. Burimi: INSTAT50 2012 49 Analizë e Situatës Financiare dhe Ekonomike në Njësitë e Qeverisjes Vendore Sipas Qarqeve, fq.

193, aksesuar në www.parlament.al/web/pub/aneksi_ekonomik_financiar_28_prill_2014_16989_1.pdf 50 Fq. 205, aksesuar në www.parlament.al/web/pub/aneksi_ekonomik_financiar_28_prill_2014_

16989_1.pdf

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 46

Përsa i përket shpërndarjes së ndërmarrjeve51 në NJQV-të në Qarkun e Vlorës dhe

duke e lidhur atë me infrastrukturën dhe mundësitë që NJQV-të kanë për t’ju ofruar

shërbimet e nevojshme bizneseve, mund të themi se qendrat me aktivitet biznesi më të

theksuar janë Vlora, Orikumi, Himara, Saranda, Delvina, etj.

Pesha52 specifike e rajonit të Vlorës ndaj PBB-së kombëtare në vitin 2011 është 6.3 %

duke e renditur Qarkun e Vlorës në vendin e gjashtë përsa i përket kontributit në PBB-

në kombëtare të 12 qarqeve, pas Qarkut të Tiranës, Fierit, Durresit, Elbasanit dhe

Korçës.

Qarku i Vlorës ka gjithashtu një popullatë biznesi prej 8828 (INSTAT, 2012) njësish

ekonomike të madhësive të ndryshme dhe sektorëve të ndryshëm, duke përfshirë këtu

ndërmarrje tregtare, ndërmarrje shërbimesh etj. Në vazhdim prezantohen në mënyrë të

përmbledhur disa prej statistikave kryesore rreth situatës së ndërmarrjeve në Qarkun e

Vlorës, kryesisht gjatë vitit 2012, i cili është edhe viti rreth të cilit është zhvilluar dhe

fokusuar studimi.

Kështu në Qarkun e Vlorës (INSTAT, 2012):

Në fund të vitit 2012 rezultojnë rreth 8,828 ndërmarrje aktive;

Numri i ndërmarrjeve të reja në vitin 2012 është 1,137;

Ndërmarrjet me 1-4 të punësuar dominojnë në numër, duke përfaqsuar 92.5 përqind

të ndërmarrjeve aktive, ndërmarrjet me 5-9 të punësuar zënë 4.1 përqind,

ndërmarrjet me 10-49 të punësuar zënë një peshë rreth 3 përqind, ndërsa

ndërmarrjet me 50+ përbëjnë rreth 0.4 përqind të ndërmarrjeve aktive të Qarkut të

Vlorës, sipas statistikave të vitit 2012;

Gjatë vitit 2012 peshën më të madhe e zënë prodhuesit e shërbimeve të cilët

përfaqësojnë 80 përqind të ndërmarrjeve aktive, përsa i përket tregtisë ajo zë rreth

39.1 përqind53, ndërsa prodhimi i të mirave zë një peshë prej 20 përqind të

ndërmarrjeve aktive. Ndërsa në shkallë vendi po gjatë këtij viti prodhuesit e

shërbimeve zënë 84.4 përqind të ndërmarrjeve aktive, ku ndërmarrjet tregtare zënë

43.4 përqind54, dhe pjesa tjetër e ndërmarrjeve aktive rreth 15.6 përqind

përfaqsohet nga prodhimi i të mirave;

Shkalla e lindshmërisë së ndërmarrjeve në shkallë vendi gjatë vitit 2012 rezulton

12.2 përqind, ndërsa në Qarkun e Vlorës edhe më e madhe dhe pikërisht 12.9

përqind (INSTAT, 2012);

Gjithashtu duket se sipas këtij studimi jetëgjatësia mesatare e firmave në Qarkun e

Vlorës është 7.6 vite (duke iu referuar kampionit prej 386 firmash të mesme dhe të

vogla), çka tregon se ky studim është bazuar në firma të cilat nuk kanë mesatarisht

jetëgjatësi shumë të madhe55, çka do të thotë se edhe fazat e zhvillimit të firmës56

nuk janë përjetuar plotësisht.

51 Fq. 206, www.parlament.al/web/pub/aneksi_ekonomik_financiar_28_prill_2014_16989_1.pdf 52 Fq. 170, sipas raportit të aksesuar në www.parlament.al/web/pub/aneksi_ekonomik_financiar

_28_prill_2014_ 16989_1.pdf 53 Edhe në kampionin e studimit NVM-të tregtare zënë gati 47% të gjithë kampionit. 54 Pra mund të kuptojmë se si në shkallë vendi dhe në rang qarku përsa i përket Qarkut të Vlorës, por

edhe duke iu referuar kampionit të studimit peshën më të madhe e zënë ndërmarrjet tregtare. 55 Për shkak edhe të vet moshës së ekonomisë së tregut të ekonomisë shqiptare në krahasim me vendet

e tjera. 56 Si rezultat edhe performanca e saj.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 47

Studiuesit shpesh kanë theksuar se numri i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme në

ekonominë e një vendi varet nga norma e krijimit dhe e mbylljes së tyre (si psh.

Sevrani & Bahiti, 2008).

Megjithatë oportunitetet e dobishme të tregut mund të rrisin normën e krijimit të

NVM-ve, duke rritur kështu numrin e NVM-ve që operojnë në ekonomi, dhe duke

ndikuar në rritjen e numrit të vendeve të punës dhe të ardhurës për frymë. Kështu,

rritja e nivelit të mirëqënies, do t’i nxis individët të konsumojnë më shumë duke

nxitur kështu edhe krijimin e mundësive të reja në treg dhe stimulimin e shtimit të

NVM-ve.

Madje ndryshe nga ndërmarrjet e mëdha, rritja e NVM-ve do të ndikoj direkt në

ekonominë e vendit duke qënë se shumica e NVM-ve janë firma shqiptare. Pikërisht

ky cikël efektesh do të stimuloj rritjen ekonomike të një vendi, po ashtu siç mund të

ndikoj edhe vet orientimin e NVM-ve drejt inovacionit (Sevrani & Bahiti, 2008).

Megjithatë me rritjen e numrit të NVM-ve po shtohet gjithashtu edhe dija dhe

njohuria e tyre për produktin dhe industrinë, duke iu mundësuar firmave në këtë

mënyrë orientimin drejt inovacionit të proçesit dhe produktit, dhe duke i bërë ato

edhe më konkurruese dhe më fitimprurëse (Sevrani & Bahiti, 2008).

2.3 Modele dhe karakteristika të zhvillimit dhe rritjes së NVM-ve

Teoria e ciklit të jetës së organizatës është një teori e rëndësishme për shkak të

shpjegimeve që ajo sjell rreth karakteristikave të kompanisë në faza të ndryshme

zhvillimi të jetës së tyre (Miller & Friesen, 1984).

Si Mac an Bhaird (2010) ka përmbledhur modeli i fazave ose teoria e ciklit të jetës së

firmës e ka origjinën kryesisht prej literaturës së ekonomiksit (Penrose 1952, 1959;

Rostow 1960), dhe përdoret zakonisht për të përshkruar evolucionin e firmave të

suksesshme gjatë fazave të rritjes.

Sipas një analogjie biologjike ky cikël i ekzistencës organizacionale mund të

përshkruhet si lindja, rritja dhe rënia. Por ndonjëherë organizatat mund të rizgjohen

ose ndonjëherë edhe të zhduken krejt (Kimberly & Miles 1980; siç është cituar në

Mac an Bhaird 2010).

2.3.1 Këndvështrimi teorik i evolucionit të firmave gjatë ciklit të jetës

Brankov (2011) ka përmbledhur se sipas Adizes (1979) ndryshimet në një organizatë

kanë një model të pritshëm zhvillimi, të cilat mund të shpjegohen dhe kufizohen prej

fazave të zhvillimit të firmës. Kështu, çdo fazë është unike ndaj dhe sipas studimeve

rezulton se kërkuesit i kanë përcaktuar ato bazuar në faktorët vendimarrës, situacional,

strukturor dhe strategjik të firmës (Lester, Parnell, Crandall & Menefee, 2008; Miller

& Friesen, 1984).

Termi situatë i referohet madhësisë së organizatës, moshës, pronësisë, heterogjenitetit

të tregjeve, strategjia i referohet drejtimit të lartë, planit për të përmbushur objektivat,

ndërsa struktura përfaqson relacionet dhe stilin i vendimarrjes, pra është personaliteti

administrativ i një organizate (Lester & Parnell, 2008; Miller & Friesen, 1984).

Pavarësisht se në studime të ndryshme numri i fazave të zhvillimit të organizatës

varion nga 3 në 10, megjithatë pothuajse në të gjitha studimet përshkruhet një model i

ngjashëm zhvillimi.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 48

Brankov gjithashtu shpjegon se evoluimi i organizatave përgjithësisht përshkruhet

prej lindjes, në rritje, rigjenerim dhe deri në fazen e rënies (Miller & Friesen, 1984).

Në fazën e lindjes një firmë e re duket se thjeshtë synon të bëhet një kompani

ekzistente. Firmat janë të reja dhe në pronësi të themeluesve të tyre, dhe kanë

struktura të thjeshta dhe informale.

Faza e rritjes karakterizohet nga një rritje e shpejtë e nivelit të shitjeve dhe krijimit të

kompetencave dalluese, gjithashtu gjatë kësaj faze vihet re një strukturë funksionale,

si dhe stile më të decentralizuara vendim-marrje dhe proçedura më formale.

Brankov (2011) ka treguar se faza e maturimit ndodh kur niveli i shitjeve stabilizohet

dhe niveli i inovacionit bie . Organizatat në këtë fazë në vend që të përqendrohen tek

inovacioni kërkojnë të mbrojnë atë çfarë kanë krijuar ndaj dhe menaxhimi ose

drejtimi përqendrohet tek planifikimi dhe strategjia, ndërsa formalizimi dhe kontrolli

në këtë fazë janë bërë tashmë një rregull.

Organizatat në fazën e rigjenerimit shfaqin një orientim për të diversifikuar dhe

zgjeruar tregun e produktit të tyre.

Kreativiteti dhe inovacioni i tyre lehtësohet prej përdorimit të strukturës matricë, dhe

gjithashtu vendimarrja në këtë fazë është decentralizuar së tepërmi. Brankov thekson

se faza e rigjenerimit karakterizohet po kështu nga elementë të ngjashem me fazën e

rritjes, përsa i përket strukturës, formalizimit, dhe vendimarrjes së firmës.

Faza e rënies është e karakterizuar nga rënia e rentabilitetit (fitimit) për shkak të

sfidave të jashtme dhe mungesës së inovacionit, ndërsa kontrolli dhe vendimarrja

tentojnë të centralizohen (Lester & Parnell, 2008; Miller & Friesen, 1984). Pra me

evolucionin e firmave nëpër faza të ndryshme jete përqasen dhe korespondojnë edhe

strategjitë, strukturat, dhe aktivitetet e vet firmave (Ciavarella, 2001; siç është cituar

në Brankov, 2011).

Kështu studiuesit, teoricienët apo menaxherët do të mund t’i shpjegojnë më mirë

rezultatet e performancës financiare të firmës si dhe konfigurimin e orientimit

sipërmarrës në performancë nëse në studimet e tyre mbi performancën, strategjinë

apo dhe çështje të tjera që lidhen me zhvillimin dhe rritjen e firmës do të integronin

ose do të merrnin në konsideratë edhe ciklin e jetës së firmës.

Pra pavarësisht orientimit apo strategjisë së firmës duhet konsideruar edhe cikli

organizativ dhe faza e zhvillimit të saj e cila mund të ndikoj rezultatet dhe

performancën financiare të firmës përmes karakteristikave që shoqërojnë atë në çdo

fazë siç edhe u përshkruan më sipër, dhe se gjithashtu orientimi sipërmarrës i firmës

mund të ketë ndikime të ndryshme në performancë edhe në funksion të ciklit të jetës

së firmës57.

Sipas këndvështrimit të Mac an Bhaird (2010) përqasja e ciklit të jetës së firmës

përshkruan zhvillimin e firmës përmes një proçesi sekuencial linear të një numri

fazash.

Në përmbledhjet e D’ Amboise dhe Muldowney, (1988) si dhe Poutziouris (2003),

theksohet se numri i fazave të ciklit të jetës së organizatës nuk janë standarte. Psh.,

modeli i propozuar i Steinmetz (1969) është bazuar në tre faza zhvillimi të rritjes,

ndërsa në studimin e Greiner (1972) prezantohet një model me pesë faza evolucioni-

revolucioni, ku secila fazë ndryshon nga tjetra përmes dallimeve revolucionare.

57 Dhe duke mos iu referuar këtu vetëm ciklit organizativ të jetës së firmës por dhe ciklit financiar të

jetës.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 49

Ndaj dhe specifikimi i kategorive të moshës së firmave për çdo fazë zhvillimi sipas

një modeli të vetëm universal është i vështirë sidomos për shkak të dallimeve që

ekzistojnë mes industrive të ndryshme, apo edhe vet kontekstit ekonomik të vendit ku

firmat operojnë.

Mac an Bhaird (2010) shpjegon se krahas modelit disa fazësh të studimeve

organizative, është zhvilluar dhe një tjetër teori në fushën e financës së korporatave, e

cila është përkufizuar si teoria e ciklit financiar të jetës dhe që e identifikon zhvillimin

e firmës gjithashtu përmes disa fazave.

Megjithëse në fillimet e saj është përdorur thjeshtë si një koncept ose term përshkrues

psh. në librin e Weston dhe Brigham (1970), kjo teori përshkruan burimet e vlefshme

të financimit të firmës në faza të ndryshme zhvillimi apo rritje të saj, duke u shoqëruar

edhe me problemet tipike të financimit që mund të shfaqen ose hasen gjatë çdo faze

siç edhe përshkruhet në tabelën 2.5.

Teoria ose modeli i ciklit financiar të jetës përfshin gjithashtu shumë elementë të tjerë

si teorinë trade-off, teorinë e agjensisë, dhe teorinë e rradhës së zgjedhjes, duke

përshkruar kryesisht burimet tipike të financimit në çdo fazë të tranzicionit të

zhvillimit të firmës.

Psh. gjatë fazës së start-up, këndvështrimi kryesor është se firmat në këtë fazë kanë

vështirësi në sigurimin e burimeve të jashtme të financimit, për shkak të paqartësisë së

informacionit (Huyghebaert & Van de Gucht, 2007). Mac an Bhaird (2010) gjithashtu

thekson se burimi më i zakonshëm dhe kyç i financimit gjatë kësaj faze janë kursimet

personale të vet pronarit të firmës, si dhe financimi prej miqve dhe familjareve të

pronarit (Ullah & Taylor, 2007).

Tabela 2.5: Cikli financiar i jetës së firmës (Weston & Brigham, 1970, fq. 157)

Faza Burimet e Financimit Problemet potenciale

Zanafilla Burimet e vet pronarit Nën-kapitalizimi (mungesa e kapitalit

financiar për financimin e

operacioneve)

Rritja I Si më sipër plus: fitimi i mbajtur,

kredia tregtare, huatë bankare

dhe overdraftet, mundësi blerje

me këste dhe lizing.

Mbi-tregtimi, kriza e likuiditeteve

Rritja II Si më sipër plus: Financimin

afat-gjatë prej institucioneve

financiare

Hendeku i financave

Rritja III Si më sipër plus: Emëtimet e reja

në treg

Humbja e kontrollit

Maturimi Të gjitha burimet e vlefshme Ruajtja e kthimit nga investimi (ROI)

Renia Tërheqje e financimit: Blerja e

kompanise (zoterimi), riblerja e

aksioneve (US), likuidimi

Renie e kthimit nga investimi (ROI)

Burimi: Prej “Resourcing small and medium sized enterprises: A financial growth life

cycle approach”, të Mac an Bhaird, C., 2010, Kapitulli 2, fq 25.

Kontributi i pronarit të firmës gjatë fazës fillestare ose lindjes së firmës nuk mund të

konceptohet si kapital, por më zakonshëm mund të pranohet si “pothuajse” kapital

duke përfshirë aktivet personale të cilat mund të përdoren si kolateral për të garantuar

borxhin e firmës (Basu & Parker, 2001).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 50

Megjithëse firma mund të siguroj mjaftueshëm kapital për të nisur tregtinë, problemet

e mungesës së planifikimit mund ta çojnë firmën gjatë fazave të hershme të zhvillimit

të saj në paaftësi paguese, dhe mungesë parash për financimin normal të operacioneve

të biznesit, por kjo situatë për më tepër edhe në kushtet e presionit të konkurrencës

mund ta detyrojnë firmën të dal nga biznesi (Cressy, 2006b).

Sipas Mac an Bhaird është vet historia e biznesit ose firmës që krijon mundësi për më

tepër burime dhe shuma më të mëdha financimi të jashtëm, kryesisht të tipit të

financimit bankar dhe kredisë tregtare. Megjithatë gjatë fazës së zgjerimit firmat

mund të përballen me probleme likuiditeti (Bates & Bell, 1973), për shkak të

mungesës së kapitalit punues të nevojshëm për të përballuar kostot e rritura. Firmat që

përballen me “mbitregtimin’ shpesh për të zgjidhur këtë problem likuiditeti rrisin ose

shpeshtojnë përdorimin e overdraftit, ndaj për NVM-të është normal të kenë nivele të

larta borxhi afat-shkurtër (Ayadi, 2008).

Megjithatë financimi përmes borxhit afat-shkurtër nuk është as i mjaftueshëm dhe as i

përshtatshëm për të përmbushur kërkesat e firmës për shuma të mëdha financimi të

jashtëm. Mac an Bhaird (2010) shpjegon se këto kërkesa përmbushen më mirë përmes

financimit të llojit borxh afat-gjatë, përmes një oferte private aksionesh ose përmes

shtimit të kapitalit të jashtëm (publik) psh. përmes një oferte publike fillestare (IPO)

aksionesh të zakonshëm. Firmat që kërkojnë apo kanë nevojë për shuma të mëdha

kapitali të jashtëm karakterizohen nga ndjekja e një strategjie rritje të madhe, ndaj dhe

mund të përfshihen në zhvillimin dhe ofrimin e produkteve dhe shërbimeve të bazuar

në tekonologji të re dhe të avancuar, të tilla si firmat e bazuara në teknologji58 të re

(Ullah dhe Taylor, 2005). Një pasojë e financimit të firmës përmes shitjes së kapitalit,

duket se mund të jetë dobësimi i kontrollit dhe funksionit menaxherial të pronarit të

firmës, megjithëse disa autorë tregojnë se ky rezultat mund të jetë në përputhje me

qëllimet e vet pronarit të firmës (Berggren, Olofsson, & Silver, 2000; Hogan &

Hutson, 2005). Gjatë fazës së maturimit, firmat tashmë e kanë fituar një histori

biznesi, ndaj dhe kanë akses në një kategori më të gjerë burimesh financimi, pikërisht

burimet e financimit të vlefshme në këtë fazë kufizohen më tepër nga vet pronari i

firmës në varësi të preferencave të tij, sesa nga ana e ofruesve të këtyre burimeve të

financimit (Mac an Bhaird, 2010). Sipas Steinmetz (1969) pas fazës së maturimit, një

numër firmash mund të evoluojnë në fazën e rënies e cila shoqërohet me kthime të

zvogëluara, duke e çuar firmën drejt likuidimit ose shitjes (siç është cituar nëe Mac an

Bhaird, 2010).

2.3.2 Modeli 5-fazësh i ciklit të jetës

Përcaktimi dhe njohja e karakteristikave dhe sjelljes së firmës në çdo fazë zhvillimi,

veçanërisht nën optikën teorike dhe konceptuale të zhvillimit të ndërmarrjeve është

mjaft e rëndësishme për të kuptuar dhe identifikuar objektivat e performancës së

biznesit si dhe mundësitë e aksesit në kapitalin financiar që shoqërojnë firmën gjatë

ciklit të saj të jetës. Megjithëse sipas modeleve dhe gjetjeve të studimeve empirike

këto faza mund edhe të mos njehsohen me modelet teorike të zhvillimit të firmës,

kryesisht për shkak të kontekstit të vendit ku NVM-të operojnë59.

58 NTBF, New Technology-Based Firms. 59 Siç edhe do të përshkruhet nga të dhënat në vazhdim, të mbledhura nga një studim pilot që kam

organizuar rreth fazave të zhvillimit, ciklit të jetës dhe treguesve financiare të rritjes së ndërmarrjeve të

vogla dhe të mesme.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 51

Si në studimet teorike dhe empirike dhe po kështu edhe në literaturën e gjerë

akademike të disiplinave dhe këndvështrimeve të ndryshme, teoria e ciklit të jetës së

biznesit nënkupton se evolucioni i biznesit kalon përmes disa fazave të zhvillimit dhe

rritjes. Në literaturën e ekonomiksit ky përcaktim shfaqet hershëm (Marshall, 1890;

Penrose, 1952, 1959; Rostow, 1960), megjithatë përsa i përket fazave të zhvillimit të

NVM-ve ky koncept i përket më së shumti studimit të Steinmetz (1969; siç është

cituar nga McMahon, 1998).

Teoria e ciklit të jetës së firmës është përdorur për të studiuar aspekte të ndryshme të

biznesit përfshirë këtu edhe zhvillimin apo rritjen e firmës (Fitzsimmons, Steffens &

Douglas 2005; Steffens, Fitzsimmons & Davidsson, 2006). Modelet e ndryshme të

fazave të rritjes së firmës të propozuara prej studiuesve të ndryshëm paraqesin mes

tyre diferenca në lidhje me shumë aspekte zhvillimi si dhe degëzime në rrugën e

zhvillimit të NVM-ve (Hanks, Watson, Jansen, & Chandler, 1993).

Këndvështrimi i çështjes së prezantuar në vazhdim është mbështetur kryesisht në

modelin pesë fazësh të ciklit të jetës së firmës i cili mendohet se është një model i

përshtatshëm për NVM-të i aplikuar edhe në modelin60 empirik të Lester, Parnell, dhe

Carraher (2003). Modelet e shumta të ciklit të jetës të prezantuara tashmë prej

studiuesve të ndryshëm siç tregohet dhe në tabelën 2.6, kanë sugjeruar se firma gjatë

jetës së saj zhvillohet përmes një cikli numeroz jetësh ose fazash61 (Adizes, 1979;

Aldrich & Ruef, 2006; Churchill & Lewis, 1983; Flynn & Forman, 2001; Greiner,

1972; Tsoukas, 1991).

Tabela 2.6: Taksonomia e modeleve të ciklit të jetës së firmës – numri i fazave

Numri i

Fazave

Autorët

3 Lippitt dhe Schmidt (1967), Smith, Mitchell dhe Summer

(1985).

4 Kazanjian dhe Drazin (1989), Kimberly (1979), Lyden

(1975), Quinn dhe Cameron (1983), Steinmetz (1969).

5 Greiner (1972), Hanks, Watson, Jansen dhe Chandler

(1993), Miller dhe Friesen (1984), Penrose (1952), Scott

dhe Bruce (1987).

6 Churchill dhe Lewis (1983).

10 Adizes (1979).

Burimi: Prej “Investigating the firm life-cycle theory on Australian SMEs in the ICT

Sector”, të Pereneyi, A., Selvarajah, C., and Muthaly, S., 2011, Journal of Asia

Entrepreneurship and Sustainability, 7(2), p. 13-41.

60 Studim i cili gjithashtu është mbështetur në një grup studimesh të mëparshme si psh. të Greiner 1972;

Miller dhe Friesen 1984; Penrose 1952; Quinn dhe Cameron 1983. 61 Ky numër varion kryesisht nga tre deri ne 10 faza.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 52

Megjithatë pavarësisht larmisë së numrit të fazave të studiuara, disa prej studiuesve

në studimet e tyre i kanë copëzuar ato në më tepër të tilla ose disa të tjerë i kanë

shkrirë në më pak periudha zhvillimi.

Gjithashtu në punimet e tyre dëshmohet se studiuesit kanë bërë dallime jo vetëm të

numrit të fazave të ndryshme të ciklit të jetës së organizatës, por edhe përsa i përket

njësive të analizës, pra llojeve dhe madhësive të organizatave, ndaj modeli i ciklit të

jetës në disa prej studimeve siç edhe prezantohet në tabelën 2.7, duket se është

përqendruar vetëm tek disa kategori organizatash.

Tabela 2.7: Taksonomia e modeleve të ciklit të jetës së firmës – sipas njësive të

analizës

Burimi: Prej “Investigating the firm life-cycle theory on Australian on SMEs in the

ICT Sector,” të Pereneyi, A., Selvarajah, C., dhe Muthaly, S., 2011, Journal of Asia

Entrepreneurship and Sustainability, 7(2), p. 13-41.

Shkurtimisht në vazhdim është prezantuar një përmbledhje e karakteristikave të pesë

fazave të ciklit të jetës së organizatës të përshkruar dhe shpjeguar në studimin empirik

të Lester, Parnell, dhe Carraher (2003), duke nxjerrë në pah karakteristikat e

zhvillimit të firmës dhe objektivat e tyre të biznesit gjatë çdo faze zhvillimi.

Faza e parë: Ekzistenca

Kjo fazë shënon edhe start-in e zhvillimit të organizatës, ndaj në këtë fazë organizata

thjeshtë synon krijimin e një numri klientesh sa për të mbijetuar ose thjeshtë për të

nisur. Gjatë kësaj faze vendimarrja dhe pronësia janë të përqëndruara, dhe mjedisi nuk

mund të analizohet (Daft & Weick, 1984), sepse organizatat në këtë fazë janë duke u

përpjekur të ndërtojnë (Bedeian, 1990; siç është cituar tek Lester, etj., 2003) mjediset

e tyre.

Faza e dytë: Mbijetesa

Gjatë kësaj faze firmat tentojnë të rriten (Adizes, 1979; Downs, 1967) dhe të

formalizojnë disi strukturën e tyre (Quinn & Cameron, 1983), si dhe të krijojnë

Njësitë e Analizës Autorët

Organizata Adizes (1979), Greiner (1972), Hanks, Watson,

Jansen dhe Chandler (1993), Kimberly (1979),

Quinn dhe Cameron (1983), Smith, Mitchell dhe

Summer (1985).

Organizata Publike Lyden (1975)

Firma, Kompani Lippitt dhe Schmidt (1967), Miller dhe Friesen

(1984), Penrose (1952).

Ndërmarrje të vogla

dhe të mesme NVM

Churchill dhe Lewis (1983), Kazanjian dhe Drazin

(1989), Scott dhe Bruce (1987), Steinmetz (1969).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 53

aftësitë e tyre konkurruese (Miller & Friesen, 1984; siç është cituar në Lester, etj.,

2003).

Qëllimet e kësaj faze janë të zakonshme ku qëllimi kryesor është thjesht një e ardhur

e mjaftueshme për të financuar rritjen (Churchill & Lewis, 1983; siç është cituar prej

Lester, etj., 2003).

Gjatë kësaj faze organizatat shfaqin prirje të ndryshme drejt rritjes dhe evolucionit për

fazën në vazhdim, deri tek dështimi për shkak të mungesës së të ardhurave të

mjaftueshme për të mbijetuar (fq.342).

Faza e tretë: Suksesi

Siç Lester, Parnell, dhe Carraher (2003) kanë përmbledhur kjo fazë quhet ndryshe

maturitet dhe prezanton një strukturë burokratike organizimi (Quinn & Cameron,

1983), në këtë fazë mjedisi konsiderohet i analizueshëm (Daft & Weick, 1984).

Sipas Miller dhe Friesen (1984), problem i kësaj faze është burokratizimi i praktikave

organizative të kryerjes së punëve.

Lester, Parnell, dhe Carraher (2003) theksojnë se gjatë kësaj faze përshkrimi i punës,

politikat dhe proçedurat, raportimi hierarkik janë bërë edhe më formal. Sipas tyre

“tashmë organizatat e kanë kaluar testin e mbijetesës dhe janë rritur deri në atë pikë sa

ato do të kërkojnë të mbrojnë atë që kanë fituar në vend që të synojnë të fitojnë

territore të reja” (fq. 343).

Faza e katërt: Rigjenerimi

Në 1984, Miller dhe Friesen (siç është cituar në Lester, etj., 2003) theksojnë se

organizata në këtë fazë është e orientuar drejt organizimit bashkëpunues për të sjell

inovacion dhe kreativitet, ndaj vendimarrja e decentralizuar përmes një strukture

matricë në këtë fazë mbështet edhe më mirë kreativitetin. Gjithsesi ndërmarrja gjatë

kësaj fazë është e orientuar më tepër drejt konsumatorëve sesa punonjësve të vet

(fq.343).

Faza e pestë: Rënia

Faza e rënies ka më tepër gjasa të sjell dështimin e firmës, pavarësisht se firma ka

mundësi të tërhiqet edhe gjatë katër fazave të mëparshme (Lester, etj., 2003). Gjatë

kësaj faze anëtarët e ndërmarrjes janë më të fokusuar tek interesat e tyre personale,

ndaj gjatë kësaj faze mbizotërojnë veprimet politike dhe të pushtetshme (Mintzberg,

1984; siç është cituar në Lester, etj., 2003).

Miller dhe Friesen(1984) kanë argumentuar, se mungesa e aftësisë së firmës për

përmbushjen e kërkesave të jashtme gjatë fazave të mëparshme ka sjell mungesën e

fitimit për shkak të zvogëlimit të pjesës së tregut dhe si rezultat rënien e

performancës.

Lester, Parnell, dhe Carraher (2003) kanë shpjeguar se gjatë kësaj faze, drejtimi dhe

vendimarrja përqëndrohen sërish tek pak njerëz, dhe është pikërisht kjo lloj tendence

që ka rrezikuar ecurinë e firmës e cila ka qënë prezente edhe gjatë fazave të

mëparshme të zhvillimit (fq.343).

Sipas Lester, Parnell, dhe Carraher (2003), studies të ndryshëm të organizimit të

firmës kanë sugjeruar modele të ndryshme të fazave të jetës së organizatës (Adizes,

1979; Churchill & Lewis, 1983; Greiner, 1972; Lyden, 1975; Miller & Friesen, 1984;

Mintzberg, 1984; Scott, 1972; Torbert, 1974). Pavarësisht se sipas këtyre modeleve,

fazat e zhvillimit organizativ variojnë nga tre deri në 10 , gjithsesi përshkrimi i tyre

është pak a shumë i ngjashëm.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 54

Kështu modelet me më shumë faza kanë arritur të nxjerrin në pah faza të veçanta dhe

të rëndësishme zhvillimi, kurse modelet me më pak faza i kanë shkrirë ato në

metamorfoza më të përgjithshme.

Gjithashtu studiues të caktuar (Churchill & Lewis, 1983; Stein-Metz, 1963; Scott &

Bruce, 1987) në lidhje me këtë çështje kanë bërë dallime mes fazave të zhvillimit të

ndërmarrjeve të vogla dhe të tjerave në përgjithësi (Kimberly & Miles, 1980; Quinn &

Cameron, 1983; siç është cituar në Lester, etj., 2003).

2.3.3 Modeli empirik i rritjes dhe financimit të NVM-ve shqiptare gjatë ciklit të

jetës

Njohja e fazave të zhvillimit të firmave të vogla është shumë e rëndësishme për

njohjen gjithashtu të karakteristikave që shoqërojnë firmat në këtë fazë, të cilat mund

të shpjegojnë edhe shumë sjellje apo fenemone të tjera në nivel firme, si nevojat për

burime financiare, financimin e tyre, si dhe rezultatet e performancës së tyre etj.

Pikërisht për të vëzhguar empirikisht fazat e zhvillimit të ciklit të jetës dhe rritjen e

NVM-ve shqiptare, gjatë kësaj periudhe përveç kërkimit të plotë rreth çështjes

kryesore të temës kam organizuar edhe një studim pilot për të eksploruar dhe kuptuar

rritjen e NVM-ve në faza të ndryshme zhvillimi si dhe financimin e tyre.

Përmes këtij kërkimi është eksploruar vlefshmëria e teorisë së zhvillimit dhe rritjes së

firmës gjatë evolucionit të NVM-ve shqiptare, për të shpjeguar kështu një tendencë të

përgjithshme të zhvillimit të tyre.

Në vazhdim prezantohet modeli empirik dhe një pamje reale e sjelljes dhe zhvillimit

të firmave shqiptare.

Nisur edhe prej modelit të zhvillimit të Lester, etj., (2003), cikli i jetës së firmës në

këtë këndvështrim empirik është identifikuar prej disa treguesve (latent) të drejtuar

përmes pyetjeve të ndryshme të pyetesorit rreth zhvillimit organizativ të firmës.

Gjithashtu paralel me këtë model janë studiuar edhe mënyrat e financimit të këtyre

bizneseve në faza të ndryshme të zhvillimit për të parë opsionet e tyre të financimit të

cilat mund të jenë një faktor i rëndësishëm për zhvillimin organizativ dhe rritjen e

firmës, si dhe për fenonemene të tjera në nivel firme.

Megjithëse në vazhdim prezantohen vetëm gjetjet e 48 ndërmarrjeve të mesme dhe të

vogla (të Qarkut të Vlorës) të dhënat dhe statistikat përgjithësisht ka qënë sasiore.

Modeli i kërkimit të këtij mini studimi plotësues u bazua në studimin e Lester, etj.,

(2003), si dhe në studimin e Berger dhe Udell (1998) kryesisht në lidhje me pyetjet

rreth mënyrave të financimit të firmës gjatë fazave të ndryshme të ciklit të saj të jetës.

Pavarësisht se statistikat në vazhdim iu përkasin vetëm një numri të vogël

ndërmarrjesh, gjithsesi këto të dhëna sjellin fakte praktike të rëndësishme për modelin

e zhvillimit dhe implikimet e NVM-ve shqiptare.

Jetëgjatësia mesatare e firmave të këtij kampioni pilot rezultoi 10 vite dhe gati 63

përqind e këtyre ndërmarrjeve rezultuan me një pronar, ndërsa studimi ka shqyrtuar të

dhënat empirike të këtyre firmave qysh nga nisja e tyre, si dhe evolucionin prej vitit

2009 deri në vitin 2012.

Duket se gjatë këtyre viteve62 të studiuar firmat shfaqen në faza të ndryshme zhvillimi

organizativ pavarësisht rritjes ekonomike apo rritjes së nivelit të xhiros63 gjatë kësaj

periudhe.

62 Nga viti 2009 deri në 2012

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 55

Disa prej këtyre firmave janë kthyer pas në zhvillim, disa kanë ecur përpara, por pjesa

më e madhe e tyre rreth 41 firma të kampionit nuk janë zhvilluar dhe nuk kanë

kapërcyer në faza të tjera zhvillimi, pra kanë mbetur në të njëjtën fazë zhvillimi edhe

pas 4 viteve përsa i përket këndvështrimit organizativ pavarësisht atij financiar i cili

shfaqet tepër i diskutueshëm.

Pikërisht një përmbledhje e tranzicionit ose e zhvillimit të firmave të këtij kampioni

(nga viti 2009-2012) prezantohet në tabelën 2.8, ku tregohet se përveç firmave që nuk

janë zhvilluar më gjatë viteve 2009-2012, dy firma janë kthyer pas dhe pesë firma

kanë kaluar në faza të mëtejshme zhvillimi.

Nëse do to referohemi sërish tabelës 2.8 shohim se 28 firmat që kanë mbetur në fazën

e ekzistencës deri në vitin 2012, kanë një rritje mesatare të xhiros përafërsisht 26%,

ku rangu i rritjes së xhiros së tyre gjatë kësaj periudhe (2009-2012) varion prej -100%

deri në 958%.

Tabela 2.8: Të dhëna empirike të modelit të ciklit të jetës së firmës

Klusteri

Totali i

NVM-

ve

Faza e

zhvillimit

të firmës

(në 2009)

Faza e

zhvillimit

të firmës

(në 2012)

Kthim-

Pas

Qëndrim në

të njëjtën

fazë

zhvillimi

Avancim

përpara

1 28 ekzistencë ekzistencë pa evolucion

2 6 rënie rënie pa evolucion

3 3 ekzistencë rigjenerim 3 faza

4 2 ekzistencë rënie 4 faza

5 1 sukses ekzistencë 2 faza

6 1 rënie ekzistencë 4 faza

7 3 rigjenerim rigjenerim pa evolucion

8 3 sukses sukses pa evolucion

9 1 mbijetesë mbijetesë pa evolucion

Totali 48 2 41 5

Pas përpunimit dhe analizës së të dhënave financiare të tyre rezultoi se ndër 6 firmat

që kanë mbetur në fazën e rënies gjatë periudhës së vëzhgimit, rritja mesatare e

xhiros64 së tyre ka qenë në vlerën -11% dhe me rang -97% deri në 25%.

Në klusterin e tretë vlera mesatare e rritjes së nivelit të xhiros ka qenë 12% dhe rangu

-12% deri në 25%, në klusterin e katërt rritja mesatare ishte 87% dhe rangu 42% deri

në 131%. Klusteri i pestë rezulton me një tregues rritje prej 12.5%.

‘Klasteri’ i gjashtë ka një rritje mesatare të barabartë me 25%65, i shtati -4.5%, i teti

6.8%, ndërsa ‘klusteri’ i nëntë rezulton me një rritje të xhiros rreth 25%.

Gjithashtu nëse do t’i referoheshim tabelës 8.3 vihet re se asnjë nga firmat e

kampionit nuk ka përjetuar një tranzicion normal të njëpasnjëshëm zhvillimi

63 I cili është po i njëjti tregues i matjes së performancës së rritjes (dhe i performances financiare) i

përdorur edhe gjatë fazës së plotë të studimit, i njohur ndryshe gjatë punimit si performanca e rritjes

së shitjeve, kryesisht tek kapitulli i rezultateve të punimit. 64 Këto statistika janë të komentuara vetëm në tekst. 65 Duke iu referuar këtu treguesit të rritjes së shitjeve, pas analizës që i është bërë të dhënave primare të

mbledhura prej vet firmave.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 56

organizativ66, por ato mund të kenë kapërcyer faza si gjatë rrugëtimit të tyre në avancë

apo dhe kthim pas, apo edhe të mos kenë përjetuar fare zhvillim organizativ të paktën

gjatë periudhës për të cilën janë studiuar.

Nëse do t’i referohemi treguesve të rritjes së firmës (dhe pikërisht rritjes së xhiros

gjatë 2009-2012) dhe atyre të zhvillimit organizativ ka kundërshtime të mëdha, psh në

klusterin e tetë dhe të nëntë edhe pse firmat nuk kanë evoluar nga këndvështrimi

organizativ ato financiarisht janë rritur dhe madje në fazën e mbijetesës rritja ka qënë

edhe më e madhe se në fazën e suksesit.

Këto kontradikta tregojnë qartë se duhet të ekzistojnë një tërësi faktorësh të tjerë të

cilët ndikojnë në këtë mungesë konvergjence67 mes zhvillimit organizativ dhe atij

ekonomik të firmës (pra rritjes së saj).

Përmes këtyre gjetjeve mund të supozojmë madje se pavarësisht rritjes organizative

firmat mund të përjetojnë rritje të performancës financiare ndaj edhe në studime të

tjera në vazhdim duhet vëzhguar edhe më qartë lidhja që ekziston mes rritjes

organizative dhe moshës së firmës, treguesve të madhësisë dhe të rritjes, si dhe të

burimeve të saj të financimit.

Kështu mund të ekzistojnë të jenë një grup faktorësh që shpjegojnë më mirë

zhvillimin e firmës të cilët mund të eksplorohen dhe testohen më besueshëm në një

kampion më të madh studimi.

Gjithsesi këto të dhëna empirike, na ndihmuan të hedhim dritë mbi modelin e

zhvillimit të NVM-ve, për t’i paraprirë kontradiktave që mund të rezultojnë në fund të

punimit, përsa i përket kryesisht lidhjes së pritshme mes ‘orientimit sipërmarrës

firmës dhe performances financiare të saj’.

Teorikisht supozohet se përfitueshmëria dhe rritja e firmës68 ashtu siç do organizëm

tjetër shoqërohet edhe nga një farë zhvillimi organizativ, por gjithashtu rritja mund të

pengohet dhe stimulohet edhe përmes shumë faktorëve të tjerë ekonomike ose jo,

sasior apo cilësor, të brendshëm apo të jashtëm të kontekstit të firmës.

Pikërisht një prej këtyre faktorëve dhe shumë i rëndësishëm madje për fatin e firmës,

qysh në start-up dhe për më tepër gjatë zhvillimit është financimi i saj gjatë ciklit të

jetës.

Përmes një eksplorimi të thjeshtë të të dhënave empirike të këtij studimi pilot rreth

zhvillimit të firmës të prezantuar më sipër është eksploruar objektivisht edhe

financimi i këtyre firmave gjatë dy momenteve në start-in e firmës dhe aktualisht.

Gjatë esksplorimit të të dhënave nuk janë vënë re ndryshime të mëdha të mënyrës së

financimit të firmave mes këtyre dy fazave pavarësisht zhvillimit të këtyre firmave si

nga këndvështrimi organizativ apo organik (i matur përmes treguesit të rritjes së

xhiros).

66 Duke iu referuar këtu fazave të zhvillimit organizativ sipas modelit të ciklit të jetës së firmës, ku

supozohet se firmat zhvillohen përmes disa fazave të zhvillimit, siç edhe është shpjeguar edhe në

paragrafet më sipër. 67 Megjithëse në statistikat e prezantuara më sipër, ndoshta një ndikim të madh luan dhe numri i vogël

i firmave të klusterave të studiuar. 68 Matur përmes treguesve të performances.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 57

Tabela 2.9: Burimet e financimit të firmave në start-up

Alternativat e

Financimit

Financimi i firmës në

Start-up Frekuenca

1 Kursime personale 84%

2 Ortake të rinj 6%

3 Kredi tregtare 8%

4 Fitimi i mbajtur 6%

5 Financime shtetërore 0%

6 Hua afatshkurtra bankare 12%

7 Leasing 2%

8 Hua afatgjata bankare 18%

9 Shitja e aksioneve 0%

10 Borxh publik 2%

11 Leter tregtare 0%

12 Të tjera 0%

Kështu financimi mund të konsiderohet si një faktor frenues rritje (apo dhe nxitës

zhvillimi), duke parë se pjesa më e madhe e firmave të këtij kampioni pilot të cilat

kanë qëndruar në fazën e ekzistencës gjatë gjithë kohës së studiuar (2009-2012) janë

financuar vetëm nga brenda (tabela 2.9 dhe 2.10), kryesisht prej kursimeve personale

të pronarit si dhe përmes fitimit të mbajtur (pra financimi ka qënë i kufizuar).

Për këtë arsye mund të gjykojmë se financimi i firmave është një faktor zhvillimi, i

cili mund t’i sjelli firmës shumë implikime dhe që ia vlen të studiohet dhe të testohet

për më tepër nga studiuesit e financës dhe të menaxhimit të vendeve në zhvillim, ku

NVM-të luajnë një rol edhe më kyç në strukturimin e ekonomisë.

Tabela 2.10: Burimet e financimit të firmave në vitin 2012

Alternativat e

Financimit Burimet e Financimit në 2012 Frekuenca

1 Kursime Personale 73%

2 Ortakë të rinj 6%

3 Kredi Tregtare 11%

4 Fitimi i Mbajtur 23%

5 Financime shtetërore 0%

6 Hua afatshkurtra bankare 11%

7 Leasing 4%

8 Hua afatgjata bankare 15%

9 Shitja e aksioneve 0%

10 Borxh Publk 0%

11 Letër Tregtare 0%

12 Të tjera 0%

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 58

Pra të dhënat empirike të prezantuara më sipër kanë synuar të përshkruajnë dhe

ilustrojnë edhe mënyrat e financimit të NVM-ve shqiptare gjatë ciklit të tyre të jetës,

krahas gjetjeve dhe karakteristikave të zhvillimit organizativ dhe atyre të rritjes së

firmës të prezantuara më parë.

Kështu qëllimi i kësaj çështje ishte nxjerrja në pah e karakteristikave bazë të rritjes

dhe zhvillimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme si dhe të ndikimit të financimit

gjatë rritjes dhe zhvillimit e tyre.

Përmes gjetjeve dhe fakteve që u prezantuan më sipër u dëshmua se pavarësisht rritjes

së firmës nën këndvështrimin e performancës financiare, nga këndvështrimi

organizativ firmat nuk bëjnë ndonjë progres të madh dhe se fazat e tyre të zhvillimit

nuk vijojnë njëra pas tjetrës, por ka dhe kapërcime para-pas dhe madje dhe qëndrime

të tyre në vend.

Ndoshta ky zhvillim jo sistematik organizacional si edhe të tjerë faktorë si burimet e

financimit mund të bëhet shkak edhe për rritjen jo të qëndrueshme dhe të

parashikueshme të performancës së firmës gjatë ciklit të saj të jetës.

Gjithsesi studime të tjera sasiore nevojiten për të vërtetuar statistikisht këtë fenomen

dhe dukuri të tjera që lidhen me të, për vet rëndësinë që ka zhvillimi i qëndrueshëm i

NVM-ve dhe performanca financiare e tyre në progresin e NVM-ve, por edhe për

ekonomine në tërësi.

2.4 Sipërmarrja dhe menaxhimi strategjik

Në kushtet e konkurrencës së sotme të gjitha firmat pavarësisht moshës dhe

jetëgjatësisë së tyre, në mënyrë që të mbijetojnë apo dhe të konkurrojnë duhet

sigurisht të zhvillojnë dhe implementojnë strategji sipërmarrëse.

Ndërsa sipërmarrja në thelb përqendrohet tek eksplorimi i oportuniteteve që shfaqen,

lidhja me menaxhimin strategjik qëndron pikërisht në faktin se thelbi i menaxhimit

strategjik ka të bëj me mënyrën sesi këto oportunitete mund të shndërrohen në

avantazhe konkurruese të qëndrueshme (siç është cituar në Kraus & Kauranen, 2009).

2.4.1 Sipërmarrja

David Birch (1979) ka theksuar se firmat e vogla krijojnë gati 90 përqind të vendeve

të reja të punës, duke nxjerr edhe një herë në pah rolin e rëndësishëm që ka

sipërmarrja dhe ndikimin e saj në rritjen ekonomike (siç është cituar në Kraus &

Kauranen, 2009). Gjithashtu edhe të tjerë studiues (Brock & Evans, 1989; Carree &

Thurik, 2000) e kanë përcaktuar sipërmarrjen si një nga faktorët kryesore të

ekonomisë së çdo vendi, duke e konsideruar si një instrument të mirë për tu përballur

me konkurrencën dhe ritmet e shpejta të ndryshimit të saj (Hitt & Reed, 2000).

Kështu sipërmarrja nuk nënkupton thjeshtë fillimin e një ndërmarrje të re (Stevenson

& Jarillo, 1990), por mund të konsiderohet si një dukuri që gjen vend edhe tek firmat

funksionale ose ato që kanë tashmë një cikël jete dhe kryesisht tek ato firma të cilat

kanë qëllim kryesor rigjenerimin dhe inovacionin (Sharma & Chrisman, 1999).

Sipas Kraus, Fink, Rößl, dhe Jensen, (2007) sjellja sipërmarrëse mund të gjendet ose

të shfaqet tek të gjitha llojet e ndërmarrjeve, pavarësisht jetëgjatësisë, moshës së tyre

apo orientimit fitimprurës.

Kraus & Kauranen, (2009) gjithashtu kanë përshkruar se sipas disa studiuesve

sipërmarrja përfaqson proçesin e krijimit të vlerës përmes identifikimit dhe

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 59

eksplorimit të oportuniteteve69 (Lumpkin, Shrader, & Hills, 1998; McCline, Bhat, &

Baj, 2000; Shane & Venkataraman, 2000). Duke u përqendruar kryesisht tek

inovacioni, sipërmarrja e firmës bën që biznesi të rritet përmes identifikimit të

oportuniteteve të tregjeve, si dhe ndërtimit të një strukture të veçantë burimesh përmes

të cilës firma mund të eksploroj më lehtë oportunitetet që i shfaqen (Ireland, Hitt,

Camp & Sexton, 2001; Davidsson, Delmar, & Wiklund, 2002).

Siç është supozuar prej Reynolds, Hay dhe Camp (1999), pothuajse 15 përqind e

ndërmarrjeve që kanë rritjen më të madhe krijojnë gati 94 përqind të vendeve të reja të

punës, por nëse këtë çështje e diskutojmë në nivel mikro pra në nivel firme, për rritjen

e firmës sipërmarrësit i duhet të përballet me ndryshimet e nevojshme strategjike

(Thompson, 1999).

Në vazhdim të këtij argumentimi, shumë studiues kanë bërë dallime mes (firmave të

orientuara nga rritja) sipërmarrjes dhe menaxhimit të biznesit të vogel (të quajtura

ndryshe bizneset e stilit të jetës dhe që operohen vetëm nga pronarët), duke e

propozuar kështu rritjen si një përfaqsuese tipike të sipërmarrjes (Sexton & Smilor,

1997).

Kraus & Kauranen, (2009) gjithashtu kanë shkruar se ndërmarrjet sipërmarrëse janë të

parat që identifikojnë, vëzhgojnë dhe eksplorojnë plotësisht oportunitetet në krahasim

me konkurrentët e tyre, megjithatë për të eksploruar këto oportunitete të supozuara me

kthim të lartë, ndërmarrjes sipërmarrëse i duhet një strukturë e caktuar burimesh (Hitt,

Ireland, Camp & Sexton, 2002).

Shpesh herë burimet e një ndërmarrje sipërmarrëse kanë gjasa të jenë jomateriale, si

psh një njohuri, dije apo teknologji e caktuar. Gjithashtu Ireland, Hitt, Camp & Sexton

(2001), theksojnë se sjellja sipërmarrëse e firmës identifikohet ose njehsohet përmes

orientimit të sjelljes tek inovacioni, proaktiviteti dhe marrja e riskut (siç është cituar

në Kraus & Kauranen, 2009).

2.4.2 Ndërlidhja e sipërmarrjes dhe menaxhimit strategjik

Kraus & Kauranen, (2009) kanë vënë re se në studimet e kërkimit strategjik është

krijuar përshtypja se sipërmarrja është një nënfushë e menaxhimit strategjik dhe se ato

janë të integruara me njëra-tjetrën. Së fundmi ekzistojnë dy argumenta kryesore që e

mbështesin më tepër këtë supozim, së pari si në studimet e menaxhimit strategjik si

dhe ato të sipërmarrjes kërkuesit e konsiderojnë performancën e kompanisë si një

variabël të varur, dhe së dyti konfigurimi i ri i konkurrencës i bën strategjitë

sipërmarrëse edhe më të rëndësishme (Meyer, Neck & Meeks, 2002). Kështu

Stevenson dhe Jarillo, (1990) kanë sugjeruar se është patjetër e nevojshme që mes

këtyre dy fushave të përcaktohet një lidhje, ndërsa Dess, Lumpkin & McGee (1999)

gjithashtu kanë theksuar se njohja dhe kuptimi i proçeseve sipërmarrëse ka qënë një

nga çështjet kryesore si në literaturën e menaxhimit strategjik edhe në atë të

sipërmarrjes së firmës. Madje në literaturë kjo lidhje është shfaqur herët, si psh. në një

përkufizim të Schendel dhe Hofer, (1979), menaxhimi strategjik është përshkruar si

një proçes që lidhet me aktivitetin sipërmarrës të organizatës si dhe me rigjenerimin

dhe rritjen e saj, duke theksuar se zgjedhja sipërmarrëse është thelbi i konceptit të

strategjisë së një firme.

Një nga lidhjet kryesore të konceptit të sipërmarrjes me menaxhimin strategjik duket

se janë oportunitetet e firmës, sepse oportunitetet janë si thelbi i sipërmarrjes por edhe

69 Përmes zhvillimit të produkteve të reja, kërkimit të tregjeve të reja apo të dyjave së bashku.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 60

i analizës SWOT, e cila është një prej instrumentave dhe analizave kryesore të

menaxhimit strategjik (Kraus & Kauranen, 2009). Sipas Hitt, Ireland dhe Hoskisson

(2001), si dhe Ireland, Hitt, Camp & Sexton (2001) ndërmarrjet krijojnë vlerë përmes

identifikimit dhe eksplorimit të oportuniteve që shfaqen në mjedisin e tyre të jashtëm,

si dhe zhvillimit të avantazheve konkurruese të tyre (Hitt, etj., 2001; Ireland, etj.,

2001).Për të ilustruar dhe përshkruar këtë lidhje Venkataraman dhe Sarasvathy (2001)

kanë përdorur madje edhe një metafore Shekspiriane, duke e konsideruar mungesën e

këndvështrimit sipërmarrës në kërkimet e menaxhimit strategjik si ‘ballkonin pa

Romeon’, ndërsa mungesën e këndvështrimit strategjik në kërkimet e sipërmarrjes si

‘Romeo pa ballkonin’. Për të identifikuar dhe ilustruar edhe më mirë këtë integrim

studiuesit kanë propozuar gati gjashtë fusha ku supozohet se ekziston një ndërlidhje

mes sipërmarrjes dhe menaxhimit strategjik si inovacioni, network-ët,

ndërkombëtarizimi, nxënia organizative, menaxhimi i lartë, qeverisja, si dhe rritja e

firmës (Covin & Miles, 1999; Hitt & Ireland, 2000; Ireland, etj., 2001).

Siç Kraus dhe Kauranen, (2009) kanë treguar, Cooper (1979) ka qënë ndër të parët që

i përfshiu edhe firmat ‘start-ups’ në studimet e menaxhimit strategjik, pikërisht gjatë

investigimit të marrëdhënies mes karakteristikave të sipërmarrësve, strategjive të

sipërmarrjes dhe performancës së firmës. Gjithashtu ai ka supozuar se kërkuesit e

menaxhimit strategjik duhet të studiojnë si ndërmarrjet funksionale apo të krijuara

herët si edhe start-up e orientuara nga rritja, por jo bizneset e vogla të njohura të

njohura si ‘mom and pop’70 , një dallim ky që u bë edhe më i qartë në studimin e

Carland, Hoy, Boulton, dhe Carland, (1984), në të cilin u përkufizuan dhe u bënë

dallime mes sipërmarrësit dhe menaxherit të biznesit të vogël. Megjithëse shumë

studime të tjera në vazhdim janë përqendruar tek eksplorimi i marrëdhënies që

ekziston mes menaxhimit strategjik dhe performancës së NVM-ve (Kraus, Harms, &

Schwarz, 2006; Schwenk & Shrader, 1993), gjithsesi NVM-të mendohet se janë të

ndryshme nga firmat e mëdha, ndaj edhe tekstet e menaxhimit strategjik të cilët i janë

kushtuar kryesisht ndërmarrjeve të mëdha supozohet se nuk janë mjaft të

përshtatshme për këto firma.

Megjithatë po t’i referohemi konceptit të sipërmarrjes së korporatës71 , (si psh. sjelljes

sipërmarrëse në firmat ekzistuese), atëhere mund të themi se ky koncept është shumë

ngushtë i lidhur me menaxhimin strategjik (Sandberg, 1992). Ireland, Hitt, dhe

Sirmon (2003), supozojnë se NVM-të kanë qënë gjithmonë në gjendje të identifikojnë

oportunitetet sipërmarrëse, por janë më pak të afta në zhvillimin dhe mbajtjen e

avantazheve konkurruese të nevojshme për eksplorimin e këtyre oportuniteve (siç

është cituar në Kraus dhe Kauranen, 2009). Gjithashtu është vënë re se kërkimet

kryesore rreth sipërmarrjes kryesisht janë përqëndruar rreth krijimit të ndërmarrjeve të

reja, inovacionit dhe kërkimit të oportuniteve të cilat janë po aq sa çështje të

rëndësishme edhe në modelin e menaxhimit strategjik. Psh. krijimi i ndërmarrjeve të

reja më së shumti i referohet blerjes, angazhimit dhe shpërbërjes së burimeve si dhe

integrimit të tyre me oportunitetet, çka mund të njehsohet me ‘shkollën e

projektimit’72 të Mintzberg73, e cila i referohet përputhjes së burimeve me

oportunitetet (Sandberg, 1992).

70 Biznese të vogla tregtare, të cilat janë në pronësi dhe operim të vet anëtarëve të familjes. 71 E njohur gjithashtu edhe me termin “ndërsipërmarrje”. 72 School of Design 73 Mintzberg, H. (1990). Strategy formation: Schools of thought. In J. W. Fredrickson (Ed.),

Perspectives on strategic management (pp. 105-236). New York: Harper Business.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 61

Gjithashtu sipas këndvështrimit Schumpeterian inovacioni mund të konceptohet prej

kombinimeve të reja të faktorëve të prodhimit dhe burimeve të firmës, të cilat janë

sërish bazat e instrumentave të menaxhimit strategjik (Wernerfelt, 1984; Barney,

1991).

Kështu nëse inovacioni do të konceptohej si një proçes individual, atëherë këtu do të

gjente vend mendimi i ‘shkollës konjitive’ dhe ‘sipërmarrëse’74 të Mintzberg, dhe

mendimi i ‘shkollës së të mësuarit’75 nëse inovacioni do të konsiderohej si një

fenomen organizacional (siç është cituar në Kraus dhe Kauranen, 2009).

2.4.3 Menaxhimi strategjik në NVM-të e reja

Sipas Kraus dhe Kauranen (2009), aplikimi i strategjisë tek NVM-të është pjesa më

kryesore e ndërthurjes së sipërmarrjes me menaxhimin strategjik (Chan & Foster,

2001) ndaj dhe roli i sipërmarrësit është tepër i rëndësishëm pikërisht përsa i përket

përmbajtjes dhe proçesit76 të strategjisë së NVM-ve. Tabelat 2.11 ka ilustruar në

mënyrë të përmbledhur elementët kryesorë të strategjisë së një NVM-je, si edhe

karakteristikat e tyre.

Tabela 2.11: Elementët bazë të strategjisë së një NVM-je

Sipërmarrësi Përmbajtja e Strategjisë Procesi i

Strategjisë

Plani i Biznesit

Kar

akte

rist

ikat

Sip

ërm

arrë

si o

se M

enax

her

i i

NV

M-s

e ës

htë

str

ateg

jist

i

dh

e v

end

imar

resi

kry

eso

r, z

hvil

lues

i d

he

imp

lem

entu

esi

i

viz

ion

it,

mis

ion

it d

he

stra

teg

jiv

e të

nd

ërm

arrj

es

Str

ateg

jitë

pre

mtu

ese

hy

rëse

treg

ut

për

str

ateg

jin

ë e

nic

he-

ve

të N

VM

-ve

Lej

on

fo

ku

sim

in

nev

oja

ve

ko

nsu

mat

ore

d

uk

e i

për

qën

dru

ar

buri

met

e

kufi

zuar

a n

ë n

stra

teg

ji

dif

eren

cim

it t

ë n

jë s

egm

enti

tre

gu

të n

gu

shtë

I o

fron

kon

sum

ato

rëv

e n

jë a

van

tazh

veç

antë

për

mes

një

d

imen

sio

ni

me

vle

(psh

. p

ërm

es

cilë

sisë

o

se

lid

ersh

ipit

cmim

it)

Inst

rum

enta

t S

trat

egji

ke

cilë

t ja

për

shta

tsh

ëm

edh

e p

ër

NV

M-t

ë:A

nal

iza

SW

OT

, A

nal

iza

PE

ST

,

An

aliz

a e

Ind

ust

risë

,An

aliz

a e

Cik

lit

të J

etës

Pro

du

kti

t,

Mat

rica

e P

ort

ofo

lit

të B

izn

esit

Një

do

ku

men

t i

shk

ruar

ose

fo

rmal

i s

trat

egji

së s

ë N

VM

-

ve

dh

e p

lan

ifik

imit

str

ateg

jik

Mje

t k

om

un

ikim

i m

e st

akeh

old

ers-

at e

jas

htë

m

Mek

aniz

em p

ër k

on

tro

llin

e b

ren

dsh

ëm

Ço

n n

ë fi

nan

cim

in a

ktu

al t

e k

om

pan

isë,

pla

nif

ikim

in

stra

teg

jik

vaz

hd

im d

he

rrit

jen

e p

un

ësim

it

74 Cognitive school dhe entrepreneurial school 75 Learning school 76 Të cilat psh. ndërlidhen dhe materializohen në formën e një plan biznesi.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 62

tjer

a sf

ida

dh

e p

rob

lem

e

Qël

lim

et p

erso

nal

e, v

eço

ritë

dh

e o

rien

tim

i

stra

teg

jik

k

anë

një

n

dik

im

shu

rën

dës

ish

ëm n

ë st

rate

gji

e N

VM

-së.

Për

dit

shm

ëria

e

biz

nes

it

konsi

der

oh

et

si

e rë

nd

ësis

hm

e se

str

ateg

jitë

afa

t-g

jata

.

Tje

tër

dim

ensi

on

i v

lerë

sim

it t

ë h

yrj

es s

ë

nd

ërm

arrj

es n

ë tr

eg

Str

ateg

jia

pro

du

kt-

treg

(m

atri

ca m

e k

atër

fush

a m

e k

om

bin

ime

nd

rysh

me

imp

lem

enti

mit

te

p

rod

uk

teve

ekzi

stu

ese

ose

reja

treg

je t

ë re

ja o

se e

kzi

stu

ese.

tjer

ë in

stru

men

ta

stra

teg

jik

e (p

sh.

Ben

chm

ark

ing,

anal

iza

GA

P, B

SC

) të

cil

ët

mu

nd

për

do

ren

gji

thas

htu

për

NV

M-t

ë

jan

ë sh

pes

h t

ë p

anjo

hu

r.

Pla

net

e

biz

nes

it

NV

M-t

ë e

reja

po

thu

ajse

mun

go

jnë

gji

thm

onë.

Çës

htj

a n

ëse

do

sh

kru

het

n

pla

n

biz

nes

i ës

htë

ven

dim

i s

ipër

mar

rësi

t, n

ë të

cili

n a

i re

flek

ton

men

dim

et d

he

idet

ë e

tij.

Bu

rim

et k

ryes

ore

McK

enn

a (1

99

6);

B

erry

(19

98

); M

cCar

thy

(2

00

3);

An

alo

ui

&

Kar

ami

(200

3)

Ves

per

(1

980

);

Ibra

him

(19

93

); L

ee e

t al

. (2

00

1);

Gru

ber

(

20

04)

An

dre

ws

(198

7);

Zah

ra &

Des

s (2

00

1);

An

alo

ui

&

Kar

ami

(2

003

);

Kra

us

(20

07

)

Kra

us

& S

chw

arz

(20

07);

Lia

o &

Gar

tner

(20

08

);

Sch

ult

e

(200

8)

Bo

shll

ëqet

e k

ërk

imit

dh

e fu

shat

për

stu

dim

et e

ard

hsh

me

Nd

rysh

imet

stra

teg

ji k

ur

NV

M-

ja r

rite

t d

he

sip

ërm

arrë

si n

uk

ësh

ven

dim

-mar

rësi

i

vet

ëm

(psh

ekip

et s

ipër

mar

rëse

)

Lid

hja

e m

und

shm

e m

es s

trat

egji

apli

ku

ar

dh

e su

kse

sit

ko

rpo

ratë

s, s

tud

ime

dh

e v

ëzhg

ime

për

in

du

stri

veç

anta

Lid

hja

e

mu

nd

shm

e m

es

inst

rum

enta

ve

dh

e su

kse

sit

ko

rpo

ratë

s

Cil

ësia

, sa

sia

dh

e p

ërm

bat

ja

e

pla

nit

b

izn

esit

d

he

lid

hja

e

mu

nd

shm

e m

e su

kse

sin

e

ko

rpo

ratë

s

Burimi: Prej “Strategic management and entrepreneurship: Friends or foes?”, të

Kraus, S. and Kauranen, I., (2009), International Business Science and Applied

Management 4(1), p. 37 – 50.

2.4.4 Sipërmarrësi dhe roli i tij në strategjinë e NVM-së

Kraus dhe Kauranen, (2009) kanë përshkruar se në kërkimet empirike është dëshmuar

se sipërmarrësit e NVM-ve kanë një mënyrë planifikimi krejtësisht të ndryshme nga

ajo çka është përshkruar në librat standart dhe studimet teorike (McCarthy, 2003).

Kështu psh., në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, rolin e strategjistit dhe vendim-

marrësit kryesor, apo dhe zhvillimin e vizionit, misionit, strategjive, si dhe

implementimin e tyre e kryen vet sipërmarrësi dhe jo niveli i lartë i drejtimit (Analoui

& Karami, 2003).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 63

Ndaj zakonisht vendimet strategjike të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme

përfaqsojnë plotësisht orientimet dhe qëndrimet subjektive apo individuale të vet

sipërmarrësit.

Kështu edhe sipas Kraus (2007) roli i sipërmarrësit dhe qëndrimet e tij ndaj çështjeve

strategjike mund të konsiderohen tepër të rëndësishëm për vet ndikimin që kanë në

implementimin e strategjisë së firmës.

Kraus dhe Kauranen, (2009) besojnë se vet sipërmarrësi do të ketë një ndikim të madh

në strategjinë e ndërmarrjes, përmes karakteristikave, objektivave dhe qëllimeve të tij

personale, si dhe orientimit të tij strategjik (McKenna, 1996).

Në këtë sens shumë sipërmarrës zakonisht e drejtojnë biznesin e tyre në mënyrë rutinë

duke e konsideruar menaxhimin strategjik si një inisiativë të parëndësishme për

operimin e biznesit të tyre, dhe si një perspektivë të pavlefshme për ta.

Megjithëse Sandberg, Robinson, dhe Pearce (2001) kanë argumentuar se asnjë biznes

nuk është aq i vogël për të mos pasur dhe formuluar një strategji të qëndrueshme,

gjithsesi vendimi për të përdorur ose jo instrumentat e menaxhimit strategjik në

operimin e NVM-ve do të varet thjeshtë nga eksperienca e mëparshme e sipërmarrësit

(Berry, 1998; siç është cituar në Kraus dhe Kauranen, 2009).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 64

KAPITULLI 3 METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE ANALIZA E TË DHËNAVE

Synimi bazë i punimit ka qenë që përmes një analize të kujdesshme

statistikore të dhënash primare, të maste dhe të vlerësonte kryesisht ndikimin që ka në

performancën financiare të NVM-ve ‘orientimi sipërmarrës’77 i firmës, si një strukturë

e vetme apo shumë dimensionale.

Hulumtimi i çështjes së zgjedhur për studim është realizuar përmes ndërtimit dhe

zhvillimit të një modeli të përshtatshëm kërkimor i cili është mbështetur gjithashtu

prej një kërkimi të kujdesshëm empirik, si edhe prej ekzaminimit e përpunimeve të të

dhënave dhe analizave të përshtatshme statistikore, me qëllim testimin e hipotezave

kryesore të studimit dhe gjenerimin e konkluzioneve të besueshme dhe vlefshme.

3.1 Metodologjia e studimit

Studimi në thelb ka ekzaminuar kryesisht ndikimin e orientimit sipërmarrës

dhe sjelljeve të lidhura me të në performancën financiare të firmës, si dhe moderimin

e këtyre lidhjeve prej ndikimit të mjedisit të biznesit dhe aksesit në kapital, duke

konsideruar si variabël kontrolli jetëgjatësinë dhe madhësinë e firmës. Gjithashtu një

tjetër objektiv alternativ i studimit ka qënë edhe vëzhgimi i një tjetër qëndrimi të

përshtatshëm për NVM-të, i cili në kapitullin e literaturës78 është përkufizuar si

‘orientimi i biznesit të vogël’.

Ndaj krahas impaktit të OS në performancën financiare të firmës, në studim i është

kushtuar rëndësi dhe impaktit të OBV në performancën e përgjithshme të saj.

Popullata e këtij studimi i është referuar NVM-ve të sektorëve dhe aktiviteteve të

ndryshme që operojnë në mjedisin e biznesit në Qarkun e Vlorës.

Madhësia e kësaj popullate është bazuar mbi të dhënat e publikuara prej INSTAT për

vitin 2012, në tabelën e ndërmarrjeve sipas qarqeve dhe madhësisë, prej raportit të

rregjistrit të ndërmarrjeve ekonomike (2012). Në funksion të madhësisë së kësaj

popullate është planifikuar madhësia e vlefshme e kampionit të studimit si dhe numri i

vlefshëm i firmave që duhet të përfshiheshin në studim79, si dhe u përshtatën edhe

llojet e variablave të studimit, shkallët e tyre të matjes dhe të dhënat që duhet të

mblidheshin për testimin e lidhjeve dhe marrëdhënieve të propozuara në hipotezat dhe

modelin kërkimor të studimit.

3.1.1 Filozofia e kërkimit

Qëllimi i punimit kryesisht, ka qënë të zbulonte dhe të maste lidhjen dhe

marrëdhënien që ekziston mes polarizimit të ‘orientimit sipërmarrës’ rreth strategjisë

së ‘lojës së sigurt’ kundrejt ‘rrezikut’80 dhe performancës financiare të NVM-ve që

operojnë në Qarkun e Vlorës. Filozofia e punimit është përshtatur sipas metodës së

zgjedhur për mbledhjen dhe analizimin e të dhënave dhe ka qënë më teper e orientuar:

77 Si dhe orientimi i ‘biznesit të vogël’, siç do të përshkruhet edhe në kapitujt në vazhdim. 78 Referoju kapitullit 2 të punimit. 79 Përafërsisht 370 firma, llogaritur bazuar ne www.surveysystem.com/sscalc.htm 80 Duke nënkuptuar me ‘lojë të sigurt’ apo të ‘rrezikshme’ madhësinë e indeksit të orientimit

sipërmarrës së firmës, apo madhësinë e shkallës së orientimit sipërmarrës të saj.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 65

OrientimiSipërmarrës

•Inovacioni

•Paraprirja

•Marrja e Riskut•Performanca Financiare

•Performanca e Përgjithshme

H1, H2, H3

Orientimi iBiznesit të Vogël

H4,H5

Pe

rform

anca

e Firm

ës

Ndaj përshkrimit të fenomenit81 dhe analizimit të shkallës dhe llojit të lidhjes

statistikore (e rëndësishme ose jo, negative apo pozitive) mes dy ose më tepër

variablave (studim ndërvarësie ose korelacioni).

Si dhe ndaj përcaktimit të masës së ndikimit në performancën financiare të firmës

kryesisht të orientimit sipërmarrës82 me ose pa praninë e variablave moderues

(studim krahasues-shkaksor).

Përmes matjes, përpunimit dhe analizës statistikore të të dhënave si dhe testimit të

hipotezave dhe modeleve të ngritur në studim është kërkuar të identifikohet lidhja

dhe marrëdhënia që ekziston mes ‘orientimit sipërmarrës’ të ndërmarrjes së vogël dhe

të mesme dhe performancës financiare te saj, si dhe mes ‘orientimit të biznesit të

vogël’ dhe performancës së përgjithshme të firmës’.

Kështu studimi është mbështjellë nga një përqasje pozitiviste e realitetit, bazuar

kryesisht mbi të dhëna sasiore empirike dhe në një arsyetim llogjik të tyre.

Përshkrimet dhe shpjegimet e studimit gjithashtu janë kryer në bazë të racionalitetit

shkencor të marrëdhënies shkak-pasojë.

Figura 3.1: Modeli i kërkimit

Në funksion të diagramës së paraqitur në figurën 3.1, ku prezantohet skema e modelit

kërkimor të studimit siç është zhvilluar teorikisht dhe konceptualisht edhe në

kapitullin e dytë janë ripropozuar edhe hipotezat bazë të kërkimit të motivuara

kryesisht prej studimeve të mëparshme rreth kësaj çështje, të testuara në kontekste të

ndryshme, por gjithashtu të përshtatura sipas kontekstit të këtij studimi.

H1: Orientimi sipërmarrës ka lidhje dhe marrëdhënie pozitive me performancën

financiare të firmës.

H1a: Inovacioni ka lidhje pozitive me performancën financiare të firmës.

H1aa: Sa më i lartë niveli i inovacionit në organizatë aq më i lartë niveli i

performancës financiare të firmës.

H1b: Paraprirja ka lidhje pozitive me performancën financiare të firmës.

H1bb: Sa më i lartë niveli i paraprirjes në organizatë aq më i lartë niveli i

performancës financiare të firmës.

81 Studim deskriptiv. 82 Si dhe shkallës së ‘Orientimit të Biznesit të Vogël’.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 66

H1c: Marrja e riskut ka lidhje pozitive me performancën financiare të firmës.

H1cc: Sa më i lartë niveli i marrjes se riskut në organizatë aq më i lartë niveli i

performancës financiare të firmës.

H2: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes orientimit sipërmarrës të firmës dhe

performancës financiare të saj ndikon edhe mjedisi i jashtëm.

H2a: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes inovacionit të firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe mjedisi i jashtëm.

H2b: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes paraprirjes dhe performancës financiare të

firmës ndikon edhe mjedisi i jashtëm.

H2c: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes marrjes së riskut të firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe mjedisi i jashtëm.

H3: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes orientimit sipërmarrës të firmës dhe

performancës financiare të saj ndikon edhe aksesi në burime financiare.

H3a: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes inovacionit të firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe aksesi ne burime financiare.

H3b: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes paraprirjes dhe performancës financiare të

firmës ndikon edhe aksesi në burime financiare.

H3c: Në lidhjen dhe marrëdhënien mes marrjes se riskut të firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe aksesi në burime financiare.

H4: Orientimi i biznesit të vogël ka lidhje dhe marrëdhënie pozitive me performancën

e përgjithshme të biznesit.

H5: Ekzistojnë dallime mes marrëdhënies së orientimit sipërmarrës, orientimit të

biznesit të vogël dhe performancës së firmës, duke iu referuar jetëgjatësisë dhe

madhësisë së saj.

3.1.2 Përqasja e modelit të kërkimit

Pyetja kërkimore e studimit si dhe hipotezat kryesore të tij janë motivuar, duke u

mbështetur në një tërësi studimesh të mëparshme teorike dhe empirike të kësaj

çështje, si të vendeve të zhvilluara por edhe të atyre në zhvillim (Covin & Slevin,

1989; House, Hanges, Javidan, Dorfman, & Gupta, 2004; Knight, 1997; Lumpkin &

Dess, 1996; Lumpkin & Dess, 2004; Kreiser, Marino, & Weaver, 2002; Miller, 1983;

Thomas & Mueller, 2000).

Nën këtë arsyetim modeli kërkimor i studimit ka qenë ai deduktiv, i cili pikërisht ka

synuar që përmes testimit empirik të propozimeve dhe hipotezave të ngritura motivuar

nga literatura e shqyrtuar, të interpretoj gjetjet e tyre duke i krahasuar ato me

rezultatet e studimeve dhe gjetjet e mëparshme.

Studimi i plotë është orientuar tërësisht përmes metodës sasiore për shkak të asaj çfarë

kryesisht ka zgjedhur të provoj, si dhe për shkak të përpunimit dhe analizës

statistikore që iu është kryer të dhënave empirike të studimit të cilat janë matur83

numerikisht84 (paraprakisht, si përmes variablave intervalor; si psh. niveli i fitimit etj.,

si dhe përmes variablave rendor latent të matur përmes shkallëve Likert).

83 Përmes variablave latent dhe manifest: Variablat latent, janë variablat teorikë të varur dhe të pavarur

që ne synojmë të masim, ndërsa variablat manifest janë variablat që ne masim realisht. Gjithsesi

qëllimi është që këto variabla të konvergjojnë sa më shumë që të jetë e mundur. 84 Si variablat e numerikë të vazhduar edhe ata kategorikë (variabla sasiore dhe të vazhduar si psh.

numri i punonjësve, madhësia e bilancit e matur numerikisht me shkallë matje ‘ratio’, apo dhe fitim-

humbja por me shkallë matje intervalore, si dhe variabla kategorike rreshtorë si psh. orientimi

sipërmarrës).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 67

Në fazën parapërgatitore të studimit është përdorur edhe metoda cilësore e studimit si

psh. për të siguruar më tepër njohuri rreth çështjes së kërkimit, si edhe në fazën e

kërkimit pilot, për të provuar ekzistencën, identifikimin dhe miratimin e variablave

kryesor të studimit, për të testuar vullnetin e pjesëmarrjes në studim si edhe për të

matur paraprakisht normën e kthimit të përgjigjes në funksion të modelit të kërkimit.

Madhësia e popullatës së studimit është përcaktuar prej numrit të bizneseve të

rregjistruara por në përshtatje edhe me karakteristikat e tjera të modelit të kërkimit,

ndërsa metoda e përcaktimit ose zgjedhjes së kampionit të kërkimit ka qenë e

vullnetshme ose e quajtur ndryshe jo-probabilitare.

Megjithatë, pavarësisht mënyrës ose metodës së kampionimit, studimi mbetet në thelb

një studim sasior kryesisht përsa i përket teknikave statistikore të përpunimit dhe

analizimit të të dhënave të modelit të kërkimit, i plotësuar gjithashtu edhe përmes

ndjekjes së një proçedure shumë të kujdesshme të mbledhjes së të dhënave.

3.1.3 Karakteristikat dhe dallimet kryesore të tipeve të kërkimit dhe llojit të

variablave të përdorur në studim

Njohja e karakteristikave që shoqërojnë ose dallojnë tipe të ndryshme të kërkimit ka

qenë shumë e rëndësishme për përcaktimin më të qartë të natyrës dhe qëllimit të

kërkimit tonë, dhe për të qëne sa më të kujdesshëm gjatë gjithë procesit të kërkimit.

Gjithashtu, gjatë organizimit të një studimi empirik rëndësi të madhe ka edhe njohja e

tipeve të variablave dhe diferencave të tyre, për shkak të ndikimit që kanë në

vazhdimësinë e proçesit të kërkimit.

3.1.3.1 Tipet e kërkimit

Në vazhdim, janë prezantuar disa dallime rreth tipeve kryesore të kerkimit të cilat janë

konsideruar edhe në organizimin e këtij studimi.

a- Kërkimi eksplorativ

Sipas Brown dhe Sute (2011), kërkimi eksporativ shfaqet për më tepër gjatë fazave

paraprake të kërkimit si tek studimi i fokus-grupit dhe në stadin e studimit pilot, për të

përcaktuar dhe verifikuar më saktë çështjet dhe problemin kërkimor, ndaj dhe ky tip

studimi ka qënë i nevojshëm për tu familiarizuar me problemin dhe fenonomenin e

studimit në nivel firme edhe në këtë punim.

Pra natyra eksplorative e kërkimit shfaqet qysh gjatë fazës paraprake të studimit, para

kryerjes së kërkimit të plotë, përmes disa përcaktimeve më të përdorura të kërkimit

eksplorativ si:

Shqyrtimi dhe eksplorimi i literaturës

Intervistat e thelluara

Fokus-grupet

Analizat e rasteve

Ky tip studimi, është gjendur dhe ka konsistuar në një pjesë të rëndësishme tek

shqyrtimi i literaturës pasi gjatë kësaj faze është shqyrtuar literaturë akademike dhe

artikuj të ndryshëm kërkimor për tu zhvilluar dhe depërtuar më në brendësi të çështjes

kërkimore, si dhe për të identifikuar dhe formuluar hipotezat e mundshme në lidhje

me mënyrën sesi dy ose më tepër variabla janë të lidhur dhe shkaktojnë njëri-tjetrin.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 68

b- Kërkimi përshkrues

Kërkimi përshkrues është aplikuar edhe gjatë punimit, për faktin se ka mundësuar në

realizimin e qëllimeve apo objektivave në lidhje me:

Përshkrimin e karakteristikave kryesore të kampionit të studimit

Përcaktimin e raportit ose përpjesës së kampionit në lidhje me karakteristika të

caktuara

Përshkrimin e dëshmive rreth lidhjeve sipas pritshmërive të hipotezave të studimit

(përmes analizave dhe testeve të ndryshme të korelacionit)

Si dhe shqyrtimin e fakteve rreth diferencave në lidhjen mes variablave, mes

grupeve ose klusterave të caktuar, duke i klasifikuar firmat sipas madhësisë apo

jetëgjatësisë së tyre

Megjithëse kërkimi përshkrues është efektiv (Brown & Sute, 2011) për një sërë

qëllimesh kërkimore, gjithsesi të dhënat që mblidhen gjatë kësaj përpjekje mund të

jenë efektive vetëm nëse i gjithë ky proçes drejtohet ose orientohet më pare prej një

studimi eksplorativ për qartësimin dhe për gjenerimin e problemeve kryesore

kërkimore, si dhe të hipotezave të punimit. Ndaj për këto probleme specifike

kërkimore studimi nevojitet një mendim i stërvitur dhe shumë më tepër përpjekje sesa

thjeshtë përqendrimi tek studimi eksplorativ. Sipas Brown dhe Sute (2011) studimi

përshkrues kërkon të përkufizohen dhe përcaktohen qysh në fillim të tij një seri

elementësh (si në vazhdim):

Kush duhet të konsiderohet si element kërkimi (përsa i përket subjektit), si psh.

kushdo që gjendet në popullatën e biznesit, një biznes në një rajon të caktuar, një

biznes i një sektori apo madhësie të caktuar, apo një biznes që manifeston një

sjellje apo një atribut të caktuar?

Çfarë karakteristikash duhet të kenë këto biznese ose ndërmarrje? Ka rëndesi

mosha e firmës, sektori i tyre, madhësia, zona ku operojnë apo atributet që gëzojnë,

‘orientim sipërmarrës’ apo ‘orientim i biznesit të vogël’, performancë e mirë apo e

dobët financiare, operim në një mjedis dinamik apo të parashikueshëm, si dhe

mjaftueshmëri/pamjaftueshmëri burimesh financiare?

Kur do të maten karakteristikat e firmave të përzgjedhura dhe selektuara në

kampion? Gjatë vitit që veprojnë (hartojnë e zbatojnë strategjinë e tyre) apo më

vonë, pasi të kenë, matur dhe njohur edhe rezultatet e tyre financiare? Në çfarë

distance kohore nga mbyllja e vitit ushtrimor dhe gjenerimi i rezultateve financiare

do të nisi studimi dhe mbledhja e të dhënave?

Përse na duhet t’i masim në të njëjtën kohë këto të dhëna, struktura, sjellje dhe

rezultate të ndërmarrjes, pra cili është qëllimi kryesor? A do t’i përdorim këto

matje për t’i orientuar bizneset drejt rezultateve të orientimit sipërmarrës? A do t’i

përdorim rezultatet e studimit për t’i ndihmuar ndërmarrjet të përforcojnë ose jo

orientimin sipërmarrës së strategjisë së tyre në funksion edhe të rezultateve

financiare të këtij orientimi?

Si do t’i masim këto variabla, tregues dhe struktura? A do të përdorim ndonjë

instrument për mbledhjen e tyre, apo duhet të vëzhgojmë sjelljen dhe rezultatet e

firmës? Nëse do të zgjedhim një pyetësor, cila do të jetë konkretisht forma dhe

përmbajtja e tij, dhe si do të administrohet ai?

Brown dhe Sute (2011) kanë pohuar se pavarësisht karakteristikave si dhe

këndvështrimeve të ndryshme të studimeve përshkruese, një nga klasifikimet më të

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 69

rëndësishme të këtij tipi studimi janë studimet e quajtura ‘cross-sectional, si dhe një

tjetër tip i studimi i njohur si studimi ‘longtidunal’.

Përsa i përket studimit ‘cross-sectional’ ai përfshin një kampion të popullatës së

studimit, për të matur karakteristikat e këtyre elementëve të shprehur dhe të matur

vetëm një herë të vetme, ndërsa një studim ‘longitudinal’, përshin një panel

elementësh të një kampioni të pandryshueshëm, të cilët mund të jenë menaxherët,

pronarët, ekonomistët e këtyre njësive.

Ky panel nuk ndryshon me kalimin e kohës dhe treguesit për të cilët raportojnë ose

shprehen anëtarët e panelit maten vazhdimisht në mënyrë të përsëritur në disa

periudha të ndryshme85.

Edhe sipas Lavrakas (2008) studimet ‘cross-sectional’ përshkruhen si foto çasti të një

popullate rreth të cilës janë mbledhur të dhënat, dhe megjithëse studimet ‘cross-

sectional’ mund të përsëriten periodikisht, në këto tipe studimesh të intervistuarit ose

pjesëmarrësit nuk mund të jenë të njëjtit. Ndërsa zakonisht vëzhgimet panel

organizohen për të matur ndryshimet në popullatën e studiuar.

Studimi ‘cross-sectional’ është dëshmuar edhe në këtë punim, pasi është përfshirë në

studim një kampion elementësh të zgjedhur prej popullatës së studimit, duke

respektuar një metodë të caktuar të selektimit të anëtarëve të kampionit të vëzhgimit,

me qëllim gjenerimin e statistikave86 për të përshkruar të dhënat, kampionin, apo

popullatën e studiuar.

Kështu elementëve ose të përfshirëve në studim iu është kërkuar të vet-raportojnë

kryesisht përsa i përket performancës së firmës, si dhe për qëndrime ose indekse në

lidhje me një periudhe të shkuar87. Kërkimi ‘cross-sectional’ (Lavrakas, 2008), mund

të organizohet duke përdorur çfarëdo lloj mënyre të mbledhjes së të dhënave, duke

përfshirë këtu intervistat ballë për ballë si dhe pyetësorët e vet-administruar, çka

përkon edhe me metodën e mbledhjes së të dhënave të këtij punimi. Pra punimi është

organizuar kryesisht në kuadrin e një vëzhgimi “cross-sectional”, duke i mbledhur të

dhënat për të nxjerrë konkluzionet rreth një popullate të synuar, vetëm në një moment

të caktuar kohe.

c- Kërkimi shkaksor

Sipas Brown dhe Sute (2011), shpesh herë vendimarrësit kanë nevojë të vërtetojnë ose

testojnë faktin se një variabël i caktuar psh. në rastin tonë si ‘orientimi sipërmarrës’ i

strategjise (pra OS) ndikon ose ka impakt në një variabël tjetër, dhe pikërisht (nëse i

referohemi studimit) në shkallën e performancës financiare88 të firmës.

Kështu sipas kësa përqasje, nëse kam menduar se orientimi sipëmarrës ndikon në

rezultatet financiare të firmës, atëherë më duhet të testoj minimalisht një hipotezë

kryesore:

“ Se firmat me orientim sipërmarrës, pra firmat që orientohen nga risia, pro-aktiviteti,

dhe marrja e riskut gjatë ushtrimit të aktivitetit të tyre, do të mund të përmirësojnë

rezultatet e performancës së tyre financiare…”

85 Përkundrejt një matje të vetme që ofron studimi ‘cros-sectional’. 86 Si mesataret, devijacioni standart, frekuencat dhe statistika korelacioni për zbuluar nëse gjenden

gjurmë të atributeve të kërkuara, për të vazhduar më tej me analiza të tjera statistikore. 87 Ndërsa në një studim panel treguesit dhe të dhënat e studimit mund të maten gjatë kohës që ngjarjet

ndodhin. 88 Duke matur kështu rezultatin financiar të orientimit të strategjisë së firmës.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 70

Pikërisht për të testuar këtë fakt na duhen dëshmi të mira të cilat mund të përfitohen

përmes një metodologjie studimi përshkrues89.

Por përmes këtij tipi studimi, pra atij përshkrues, ne mund të testojmë thjeshtë tipin e

lidhjes së këtyre variablave pra të orientimit sipërmarrës me performancën e firmës, e

cila mund të jetë pozitive ose negative, e rëndësishme ose jo, por jo më tepër se kaq.

Kështu duket qartë se kërkimi përshkrues nuk është i mjaftueshëm për të testuar

hipoteza regresioni dhe për të sjellë prova rreth marrëdhënies mes këtyre dy

variablave. Ndaj edhe për ta çuar më tej kërkimin përshkrues shërben tipi shkaksor i

kërkimit, i cili strukturohet enkas për të testuar marrëdhënien shkak pasojë kryesisht

të ‘orientimit sipërmarrës’ dhe performancës së firmës, si dhe të ‘orientimit të biznesit

të vogël’ dhe performancës së përgjithshme.

d- Kërkimi eksperimental

Në kërkimin eksperimental (“Statistical Guides”), synohet që përmes kontrollit të

variablit të pavarur të shqyrtohet dhe të studiohet efekti që ky ndryshim ka mbi një

variabël të varur. Duke qënë se ky lloj studimi ka mundësi të manipuloj variablin e

pavarur, ai ka gjithashtu ka mundësi të zbuloj apo të identifikoj një marrëdhënie

shkak-pasojë mes variablave.

Megjithëse në studimin tonë variablat e pavarur as nuk janë kontrolluar dhe as nuk

janë manipuluar, gjithsesi ky tip kërkimi gjen shprehje për faktin se në studim janë

perfshirë si firma të cilat gjatë periudhës që janë studiuar90 kanë shfaqur orientim

sipërmarrës, por edhe firma të cilat kanë qenë konservatore përsa i përket këtij

orientimi91. Për të realizuar këtë objektiv të studimit janë intervistuar përafërsisht 386

pronarë-menaxherë ndërmarrjesh të vogla dhe të mesme përsa i përket të dhënave të

treguesve të performancës92 së firmës, e planifikuar të matej në disa mënyra prej disa

treguesve të shumëfishtë të performancës financiare dhe të përgjithshme. Gjithashtu

në pyetësorin e plotë gjenden edhe seksionet për matjen e nivelit të orientimit

sipërmarrës të sjelljes së firmës, i cili është edhe variabli kryesor i pavarur, i studimit,

krahas seksionit të ‘orientimit të biznesit të vogël’, të variablave mjedisor, si dhe të

aksesit në kapital.

e- Kërkimi jo-eksperimental93:

Sipas kësaj përqasje gjatë një studimi, variabli i pavarur as nuk ndikohet dhe as

manipulohet, jo se kjo është diçka që nuk mund të kryhet, por do të ishte jo etike që të

ndodhte, sepse mund t’i ndikoj firmat për të ndryshuar rezultatin për faktin se e dinë

që po ekzaminohen.

Kështu psh. në studimin unë kam qenë kryesisht e interesuar për efektin e orientimit

sipërmarrës (variablit të pavarur) në performancën financiare të firmës (variabli i

varur).

Duke qenë se është e pamundur tu kërkosh menaxherëve të aplikojnë patjetër këtë

orientim në mënyrë që të studiojmë efektin e tij mbi performancën financiare të

firmës, atëherë në mënyrë që të arrihej të studiohej ndikimi në performancë janë

intervistuar përmes instrumentit kërkimor të studimit (të ndërtuar për të matur

pikërisht këtë sjellje ose orientim të firmës) një numër i madh firmash, pavarësisht se

mund të shfaqnin orientim të lartë apo të ulët sipërmarrës.

89 Siç edhe u sqarua më sipër. 90 Për të matur efektin e OS-së në performancën financiare. 91 Kështu për shkak të kampionit të bollshëm kemi pasur mundësi të përfshijmë në studim firma me

orientime të madhësive të ndryshme, çka na jep mundësinë për një studim shkak-pasojë. 92 Që përfaqson dhe variablin e varur të studimit. 93 Referoju ‘Statistical Guides’.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 71

Shprehja e këtij tipi kërkimi (pra atij jo-eksperimental) në studim, gjendet pikërisht në

faktin se të gjitha këto matje janë bërë ex-post (bazuar mbi njohuritë dhe rezultatet e

të shkuarës). Gjithashtu, edhe pse teorikisht sipas kësaj përqasje nuk ështe synim të

identifikohet shkak-pasoja mes variablave, gjithsesi mund të shqyrtojmë shumë mire

lidhjen mes tyre.

3.1.3.2 Llojet e variablave

Për të kuptuar më mirë karakteristikat e variablave të studimit dhe qëllimin e tyre në

studim, në vazhdim shpjegohen disa dallime të rëndësishme që janë marrë kryesisht

në konsideratë gjatë organizimit të studimit, siç do të prezantohet edhe në çështjen në

vazhdim.

a- Variablat e varur dhe të pavarur

Një variabël nuk është vetëm një tregues për tu matur, por edhe një instrument që

mund ta kontrollojmë apo ndikojmë (“Statistical Guides”).

Një variabël i pavarur, i njohur ndryshe edhe si një instrument eksperimental ose

variabël parashikues, nënkupton një variabël i cili gjatë një eksperimenti mund të

ndikohet në mënyrë që të vëzhgohet dhe të shqyrtohet ndikimi i këtij variabli mbi

variablin e varur, i cili ndryshe mund të njihet edhe si variabël i ndikuar ose rezultues.

Psh. gjatë këtij studimi pronarë-menaxherëve të firmave të përfshira në studim iu

është kërkuar të plotësonin një pyetësor mbi performancën financiare të firmë së tyre

(të vitit 2012), pikërisht për të kuptuar dhe zbuluar përse disa firma kanë performancë

më të mirë financiare se disa të tjera.

Kështu është paramenduar se ‘inteligjenca’ e këtyre firmave e shprehur përmes

orientimit të tyre sipërmarrës i bën ato më performuese sesa ato që nuk e kanë këtë

orientim (ose inteligjence). Për të vlerësuar këtë efekt dhe marrëdhënien mes

variablave të pavarur dhe të varur është organizuar një studim me 386 ndërmarrje të

vogla dhe të mesme, ndaj dhe në vazhdim paraqiten kryesisht variablat e varur dhe të

pavarur që kanë dominuar studimin si psh:

Variabli (kryesor) i varur i studimit është pikërisht performanca financiare e firmës

(së vogël dhe të mesme) si dhe performanca e përgjithshme, të matura kryesisht

me shkallët pesë pikëshe Likert.

Variablat (kryesor) të pavarur shprehen tek orientimi ‘sipërmarrës i firmës’, dhe

‘orientimi i biznesit të vogël’ (të matur gjithashtu sipas një shkalle nga 1-5).

Si variabël i varur i një studimi mund të përkufizohet thjeshtë variabli që është i varur

nga një ose disa variabla të tjerë (“Statistical Guides”). Psh. në rastin e këtij studimi

është supozuar se niveli i performancës financiare që firma performon varet nga niveli

i orientimit sipërmarrës të saj, pra supozohet se orientimi sipërmarrës i firmës

(variabli i pavarur i studimit), mund të shkaktoj (ose jo) një ndikim ose ndryshim mbi

performancën financiare të firmës (variabli i varur).

Megjithate në këtë studim, pavarësisht qëllimit kryesor të tij, është studiuar dhe

analizuar edhe lidhja që mund të ekzistoj edhe mes vet variablave të pavarur dhe të

varur gjatë fazave të ndryshme të analizës, për të ndihmuar kështu gjenerimin e

rezultateve të plota të studimit.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 72

b- Variablat kategorikë dhe variablat e vazhduar

Sipas Statistical Guides variablat kategorike njihen ndryshe si variabla diskrete, ata

gjithashtu mund të klasifikohen edhe si nominal, rendor ose ‘dikotomik’.

Variabla nominal mund të konsiderojmë variablat të cilët kanë dy ose më shumë

kategori, por që nuk kanë një renditje të mundshme. Për shembull si një variabël

nominal këtu mund të përmendim natyrën e aktivitetit të firmës e cila matet me disa

kategori të quajtura prodhim, ndërtim, tregti, shërbim etj, që mund të njihen ndryshe

edhe si nivelet e variablit nominal.

Variablat rendorë janë variablat të cilët kanë dy ose më shumë kategori po ashtu si

edhe variablat nominal veçse këto kategori ose nivele të variablit mund të renditen,

kështu psh. për matjen e strukturës së performancës financiare kam përdorur një

shkallë e cila pyet pronarë-menaxherin ‘..se sa i kënaqur është me rritjen e shitjeve

ose të fitimit neto’, ndërsa ai mund të përgjigjet “shumë i pakënaqur”, “i pakënaqur”,

“neutral”, “i kënaqur”, ose “shumë i kënaqur”, dhe janë pikërisht variablat e matur në

këtë mënyrë që mund të përcaktohen ndryshe si variabla rendor. Duke iu referuar

këtij përcaktimi, kategoritë e mundshme të përgjigjeve të nominuara si “shumë i

pakënaqur”, “i pakënaqur”, “neutral”, “i kënaqur”, dhe “shumë i kënaqur”, shërbejnë

për të matur një variabël rendor, sepse ato mund të renditen nga përgjigja më e mirë

pra “shumë i kënaqur”, tek përgjigja e mesme “neutral”, dhe deri tek përgjigja më

pak pozitive “shumë i pakënaqur”. Megjithatë pavarësisht se këto nivele mund të

renditen94, zakonisht këtyre niveleve të përgjigjeve, nuk mund tu llogaritet nje

madhesi raporti, pra nuk mund të them se matja “shumë i kënaqur” është katër herë

më e madhe ose më pozitive se matja “shumë i pakënaqur”.

Variablat e vazhduar95 njihen ndryshe edhe si variabla sasiore, të cilët mund të

klasifikohen gjithashtu edhe si variabla intervalor ose përpjestimor.

Variabla intervalor janë variablat, karakteristikë qëndrore e të cilëve është se ato

mund të maten në mënyrë të vazhduar dhe në vlerë numerike. Psh. nëse i referohemi

studimit tim një variabël i tillë është vlera e matur në lekë e xhiros, ose e fitimit vjetor

apo madhësisë së bilancit të firmës (në vitin 2012).

Ndërsa variabla raport janë pikërisht variablat intervalor me kushtin shtesë se matja 0

(zero) tregon se nuk ka asgjë prej atij variabli, psh. madhësia e fitim-humbjes se

firmës nuk është një variabël raport për faktin se vlera 0 në lekë nuk do të thotë se nuk

ka kuptim një vlerë më poshtë se zero (psh.humbja).

Ndryshe do të shpreheshim për madhësinë e xhiros ose të shitjeve vjetore të firmës

sepse vlera 0 e saj do të thotë se sidoqoftë nuk ka vlerë shitjesh (këtu ka kuptim termi

zero absolute).

Koncepti raport ose variabël raport nënkupton se ky tregues, pra niveli i xhiros mund

të konvertohet ose të matet edhe si raport si psh. një xhiro prej 10,000,000 lekë e

firmës është dy herë më e madhe se një xhiro prej 5,000,000 lekë. Megjithate në disa

raste megjithëse shkalla e matjes së të dhënave është rendore shpesh here variabli

mund të konsiderohet si i vazhduar psh. kur numri i pikeve te shkalles Likert eshte

minimalisht 5.

Gjithsesi fakti nëse një shkallë e matur me pikët Likert do të konsiderohet si variabël i

vazhduar ose i pavazhduar është një çështje shumë e diskutueshme nga komunitet

kërkimore, ndaj shpesh herë mund të themi se kategorizimi i variablave të studimeve

është çështje zgjedhje.

94 Në funksion edhe të numrit të pikëve të matjes së shkallëve. 95 Referoju Statistical Guides

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 73

3.1.4 Metoda e Kërkimit

Të dhënat e përdorura në këtë studim janë mbledhur (sigurisht duke u përshtatur edhe

me filozofinë dhe modelin e kërkimit të shprehur më sipër) përmes një instrumenti

kërkimi ose pyetësori të strukturuar kryesisht përmes pyetjeve të mbyllura, i cili iu

është drejtuar në përgjithësi pronarë-menaxherëve të firmave, duke qënë se ata janë

më të mirë informuar në krahasim me të punësuarit për aktivitetet e përgjithshme dhe

operacionale të biznesit të tyre dhe performancën e firmës, si dhe mbi të gjitha në

lidhje me orientimin sipërmarrës së strategjisë të firmës.

Përmes të dhënave primare të mbledhura96 të tipit numerik (me shkalle matje të

vazhduar dhe rreshtore), ku një pjesë e tyre janë matur sipas perceptimit të pronarë-

menaxherëve, është synuar pikërisht të identifikohet dhe të matet lidhja dhe

marrëdhënia që ekziston mes ‘orientimit sipërmarrës’ së strategjise së NVM-së dhe

performancës financiare të saj, si dhe mes ‘orientimit të biznesit te vogël’ dhe

performancës së pergjithshme të firmës.

Faza paraprake e kërkimit ka synuar (përmes një fokus-grupi dhe studimi pilot) që

përmes intervistimit të një numri të caktuar pronarë-menaxherësh të biznesit të vogël

të kuptoj nëse ata e konceptojnë kuptimin e ‘orientimit sipërmarrës’ dhe ‘orientimit të

biznesit të vogël’ dhe nëse ka gjurmë të këtyre strukturave në nivel firme, si dhe të

vëzhgoj se çfarë të dhënash primare apo sekondare mund të mblidhen me saktësi dhe

me lehtësi për të vlerësuar treguesit e performancës financiare dhe të përgjithshme të

firmës, të cilët janë parashikuar të përdoren në fazat e tjera të studimit, pra gjatë

kërkimit të plotë. Intervistat e fokus grupit të fazës paraprake të studimit u vazhduan

derisa u identifikuan pronarë-menaxherë të cilët ishin dakord me dimensionet e

zgjedhura të përcaktimit të ‘orientimit sipërmarrës’ dhe atij ‘të biznesit të vogël’, dhe

ishin gjithashtu në gjendje të dallonin ‘sipërmarrësin’ prej pronarit të ‘biznesit të

vogël’.

Ndërsa gjatë testimit paraprak të pyetësorit ekonomik synim ishte identifikimi i

treguesve financiare që mund të raportoheshin më lehtë dhe më saktë prej pronarë-

menaxherëve, ndër treguesit që kisha listuar dhe përzgjedhur si të vlefshëm për

vlerësimin e performancës financiare dhe të përgjithshme të firmave që do të

studioheshin në vazhdim të punimit.

Instrumenti i plotë i dizenjuar dhe i përdorur për mbledhjen e të dhënave në fazën e

plotë të kërkimit përbëhet prej një pyetësori të strukturuar në disa rubrika ku njëra prej

tyre, pra, rubrika e performancës ka matur kryesisht indikatorët e performancës

financiare, të përzgjedhur për studim prej literaturës së shqyrtuar97, dhe gjithashtu të

testuar edhe përmes studimit pilot98.

Rubrika e dytë, ka matur kryesisht dimensionet dhe strukturën e ‘orientimit

sipërmarrës’ dhe ‘orientimit të biznesit të vogël’ sërish të sugjeruar nga literatura dhe

teoritë e studiuara rreth ‘orientimit sipërmarrës’ dhe ‘orientimit të biznesit të vogël’.

96 Ose të vet-raportuara 97 Rreth matjes së performancës së firmës. 98 Studimi pilot ka nënkuptuar organizimin e një studimi të vogël paraprak, me qëllim testimin e

realizueshmërisë së kërkimit përsa i përket variablave të pyetësorit paraprak, përfshirjes së

kampionit të studimit, besueshmërisë së të dhënave, kthimit të përgjigjes etj., për të përmirësuar sa

më shumë elementë kërkimor të studimit plotë.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 74

Gjithashtu pjesë të këtij studimi kanë qenë edhe treguesit që masin strukturën e

mjedisit të jashtëm në të cilin operon firma dhe lehtësinë e aksesit në kapitalin

financiar.

Kampioni i zgjedhur dhe i përfshirë në studim ka qënë i larmishëm duke qënë se

Qarku i Vlorës ka një popullatë biznesi prej 8828 (INSTAT, 2012) njësish

ekonomike të madhësive të ndryshme dhe sektorëve të ndryshëm, duke përfshirë këtu

ndërmarrje tregtare, ndërmarrje shërbimesh etj.

3.1.4.1 Baza e të dhënave dhe proçedura e kampionit

Studimi është bazuar mbi të dhëna primare të matjeve të variablave sasiore dhe

kategorike të studimit, të cilat janë siguruar gjatë fazës së plotë të mbledhjes së të

dhënave.

Pas grumbullimit të të dhënave sigurisht edhe përmes ndihmës së SPSS, është kryer

edhe testimi i tyre, duke pasuar me ekzaminimin, shqyrtimin, përpunimin, analizimin

dhe testimin statistikor të variablave.

Për mbledhjen e të dhënave të kërkimit empirik është përdorur kampioni i

vullnetshëm99, pra firmat që janë përfshirë në studimin e plotë janë pikërisht ato njësi

biznesi pronarë-menaxherët e të cilave kanë pranuar me entuziazëm dhe kuriozitet

pjesëmarrjen në studim si dhe plotësimin e pyetësorit, duke garantuar kështu

besueshmërinë dhe vlefshmërinë e të dhënave.

Madhësia e kampionit të këtij kërkimi është përcaktuar përmes kalkulatriçes së

madhësisë së kampionit bazur në ‘web’ (figura 3.2). Madhësia e kampionit është

llogaritur pikërisht duke u mbështetur tek madhësia e popullatës së ndërmarrjeve të

vogla dhe të mesme të Qarkut të Vlorës të deklaruar sipas INSTAT (2012).

Duke qenë se kjo popullatë rezulton prej 8828 biznesesh100, bazuar mbi këtë numër

dhe mbi nivelin e besimit 95%, madhësia e llogaritur për këtë studim rezultoi

minimalisht në 370 firma (me interval besimi 5%).

Figura 3.2: Llogaritja e madhësisë së kampionit të vlefshëm të studimit në

kalkulatriçen e bazuar në web101

99 Jo për shkak të komoditetit kërkimor, por për faktin se përdorimi i një kampioni të rastësisshëm nuk

do të ishte i besueshëm, megjithatë ne literaturën statistikore ky lloj kampioni nuk mendohet si

disavantazh sepse pyetjet dhe përgjigjet e tyre nuk kanë arsye të mbartin ‘bias-se’ sepse psh.nuk

është një studim në politik, dhe po kështu për të eliminuar ‘bias-et’ një pjesë e mirë e variablave

kanë qenë latent, pra të matur me shkallë Likerti. 100 Madhësia e popullatës se studimit. 101 http://www.surveysystem.com/sscalc.htm#one

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 75

Në mënyrë që të kemi besim te rezultatet e studimit apo të kërkimit tonë dhe që ato të

jenë përfaqsuese të popullatës, kemi aplikuar një nivel besimi prej 95%, i cili do të

thotë se ka vetëm 5% probabilitet që rezultatet e kampionit të ndryshojnë prej

mesatares së popullatës.

Gjithashtu një vlerësim i mirë i marzhit të gabimit ose i intervalit të besimit gjendet

nga 1/√N, ku N është numri i pjesëmarrësve në kampion ose madhësia e kampionit

(Niles, 2006), i cili në këtë studim llogaritet të jetë përafërsisht i barabarte me 5%, i

cili është zakonisht dhe marzhi më i përdorur i gabimit.

Ndërsa do t’i referoheshim statistikës së aplikuar të nivelit të besimit, ajo që

praktikohet më tepër është 95% , ndërsa marzhi i gabimit ose intervali i besimit prej

5%.

Llogaritja e madhësisë së kampionit është shumë e rëndësishme për faktin se

pavarësisht se një kampion më i madh studimi mund të gjeneroj rezultate më të sakta

studimi, gjithsesi sa më i madh kampioni aq më i kushtueshëm mund të jete proçesi i

mbledhjes së të dhënave.

Ndaj detyrimisht102 duhet patjetër të kuptojmë statistikat që përcaktojnë kryesisht

madhësinë e kampionit si psh.:

Madhësia e popullatës, që do të thotë sa njësi e përbëjnë në total popullatën e

biznesit në Qarkun e Vlorës? Pikërisht, bazuar mbi të dhënat e INSTAT (2012), kjo

popullatë rezulton se përbëhet nga 8828 ndërmarrje të madhësive, sektorëve dhe

jetëgjatësive të ndryshme.

Marzhi i gabimit (intervali i besimit), duke qenë se asnjë kampion studimi nuk është

perfekt atëhere na duhet të vendosim se çfarë marzhi gabimi duhet lejuar. Intervali i

besimit përcakton pikërisht se sa do të tolerojmë që mesatarja e kampionit të luhatet

nga mesatarja e popullatës.

Niveli i besimit, pra se sa të sigurt duam të jemi që mesatarja e vërtetë të jetë brenda

intervalit të besimit, ndaj dhe në studim është përdorur një nga nivelet më të

zakonshëm të besimit prej 95%.

3.1.4.2 Instrumenti i mbledhjes së të dhënave

Instrumenti i përdorur për mbledhjen e të dhënave empirike dhe primare të këtij

studimi ka qënë një pyetësor i strukturuar i drejtuar kryesisht ndaj çdo pronarë-

menaxheri të ndërmarrjeve të përfshira në studim.

Përmbajtja e pyetësorit të kërkimit është zhvilluar duke u mbështetur në literaturën

dhe studimet ekzistuese për çështjet e matjes së performancës financiare, të orientimit

sipërmarrës, të orientimit të biznesit vogël, të mjedisit të jashtëm të biznesit, si dhe të

aksesit të NVM-ve në burime financiare. Pra pjesa më e madhe e variablave, dhe

strukturave janë matur prej shkallëve të zhvilluara, të testuara dhe të përdorura nga

studiues dhe kërkues të tjere në studime të mëparshme. Kështu një pjesë e

konsiderueshme e pyetjeve të pyetësorit janë përkthyer (me kujdes) nga gjuha angleze

dhe janë përshtatur në shqip pa devijime të kuptimit të tyre.

Zgjedhja e pyetjeve prej studimeve të mëparshme është bërë në përputhje me

konceptet, qëllimet, strukturat, dhe variablat që duhet të maten në studimin.

102 Për të llogaritur një kampion minimal të vlefshëm dhe kosto-efektiv.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 76

Një pjesë e mirë e pyetjeve që kanë matur atribute apo dhe qëndrime (siç janë

perceptuar nga pronarë-menaxherët) janë matur me shkallë 5-pikëshe të tipit Likert si

dhe të semantikës diferenciale (bipolare).

Lewis-Beck, Bryman dhe Liao (2004) kanë theksuar se semantika diferenciale është

një teknikë që u zhvillua gjatë vitit 1940 dhe 1950 prej Charles E. Osgood për të

matur në mënyrë sasiore kuptimin e gjuhës. Kështu fjalët mund të kenë kuptime të

ndryshme për individë të ndryshëm në funksion të eksperiencave të tyre me botën,

p.sh. “varfëria” ka qënë përjetuar ndryshe nga 7-vjecarët dhe ndryshe nga 70-vjecarët,

ndryshe nga të pasurit dhe ndryshe nga të pastrehët. Shprehitë e tyre të kuptimit të

varfërisë janë modifikuar pikërisht prej këtyre eksperiencave. Semantika diferenciale i

kap këto kuptime të ndryshme përmes sigurimit të disa saktësive në mënyrën sesi

kuptimet e fjalëve tona ndryshojnë.

Testi tipik i semantikës diferenciale i kërkon një subjekti vlerësimin e një fjale

nxitëse përmes një serie përshkruese bipolare si psh. shkalla mirë-keq etj. Subjektit i

kërkohet të rendis stimulin mes cilësive ekstreme ose të kundërta që përcaktojnë

fundet e këtyre dy shkallëve (Lewis-Beck, Bryman, & Liao, 2004).

Të dhënat dhe përgjigjet për pyetësorin dhe për matjen e variablave të performancës

së firmës, janë matur dhe vlëresuar për rezultatet e një viti më parë103 , ndërsa

kuptohet që qëndrimi dhe perceptimi për pyetjet e tjera mat104 qëndrimin në momentin

aktual duke supozuar se ky është vazhdim i qëndrimit dhe perceptimit të mëparshëm

dhe vazhdim i atij të ardhshëm të paktën në një periudhë afat-shkurtër.

3.1.4.3 Struktura e ‘orientimit sipërmarrës’

Përsa i përket variablave të pavarur të studimit dhe pikërisht strukturës së orientimit

sipërmarrës, prej literaturës ekzistuese rreth fushës së orientimit sipërmarrës, janë

përzgjedhur vetëm tre prej dimensioneve të kësaj strukture, dhe pikërisht ato

dimensione të cilat janë përdorur më së shumti në studimet e mëparshme për matjen

dhe vlerësimin e OS. Sipas Covin dhe Slevin, (1986) orientimi sipërmarrës psh. është

konsideruar si një karakteristikë e organizatës që mund të matet përmes shqyrtimit të

sjelljes së firmës dhe mënyrës së angazhimit të saj në proçesin sipërmarrës, gjithashtu

sipas Miller (1983) orientimi sipërmarrës në nivel firme mund të identifikohet përmes

nivelit ose madhësisë së marrjes së riskut, inovacionit dhe sjelljeve pro-aktive të

firmës.

Ndaj për matjen e këtij orientimi u planifikuan, u përzgjodhën dhe u drejtuan rreth

nëntë pyetje të përshtatura prej instrumentit të përdorur nga Covin dhe Slevin (1989),

Lumpkin dhe Dess (1996), të cilat janë përdorur gjithashtu edhe në shumë studime të

tjera. Si shkallë matje të variablave të orientimit sipërmarrës janë përdorur shkallët 5-

pikëshe të Likertit prej: 1=nuk jam fare dakord deri ne 5=jam shumë dakord.

Respektivisht janë aplikuar tre pyetje për matjen e shkallës së ‘inovacioni-it’, tre për

strukturën e ‘marrjes së riskut’ dhe tre për ‘dimensionin e paraprirjes’.

Instrumenti i matjes së OS rezulton gjithashtu i testuar për besueshmëri105 prej disa

studiuesve si Khandwalla (1977), Miller (1983), Covin dhe Slevin (1989). Shkalla e

matjes së orientimit sipërmarrës të përdorur gjithashtu edhe në studimin tim e ka

zanafillën prej Khandwalla (1977) e cila është përmirësuar më vonë prej Miller dhe

103 Periudha e kërkimit 2011-2012, ndërsa periudha e mbledhjes së të dhënave viti 2013. 104 Një mesatare të orientimit dhe perceptimeve të viteve të fundit, pra një vet-raportim mesatar i

qëndrimit dhe perceptimit të këtyre variablave . 105 Pra për konsistencën dhe qëndrueshmërinë e tij në matje.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 77

Friesen (1978, 1982), si edhe prej disa studiuesve të tjerë. Kështu, pikërisht ky

instrument vazhdimisht i modifikuar siç është prezantuar edhe më sipër ka shërbyer si

një nga shkallët ose madhësitë më të përdorura në shumicën e studimeve për matjen e

nivelit të sipërmarrjes së firmës, psh. përsa i përket këtij fakti vetëm Wiklund në vitin

1998, ka përcaktuar gati 12 punime ku ishte testuar dhe aplikuar ky instrument.

Madje nëse do t’i refereheshim edhe punimit të Zahra, Jennings, dhe Kuratko, (1999),

është dëshmuar se kërkuesit në studime të ndryshme kanë vërtetuar se ky instrument

ose shkallë matje e orientimit sipërmarrës gjerësisht e përdorur, ka rezultuar me një

shkallë të lartë konsistence në matjen e nivelit të sipërmarrjes së firmës.

Në lidhje me këtë orientim siç është edhe përmendur më parë në kapitullin e

literaturës Miller (1983) ka cilësuar si sipërmarrëse një firmë “që angazhohet në

inovacionet produkt-treg, ndërmerr sipërmarrje disi të rrezikshme, dhe është e para që

shfaqet me inovacione ‘pro-aktive’ duke i mposhtur kështu konkurrentët” (fq. 771),

ndaj edhe për matjen e sipërmarrjes së firmës Miller ka përcaktuar dimensionet e

inovacionit, pro-aktivitetit dhe marrjes së riskut.

Këto tre dimensione të matjes së nivelit të OS të firmës janë përdorur siç është

përmendur më sipër edhe në shumë studime të tjera (Covin & Slevin, 1989; Kreiser,

etj., 2002a; Lumpkin & Dess, 1996; Lee & Peterson, 2000; Tarabishy, Solomon,

Fernald, & Saghkin, 2005). Siç është paraqitur edhe në tabelën 3.1 punimi dhe

konceptimi i Miller (1983) është përdorur gjithashtu edhe në shumë studime të tjera

empirike rreth OS dhe ndikimit të tij në organizatë.

Pikërisht për testuar këtë ndikim Miller (1983), Covin dhe Slevin (1989) e kanë

testuar dhe njehsuar OS si një strukturë një dimensionale, duke i përmbledhur nivelet

e këtyre dimensioneve pra të inovacionit, pro-aktivitetit dhe marrjes së riskut në nivel

firme si një strukture, madhësi apo nëse mund ta quajmë kështu një shkallë të vetme.

Por gjithashtu sipas Lumpkin dhe Dess (1996) si dhe Kreiser etj. (2002) është

pretenduar se dimensionet e OS mund të variojnë në mënyrë të pavarur nga njëri-

tjetri106, megjithatë në studimin tim une i kam testuar të dyja këto këndvështrime.

Tabela 3.1: Dimensionet e orientimit sipërmarrës në studime të ndryshme

Studimet Dimensioni i përdorur

Miller (1983) Inovacioni, pro-aktiviteti, dhe marrja e riskut.

Covin dhe Slevin (1989) Inovacioni, pro-aktiviteti, dhe marrja e riskut.

Lumpkin dhe Dess (1996) Autonomia, inovacioni, marrja e riskut, pro-

aktiviteti dhe agresiviteti konkurrues.

Wiklund (1999) Inovacioni, pro-aktiviteti, dhe marrja e riskut.

Lee dhe Peterson (2000) Autonomia, inovacioni, marrja e riskut, pro-

aktiviteti dhe agresiviteti konkurrues.

Kreiser etj., (2002) Inovacioni, pro-aktiviteti dhe marrja e risku.t

Mario etj., (2002) Inovacioni, pro-aktiviteti dhe marrja e riskut.

Messeghem (2003) Inovacioni, pro-aktiviteti dhe marrja e riskut.

Tarabishy etj., (2005) Inovacioni, pro-aktiviteti dhe marrja e riskut.

Burimi: Prej “Entrepreneurial Orientation and the Performance of Service Business”

të Lee, S. M., dhe Lim, S, 2009, Journal of Service Business, 3, fq 1–13.

106 Pra mund të identifikohen dhe të maten si dimensione të veçanta të nivelit sipërmarrës së firmës.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 78

3.1.4.4 Struktura e performancës financiare

Mungesa e të dhënave arkivore kontabile-financiare të firmës me qëllim kontrollin e

brendshëm dhe jo vetëm për raportim fiskal107 në realitetin shqiptar në përgjithësi, bën

që studimet rreth matjes së performancës financiare të firmës të duhet të bazohen mbi

të dhëna primare të vet-raportuara.

Ndërsa në rastet kur haset refuzim në deklarimin e këtyre të dhënave sasiore, atëherë

të dhënat mund të mblidhen përmes matjes së variablave latent108 të performancës

financiare.

Përsa i përket një organizimi të mirë të studimeve empirike me fokus performancën

financiare të firmës janë mbajtur në konsideratë edhe disa elemente të nevojshëm

kërkimor. Kështu, meqënëse është zgjedhur që të dhënat e studimit do të jenë

kryesisht primare, janë kryer paraprakisht studime pilot me qëllim identifikimin e

treguesve financiare që mund të raportoheshin më saktë dhe më lehtë prej pronarë-

menaxherëve si dhe testimin paraprak të pyetësorit ekonomik në lidhje me treguesit e

përzgjedhur si të vlefshëm për matjen dhe vlerësimin e performancës financiare dhe të

përgjithshme të firmës.

Matjet finale të treguesve109 të performancës financiare janë kryer si prej të dhënave

primare sasiore numerike të vazhduara si dhe atyre rendore me shkalle 5-pikëshe

Likerti.

Matjet e performancës së biznesit kanë përfshirë si tregues të performancës financiare

dhe tregues të rritjes (Wiklund, 1999) të cilat janë matur prej të dhënave primare të

vet-raportuara prej pronarë-menaxherëve të NVM-ve të përfshira në studim.

Në lidhje me këtë mënyrë matje të treguesve të performancës financiare, në kërkime

të mëparshme studiuesit kanë provuar se përqasja e matjes subjektive të treguesve

financiare ose raportimi individual është i besueshëm (Dess, Lumpkin, & Covin,

1997; Schulze, Lubatkin, Dino, & Buchholtz, 2001; Tan & Litschert, 1994).

Në këto studime është sugjeruar se vlerësimet subjektive të performancës së firmës

mund të jenë koherente me vlerësimet ose treguesit objektiv të performancës, duke

rritur kështu besueshmërinë dhe vlefshmërinë (Dess, etj., 1997) e përdorimit të

këtyre treguesve në studimet e performancës.

Në përgjithësi koherenca e vlerësimeve subjektive dhe objektive të performancës

është e lartë, madje studimet kanë sugjeruar se vlerësimet subjektive të performancës

mund të reflektojnë saktësisht treguesit e brendshëm objektivë si psh. fitim-humbjen e

firmës (Dess & Robinson, 1984; Venkatraman & Ramanujam, 1986).

Gjithashtu në krahasimin e informacionit të arkivuar (atij kontabël) me vlerësimet e

pronarit për rritjen e shitjeve dhe fitimeve të firmës, Chandler dhe Hanks (1994) kanë

gjetur se këto dy tregues kanë korelacion të mirë me njëri-tjetrin.

Po kështu, Droge, Jayaram, dhe Vickery (2004) kanë dëshmuar se ekziston një

korelacion i rëndësishëm (kryesisht me p < .001) mes treguesve objektiv të

performancës dhe atyre subjektiv të vlerësuar dhe raportuar prej menaxherëve në

lidhje me tregues të tillë si për shembull ROA para taksës, ROA pas taksës, si dhe të

tjerë tregues finanicare si ROI, ROS etj.

107 Me objektiv të vetëm minimizimin e taksave. 108 Përmes formulimeve dhe shkallëve psikometrike dhe matjeve të tyre me anë të pikeve të Likertit,

apo dhe përmes një kombinimi të të gjitha metodave së bashku. 109 Të cilët përsa i përket strukturave që masin dhe shkallëve të tyre janë përmirësuar vazhdimisht deri

në fazën e kërkimit të plotë.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 79

Pra përmes këtyre studimeve sugjerohet ideja se si përdorimi i të dhënave primare apo

dytësore110 të performancës në studimet empirike do të ketë të njëjtën vlefshmëri,

duke lehtësuar kështu punën e studiuesit në lidhje me mungesat apo kufizimet që

mund të hasi në mbledhjen e të dhënave.

Ndaj edhe matja e performancës financiare111 të firmës në këtë studim është kryer

prej vlerësimeve që pronar-menaxherët kanë vet-raportuar dhe perceptuar112 për

performancën financiare të biznesit të tyre, duke përfshirë në këto matje edhe disa

tregues të performancës së përgjithshme siç edhe është përshkruar në vazhdim. Kështu

matja e treguesve të perceptuar ose subjektivë të performancës financiare113 të biznesit

është realizuar përmes shkallëve 5-pikëshe të likertit prej 1= i parëndësishëm deri në

5= shumë i rëndësishëm përsa i perket rëndësisë se objektivave financiare, si dhe 1=

shumë i pakënaqur deri ne 5= shumë i kënaqur për matjen e përformancës dhe

treguesve financiare114.

Ndërsa për matjen e madhësisë së NVM-ve janë përdorur treguesit e madhësisë si:

numri i punonjësve, vlera e shitjeve vjetore, ose totali i aktiveve.

Për të matur rritjen e NVM-ve janë përdorur tregues si: norma e rritjes së shitjeve,

norma e rritjes së fitimit, rritja e fitimit në krahasim me konkurrentët, rritja e shitjeve

në krahasim me konkurrentët, tërheqja e klienteve të rinj krahasuar me një vit më

parë, norma e rritjes së punësimit dhe rritjes së bilancit etj.

Treguesit e përdorur për matjen e performancës financiare janë: marzhi i fitimit,

kthimi nga aktivet (ROA), dhe kthimi nga kapitali (ROE).

Së fundmi, në seksionin ekonomik të pyetësorit të studimit janë përdorur edhe disa

tregues për të vlerësuar ‘performancën e përgjithshme’ të biznesit, të cilët kanë synuar

të hulumtojnë dhe konfirmojnë përgjigjet e të intervistuarve për të tjerë tregues të

performancës së biznesit (Lumpkin & Dess, 1996). Disa prej këtyre treguesve kanë

qënë arritja dhe përmbushja e performancës së përgjithshme të biznesit, aftësia për të

financuar rritjen e biznesit prej fitimit të firmes, realizimi i rezultateve të pritshme

financiare, mbajtja e klientëve etj.

Meqënëse metoda e kërkimit të këtij studimi është ajo sasiore, para mbledhjes së të

dhënave të kërkimit të plotë, instrumenti i plote i kërkimit është testuar përsa i përket

edhe këtyre faktorëve ose variablave për kuptueshmërinë, vlefshmërinë, si dhe

besueshmërinë e të matjeve dhe të dhënave që janë mbledhur më pas në fazën e plotë

të kërkimit.

3.1.4.5 Struktura e ‘orientimit të biznesit të vogël’

Përsa i përket treguesve që janë përdorur në studim për matjen e ‘orientimit të biznesit

të vogël’ (OBV) jam bazuar mbi punën115 e Runyan, Droge, dhe Swinney, (2008).

110 Më të dhëna ‘sekondare’ do t’i referosheshim të dhënave prej pasqyrave fiskale të raportuara. 111 Duke përfshirë këtu tregues financiar të rritjes dhe të përfitueshmërisë. 112 Pra të dhënat e studimit rezultojnë të jenë primare si përsa i përket treguesve arkivor dhe subjektivë

të performancës. 113 Përshtatur sipas instrumentit të zhvilluar nga Gupta dhe Govindarajan (1984), si dhe të testuar prej

Covin dhe Slevin (1989). 114 Pyetjet dhe shkallët finale të matjes së variablave janë përmirësuar gradualisht që nga faza e studimit

pilot deri në fazën e kërkimit të plotë. 115 Si për pyetjet e testuara gjatë studimit pilot edhe për variablat e matjes së kësaj strukture gjatë fazës

së plotë të kërkimit.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 80

Në studimin e tyre këta autorë në lidhje me matjen e këtij orientimi janë bazuar

gjithashtu mbi studimin e Stewart dhe Roth (2001), si dhe punimin e Carland etj.

(1984). Sipas Runyan, Droge, dhe Swinney, (2008) në punimin e Carland etj. (1984),

‘orientimi i biznesit të vogël’ përsa i përket ‘qëllimeve të pronarit të biznesit të vogël’

është matur përmes pesë pohimeve specifike, ndërsa ‘lidhja emocionale me biznesin’

është matur përmes katër pohimeve të tjera të veçanta. Këto variabla janë matur

përmes shkallëve pesë-pikëshe të Likert-it, nga 1= nuk jam fare dakord deri në 5 =

jam shumë dakord.

Pikërisht pas matjes së këtyre orientimeve përmes mënyrave të shpjeguara më sipër,

niveli i përgjithshëm i ‘orientimit116 të biznesit të vogël’ është planifikuar të llogaritet

përmes mesatares së këtyre shkallëve. Matja e nivelit të ‘orientimit të biznesit të

vogël’ përmes madhësisë së kësaj shkalle, do të thotë sesa më e madhe madhësia e

përgjigjes së kësaj shkalle aq më i madh niveli i OBV.

Gjithashtu këto shkallë ashtu siç edhe është përmendur më parë janë testuar

paraprakisht në studimin pilot, përmes intervistimit të një grupi pronarë-menaxherësh

të biznesit të vogël, të cilët janë zgjedhur pikërisht sipas standarteve të përdorura për

përzgjedhje edhe në kampionin e plotë (pra firma të të gjithë sektorëve, apo dhe

madhësive të ndryshme të vogla apo të mesme që operojnë në Qarkun e Vlorës).

Kështu pas këtij testimi paraprak, gjetjet e tij rezultuan pozitive përsa i përket

besueshmerisë së kësaj shkalle.

3.1.4.6 Struktura e matjes së mjedisit të jashtëm dhe aksesit të firmës ne kapital

Përsa i përket këtij dimensioni apo variabli studimor, pra perceptimit të mjedisit të

jashtëm gjatë fazës së mbledhjes së të dhënave janë matur dhe testuar dy prej

dimensioneve të mjedisit të jashtëm117, të cilët janë praktikisht dhe më të lehtë për tu

matur dhe për tu perceptuar në realitetin dhe mjedisin shqiptar të biznesit.

Për matjen e këtyre dy dimensioneve, atë të mjedisit dinamik118 dhe mjedisit jo-

favorizues119, siç është përmendur edhe në fillim të paragrafit kam përdorur shkallët e

matjes të ofruara prej Miller dhe Friesen (1982) për pyetjet mbi dinamizmin si dhe të

Khandwalla (1977) për mjedisin jo-favorizues, me 5 shkallë matje për dinamizmin

dhe 3 për jo-favorizimin, të tipit bipolar me pikë Likerti nga 1= nuk jam fare dakord

deri në 5= jam shumë dakord.

Siç Wiklund dhe Shepherd (2005) kanë theksuar, financat janë një element shumë i

rëndësishëm (Cooper, etj., 1994) për zhvillimin e firmës, ndaj aksesi në burime

financiare dhe mundësitë e financimit kanë më tepër rëndësi sesa pronësia ndaj këtyre

burimeve (Stevenson & Jarillo, 1990).

Në studime të mëparshme është treguar se suksesi i një firme nuk varet vetëm nga

ndjekja e oportuniteve të reja por edhe nga përshtatja e këtyre veprimeve në përputhje

me burimet bazë të firmës (Hamel, 2000; Hamel & Prahalad, 1990; Wiklund, 1998,

siç është cituar ne Wiklund dhe Shepherd, 2005).

116 I ‘orientimit të pronarit të biznesit të vogël’. 117 Megjithëse gjatë analizës dhe në modelet e studimit, si variabël moderues është përfshirë vetëm

dinamizmi mjedisor. Gjithsesi në këtë studim është testuar dhe verifikuar edhe vlefshmëria dhe

besueshmëria e strukturës së kundërshtisë mjedisore, çka mund të shërbej si një shkallë matje për

studimet e ardhshme. Mos përfshirja e shkallës së kundërshtisë mjedisore gjatë testimit të

hipotezave kishte si qëllim ruajtjen e një fokusi më të ngushtë të punimit. 118 Ose i quajtur ndryshe ‘dinamizmi mjedisor’. 119 I njohur ndryshe edhe si ‘kundërshtia mjedisore’.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 81

Kështu aksesi në kapitalin financiar do të jetë i kënaqshëm nëse pronari i biznesit të

vogël ka pasur në dispozicion burime të mjaftueshme për zhvillimin e firmës, dhe i

pakënaqshëm nëse këto burime do të jenë të pamjaftueshme.

Aksesi në kapitalin financiar është matur në mënyrë të ngjashme si edhe në studimin e

Wiklund dhe Shepherd (2005), përmes një treguesi subjektiv të raportuar nga pronarë-

menaxherët e biznesit të vogël në lidhje me nivelin e aksesit në kapitalin financiar.

Pra kjo strukturë në studimin tim është matur përmes disa shkallëve ose pohimeve 5-

pikëshe Likerti (bipolare) të kundërta të mbështetura në studimin e Wiklund dhe

Shepherd (2005) dhe të zhvilluara edhe përshtatura me dy ‘pyetje’ shtesë edhe më

analitike. Kështu variablin e aksesit të firmës në kapital financiar e kam strukturuar

dhe matur përmes tre pyetjeve të veçanta ku njëra prej tyre mat aksesin në kapital në

përgjithësi, ndërsa dy shkallët e tjera masin lehtësinë dhe disponibilitetin e financimit

të brendshëm dhe atij të jashtëm.

Pyetja ose shkalla kryesore e matjes së strukturës apo variablit të aksesit në kapital

përbëhet prej dy pohimeve të kundërta si “kapitali ka qënë i pamjaftueshëm ose një

pengese e madhe për zhvillimin e biznesit’’ dhe ‘‘kapitali ka qenë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim të kënaqshëm të biznesit’’.Duke qenë se firmat e vogla

mund të kenë akses edhe në burime të tjera financimi dhe jo vetëm në fitimin e

mbajtur, por edhe në burimet e jashtme të financimit120 si psh. në kredi tregtare, hua

bankare etj., ndaj edhe kam përzgjedhur edhe dy pyetje shtesë për të matur në mënyrë

më të plotë strukturën e matjes së aksesit të firmes në kapital financiar.

3.2 Analiza e të dhënave dhe matja e variablave

Shqyrtimi, përpunimi dhe analiza e të dhënave të kërkimit është kryer me ndihmën e

SPSS duke nisur qysh nga kontrolli i të dhënave dhe reduktimi i variablave, e deri tek

kryerja e analizave të ndryshme si përshkruese, konfirmuese dhe parashikuese121 në

funksion të qëllimit dhe metodës së kërkimit.

Kështu nëse do të përshkruaj në mënyrë të përmbledhur dhe në vija të përgjithshme

analizën e të dhënave, mund të dëshmoj se pas mbledhjes së të dhënave përmes

pyetësorit të strukturuar të kërkimit, është pasuar me kontrollin e tyre (ose data-

screening), reduktimin e variablave (për të arritur vlefshmërinë e strukturës përmes

analizes së faktorit), besueshmërinë e strukturave të kërkimit përmes testit të

koeficientit ‘Cronbach alpha’, me llogaritjen e treguesve si rangu i matjeve,

deviacioni standart dhe mesatarja e variablave final, duke përfunduar me testimin e

korelacionit dhe të hipotezave te tyre si dhe me analizën e regresionit mes variablave

të pavarur dhe të varur të studimit. Metodat kryesore të analizës së të dhënave të

studimit janë sasiore122 duke u përshtatur në këtë menyrë me të dhënat empirike të

studimit te cilat po kështu janë matur në mënyrë sasiore.

Një nga analizat më të rëndësishme të studimit tim, është pikërisht analiza e

regresionit e përdorur kryesisht për të përcaktuar:

Marrëdhënien dhe ndikimin në performancën financiare të biznesit të ‘orientimit

sipërmarrës’ të firmës.

Si dhe marrëdhënien dhe ndikimin në performancën e përgjithshme të firmës të

‘orientimit të biznesit të vogël’. 120 Referoju tabeles 3.11, Burimet e financimit të firmave në vitin 2012. 121 Siç është përshkruar edhe tek çështja 4.2.2. 122 Për shkak të madhësisë së kampionit, karakteristikave të variablave dhe shkallëve të tyre të matjes si

dhe qëllimit të studimit.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 82

3.2.1 Proçedura e analizës së të dhënave

Mbledhja e të dhënave empirike të studimit është realizuar përmes një pyetësori i cili

iu dorëzua pronarë-menaxherëve të çdo firme duke qënë se ata janë në dijeni të plotë

rreth qëndrimit sipërmarrës dhe performancës financiare të firmës së tyre.

Megjithatë përsa i përket disa treguesve rreth performancës së firmës si marzhi i

fitimit, totali i bilançit, kthimi i aktiveve, kthimi i kapitalit etj. plotësimi i pyetësorit

është asistuar shpesh herë edhe prej ekonomistit të firmës, për shkak të faktit se ata i

kuptojnë më qartë parimet kontabile dhe ekonomike.

Duke qënë se kampioni përfundimtar i studimit në pjesën më të madhe të tij ka qënë i

vullnetshëm, në 386 firmat123 që kanë formuar kampionin final nuk ka pasur pyetësorë

me pyetje pa përgjigje ose të paplotësuara.

Kështu janë konsideruar të dhëna të vlefshme për të vazhduar fazën e përpunimit dhe

të analizës vetëm të dhënat e 386 pyetësorëve (të kthyer në kohën e duhur, dhe janë

përjashtuar pyetësorë të tjerë të cilat janë kthyer më vonë se periudha124 e fillimit të

analizës së të dhënave.

Proçesi i përpunimit të të dhënave të studimit ka vijuar në një sërë etapash siç edhe

prezantohet në vazhdim:

1. Përgatitja dhe kodimi i skedarit të të dhënave

Fillimisht është bërë ndërtimi dhe kodimi i variablave të pyetësorit në formatin SPSS

sipas të gjitha standarteve të këtij të fundit125. Pas kodimit ose strukturimit të 78

variablave paraprak126 të pyetësorit të plotë, sipas etiketave ose emrave të variablave,

tipit të variablave, vlerave të variablave, apo dhe tipit të matjeve (numerik latent apo

manifest, intervalor, nominal apo rreshtor), një rëndësi e madhe i është kushtuar

trajtimit të të dhënave (në file-in e formatit SPSS) në mënyrë shumë të kujdesshme,

për të mos ngatërruar formatin e tyre, vlerat, shkallët e matjeve etj., si dhe për të mos

harruar pa rregjistruar asnjë nga të dhënat e mbledhura gjatë fazës së mbledhjes së të

dhënave.

2. Kontrolli i të dhënave ose ‘data-screening’

‘Data screening’ ose kontrolli i të dhënave ka patur si qëllim identifikimin për gabime

gjatë hedhjes së tyre në skedarin e të dhënave. Ky proçes ka nisur pikërisht me

llogaritjen e statistikave përshkruese, pra të frekuencave ku përfshihet numri i të

dhënave të vlefshme, numri i të dhënave që mungojnë, rangu minimal dhe maksimal i

tyre, si dhe mesatarja e serisë së të dhënave (sipas variablave përkatës ). Qëllimi i këtij

kontrolli ka qënë i domosdoshëm në mënyrë që të kontrollohej se mos gjatë hedhjes

së të dhënave është harruar të hidhet ndonjë prej tyre, pra për të kontrolluar për

123Një madhësi e mjaftueshme kampioni për një studim sasior, të përfaqsuar kryesisht nga analizat e

regresionit, ku në modelin më ‘multiple’ të regresionit të këtij studimi, numri i variablave të pavarur

rezulton me 14 të tillë. Kështu nëse do t’i referoheshim Tabachnick dhe Fidell (2007) në lidhje me

formulën e llogaritjes së madhësisë së kampionit ( ku N > 50 + 8m, N = numri i firmave në studim

dhe m = numri i variablave të pavarur), madhësia e kampionit e ka tejkaluar këtë kriter tepër të

nevojshëm për vlefshmërinë e proçedurave, analizave dhe e rezultateve të studimit. 124 Shtator-Tetor, 2013. 125 Bazuar në eksperiencën 5-vjecare të përdorimit të SPSS-it në analiza dhe studime të ndryshme si

sasiore dhe cilësore. 126 Të matur në pyetësorin e plotë.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 83

saktësinë e hedhjes së të dhënave, për faktin se të 386 pyetësorët e përfshirë në studim

kanë qenë të gjithë të vlefshëm dhe me të dhëna të plota127.

3. Llogaritja e variablave të matur

Pas fazës së kontrollit të të dhënave është vënë re se nga të gjithë variablat dhe të

dhënat fillestare të tyre të hedhura nuk rezultonte asnjë ‘missing value’ dhe asnjë e

dhënë jo normale, ndaj dhe më vonë u vazhdua me llogaritjen e variablave të matur

përmes instrumentit të mbledhjes së të dhënave si norma e rritjes së punonjësve,

norma e rritjes së xhiros apo norma e rritjes së bilancit, etj. Dhe po kështu edhe pas

kësaj faze, pra pas llogaritjes së këtyre variablave u bë sërish një ‘data- screening’ i

tyre për ndonjë ‘missing value’ të mundshme.

4. Reduktimi i variablave dhe testimi i vlefshmërisë dhe besueshmërisë së

strukturave

Pas kontrollit dhe llogaritjes së variablave të matur, është bërë testimi i vlefshmërisë

dhe besueshmerisë së strukturave dhe shkallëve të treguesve të ndryshëm të studimit

si psh. i variablave numerik dhe likert të performances.

Më pas është kryer një analizë korelacioni mes variablave numerik dhe likert dhe në

funksion të rezultateve janë përzgjedhur128 për të ndërtuar strukturat përkatëse

(referuar treguesve të performancës financiare) vetëm variablat që kanë rezultuar të

vlefshëm.

Të njëjtës proçedurë në mënyrë të ngjashme përsa i përket vlefshmërise dhe

besueshmërisë i janë nënshtruar edhe struktura e ‘orientimit sipërmarrës’, struktura e

‘orientimit të biznesit të vogël’, shkalla e aksesit në kapital, si dhe shkalla e variablit

mjedisor etj.

5. Llogaritja e statistikave përshkruese

Në këtë fazë është kryer llogaritja e statistikave përshkruese129 si mesatarja, shmangia

standarte nga mesatarja e variablave ‘rezultant ose të mbajtur’, që u përzgjodhen si të

tille kryesisht pas fazës së reduktimit të variablave.

6. Analizat e korelacionit dhe testimet e regresionit

Në fazën finale të procesit të analizës së të dhënave është proçeduar me analizat e

ndryshme të korelacionit të thjeshtë apo dhe të pjesshëm si dhe testimet e ndryshme të

regresionit, nga të cilat janë gjeneruar dhe gjetjet dhe rezultatet kryesore të studimit.

3.2.2 Analizat kryesore statistikore të studimit

Një nga teknikat kryesore që është përdorur në studim për të testuar shumë hipoteza të

tij, është analiza ‘bivariate’ e korelacionit të variablave të pavarur dhe të varur të

studimit përmes koeficienteve të korelacionit Spearman, Kendall’s si dhe Pearson,

megjithëse për analizën dhe interpretimin e gjetjeve jam mbështetur më tepër tek

koeficienti Kendall i korelacionit të variablave.

127 E verifikuar kjo që gjatë fazes së mbledhjes së tyre, pas kthimit të cdo pyetësori. 128 Reduktuar ose mbajtur. 129 Të nevojshme për të njohur dhe eksploruar kampionin dhe madhësitë mesatare të variablave

kryesor.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 84

Kështu në analizat e korelacionit kam konsideruar më tepër rezultatet e korelacionit

‘Kendall’s tau_b’, duke qënë se shumica e matjeve të variablave të studimit janë

shkallë rendore, pra kanë një rradhë renditje.

Gjithashtu para se variablat e pavarur ose parashikues të studimit t’i nënshtroheshin

modelit ose analizës së regresionit hierarkik linear, për të qenë të sigurt se ata nuk

shfaqnin probleme multi-kolineariteti u diagnostikuan më parë për këtë problem

përmes treguesit VIF130, një statistikë e nevojshme për të kontrolluar dhe shmangur

ekzistencën e fortë të ‘collinearitetit’ apo ‘multi-kolinearitetit’ mes variablave të

pavarur te studimit.

Pra për të analizuar drejtë fuqinë parashikuese të variablave të pavarur në variablin e

varur, është kryer testi i korelacionit të tyre për multi-kolinearitetin, në mënyrë që të

jemi të qartë në interpretimin e rezultatit të modelit të regresionit. Pikërisht këtij testi

të kryer para aplikimit të analizës së regresionit të shumëfishtë, i janë nënshtruar

kryesisht variablat e pavarur të studimit si orientimi sipërmarrës, dinamizmi mjedisor,

si dhe aksesi në kapital etj.

Ndaj për të kontrolluar për supozimin e një ndërveprimi të lartë të variablave të

pavarur të modelit të studimit ose të variablave parashikues (si jetëgjatësia e firmës,

madhësia, OS, dinamizmi mjedisor, dhe aksesi në kapital) është llogaritur faktori

statistikor VIF.

Vlerat e këtij faktori rezultuan shumë pak mbi 1, duke treguar dhe vërtetuar kështu se

janë shumë poshtë vlerave kritike që do t’i bënte këto variabla jo statistikisht të

rëndësishëm.

Pra të gjithë treguesit VIF131 rezultuan më të vegjël se vlera kritike, çka më jep të

drejtën që të gjithë këta faktorë t’i mbaj (pa eliminuar asnjë) për të proçeduar me

analizën e regresionit të shumëfishtë, sepse asnjë variabël nuk rezulton me

ndërveprim aq të fortë me tjetrin sa të zbehi masën e impaktit të secilit variabël ndaj

variablit të vaur të performancës financiare të firmës.

Megjithëse variablat e pavarur mund të mos jenë plotësisht të pavarur, ata nuk kanë

rezultuar me një lidhje te fortë me njëri-tjetrin, duke mos e ngatërruar kështu modelin

e marrëdhënies që ekziston mes variablave të pavarur dhe të varur, dhe duke na dhënë

mundësi që statistikat e modelit të marrëdhënies të interpretohen si të vlefshme dhe

me një shkallë të saktë me të cilën mund të vlerësohet variabli i varur për kundrejt

variablave të pavarur.

Më pas për të bërë testimin e marrëdhënieve mes variablave të studimit sipas

hipotezave rreth marrëdhenieve të supozuara në këtë studim është përzgjedhur

procedura e regresionit hierarkik linear (ekzekutuar përmes ndihmës së SPSS).

Pas aplikimit dhe ndjekjes së kësaj procedure, është bërë edhe interpretimi i outputit

të SPSS, dhe më pas rezultatet janë përmbledhur në tabelat e regresionit (4.5; 4.6; dhe

4.7 ) siç dhe janë përshkruar, komentuar dhe analizuar edhe në tekst132.

Analiza dhe teknika kryesore statistikore mbi të cilën është bazuar modeli kryesor i

studimit si dhe gjetjet kryesore të tij është regresioni hierarkik linear133, i zgjedhur

130Variance inflation factor. 131 Sipas Rogerson (2001), vlera maksimale e statistikës VIF gjykohet se është 5, ndërsa sipas Pan dhe

Jackson (2008) eshte gjykuar 4. 132 Referoju çështjes së 4.2.2. 133 Sipas kësaj analize supozohet se marrëdhenia mes VP dhe VV është lineare, por marrëdhenia mes

variablave do të pranohet si lineare vetëm nëse statistikat e modelit të regresionit si Rsquare,

Rsquare change dhe koefiçientët Beta do të rezultojnë të rëndësishëm (në këtë sens statistika e parë

që e përcakton këtë është Rsquare ndërsa e fundit sig. e Betave)

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 85

kundrejt teknikave të tjera për shumë arsye, si psh. për alternativat në llojet apo tipet e

shkallëve të matjes së variablave të pavarur, si dhe për arsye të tjera të cilat do të

renditen në vazhdim. Kjo metodë ka qënë në përputhje me synimin e metodologjisë së

studimit, pasi qëllimi kryesor ka qënë të mund parashikoj performancën financiare të

firmës përmes orientimit sipërmarrës, në funksion të faktorëve moderues dinamizëm

mjedisor dhe akses në kapital si dhe të faktorëve të kontrollit jetëgjatësi dhe madhësi e

firmës.

Gjithashtu përveç modelit kryesor te regresionit kam synuar të ndërtoj edhe një model

regresioni linear (të shumëfishtë) mes variablit të varur performancës së firmës dhe

variablave parashikues të pavarur të nën-dimensioneve të orientimit sipërmarrës.

Përmes kësaj teknike kam mundur t’i përshtas të dhënat në një model marrëdhënie i

cili ka shpjeguar ndryshimin e variablit të varur si funksion i disa variablave

parashikues.

Regresioni sekuencial i njohur ndryshe edhe si regresioni hierarkik, është një metodë

që përdoret në rastet kur synohet të vëzhgohen marrëdhëniet (lineare) mes një grupi të

pavarur variablash të pavarur dhe variablit të varur, duke kontrolluar në këtë mënyrë

ndikimet dhe efektet e njëpasnjëshme të një hiearkie-grup variablash të pavarur.

Aplikimi i teknikës së regresionit hierarkik është bërë pasi është gjykuar si një nga

teknikat më të përshtatshme për të testuar hipotezat kryesore të studimit rreth ndikimit

të variablave të pavarur në variablin e varur të modelit, veçanërisht për shkak të

alternative që kjo analizë ofron siç edhe renditen në vazhdim:

Për shkak të mundësisë që të jep për të përfshirë në studim edhe efektin

ndërveprues134.

Gjithashtu kjo teknikë na vendos direkt në dispozicion koefiçentët e standartizuar të

regresionit, të cilat janë edhe statistikat kyçe që masin madhësinë e ndikimit të

variablave të pavarur tek variabli i varur i studimit.

Na lejon gjithashtu që të ndërtojmë modele regresioni me variabla në bllok ose në

grupe, duke përmbushur edhe qëllimin e modelit tim kërkimor.

Nën modelin e kësaj analize pra të regresionit hierkik, siç u përmend edhe më sipër

gjatë studimit janë vëzhguar edhe efektet e variablave moderues dhe atyre të

kontrollit, ndaj përfshirja e tyre në modelin e studimit kërkon më parë njohjen,

përcaktimin dhe dallimin që ekziston mes variablave moderues dhe atyre të kontrollit.

Variabël moderues është variabli që ndërvepron në një farë mënyre me variablin

parashikues, duke ndikuar në këtë mënyrë marrëdhënien e variablit të pavarur

(parashikues) dhe atij të varur. Kështu përfshirja e tij në studim është shumë e

rëndësishme, dhe në këtë sens variablat e planifikuar si moderues gjatë këtij studimi

shpesh njihen edhe me termin faktorë ndërveprues135, nëse do t’i referoheshim këtu

efektit ndërveprues të dinamizmit mjedisor dhe aksesit në kapital në marrëdhënien

mes orientimit sipërmarrës (si dhe nën-dimensioneve të tij) dhe performancës së

firmës.

134Megjithëse para se t’i përfshija në modelin regresiv efektet ndërveprues i kam llogaritur më parë si

një variabël i veçantë studimor, siç shfaqen edhe në tabelat e statistikave të këtyre modeleve në

vazhdim. 135 Përmes të cilëve standartizohet në marrëdhënien OS-performancë efekti i variablave moderues të

studimit.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 86

Ndërsa variabël kontrolli, përcaktohet variabli që gjykohet se mund ta ndikoj direkt

variablin e varur pa ndikimin e variablit kryesor të pavarur, kështu në këtë sens mund

të themi se madhësia e firmës dhe jetëgjatësia e saj mund të kenë impakt direkt në

performancën fianciare të firmës136, pa marrë në konsideratë ndikimin e orientimit

sipërmarrës, apo dhe të variablave të tjerë parashikues.

Gjithashtu nëse variablin e kontrollit do ta dallonim prej variablit moderues mund të

themi se mes variablit të kontrollit dhe variablit të pavarur ose parashikues nuk

ekziston ndërveprim.

3.2.3 Matjet dhe llogaritjet e variablave paraprak

Në vijim prezantohen dhe përshkruhen variablat e ndryshëm të studimit dhe shkallët e

tyre të matjes dhe llogaritjet sipas kronologjisë që shfaqen edhe në rubrikat e

instrumentit të mbledhjes së të dhënave. Psh. rubrika e pyetësorit të performancës

përfshin treguesit e madhësisë, treguesit e rritjes (tregues performance financiare),

treguesit e përfitueshmërisë (tregues performance financiare), si dhe të tjere tregues

alternativ të performancës së pergjithshme. Ndërsa rubrikat e tjera përfshijnë variablat

moderues si ‘variablat mjedisor’, ‘shkallën e aksesit në kapital’, apo dhe variablat

kryesor të pavarur si shkallën e ‘orientimit sipërmarrës’ dhe shkallën e ‘orientimit të

biznesit të vogel’.

Njohja e variablave fillestar të matur përmes instrumentit të mbledhjes së të dhënave

është e nevojshme dhe e rëndësishme edhe për proçedurat pasuese të kërkimit, ndaj

edhe në vazhdim reflektohet një shpjegim dhe përshkrim i tyre:

1- Jetëgjatësia ose mosha e firmës është planifikuar të përdoret në këtë studim si një

variabël demografik, dhe njëkohesisht edhe si një variabël i pavarur kontrolli.

2- Aktiviteti ekonomik përfaqëson një ndër variablat demografik të studimit, në lidhje

me sektorët e ekonomisë të cilëve iu përkasin firmat e kampionit.

3- Forma ligjore përfaqson një tjetër variabël demografik të studimit përsa i përket

formës ligjore të organizimit të firmave të përfshira në studim.

4- Numri i punonjësve të firmës (gjatë vitit 2012) është përdorur në studim si tregues

i madhësisë së firmës137, dhe si variabël kontrolli.

5- Norma e rritjes së punonjësve138 është planifikuar si një variabël i varur i

performancës financiare të firmës, i klasifikuar pikërisht në kategorinë e treguesve të

rritjes. Madhësia e këtij treguesi është llogaritur pas mbledhjes së të dhënave

empirike, dhe vlera e tij shprehet në përqindje absolute (pra lexohet si përqindje).

6- Xhiro139 (ose shifra e afarizmit) e firmës (së vitit 2012) është një tregues i matur

përmes vet-raportimit dhe është planifikuar të shërbej si një variabël kontrolli për të

përshkruar madhësinë e firmave sipas nivelit të xhiros.

7- Norma e rritjes së nivelit të xhiros (2011-2012) është një nga treguesit e zgjedhur

për matjen e performancës së rritjes. Madhësia e këtij treguesi është llogaritur dhe

136 Pra e thënë ndryshe një standart performance ndikohet direkt prej moshës dhe madhësisë së firmës,

pa ndikimin e OS. 137 Referuar klasifikimit të NVM-ve si ndërmarrje që kanë më pak se 250 të punësuar. 138 I supozuar si një tregues rritje dhe paraprijës ose përcaktues i performancës financiare (në sensin

që përmirësimi dhe rritja e ketij treguesi do të çoj në performancë më të mire financiare) sidomos në

studimet e strategjisë. 139 Duke rikujtuar se ky studim iu referohet NVM-ve, ndaj përsa i përket nivelit të xhiros si NVM

klasifikohen ato ndërmarrje kanë një shifër afarizmi ≤ 250 Milione lekë (sipas Ligjit për

Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme në Shqipëri).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 87

shprehur në përqindje, dhe në këtë studim është planifikuar paraprakisht si variabël i

varur.

8- Rritja e shitjeve (2011-2012) është një nga treguesit e performancës së rritjes së

firmës, i raportuar në përqindje140 dhe i planifikuar si variabël i varur, në dallim nga

norma e rritjes së nivelit të xhiros ky tregues është vetë-raportuar.

9- Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve (2011-2012) është një tregues alternativ i

performancës së rritjes. Ai shërben si variabël i varur dhe në dallim prej dy treguesve

të tjerë të rritjes së shitjeve (të shpjeguar më sipër) është një variabël latent i matur

përmes shkallëve Likert 5-pikëshe. Ky tregues rezulton i matur edhe dy herë të tjera

me shkallë të tjera matje, në mënyrë që të përzgjedh treguesin më të vlefshëm për

analizën e studimit. Ai është llogaritur përmes vlerësimit të ponderuar, i cili është

aplikuar përgjithësisht për treguesit e performancës financiare të studimit përfshirë

dhe ata të rritjes. Sipas kësaj metode ky variabël, pra ‘realizimi i rritjes së shitjeve’

është matur dhe llogaritur sipas shkallës141 së mëposhtme:

10- Vlera totale e bilançit (2012) shërben për të përshkruar madhësinë e firmave sipas

madhësisë142 së totalit të bilancit, është planifikuar si një variabël kontrolli, i vet-

raportuar dhe i matur ne shifra.

11- Norma e rritjes së bilançit total vjetor shërben si një nga treguesit e performances

së rritjes së firmës. Ky tregues është llogaritur prej vlerave totale të raportuara të

bilancit, dhe është planifikuar si një variabël i varur studimor.

12- Realizimi i rritjes së nivelit të bilançit (2012) përfaqson një nga treguesit e

performancës së rritjes. Ky variabël i varur është llogaritur përmes vlerësimit të

ponderuar përsa i përket treguesve të rritjes. Shkalla e llogaritjes së tij shprehet në

numër sipas formulës në vazhdim:

13- Vlera e fitimit neto vjetor (2012) është vendosur në raport me shitjet neto (ose

xhiron neto) për të matur marzhin e fitimit neto, duke formuar kështu një nga treguesit

e performancës financiare dhe pikërisht një nga treguesit e përfitueshmërisë (i

llogaritur me shkallë matje të vazhduara por të vet-raportuara), si edhe dy tregues të

tjerë të këtij grupi raportesh kur vendoset në raport me madhësinë e vlerës së bilancit

(ROA) dhe në raport me madhësinë e kapitalit (ROE).

140 Psh. nëse lexojmë madhësine e parë të këtij variabli në skedarin e të dhënave vlera -43 do të thotë –

43%. 141 Për matjen e performancës së firmës (përmes faktorëve latent), është përdorur shkalla e zhvilluar

sipas Gupta dhe Govindarajan (1984), si dhe prej Covin dhe Slevin (1989). 142 Referuar klasifikimit të NVM-ve si ndërmarrje që kanë nje bilanç total vjetor ≤ se 250 Milionë lekë.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 88

14- Marzhi neto i fitimit (2012) është një nga variablat e varur të performancës, i

llogaritur nga raporti i fitimit neto të raportuar 2012/nivelin e xhiros neto (2012). Ky

tregues143 është planifikuar të përdoret si një nga treguesit e përfitueshmërisë nëse do

t’i kalonte provës së vlefshmërisë së strukturës së matjes së performancës së

përfitueshmërisë, bashkë me ROA-në dhe ROE-në.

15- ROA (kthimi nga aktivet, 2012) është një variabël i varur performance financiare,

i klasifikuar në kategorinë e treguesve të përfitueshmërisë, dhe i llogaritur nga raporti

i fitimit neto të raportuar 2012/mesataren e totalit të aktiveve 2012. Ai është

planifikuar të përdoret si një nga treguesit144 e përfitueshmërisë së firmës, nëse do t’i

kaloj provës së vlefshmërisë së strukturës së matjes së ‘përfitueshmërisë’ së bashku

me ROE-në dhe marzhin neto të fitimit.

16- ROE (kthimi nga kapitali, 2012) është një variabël i varur i performancës

financiare, i llogaritur nga raporti i fitimit neto të raportuar 2012/ kapitalit të vet

2012. Ai është planifikuar të përdoret si një nga treguesit145 e matjes së

përfitueshmërisë së firmës, nëse do t’i kalojë provës së vlefshmërisë së strukturës së

matjes së ‘përfitueshmërisë’ së bashku me ROA-në dhe marzhin neto të fitimit.

17- Realizimi i kthimit prej aktiveve146 të firmës ose përmbushja e objektivit të

madhësisë së ROA-së (2012), është gjithashtu një tjetër mënyrë matje e ROA-së, dhe

është llogaritur përmes vlerësimit të ponderuar për treguesit e performancës përsa i

përket treguesve të përfitueshmërisë sipas shkallës në vazhdim:

18- Realizimi147 i kthimit prej kapitalit të vet ose përmbushja e objektivit të ROE-së

(2012), është gjithashtu një tjetër mënyrë matje e ROE-së, dhe është llogaritur përmes

vlerësimit të ponderuar për treguesit e performancës përsa i përket treguesve të

përfitueshmërisë sipas shkallës më poshtë:

143 Është llogaritur në %, pra madhësia e këtij treguesi psh. prej 7.4 do të thotë 7.4%. 144 I llogaritur në numër absolut dhe jo në përqindje. 145 I llogaritur në numër absolut dhe jo në përqindje. 146 Shprehet në numër absolut, si psh vlera e parë e këtij treguesi tek skedari i të dhënave do të thotë që

nga niveli ose shkalla maksimale 5 e realizimit, sipas të dhënave të perceptuara të menaxherit ROA

rezulton se është përmbushur ose është realizuar në madhësinë 1.2. 147 Shprehet në numër absolut, psh. vlera e parë në skedarin e të dhënave përsa i përket këtij treguesi do

të thotë që nga niveli 5 i realizimit, sipas të dhënave të perceptuara të menaxherit ROE është

realizuar 0.8.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 89

19- Realizimi i marzhit neto të fitimit ose përmbushja e objektivit të marzhit neto të

fitimit (2012), është gjithashtu një tjetër alternativë matje e variablit të marzhit neto. I

planifikuar të përdoret si tregues përfitueshmërie, ai është llogaritur përmes vlerësimit

të ponderuar për treguesit e performancës (dhe shprehet si numër absolut):

20- Aftësia e firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj

(2012), është një variabël i varur ose tregues i shkallës së performancës së

përgjithshme të firmës, e llogaritur gjithashtu përmes vlerësimit të ponderuar

(shprehet në numër absolut):

21- Realizimi i objektivit të përmbushjes së rezultateve të synuara financiare të firmës

(gjatë vitit 2012), është planifikuar për tu përdorur në studim si variabël i varur i

performancës së përgjithshme, i llogaritur gjithashtu përmes vlerësimit të

ponderuar(shprehet si numër absolut):

22- Realizimi i mbajtjes së klientëve aktual (gjatë vitit 2012), është planifikuar të

përdoret si variabël i varur i performancës së përgjithshme të firmës, dhe është

llogaritur përmes vlerësimit të ponderuar (shprehet në numër absolut):

23- Shkalla e përmbushjes së performancës së përgjithshme të biznesit (2012) është

një tjetë tregues i performances së përgjithshme të firmës. E planifikuar të përdoret si

një variabël i varur i performancës është llogaritur sërish si të gjithë treguesit e

performancës së përgjithshme përmes vlerësimit të ponderuar (shprehet në numër

absolut):

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 90

3.2.4 Reduktimi dhe përshkrimi i variablave final të studimit

Në këtë çështje janë analizuar dhe prezantuar testimet e ndryshme që iu janë bërë

variablave paraprak studimor si testimet e vlefshmërisë, besueshmërisë dhe analiza

korelacioni të tyre, me qëllim përzgjedhjen e variablave final që do të përfshihen dhe

testohen në analizat e mëtejshme statistikore të modelit kërkimor.

Kështu pas fazës së përpunimit të të dhënave matjet e variablave të ndryshëm (të

matur apo të llogaritur), iu janë nënshtruar testimeve dhe analizave të ndryshme të

validitetit, të faktorit, të besueshmërisë, si dhe nuk kanë munguar edhe analizat e

korelacionit të thjeshtë, të rëndësishme edhe gjatë kësaj fazë studimi.

Reduktimi i variablave të studimit:

1- Shkalla e matjes së madhësisë së firmës

Pas analizave të ndryshme shkalla e madhësisë së firmës u përzgjodh që të matej

vetëm përmes të dhënave të firmave rreth (variablit të) numrit të punonjësve148,

kryesisht pas analizës së faktorit që iu bë kësaj shkalle bashkë me variablin e

madhësisë së bilancit dhe të nivelit të xhiros së biznesit. Përsa i përket numrit të

punonjësve ai rezulton i matur numerikisht përmes vet-raportimit të firmave, dhe

krahas analizës së faktorit u përzgjodh të përdorej si variabël studimor edhe për faktin

se numri i punonjësve mund të ketë qënë një tregues i raportuar më objektivisht prej

pronarë-menaxhereve të firmës duke qënë se ata janë sigurisht më të ndjeshëm ndaj të

dhënave financiare të firmës siç është madhësia e bilancit dhe niveli i xhiros, ndaj

mund të kenë qënë më të rezervuar në deklarimin e tyre.

2- Shkalla e matjes së performancës së rritjes së firmës, tregues i performancës

financiare

Pas analizës së të gjitha shkallëve të përdorura149 për matjen e performancës së rritjes

së firmës, kjo strukturë matje është përzgjedhur si fillim të njehsohet vetëm përmes dy

treguesve ose dy shkallëve latente150, të prezantuara në vazhdim:

a. Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve 2011-2012 (të vlerësuara me pikët e

shkallës Likert)

b. Realizimi i rritjes së nivelit të bilancit në 2012 (të vlerësuara me pikët e shkallës

Likert)

Siç tregohet edhe më sipër janë përzgjedhur paraprakisht vetëm këto dy shkallë nga të

gjitha shkallët e tjera, sepse rritja e numrit të punonjësve mund të jetë një tregues

performance151 më pak objektiv, ndërsa rritja e bilançit dhe e shitjeve (referuar dy

treguesve objektiv të vet-raportuar) rezultuan me korelacion të ulët me njëri- tjetrin.

Dhe ajo çka është më e rëndësishmja duket se pas analizës së vlefshmërisë treguesit e

rritjes së numrit të punonjësve, rritjes së shitjeve dhe rritjes së bilançit, rezultojnë në

148 2012 149 Objektive apo subjektive të raportuara prej pronarë-menaxherëve të firmave. 150 Të shpjeguara sesi janë llogaritur tek çështja 3.2.3. 151 Përsa i përket kontekstit shqiptar, ku njihet synimi dhe mentaliteti i firmave për të minimizuar

numrin e punonjësve pavarësisht rezultateve të tyre të performancës për shkak të kostove të punës,

çka do të thotë se treguesi i rritjes së numrit të punonjësve mund të mos ndryshoj në të njëjtin

volum me rritjen e shitjeve.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 91

kufirin e statistikës ‘Kaiser-Meyer-Olkin’ së mjaftueshmërisë së kampionit152, dhe po

kështu nuk plotësojne kushtin e ‘Bartlett's Test of Sphericity’153. Pra duke u bazuar

mbi këto dy statistika gjykohet se këto variabla nuk e kalojnë testin e analizës së

faktorit dhe mund të themi se sipas studimit tim treguesit objektiv (të vet-raportuar) të

matjes së rritjes së firmës nuk mund të shërbejnë si variabla për matjen e

performancës së saj. Përzgjedhja e dy shkallëve154 të treguara në fillim të paragrafit

dhe veçimi i tyre si fillim është bërë pas testit bivariate të korelacionit, ku lidhja mes

tyre rezultoi e rëndësishme dhe e besueshme (me r=.719 dhe p=0.000155).

Ndaj si fillim mund të themi se vlerësimi i performancës së rritjes së firmës përmes

shkallëve 5-pikëshe Likert (pra përmes variablave latent) mund të matet si përmes

realizimit të nivelit të rritjes së shitjeve, si përmes realizimit të rritjes së nivelit të

bilancit. Gjithashtu mund të konkludojme se këto dy shkallë ose variabla të prezantuar

më sipër nuk mund të zëvendësohen me raportimet objektive numerike sepse pas

testimit të korelacionit mes këtyre shkalleve u gjet një korelacion mjaft i ulët.

Më pas në vazhdim përsa i përket kësaj shkalle matje të përfaqsuar vetëm prej dy

treguesve të treguar në fillim, pas testit të ‘KMO dhe Bartlets’ vetëm shkalla 1, pra

‘realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve 2011-2012’156, ka rezultuar me eigen value >1.

Megjithatë duke qenë se këta dy tregues performance janë të të njëjtit funksion por të

natyrave të ndryshme, edhe po t’i kishin kaluar këto teste, nuk do të ndërtoja prej tyre

një shkallë të vetme pasi mesatarizmi i tyre nuk do të ishte fort i gjetur.

Megjithëse statistika ‘Cronbach’s Alpha’ për këto dy shkallë rezultoi 0.83 pra një

vlerë e kënaqshme, gjithsesi sipas ‘eigen value’ nuk vlen komenti i kësaj statistike

pasi struktura e këtij treguesi del ‘univariate’157.

3- Shkalla e matjes së përfitueshmërisë së firmës, tregues i performancës financiare

Pas analizave së të gjitha shkallëve të përdorura gjatë mbledhjes së të dhënave të vet-

raportuara (likert dhe numerike) për të vazhduar analizën e variablave të

përfitueshmërise së firmës është përzgjedhur vetëm shkalla e: “Realizimit158 të

kthimit prej aktiveve të firmës 2012”.

Megjithëse të dhënat për treguesit e përfitueshmërisë si ROA, ROE dhe marzh fitimi

neto u vlerësuan dhe u raportuan me dy mënyra si përmes shkallëve të vazhduara

numerike dhe përmes shkallëve kategorike Likert, pas analizës së validitetit, analizës

së faktorit (si dhe të besueshmërisë), u vlerësuan si të vlefshme vetëm shkallët e

përfitueshmërisë të matura me pikët Likert159.

152 Me vlerë 0.517 ku minimumi i vlefshëm është 0.5. 153 Ku kjo statisitke duhet të jetë p<0.05, ndërsa në testimin e këtyre shkallëve rezulton p=0.378, pra më

e madhe se kushti i nevojshëm. 154 Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve 2011-2012 (të vlerësuara me pikët Likert) si dhe realizimi i

rritjes së nivelit të bilancit në 2012 (të vlerësuara me pikët Likert). 155 Pra më vogël se 0.05. 156 Është edhe treguesi i vetëm i performancës financiare të firmës i gjykuar si më i vlefshëm dhe i

përdorur si variabël i varur në këtë studim, pavarësisht llogaritjeve dhe intepretimeve që janë bërë

për gjithë variablat e tjerë të performancës financiare të matur përmes instrumentit të mbledhjes së

të dhënave. 157 Besueshmeria e të cilit gjithsesi është garantuar gjatë testimeve të këtij variabli qysh në fazën e

studimit pilot. 158 E llogaritur me vlerësimin e ponderuar të pikëve Likert rëndësi-kënaqësi. 159 Dhe jo treguesit objektiv sepse nëse do t’i referoheshim statistikës ‘KMO dhe Bartlett’s Test’ këto

shkallë nuk i plotësonin kushtet për analizë faktori.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 92

Përsa i përket shkallëve Likert të këtyre variablave, pra ROA, ROE dhe marzh fitimi

neto, analizat160 e vlefshmërisë dhe të besueshmërisë rezultuan të kënaqshme për

testin e faktorit, dhe pasi iu nënshtruan testit të faktorit, vetëm njëri faktor rezultoi me

eigen value>1, e cila është pikërisht shkalla e cilësuar më sipër, dhe që do të mund

përdoret si variabli i varur i performancës së firmës sipas këndvështrimit të

përfitueshmërisë. Megjithatë mund të themi se përsa i përket koefiçentit të

korelacionit mes variablave të përfitueshmërisë të matur me shkallët Likert dhe atyre

numerike të vazhduar, nga studimi u vu re se me të besueshme dhe te vlefshme janë

shkallët e perfitueshmërisë Likert (si per indeksin e ROA-se, ROE-se si dhe marzhin e

fitimi neto). Si konkluzion duke iu referuar këtyre shkallëve mund të themi se në nëse

në studimet empirike do të përdoret si metodë matje e treguesve të përfitueshmërisë

teknika e vet-raportimit do të ishte e gjetur që të dhënat e kërkimit të mblidheshin dhe

të mateshin me pikët Likert, pasi ato nuk mund të zëvendësohen me të dhëna

objektive të vet-raportuara për shkak të korelacionit të ulët të tyre që u dëshmua në

këtë studim.

4- Shkalla e matjes së performancës së përgjithshme

Edhe kjo shkallë matje i është nënshtruar analizave statistikore të ngjashme siç është

shpjeguar edhe tek shkallët e tjera më parë, dhe rezulatet e saj në lidhje KMO, dhe

Bartlett’s Test respektivisht kanë rezultuar 0.805; dhe 0.000, ndaj më pas është

proçeduar me analizën e faktorit dhe sipas kësaj analize si shkallë matje e

performancës së përgjithshme prej të dhënave të mbledhura do të shërbej vetëm

shkalla e parë (për shkak të prioritetit të plotësuar pra eigen value>1):

“..Realizimi i aftesisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej

fitimit të saj..”

5- Shkalla e matjes së indeksit të aksesit në kapital

Për matjen e kësaj strukture, por edhe për struktura të tjera si variablat mjedisor, dhe

orientimin sipërmarrës kam përdorur semantikën diferenciale. Supozimet dhe

pritshmëritë kryesore të literaturës, por edhe të përqasjes sime studimore kanë

supozuar se shkalla e aksesit në kapital të firmës përforcon nivelin e orientimit

sipërmarrës dhe ky i fundit performancën financiare të saj. Për të gjeneruar këtë

strukturë, fillimisht kam ripërshkruar dhe llogaritur variablat e anasjelltë K1Reverse;

K2Reverse; K3Reverse të saj dhe më pas kam vazhduar me analizat në vazhdim.

Pas analizës së besueshmërisë për dimensionet e aksesit në kapital vlera e alphës

rezultoi 0.847>0.7 pra është një statistikë e mirë161, çka do të thotë se struktura e

matjes së aksesit të firmës në kapital prodhon rezultate të qëndrueshme dhe të

përputhshme.

Analiza e faktorit si teknikë statistikore është përdorur për të gjykuar vlefshmërinë e

strukturës së matjes së aksesit në kapital. Qëllimi i saj ka qënë reduktimi i variablave

që janë përgjegjës për ‘covaration’ mes një grupi të pavarur variablash, me qëllim

krijimin më pas të një strukturë të caktuar dhe llogaritjes së një indeksi për analizimin

e mëtejshëm të saj. Përsa i përket treguesit KMO, teorikisht ky tregues varion prej 0

160 Statistikat në lidhje me KMO=0.734 si dhe p=0.000 të Bartlett’s Test treguan dy madhësi të

kënaqshme për të vazhduar me principal analysis, si dhe një koeficient alpha të mjaftueshëm për

besueshmërinë e strukturës (α=0.876). 161Sipas Nunnally dhe Berstein (1994) një statistikë α > 0.7 dëshmon një nivel të kënaqshëm të

besueshmërisë së qëndrueshmërisë së brendshme, ndërsa përgjithësisht një statistike α < 0.5,

konsiderohet e papranueshme.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 93

dhe 1, dhe vlera më afër 1 dëshmon se një analizë faktori e të dhënave do të ishte e

dobishme, ndërsa vlera më e vogël se 0.5 tregon se rezultatet e analizës së faktorit

nuk do të jenë të dobishme, ndaj dhe si kriter sugjerohet një vlerë minimale prej .5. Në

rastin e strukturës së aksesit në kapital kjo statistikë rezulton 0.714, madje dhe vlerat e

vogla (më të vogla162se p<0.05) të nivelit të rëndësisë së ‘Testit të Bartlett Sphericity’

tregojnë gjithashtu se një analizë faktori e të dhënave do të ishte e dobishme, duke

plotësuar kërkesën e këtij kriteri, dhe duke i hapur rrugën testit të analizës së

faktorit163.

Përsa i përket analizës së faktorit, rregulli ose kriteri që do të aplikohet për faktorët që

duhen mbajtur ose ekstraktuar për vlefshmërinë e strukturës së aksesit në kapital (por

edhe për strukturat e tjera) është kriteri Kaiser164. Kështu që në këtë rast sipas këtij

kriteri vetëm pyetja e parë do të përfshihet dhe do të jetë e vlefshme për të përfaqsuar

modelin apo strukturën e matjes së aksesit të firmës në kapital (matur përmes

variablave latent, me pikët-Likert).

Pas analizave dhe testimeve të mësipërme rreth strukturës së aksesit në kapital,

shkalla e mëposhtme u përcaktua si shkalla përfundimtare e matjes së aksesit në

kapital, e planifikuar gjithashtu që në studim të luaj rolin e një variabli moderues:

K1 Reverse: “Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të kënaqshëm

të biznesit…”.

6- Shkalla e matjes së indeksit të kundërshtisë mjedisore

Analiza e besueshmërisë për variablat dhe shkallën e kundërshtisë mjedisore, përmes

koeficientit Cronbach Alpha rezultoi 0.823, pra një statistikë e kënaqshme, dhe

gjithashtu edhe analiza e vlefshmërisë për vlerësimin e strukturës që mat kundërshtinë

e mjedisit të jashtëm pas matjes së statistikës kryesore KMO dhe testit ‘Bartlett

Sphericity’ rezultoi e favorshme duke na dhënë të drejtën për të kryer nje analizë

faktori. Pas kësaj analize165 u dëshmua se vetëm shkalla e parë e matjes së saj do të

mund të shërbej si variabël matës i kundërshtisë mjedisore, sepse vetëm kjo shkallë

rezultoi me ‘Eigen value>1’. Pra indeksi i dimensionit jo-favorizues mjedisor do të

përfaqsohet vetëm nga shkalla Reverse M1 e matjes dhe pikërisht nga pohimi:

“ Mjedisi i jashtëm në të cilin operon biznesi im është shumë riskoz, mjafton një hap i

gabuar dhe biznesi mund të dështoj...”

7- Shkalla e matjes së indeksit të dinamizmit mjedisor

Analiza e besueshmërisë për dimensionet e dinamizmit mjedisor sipas koefiçientit

‘Cronbach Alpha’ rezultoi e kënaqshme me një vlerë 0.842, dhe gjithashtu pas

analizës së vlefshmërisë së strukturës rezultoi se pas matjes së statistikës ‘KMO’ dhe

‘testit Bartlett Sphericity’, na u dha e drejta për analizën e faktorit për përcaktimin e

indeksit të dinamizmit mjedisor. Pas kësaj analize u vlerësua, se si shkallë matje e

indeksit të dinamizmit mjedisor si një variabël shumë i rëndësishëm i këtij studimi do

të mbahet166 vetëm shkalla e matjes “Reverse Dinamizmi1”, e cila matet përmes

pohimit:

162 Pikërisht duke iu referuar kësaj statisitke ajo rezulton .000, pra është më e vogël se 0.05. 163 Një analizë faktori do të kryhet vetëm nëse vlerat e dy statistikave e mbështesin atë, siç edhe është

interpretuar më sipër. 164Një nga kriteret më të zakonshme që përdoret përgjithësisht për të zgjedhur faktorët që duhen

mbajtur, do të jenë ata që do të kenë ‘eigen values’ më të mëdha se 1. 165Principal components analysis 166 Sipas kriterit ‘Eigen values>1’

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 94

“Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij marketing për të qënë

konkurrues me klientët dhe konkurrentët (psh. çdo 6 muaj)...”

8- Shkalla e matjes së indeksit të ‘orientimit të biznesit të vogël’

Në këtë studim empirik struktura e ‘orientimit të biznesit të vogël’ e mbështetur

kryesisht në literaturën dhe gjetjet e studimeve të mëparshme rreth kësaj çështje është

matur përmes dy grup-pohimesh, të cilat kanë synuar të masin shkallën ‘e qëllimeve

dhe synimeve të pronarit të biznesit të vogël’ si dhe shkallën e ‘lidhjes emocionale të

tij me biznesin’, si dy dimensione te veçanta të këtij orientimi, sic edhe do të

përshkruhen në vazhdim.

a. Shkalla e ‘qëllimeve dhe synimeve të pronarit të biznesit të vogël’

Pas analizës së besueshmërisë, vlefshmërisë dhe analizës së faktorit167 të 5-shkallëve

që kanë matur në studim ‘qëllimet dhe synimet e pronarit të biznesit të vogël’, rezultoi

se struktura168 ose indeksi që mat ‘qëllimet dhe synimet e pronarit të biznesit të vogël’

do të ndërtohet nga mesatarja e dy shkallëve169 më poshtë:

OBV1- “E kam ngritur këtë biznes sepse ai i përshtatet më mirë jetës time personale

sesa të punoja për dikë tjetër…” (i matur me shkallën 5-pikëshe Likert).

OBV2- “Nuk kam ndonje plan për ta zgjeruar këtë biznes si madhësi (psh. numër

punonjësish) dhe as përsa i përket të ardhurave nga shitja..” (i matur me shkallën 5-

pikëshe Likert).

Pra indeksi i qëllimeve dhe synimeve të pronarit të biznesit të vogël =

(OBV1+OBV2)/2

b. Lidhja emocionale me biznesin

Pas analizës së vlefshmërisë së struktures si dhe të faktorit, përsa i përket shkallëve të

përdorura për matjen e ‘lidhjes emocionale të pronarit të biznesit të vogël me biznesin

e vet’ rezultoi se si shkallë për të ndërtuar këtë strukurë të pavarur studimi, do të

shërbej vetëm pohimi i parë (bazuar mbi rregullin e përgjithshëm eigen values > 1):

Pikërisht shkalla e vlefshme që mat ‘lidhjen emocionale me biznesin’ është:

“Unë e konsideroj biznesin tim si një vazhdimësi ose plotësim të personalitetit tim..”

(i matur me shkallën 5-pikëshe Likert).

Në fund të analizës së këtyre dy dimensioneve, është kryer edhe një analizë

korelacioni midis tyre për të përcaktuar sesa këto dy dimensione ose shkallë të

ndryshme masin të njëjtin qëndrim170. Megjithëse ky koeficient rezultoi disi i vogël

rreth 0.169, gjithsesi statistika p=.01 tregon se ky koefiçent është statistikisht i

rëndësishëm, pra i vërtetë, i saktë, dhe i besueshëm.

Ndaj pavarësisht testimeve dhe strukturave të veçanta që ndërtuam për këto dy

dimensione të ‘orientimit të biznesit të vogël’ bazuar edhe mbi koeficientin e

korelacionit Pearson, strukturën e ‘orientimin e biznesit të vogël’ do ta konsiderojmë

167 Siç është shpjeguar hap pas hapi edhe për indekset më sipër. 168 Pas reduktimit të faktorëve. 169 Është bërë thjeshtë mesatarizimi i tyre sepse testi PCA (principal components analysis) i analizës së

faktorit ka pasur më tepër si qëllim reduktimin e të dhënave dhe më pak verifikimin e strukturës,

megjithëse këtë të fundit automatikisht e ka kryer por nuk e ka ekzekutuar deri në fund, pra nuk ka

marrë në konsideratë peshat e faktorëve, por vetëm ka vërtetuar dhe përzgjedhur faktorët ose

komponentët e strukturës. 170 Dhe kjo do të varej nga vlera e koeficientit të korelacionit Pearson, por edhe nga niveli i tij i

rëndësisë, i cili që të jetë statistikisht domethënës duhet të jetë me p<0.05.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 95

si një strukture një-dimensionale, e llogaritur si mesatare e dy dimensioneve të saj dhe

e konsideruar si një indeks ose variabël i pavarur i nevojshëm për testimin e H4 dhe

H5 të studimit.

Indeksi i ‘Orientimit të Biznesit të Vogël’= (Qëllimet dhe Synimet+Lidhjen

Emocionale)/2.

9- Shkalla e strukturës së ‘orientimit sipërmarrës’ dhe dimensioneve të tij

Edhe në strukturë ashtu si edhe tek shkalla e aksesit të firmës në kapital, është

përdorur semantika diferenciale, ndaj fillimisht ka qenë nevojshme të bëhet llogaritja

e shkallëve ‘reverse’ të 9 pohimeve të përdorura për matjen e tre dimensioneve të

orientimit sipërmarrës.

a. Dimensioni i ‘inovacionit’

Pas analizës së besueshmërisë dhe vlefshmërisë së strukturës përsa i përket shkallëve

të përdorura për matjen e dimensionit të ‘inovacionit’ rezultoi171 sesi shkallë për të

përfaqësuar dimensionin e inovacionit sipërmarrës do të mbahet vetëm pohimi i parë i

saj. Pikërisht dimensioni i inovacionit është llogaritur vetëm përmes matjeve të

shkallës:

“I vendosim një theks të fortë kërkim-zhvillimit, drejtimit/orientimit teknologjik dhe

inovacionit….” (i matur me shkallën 5-pikëshe Likert).

b. Dimensioni i ‘pro-aktivitetit’

Pas analizës së vlefshmërisë (të testit KMO dhe Bartlett) si dhe analizës së faktorit u

ekstraktua si faktor apo shkallë për të përfaqësuar orientimin pro-aktiv të firmës

vetëm 1 prej pohimeve dhe pikërisht pohimi i mëposhtëm (me eigen value >1):

“Kryesisht iniciojmë veprimet dhe më pas konkurrentët na ndjekin..” (i matur me

shkallën 5-pikëshe Likert).

c. Dimensioni i ‘marrjes së riskut’

Po kështu pas të njëjtave analiza që kam kryer edhe për dy dimensionet e tjera të

orientimit sipërmarrës rezultoi se si faktor për matjen e orientimit të marrjes së riskut

shërben vetëm pohimi i mëposhtëm (sipas rregullit eigen value>1):

“Preferojmë projekte me risk të lartë (me probabilitet për norma të larta

fitimi/kthimi)....” (i matur me shkallën 5-pikëshe Likert).

Në fund të analizës së këtyre tre dimensoneve, kam bërë gjithashtu edhe një analizë

korelacioni për të përcaktuar nëse orientimi sipërmarrës mund të përdoret edhe si

strukturë shumë-dimensionale, dhe kjo do të varet nga vlera e koeficientit të

korelacionit (Pearson), por edhe nga niveli i tij i rëndësisë.

Pas kryerjes së analizës së korelacionit Pearson rezultoi se koeficientët e korelacionit

nuk janë fortë të vegjël dhe pikërisht lidhja inovacion dhe pro-aktivitet shfaqet 0.342;

inovacion dhe marrje risku 0.265; si dhe pro-aktivitet dhe marrje risku 0.381 (përsa i

perket koeficentit r të korelacionit Pearson), dhe gjithashtu të gjithë koeficientët

rezultuan me p<0.05 që është dhe madhësia e kërkuar që ky korelacion të jetë i

vërtetë, çka do të thotë se të treja madhësitë e korelacionit janë të rëndësishme.

Kështu përmes llogaritjeve dhe interpretimeve të mësipërme rreth dimensioneve të

veçanta të orientimit sipërmarrës, u vërtetua se në këtë studimim OS mund ta

konsideroj edhe si një strukturë tre-dimensionale të përfaqsuar nga dimensioni i

171 Bazuar dhe mbi rregullin e përgjithshëm të përdorur gjatë aplikimit të teknikës PCA të aplikuar edhe

për strukturat dhe faktorët të tjerë më sipër me ‘eigen values>1’.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 96

inovacionit, pro-aktivitetit dhe marrjes së riskut, për t’i testuar si tre variabla të

rëndësishëm tek nën-hipotezat e H1, H2 dhe H3.

d. ‘Orientimi sipërmarrës’ si një strukturë të vetme

Pas këtyre gjetjeve kam ndërtuar ose llogaritur edhe indeksin e orientimit sipërmarrës

si një strukturë një-dimensionale, për ta përdorur në hipotezën qëndrore të studimit

H1, e cila supozon se ‘orientimi sipërmarrës ka lidhje dhe marrëdhënie pozitive me

performancën financiare të firmës’, si dhe në hipotezat H2 dhe H3, duke e llogaritur

shkallën e orientimit sipërmarrës siç prezantohet edhe në vazhdim si një mesatare të

tre dimensioneve te tij:

Indeksi i OS=(shkalla e inovacionit+ shkalla e pro-aktivitetit+shkalla e marrjes së

riskut)/3

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 97

KAPITULLI 4 REZULTATET E STUDIMIT

“ Nëse nuk mund ta masni dicka, ju nuk mund ta kuptoni atë. Nëse nuk mund ta

kuptoni atë, nuk mund ta kontrolloni atë. Nëse nuk mund ta kontrolloni, atëherë nuk

mund ta përmirësoni.”

(H. James Harrington)

Si në çdo studim me orientim kryesisht empirik hapi dhe faza më e rëndësishme është

përshkrimi i rezultateve dhe gjetjeve të tij duke nisur fillimisht me përshkrimin e

karakteristikave të kampionit të studimit, për të dhënë një njohuri bazë rreth atributeve

të tij si dhe duke vazhduar me statistikat përshkruese për të sjellë prova dhe dëshmi

rreth variablave të studimit.

Gjithashtu në këtë kapitull janë përshkruar në mënyre të veçantë gjetjet e testimeve

më të rëndësishme statistikore të aplikuara në studim si të analizave të korelacionit

dhe modeleve të regresionit që kanë testuar supozimet e hipotezave H1, H2, H3, H4

dhe H5 të studimit.

4.1 Përshkrimi i kampionit të studimit

Për të studiuar kryesisht efektet e mundshme të ‘orientimit sipërmarrës’ në

performancën financiare të firmës, studimi ka përshirë firma të sektorëve të

ndryshëm172 si tregti, shërbime, prodhim të mirash, ndërtim etj, duke mos u fokusuar

kështu vetëm në një sektor të veçantë ekonomik.

Në fokus të studimit kanë qenë një grup ndërmarrjesh të vogla dhe të mesme që

operojnë në Qarkun e Vlorës, të cilat kanë qënë përfaqësuese prej të gjithë sektorëve

të ekonomisë, si dhe të jetëgjatësive dhe madhësive të ndryshme.

Qëllimi i studimit nuk ka qënë që të kontrollohej një sektor i caktuar i ekonomisë, por

të identifikohej efekti i qëndrimit sipërmarrës të firmave që operojnë në një rajon të

caktuar dhe pikërisht i firmave që ushtrojnë aktivitetin në Qarkun e Vlorës.

Pra në këtë studim janë analizuar ndërmarrjet e vogla dhe të mesme të Qarkut të

Vlorës të klasifikuara si të tilla vetëm në varësi të numrit të punonjësve, dhe pikërisht

janë përfshirë në studim saktësisht 386 firma të vlefshme me numër punonjësish që

variojnë nga 1-208 punonjës, pjesa më e madhe e të cilave kanë pranuar në mënyrë të

vullnetshme të jenë pjesë e këtij studimi.

Siç është shpjeguar edhe më sipër madhësia e kampionit të studimit duhet të

përfshinte minimalisht rreth 368 ndërmarrje173 të vogla dhe të mesme.

Ndërsa kampioni final i studimit përshin 386 ndërmarrje të vogla dhe të mesme,

klasifikuar si të tilla në lidhje me madhësinë e tyre përsa i përket numrit të

punonjësve, pra ndërmarrje që kanë më pak se 250 të punësuar.

172 Referoju tabeles 4.1. 173 Duke iu referuar madhësisë së nevjoshme të kampionit të një kërkimi sasior në funksion të

madhësisë së popullatës.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 98

Në mënyrë që të siguroja përmbushjen e madhësisë së kampionit të studimit, gjatë

fazes së mbledhjes së të dhënave kam shpërndarë gati 1000 pyetësorë në 1000

ndërmarrje të vogla dhe të mesme që operojnë në Qarkun e Vlorës174.

Pavarësisht e-maileve, telefonatave, dhe ri-kontaktimeve vetëm 386 biznese, treguan

interes duke marrë pjesë në studim dhe kthyen pas në kohën e duhur pyetësorin e

plotësuar me të dhena të vlefshme, duke siguruar kështu një norme kthimi përgjigje të

studimit përafersisht me 38.6 përqind.

Kjo normë kthimi përgjigje është një normë e kënaqshme për të siguruar vlefshmërinë

e gjetjeve dhe rezultateve të studimit tim, sidomos duke iu referuar një norme të

pranueshme kthimi përgjigje përsa i përket kryesisht studimeve të biznesit të vogël e

cila sipas Conant dhe White (1999) dhe Frazier (2000) rezulton respektivisht 13.1

përqind dhe 12.1 përqind (siç është cituar në Runyan, Droge, & Swinney, 2008).

Kjo normë e rëndësishme kthimi u realizua dhe sigurua edhe për shkak të nxitjeve qe

iu propozuan bizneseve të përfshira në studim, si këshillim biznesi pa pagesë, dhënia e

feedback-ut të rezultateve të përgjithshme të studimit dhe treguesve kryesore të tij për

t’i ndihmuar ndërmarrjet të kuptojnë si performojnë në krahasim me konkurrentët në

përgjithësi etj.

Megjithatë një pjesë e mirë e bizneseve të kampionit final shfaqen kuriozitet dhe

interes për tu përfshirë në këtë studim dhe raportuan në mënyrë cilësore përsa i përket

vlefshmërisë dhe besueshmërisë së të dhënave.

Tabela 4.1: Statistikat demografike të kampionit të studimit

Totali i pyetësorëve të vlefshëm/dhe madhësia efektive e kampionit 386

Norma e kthimit 38.6%

Përqindja e firmave (mikrondërmarrje) me <10 punonjës 81.61%

Përqindja e firmave (të vogla) me <50 punonjës 17.10%

Përqindja e firmave (të mesme) me <250 punonjës 1.30%

Numri mesatar i punonjësve 7.58

Mosha mesatare e firmave (ne vite) 7.55

Përqindja e firmave me moshë ≤7.55 51.30%

Përqindja e firmave me moshë >7.55 48.70%

Përqindja e firmave që operojnë në sektorin e transportit dhe

komunikacionit 1.30%

Përqindja e firmave që operojnë në sektorin e hotel, kafe dhe restorant 14.51%

Përqindja e firmave që operojnë në sektorin e tregtisë 47.15%

Përqindja e firmave që operojnë në sekorin e prodhimit të shërbimeve 16.84%

Përqindja e firmave që operojnë në sektorin e ndërtimit 7.77%

Përqindja e firmave që operojnë në sektorin e industrisë 1.81%

Përqindja e firmave që operojnë në sektorin e prodhimit të të mirave 10.62%

Nëse do t’i referohemi statistikave të tabelës 4.1 duket qartë se pjesën më të madhe të

strukturës së këtij kampioni e përbëjnë firmat e vogla si dhe NVM-të që operojnë në

174 Duke iu shpjeguar fillimisht qëllimin dhe rëndësinë e studimit, si dhe mënyrën e intervistimit ose

plotësimit të pyetësorit.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 99

fushën e tregtisë, dhe me moshë175 më të vogël se 7.6 vite176, ndërsa dëshmohet se

49% e firmave të kampionit janë në biznes prej më tepër se 7.6 vitesh.

Të gjitha këto frekuenca janë pothuajse në përpjestim edhe me karakteristikat dhe

tendencat e përgjithshme të popullatës së biznesit në Qarkun e Vlorës, nëse do t’i

referoheshim këtu kryesisht aktivitetit ekonomik, ku shumica e firmave operojnë në

sektorin e tregtisë177.

4.2 Analiza e gjetjeve dhe rezultateve të studimit

Në vazhdim do të prezantohen gjetjet e përftuara prej të gjitha analizave të mundshme

të të dhënave të studimit, të cilat do të përshkruhen dhe interpretohen në disa nën-

çështje.

Këto gjetje u gjeneruan prej shqyrtimit të të dhënave të 386 firmave të zgjedhura nga

popullata e firmave që ushtrojnë aktivitetin në Qarkun e Vlorës, përmes analizave dhe

testimeve të korelacionit dhe regresionit të variablave të studiuar.

Përsa i përket variablave të varur të studimit dhe pikërisht variablave të performancës

së firmës pavarësisht faktit se pyetësori i matjes së performancës financiare të firmës

ishte i bollshëm dhe me shumë faktorë dhe struktura matje, gjithsesi performanca

financiare në këtë studim pas të gjitha analizave të faktorëve dhe komponentëve të

strukturave të matjes së performancës financiare178 u përzgjodh të përfaqsohej vetëm

prej treguesit latent të rritjes së shitjeve179. Ndërsa performanca e përgjithshme e

firmës është matur prej shkallës së ‘aftësisë së firmës për të financuar rritjen e

përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj’ (siç është shpjeguar edhe tek çështja 3.2.3

dhe 3.2.4).

4.2.1 Analiza e statistikave përshkruese

Në tabelën 4.2 në vazhdim, janë prezantuar statistikat përshkruese kyçe të kampionit

të studimit si mesataret, devijacioni standart si dhe njëkohesisht dhe korelacionet e të

gjithë variablave të varur dhe të pavarur të studimit. Në përgjithësi korelacionet mes

variablave (kryesor) të pavarur nuk kanë qënë shumë të larta, gjithsesi korelacioni

mes dinamizmit mjedisor dhe orientimit sipërmarrës është më i larti mes tyre

(r=0.243**), ndërsa koefiçientet e tjerë rezultojnë më të ulët.

175 Ose jetëgjatësi 176 Në momentin e mbledhjes së të dhënave, pra gjatë vitit 2013. 177 Tendencë që shfaqet edhe në shkallë vendi. Megjithatë megjithëse firmat tregtare kanë zënë një

peshë më të madhe në kampion, gjithsesi firmat në këtë studim janë klasifikuar sipas kriterit të

madhësisë së firmës përsa i përket kryesisht kriterit të madhësisë së kampionit. 178 Nëse do t’i referoheshim çështjes 3.2.4 ku krahas shkallës së matjes së performancës së rritjes së

firmës përfaqsuar prej ‘rritjes së shitjeve, u ‘validua’ edhe shkalla e matjes së përfitueshmërisë së

firmës e përfaqsuar përmes treguesit të kthimit të aktiveve. 179Sepse struktura tjetër e performancës financiare e përfaqsuar përmes treguesit latent të

përfitueshmerisë së firmës dhe pikërisht prej kthimit prej aktiveve nuk u analizua më tej në

modelet e studimit, për faktin se është një tregues më pak i vlefshëm në raport me rritjen e shitjeve,

sepse për pronarë-menaxherët e biznesit të vogël ky mund të jetë një tregues më pak praktik dhe

ata e kanë më të vështirë ta kuptojnë, llogarisin dhe vlerësojnë këtë tregues në raport me rritjen e

shitjeve, por edhe për të mos u zgjatur shumë me analiza duke qenë se vetëm në këtë studim për

variablin e varur të rritjes së shitjeve të firmës dhe variablit të pavarur OS janë analizuar gati 25

hipoteza lidhje dhe marrëdhënie.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 100

Megjithatë po t’i referohemi statistikave përshkruese të kampionit të studimit, firmat

në studim kanë rezultuar me një shkallë mesatare ‘orientimi sipërmarrës’ prej 2.543

dhe dinamizëm mjedisor prej 2.944 (mesatar) në raport me maksimumin e vlerës së

rangut prej 5 të këtyre dy indekseve.

Pra një rezultat jo shumë i ulët i madhësisë së OS në këtë kampion studimi reflekton

një prirje mesatare orientimi sipërmarrës, dhe sipas koeficientit të tyre të korelacionit

supozohet se janë më të prirura drejt OS firmat të cilat gjithashtu operojnë në një

mjedis më dinamik, çka ndoshta i motivon ose i shtyn ato të kenë një shkallë të

caktuar orientimi sipërmarrës.

Gjithashtu edhe aksesi në kapital nuk rezulton i ulët por me një vlerë mesatare më të

lartë se dy variablat e tjerë prej 3.219. Pra duket qartë se këto statistika manifestojnë

ekzistencën ose praninë e orientimit sipërmarrës në nivel firme180, po aq sa edhe

perceptimin për mjedisin dhe aksesin në kapital.

Shkalla mesatare e pranisë së orientimit sipërmarrës në këtë kampion studimi motivon

dhe përforcon edhe më tepër rëndësinë e kësaj analize, për të testuar se si ky orientim

ose shkalla e madhësisë do të ndikoj tek performanca financiare e firmës, duke na

hapur rrugën edhe për testime dhe analiza të mëtejshme.

Ndërkohë nëse do të vazhdojmë të eksplorojmë statistikat e tabelës 4.2, duket se ka

një lidhje të rëndësishme mes madhësisë së firmës dhe dinamizmit mjedisor prej .145,

që do të thotë se firmat më të mëdha e përcaktojnë mjedisin e tyre më dinamik181 se

firmat e vogla, po kështu një lidhje e rëndësishme shfaqet mes madhësisë së firmës

dhe orientimit sipërmarrës prej .141, që do të thotë se firmat më të mëdha kanë një

shkallë më të lartë orientimi sipërmarrës se firmat e vogla.

Po kështu edhe lidhja mes aksesit në kapital dhe orientimit sipërmarrës shfaqet e

rëndësishme me korelacion prej .118, çka do të thotë se firmat që kanë një shkallë më

të lartë të aksesit në kapital shfaqin po kështu një shkallë më të lartë orientimi

sipërmarrës se ato që kanë akses më të ulët, dhe lidhja e fundit e rëndësishme mes

variablave të pavarur shfaqet mes aksesit në kapital dhe dinamizmit mjedisor me

korelacion .105, çka do të thotë që firmat që përcaktojnë një shkallë më të lartë aksesi

në kapital e konsiderojnë mjedisin e tyre më dinamik se ato që kanë akses më të ulët.

Nëse do të vrojtonim mesataren e shkallës së një tjetër orientimi, pikërisht të

‘orientimit të biznesit’të vogël’182, mund të dëshmojmë se OBV ka vlerësimin më të

lartë mesatar ndër variablat e pavarur me shkallë mesatare prej 3.5639 sidomos

kundrejt OS, pra ka një rezultat më të madh se orientimi sipërmarrës. Përsa i përket

lidhjes së ‘orientimit të biznesit të vogël’ me OS kjo lidhje rezulton me r=-.141**

(dhe e rëndësishme), çka do të thotë se firmat që përcaktojnë një shkallë më të lartë të

‘orientimit të biznesit të vogël’ do të shfaqin një shkallë më të vogël të orientimit

sipërmarrës se ato që e shfaqin këtë orientim në një shkallë më të vogël. Përsa i përket

lidhjeve të tjera të OBV me variablat e tjerë të pavarur rezulton gjithashtu e

rëndësishme lidhja e tij me jetëgjatësinë e firmës183, si dhe me shkallën e inovacionit

dhe pro-aktivitetit të firmes.

180 Pra duke iu referuar firmave të kampionit dhe madhësisë mesatare të variablave kryesor, duket se

ato kanë shfaqur ose manifestuar mjaftueshëm OS, akses në kapital dhe perceptim të dinamizmit

mjedisor, duke i hapur kështu rrugen vazhdimit të studimit dhe analizave të tjera statistikore me

qëllim vërtetimin e hipotezave të studimit. 181 Për shkak të shenjës pozitive të koeficentit të tyre të korelacionit. 182 Referoju përkufizimit të këtij orientimi në kapitullin e dytë. 183 Referoju apendikseve/shtojcave të punimit.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 101

Gjithashtu nëse do të vëzhgonim edhe madhësitë mesatare të shkallës së inovacionit,

pro-aktivitetit, dhe marrjes së riskut (tabela 4.4) do të vinim re se dimensioni i

‘marrjes së riskut’ shfaqet në shkallë më të lartë se dimensionet e tjera me vlerë

mesatare 2.627.

Në vazhdim janë interpretuar gjetjet në lidhje me çështjen kryesore, pra të lidhjes së

variablave kryesor184 të pavarur si orientimi sipërmarrës, dinamizmi mjedisor si dhe

aksesi në kapital me performancën financiare të firmës.

Kështu mes orientimit sipërmarrës dhe performancës financiare të firmës185 është

vënë re një korelacion prej -.146** , duke vazhduar me -.119** mes performancës

financiare dhe dinamizmit mjedisor, ndërsa lidhjet me faktorët e tjerë të pavarur dhe

performancës financiare kanë rezultuar të ulta ose të parëndësishme (si psh.mes

aksesit në kapital, jetëgjatësisë së firmës, apo dhe madhësisë së saj, tabela 4.2).

Në këtë sens lidhja e OBV me performancën e përgjithshme të firmës ka rezultuar

pozitive me madhësi korelacioni prej .109**, çka do të thotë se firmat që kanë një

shkallë më të lartë të ‘orientimit të biznesit të vogël’ shfaqin një performancë të

përgjithshme më të lartë se ato që e shfaqin këtë orientim në shkallë më të ulët.

4.2.2 Rezultatet e modeleve të kërkimit

Për formulimin dhe modelet e analizës së testimit të hipotezave H1, H2 dhe H3 (përsa

i përket kryesisht analizës së regresionit) jam mbështur në disa studime të mëparshme

rreth kësaj çështje (si psh. Al Swidi & Al Hosam, 2012; Awang, etj., 2009; Frank,

Kessler, & Fink, 2010; Wiklund, 1999; Wiklund & Shepherd, 2005). Megjithatë

modelet që unë kam ngritur për analizën e regresionit për të shpjeguar marrëdhënien

që ekziston mes OS të firmës dhe performancës financiare të saj, kanë tentuar më së

shumti deri tek modeli i kontigjencës186.

Ndërsa në hipotezën e katërt dhe të pestë (H4; H5) jam motivuar dhe nxitur kryesisht

prej studimit të Runyan, Droge, dhe Swinney, (2008).

Performanca e firmës në këtë studim është matur si prej një indikatori financiar dhe

ekonomik të raportuar prej pronarë-menaxherëve të intervistuar, por edhe prej një

treguesi të përgjithshëm të performancës, sepse krahas performancës ekonomike, në

studim psh. është supozuar se ‘orientimi i biznesit të vogël’ mund të përmirësoj dhe

ndikoj performancën e përgjithshme187 të firmës.

4.2.2.1 Orientim sipërmarrës-performancë financiare

Pavarësisht konsideratave dhe kërkimeve të ndryshme të cilat e kanë konsideruar dhe

testuar orientimin sipërmarrës si strukturë një apo shumë dimensionale, unë kam

përzgjedhur ta studioj atë ashtu siç e kam përmendur edhe më parë edhe si strukturë

tre dimensionale, e përfaqsuar përmes orientimit të ‘inovacionit, marrjes së riskut dhe

184 Faktorëve moderues por edhe atyre të kontrollit si jetëgjatësia dhe madhësia e firmës. 185 Performanca financiare e firmës në këtë studim është matur prej shkallës ose madhësisë së ‘rritjes së

shitjeve’, siç është treguar edhe tek çështja 3.2.3 dhe 3.2.4. 186 Duke iu referuar këtu modelit të regresionit me përfshirjen e variablave moderues, dinamizëm

mjedisor dhe akses në kapital. 187 Sepse për shembull në bizneset e vogla që drejtohen nga një pronar-menaxher i cili nuk reflekton

një qëndrim të forte sipërmarrës, performanca mund të konceptohet si dicka më tepër ose më

ndryshe se thjeshtë financiare (Runyan, Droge, & Swinney, 2008).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 102

pro-aktivitetit’ të firmës, por edhe si një strukturë të vetme. Megjithëse teorikisht

hipotezat kryesore lidhen me ndikimin e orientimit sipërmarrës në performancën e

firmës, ato gjithashtu do të shqyrtohen edhe përmes nën-hipotezave të tre

dimensioneve kryesore të këtij orientimi.

Nga studimet e mëparshme është sugjeruar se implikimet dhe marrëdhëniet orientim

sipërmarrës-performancë variojnë sipas kontekstit (Lumpkin & Dess,1996; siç është

cituar në Wiklund dhe Shepherd, 2005).

Madhësia e biznesit apo dhe mosha e tij bëjnë që ndërmarrja të karakterizohet nga

karakteristika apo sjellje që mund të ndikojnë në një farë mënyre performancën e saj.

Duke u nisur nga modeli teorik dhe konceptual i kërkimit të studimit tim, moshën dhe

madhësinë e ndërmarrjes i kam konsideruar faktorë ose variabla kontrolli.

Kështu nëse do t’i referoheshim tabelës 4.2, do të shikonim se lidhja ose korelacioni

mes orientimit sipërmarrës (si një strukturë një-dimensionale) dhe performancës

financiare të firmës (e matur përmes indeksit të rritjes së shitjeve) është rreth -.146**,

pra është një lidhje jo shumë e fortë (megjithëse e rëndësishme) dhe madje negative,

çka do të thotë se firmat me orientim sipërmarrës të një shkalle më të lartë do të kenë

performancë financiare më të ulët se ato me OS më të ulët.

Pikërisht nisur prej këtij treguesi do të hidhet poshtë ose do të refuzohet pjesa e parë e

H1 ku supozohet se:

H1(pjesa e parë): Orientimi sipërmarrës ka lidhje pozitive me performancën

financiare të firmës, (refuzohet).

Në tabelën 4.5 të modelit të parë të regresionit hierarkik linear është prezantuar

testimi i hipotezave të marrëdhënies së orientimit sipërmarrës përsa i përket ndikimit

të tij në performancën financiare të firmës përmes efektit kryesor, si dhe efektit

moderues të mjedisit të biznesit dhe aksesit në kapital.

Pikërisht për të kryer këtë testim dhe analizë fillimisht modelit të regresionit i janë

shtuar variablat e kontrollit (siç prezantohet në hapin 1), pastaj i janë shtuar variablat e

pavarur (për të testuar kryesisht impaktin e orientimit sipërmarres, në hapin 2), dhe së

fundmi variablat ndërveprues (të OS me dinamizmin mjedisor dhe aksesin në kapital,

sipas modelit të kontigjencës në hapin 3).

Variablat e kontrollit të futur në bllokun e parë të regresionit hierarkik siç tregohet

edhe në tabelën188 4.5, madhësia dhe jetegjatësia e firmës rezulton se shpjegojnë

vetëm 1% të variancës në variablin e varur të performancës së firmës dhe pikërisht atë

të rritjes së shitjeve, por pa ndonjë kontribut të rëndësishëm si model sipas statistikës

së rëndësisë189 p=0.159>0.05.

Kështu jo vetëm modeli nuk është i rëndësishem, por nëse do t’i referoheshim dy

variablave madhësi dhe jetëgjatësi firme rezulton se që të dy variablat parashikues

përveçse kanë Beta shumë të vogla gjithashtu shfaqen edhe si variabla (VP) të

parëndesishëm (me p>0.05).

Pra nuk është e vërtetë që sa më e madhe jetëgjatësia dhe mosha aq më e madhe/e

vogël190 performanca financiare e firmës, pra nuk zbulohet një lidhje e rëndësishme

lineare, përveç faktit që koefiçientët Beta të këtyre faktorëve rezultojnë shumë të

vegjël, madje dhe negativ.

Nëse do t’i referoheshim tabelës 4.5 të statistikave të modelit të regresionit hierarkik

në hapin e dytë pasi janë shtuar edhe variablat e bllokut të dytë si orientimi

188 Në hapin 1 të modelit të regresionit me variabël të pavarur treguesin e rritjes së shitjeve. 189 Që është edhe madhësia e kriterit të rëndësisë së modelit. 190 Nëse do t’i referoheshim supozimit tonë të metodologjisë së studimit se jetëgjatësia dhe madhësia e

firmës janë variabla kontrolli.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 103

sipërmarrës, dinamizmi mjedisor dhe aksesi në kapital, rezulton se modeli 2 si një i

tërë shpjegon vetëm (0.05*100) 5% te variances191 (me p=0.001<0.05) në variablin e

varur (rritje e shitjeve) dhe gjithashtu statistika e rëndësisë tregon se ky model si një i

tërë është i rëndësishëm (sipas kushtit të nevojshëm R2>0 dhe sig. p<0.05) për dobinë

e modelit në parashikimin e rezultatit dhe rëndësinë e tij si një i tërë192.

Shtimi i variablave të pavarur të orientimit sipërmarrës, dinamizmit mjedisor dhe

aksesit në kapital shpjegon një variancë shtesë prej 4.1% në treguesin e rritjes së

shitjeve, pas kontrollit të ndikimit të jetëgjatësisë dhe madhësisë së firmës (R2 Change

.041*; dhe p=0.001<0.05), me një kontribut të rëndësishëm që duket nga vlera e

statistikës Sig. F Change.

Përsa i përket ndikimit të variablave të pavarur në hapit 2 (të efektit kryesor të

orientimit sipermarrës) vetëm një nga pesë variablat e pavarur jep një kontribut të

rëndësishëm, dhe ai është pikërisht orientimi sipërmarrës.

Variabli i pavarur i orientimit sipërmarrës me vlerë Beta= -0.166* (dhe me

p=.002<0.05) rezulton si parashikuesi më i mirë i rritjes së shitjeve, që do të thotë sesa

më e madhe shkalla e orientimit sipërmarrës aq më e vogël performanca e rritjes së

shitjeve të firmës. Ose e thënë ndryshe performanca më e lartë e rritjes së shitjeve

shoqërohet me orientim sipërmarrës më të vogël (sepse vlera Beta e këtij variabli

është negative), ndaj dhe supozimi i pjesës së dytë të hipotezës H1 bie ose refuzohet,

çka do të thotë se orientimi sipërmarrës nuk ka një ndikim pozitiv mbi performancën

financiare të NVM-së, por përkundrazi sipas modelit dhe statistikave rezultoi e

kundërta193.

Pjesa e dytë e hipotezës H1 e cila supozon se:

H1 (pjesa e dytë): Orientimi sipërmarrës ka marrëdhënie pozitive me performancën

financiare të firmës, refuzohet.

Modeli kryesor i regresionit të testuar:

Y=-0.166*OS (ekuacioni i standartizuar i regresionit, ku OS është konceptuar si një

strukturë një dimensionale).

Përsa i përket trajtimit njëdimensional të OS, për H1 konkludojmë se refuzohet pjesa e

parë si dhe refuzohet edhe pjesa e dytë e saj. Në këtë mënyrë dëshmohet se H1 (në të

cilën OS trajtohet si strukturë njëdimesionale) refuzohet si për lidhjen edhe për

marrëdhënien.

4.2.2.2 Dimensionet e orientimit sipërmarrës dhe performanca financiare

Nëse do t’i referohemi sërish tabelave të korelacionit (tabela 4.4) është vënë re se

korelacioni ‘inovacion dhe rritje e shitjeve’ është i rëndësishem me r= -.169**, por

shfaqet me shenjë negative, korelacioni mes ‘pro-aktivitetit dhe performancës’ (rritja

e shitjeve) rezulton me r = -.167** (i rëndësishëm), por prapë me shenjë negative,

ndërsa lidhja mes dimensionit sipërmarrës të ‘marrjes së riskut dhe rritjes së shitjeve’

rezulton i parëndësishëm përsa i përket statistikës p194.

Kështu vetëm dimensionet ‘inovacion dhe pro-aktivitet’ shfaqen se kanë lidhje me

performancën financiare, por kjo lidhje shfaqet negative dhe jo pozitive siç është

191 R2=.05* 192 Sepse statistika p* tregon ose teston nëse modeli si një i tërë parashikon VV; ndërsa R2 mat fuqinë e

përgjithshme parashikuese të modelit me të cilën variablat e pavarur të modelit shpjegojnë

variacionin në variablin e varur. 193 Pra dëshmohet se ekziston një marrëdhënie lineare e rëndësishme por negative, jo ashtu siç pritej 194 Referoju kriterit të ‘significance’

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 104

supozuar tek hipotezat e studimit, ndaj mund të them se nën-hipotezat H1a, H1b,

H1c refuzohen, pra inovacioni, pro-aktiviteti dhe marrja e riskut si tre dimensione të

veçanta të orientimit sipërmarrës të zgjedhur në këtë studim nuk rezultojnë të kenë

lidhje pozitive me performancën financiare të firmës.

Nëse do t’i referoheshim nën-hipotezave H1a; H1b; H1c:

H1a Inovacioni ka lidhje pozitive me performancën financiare të firmës (refuzohet)

H1b Paraprirja ka lidhje pozitive me performancën financiare të firmës (refuzohet)

H1c Marrja e riskut ka lidhje pozitive me performancën financiare të firmës

(refuzohet)

Nëse do t’i referoheshim tabelës 4.6 të statistikave të modelit të regresionit hierarkik

në hapin e dytë pasi jane shtuar edhe variablat e bllokut të dytë (kryesisht dimensionet

e orientimit sipërmarrës) si inovacioni, pro-aktiviteti, marrja e riskut, dinamizmi

mjedisor dhe aksesi në kapital, rezulton se modeli 2 si një i tërë shpjegon vetëm

(0.076*100) pra 7.6% të variancës195 (dhe me p=0.000<0.05) në variablin e varur

(rritje e shitjeve) dhe gjithashtu statistika e rëndësisë tregon se modeli 2 si një i tërë

është i rëndësishëm (sipas kushtit të nevojshëm R2>0 dhe sig. p<0.05196) për

dobinë e modelit në parashikimin e rezultatit dhe rëndësinë e tij si një i tërë197.

Siç duket në tabelën 4.6, futja e variablave të pavarur të inovacionit, pro-aktivitetit,

marrjes së riskut, dinamizmit mjedisor dhe aksesit në kapital shpjegon një variancë

shtesë prej 6.6% në treguesin e rritjes së shitjeve, pas kontrollit të ndikimit të

jetëgjatësisë dhe madhësisë së firmës (R2 Change .066*; dhe p=.000<0.05), me një

kontribut të rëndësishëm që duket nga vlera e Sig. F Change. Përsa i përket ndikimit

të variablave të pavarur në modelin 2, pra efektit kryesor të inovacionit, pro-aktivitetit

dhe marrjes së riskut, vetëm dy nga shtatë variablat e pavarur japin një kontribut të

rëndësishëm, dhe ata janë pikërisht dimensioni i inovacionit dhe ai i pro-aktivitetit.

Variabli i pavarur i inovacionit me vlerë Beta= -0.156* (dhe më p=.004<0.05)

rezulton një parashikues i mirë i rritjes së shitjeve, dhe pikërisht sa më e madhe

shkalla e orientimit inovativ aq më e vogël performanca e rritjes së shitjeve të firmës.

Ose e thënë ndryshe performanca më e lartë e rritjes së shitjeve shoqërohet me

orientim inovativ më të vogël (sepse vlera Beta e këtij variabli është negative), ndaj

dhe supozimi i nën-hipotezës H1aa bie ose refuzohet.

Pra rezulton se inovacioni nuk ka një ndikim pozitiv mbi performancën financiare të

NVM-së, por përkundrazi sipas modelit dhe statistikave u dëshmua e kundërta,

ekziston një marrëdhënie lineare e rëndësishme por negative, jo ashtu siç pritej.

Variabli i pavarur i pro-aktivitetit me vlere Beta= -.144* (dhe me p=.011<0.05)

rezulton gjithashtu si parashikues i mirë i rritjes së shitjeve, dhe pikërisht sa më e

madhe shkalla e orientimit të pro-aktivititetit aq më e vogël performanca e rritjes së

shitjeve të firmës. Ose e thënë ndryshe performanca më e lartë e rritjes së shitjeve

shoqërohet me orientim pro-aktiv më të vogël (sepse vlera Beta e këtij variabli është

negative), ndaj dhe supozimi i nën-hipotëzës H1bb bie ose refuzohet.

Pro-aktiviteti nuk ka një ndikim pozitiv mbi performancën e NVM-së, por

përkundrazi sipas modelit dhe statistikave rezultoi e kundërta, ekziston një

marrëdhënie lineare e rëndësishme por negative, jo ashtu siç pritej.

195 R2=.076* 196 Sig p=.000<0.05 197 Sepse statistika p* tregon ose teston nëse modeli si një i tërë parashikon variablin e varur, ndërsa R2

mat fuqinë e përgjithshme parashikuese të modelit me të cilën variablat e pavarur të modelit

shpjegojnë variacionin në variablin e varur.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 105

Gjithashtu nëse do t’i referoheshim nën-hipotezës H1cc në lidhje me variablin e

pavarur të marrjes së riskut, Beta e tij rezulton e parëndësishme siç paraqitet edhe në

tabelën 4.6, ndaj H1cc refuzohet198, pra nuk është zbuluar ndonjë varësi statistikisht199

e rëndësishme e performancës financiare të firmës nga dimensioni sipermarrës i

marrjes së riskut.

Në studimet e mëparshme për këtë dimension (marrja e riskut) përveç ekzistencës së

një marrëdhënie pozitive monotone mes orientimit të marrjes se riskut dhe

performancës së firmës është pretenduar se marrëdhënia mes marrjes së riskut ka një

trajtë në formë U-je (pra jo-lineare). Duke qënë se pas testimit dhe analizës

statistikore të regresionit linear ky variabël nuk rezultoi në një marrëdhënie lineare me

performancën financiare të firmës, ndaj për të kam bërë një përjashtim dhe kam kryer

edhe një analize jo-lineare regresioni (monotone quadratice). Statistikat dhe rezultatet

e analizës së këtij modeli treguan, përveç faktit se varianca që ky variabël200 shkakton

në variablin e varur është e vogël, (pra si rezultat) dobia e modelit është mjaft e vogël,

ajo është edhe e parëndësishme, ndaj mund të konkludojmë se nuk u verifikua (po

kështu as edhe marrëdhënia monotone e supozuar në forme U-je (R2=.005, p=.387))

Në vazhdim është paraqitur ekuacioni i standartizuar i regresionit në lidhje me dy

dimensionet e orientimit sipërmarrës që rezultuan të rëndësishëm pas analizës së

regresionit dhe interpretimeve të mësipërme :

Modeli i regresionit të testuar:

Y= -.156*Inovacion -.144*Pro-aktivitet

Nëse do t’i referoheshim nën-hipotezave H1aa; H1bb; H1cc nga sa u analizua edhe

më sipër rezulton se:

H1aa Sa më i lartë niveli i inovacionit në organizatë aq më i lartë niveli i

performancës financiare të firmës (marrëdhënia, refuzohet).

H1bb Sa më i lartë niveli i paraprirjes në organizatë aq më i lartë niveli i

performancës financiare të firmës (marrëdhënia, refuzohet).

H1cc Sa më i lartë niveli i marrjes së riskut në organizatë aq më i lartë niveli i

performancës financiare të firmës (marrëdhënia, refuzohet).

Si përfundim për hipotezen e parë, sipas trajtimit shumëdimensional të OS-së

konkludojmë se H1a, H1b, H1c refuzohen dhe po kështu edhe H1aa, H1bb, H1cc. Në

këtë mënyrë konkludojmë për refuzim të nënhipotezës së parë si në lidhje edhe në

marrëdhënie (pasi refuzohen H1a dhe H1aa), refuzim të nënhipotezës së dytë si në

lidhje edhe në marrëdhënie, (pasi refuzohen H1b dhe H1bb) refuzim të nënhipotezës

së tretë (pasi refuzohen H1c dhe H1cc) si në lidhje edhe në marrëdhënie.

Përfundimisht sipas trajtimit shumëdimesional të OS-së të tre nënhipotezat e

hipotezës së parë (H1) refuzohen si për lidhjen edhe për marrëdhënien (refuzohen

nënhipotezat e parë, e dytë dhe e tretë)

4.2.2.3 Rezultatet e modelit me variabla moderues

Përsa i përket këtij modeli studimi, janë konsideruar si variabla moderues aksesi i

firmës në kapital financiar si dhe mjedisi i jashtëm201, duke supozuar se lidhja mes

198 Pra dëshmohet se mes marrjes së riskut dhe performancës financiare të firmës nuk ekziston një

marrëdhënie pozitive lineare. 199 Çka dëshmon se mes marrjes së riskut dhe rritjes së shitjeve nuk ekziston një marrëdhënie lineare. 200 Orientimi sipërmarrës i marrjes së riskut. 201 I matur përmes strukturës së dinamizmit mjedisor.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 106

orientimit sipërmarrës të firmës dhe performancës së saj financiare nuk është një

lidhje direkte por moderohet prej mjedisit të jashtëm si dhe aksesit në kapital 202.

Duke nënkuptuar se orientimi dhe strategjia e firmës do të përshtaten në funksion të

kontekstit mjedisor, mund të themi se faktori mjedisor i zgjedhur dhe i mbajtur për

këtë studim, duke u mbështetur edhe në studime të mëparshme, pra dinamizmi

mjedisor do të ndikoj lidhjen ‘orientim sipërmarrës’-performancë.

Ndërsa burimet e firmës dhe për më tepër ato financiare i japin firmës mundësi të

eksperimentoj, të jetë inovative, të shfrytëzoj mundësitë që i shfaqen, pra mund të

themi se aksesi në kapital përsa i përket ndërmarrjes së vogël e ndihmon ‘orientimin

sipërmarrës’ të firmës, duke e justifikuar kështu klasifikimin e aksesit në kapital si

variabël moderues studimi.

Nëse do të vazhdonim t’i referoheshim hapit të tretë të analizës së regresionit hiearkik

linear siç paraqitet në tabelën 4.5 pasi janë shtuar dhe variablat ndërveprues (të

bllokut të tretë) ose faktorët apo efektet ndërvepruese203 si OS*dinamizëm mjedisor,

OS*akses në kapital, dinamizëm mjedisor*akses në kapital, modeli 3 si një i tërë

shpjegon vetëm (0.057*100) 5.7% të variancës (me p=0.004<0.05) në variablin e

varur (rritja e shitjeve). Gjithashtu statistika e rëndësisë tregon se modeli 3 (tabela 4.5)

si një i tërë rezulton gjithashtu i rëndësishëm (sipas kushtit të nevojshëm R2>0 dhe sig.

p<0.05 për dobinë e modelit në parashikimin e rezultatit dhe rëndësinë e tij si një i

tërë). Futja e variablave të tjerë të pavarur në modelin e regresionit dhe pikërisht e

atyre ndërveprues si OS*dinamizëm mjedisor, OS*akses në kapital, dinamizëm

mjedisor*akses në kapital, shpjegon një variancë shtesë prej 0.7% (mjaft të vogël) në

treguesin e rritjes së shitjeve, pas kontrollit të ndikimit të orientimit sipërmarrës,

dinamizmit mjedisor dhe aksesit në kapital të firmës (R2 Change .007, dhe p=.437),

por rezulton gjithashtu me një kontribut të parëndësishëm që kontrollohet nga vlera e

Sig. F Change (referoju tabeles 4.5, hapi 3).

Përsa i përket ndikimit të variablave të pavarur në hapin 3, pra në modelin e

kontigjencës, të gjithë variablat e pavarur204 dhe për më tepër ata moderues205, nuk

kanë rezultuar statistikisht të rëndësishëm për të shpjeguar moderimin sipas

supozimeve të pjesës së dytë të H2 dhe H3 (pra pavarësisht vlerave dhe shenjave të

Beta-ve të tyre, kanë rezultuar si të parëndësishëm). Ndaj mund të konkludojmë se

pjesa e dytë e H2 dhe H3 refuzohen, të cilat supozonin se:

H2 ( pjesa e dytë): Në marrëdhënien mes orientimit sipërmarrës dhe performancës

financiare të firmës ndikon edhe mjedisi i jashtëm206 (refuzohet).

H3 ( pjesa e dytë): Në marrëdhënien mes orientimit sipërmarrës dhe performancës

financiare të firmës ndikon edhe aksesi në burime financiare (refuzohet).

Megjithatë nëse do t’i referoheshim sërish modelit 3 (ose hapit 3 ne tabelen 4.5), ai

është shfaqur i rëndësishëm me R2 = .057*, ndaj mund të themi se parashikuesit e

performancës pavarësisht gjetjeve të theksuara më sipër e kanë një impakt të gjithë së

bashku, megjithëse efekti ose impakti individual i secilit variabël mbi performancën

nuk është aq i dallueshëm sa për të siguruar një rëndësi statistikore.

202 E konsideruar si një karakteristike e brendshme organizative e firmës. 203 Dhe pikerisht tre faktorët ‘two-way’ të shtuar, ndaj modelit të dytë. 204 Të tetë variablat e supozuar si parashikues të performancës, ata të kontrollit, variablat kryesor si dhe

moderues. 205 Të shprehur në studim dhe në tabelë përmes variablit ndërveprues. 206 Duke iu referuar këtu vetëm variablit të dinamizmit mjedisor.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 107

Gjithashtu në këtë model (hapi 3) shfaqet se orientimi sipërmarrës e humb rëndësinë

e shkallës së ndikimit (-) që ka mbi performancën (referoju edhe shtojcave të studimit,

p=.132>0.05).

Pra megjithëse modeli në hapin e tretë (gjate testimit të pjesës së dytë të H2 dhe H3)

është i rëndësishëm, duke e ruajtur këtë efekt prej modelit 2, megjithatë asnjë variabël

shtesë në modelin 3 ose hapin 3 (dhe këtu e kemi fjalën për tre variablat që masin

efektin moderues) nuk kanë krijuar një ndryshim të rëndësishëm në variacion.

Madje as orientimi sipërmarrës nuk e ka ruajtur efektin ose ndikimin e vet në

performancë edhe pse negativë207 (të hapit 2), ndoshta për shkak të ndërveprimit të tij

me dinamizmin mjedisor dhe aksesin në kapital.

207 Megjithese efekti negativ është rritur, por ka rezultuar i parëndësishëm.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 108

Tabela 4.2: Mesataret, devijacioni standart dhe korelacionet208 e variablave kryesor

208 Në tabelë janë paraqitur vetëm koeficientët e korelacionit Kendall’s tau.

Mesatarja Deviacioni

Standart 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9)

1Performanca (rritja e

shitjeve) 2.1588 1.24465 1.000

2)OS 2.5433 .71686 -.146** 1.000

3)Dinamizmi

mjedisor 2.9444 1.11062 -.119** .243** 1.000

4)Aksesi ne kapital

financiar 3.2187 1.27927 -.054 .118** .105* 1.000

5)Madhesia e firmes 7.5881 15.04344 -.065 .141** .145** 1.000

6)Jetegjatesia e

Firmes 7.55 4.861 -.044 -.003 .038 .073 .115** 1.000

7)OS*Dinamizmi

mjedisor 7.7353 4.14091 -.138** .550** .758** .145** .152** .022 1.000

8)OS*Aksesin ne

Kapital 8.3687 4.29185 -.100** .476** .198** .722** .068 .062 .364** 1.000

9)Dinamizmi*Aksesi

ne Kapital 9.7141 5.90118 -.111** .239** .592** .619** .103** .055 .538** .602** 1.000

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 109

Tabela 4.3: Mesataret, devijacioni standart dhe korelacionet e OBV

Mesatarja Deviacioni

Standart

Performanca

e

Pëgjithshme

Aksesi

kapital

OS Inovacioni Pro-

aktiviteti

Marrja

e

Riskut

Dinamizmi

Mjedisor

OBV 3.5639 0.68672 .109** -0.015 -.141** -.120** -.094* -0.064 .0080

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

Tabela 4.4: Mesataret, devijacioni standart dhe korelacionet e dimensioneve të OS

Mesatarja Deviacioni

Standart

Rritja e

Shitjeve

Dinamizmi

Mjedisor

Aksesi

Kapital

Inovacioni 2.4226 0.934182 -.169** .183** .099*

Pro-aktiviteti 2.5794 0.935388 -.167** .194** .0240

Marrja e Riskut 2.6279 1.022312 -.0616 .228** .162**

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 110

Tabela 4.5: Modeli regresionit hierarkik linear të performancës financiare,

hipotezat209

R2

(sign. of

F-test)

R2

Change

Sig. F

Change

β (sign.

of F-test)

Hapi 1 0.01

Madhësia e firmës

-0.05

Jetëgjatësia e firmës

-0.078

Hapi 2 0.05* 0.041* 0.001

Madhesia e firmës

-0.023

Jetegjatësia e firmës

-0.069

Orientimi sipërmarres

-0.166*

Dinamizmi mjedisor

-0.059

Aksesi në kapital

-0.036

Hapi 3 0.057* 0.007 0.437

Madhësia e firmës

-0.024

Jetegjatesia e firmës

-0.064

Orientimi sipërmarrës

-0.237

Dinamizmi mjedisor

-0.395

Aksesi në kapital

0.037

OS*Dinamizëm

0.361

OS*Kapital

-0.218

Dinamizëm*Kapital

0.138

Note. Statistical significance: *p < .05

209 Statistikat e analizës së regresionit të testimit të pjesës së dytë të hipotezave H1, H2 dhe H3 të

studimit.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 111

Tabela 4.6: Modeli regresionit hierarkik linear210 të performancës financiare,

nënhipotezat

VV-Realizimi i rritjes së shitjeve; VP- Tre dimensionet e orientimit sipërmarrës

210 Statistikat e analizës së regresionit të testimit të pjesës së dytë të nën-hipotezave të marrëdhënies

H1, H2 dhe H3.

R2

(sign.

of F-

test)

R2

Change

Sig. F

Change

β (sign. of F-

test)

Hapi 1 0.01

Madhesia e firmes

-0.05

Jetegjatesia e firmes

-0.078

Hapi 2 0.076* 0.066* 0.000

Madhesia e firmes

-0.03

Jetegjatesia e firmes

-0.071

Inovacioni

-0.156*

Pro-aktiviteti

-0.144*

Marrja e Riskut

0.083

Dinamizmi Mjedisor

-0.072

Aksesi ne kapital

-0.05

Hapi 3 0.110* 0.034* 0.048

Madhesia e firmes

-0.017

Jetegjatesia e firmes

-0.069

Inovacioni

0.210

Pro-aktiviteti

-0.371*

Marrja e Riskut

-0.084

Dinamizmi Mjedisor

-0.313

Aksesi ne kapital

0.072

Inovacion*Dinamizem

0.068

Inovacion*Kapital

-0.615*

Pro-Aktivitet*Dinamizem

-0.010

Pro-Aktivitet*Kapital

0.374

Marrje

Risku*Dinamizem

0.324

Marrje Risku*Kapital

-0.073

Dinamizem*Kapital

0.045

Note. Statistical

significance: *p < .05

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 112

Një ndër hapat e tjerë të analizës është të përshkruajmë efektin moderues të

dinamizmit mjedisor211 dhe aksesit në kapital mes dimensioneve (inovacion, pro-

aktivitet, marrje risku) të orientimit sipërmarrës dhe performancës financiare të

firmës.

Nëse do t’i referoheshim hapit të tretë në tabelën 4.6 të modelit hierarkik të

regresionit pasi janë shtuar dhe variablat ndërveprues (të bllokut të tretë) ose faktorët

apo efektet ndërvepruese212 si inovacion*dinamizëm mjedisor213, inovacion*akses në

kapital, pro-aktivitet*dinamizëm mjedisor, pro-aktivitet*akses në kapital, marrje

risku*dinamizem mjedisor, marrje risku*akses në kapital, dinamizëm mjedisor*akses

në kapital, modeli 3 si një i tërë shpjegon vetëm (0.110*100) 11% të variancës (me

p=0.000<0.05) në variablin e varur të rritjes së shitjeve dhe gjithashtu statistika e

rëndësisë tregon se modeli 3 si një i tërë rezulton i rëndësishëm214.

Futja e (shtatë) variablave të tjerë të pavarur në bllokun e 3-të, dhe pikërisht atyre

ndërveprues shpjegon një variancë shtesë prej 3.4% në treguesin e rritjes së shitjeve,

pas kontrollit të ndikimit të inovacionit, pro-aktivitetit, marrjes së riskut, dinamizmit

mjedisor dhe aksesit në kapital të firmës (R2 Change=.034, dhe p=.048), dhe me një

kontribut të rëndësishëm që duket ose kontrollohet nga vlera e Sig. F Change.

Ndërsa përsa i përket ndikimit të variablave të pavarur në hapin 3 (në modelin e

kontigjencës) 12 prej variablave të pavarur nga 14 variablat e supozuar si parashikues

të performancës (si psh. variablat e kontrollit, variablat kryesor dhe moderues) nuk

rezultojnë statistikisht të rëndësishëm, pra pavarësisht vlerave dhe shenjave të Beta-ve

të tyre kanë rezultuar si të parëndësishëm.

Në këtë sens vetëm pro-aktiviteti dhe faktori ndërveprues inovacion*kapital duket se

kanë një ndikim të rëndësishëm mbi performancën e shitjeve respektivisht me Beta= -

.371* dhe Beta= -.615* (dhe p=.041; p=.001 më të vogla se .05). Kështu pro-aktiviteti

e ruan efektin dhe rëndësinë prej modelit 2, megjithëse është rritur ndikimi negativë215

i tij ndoshta për shkak të ndërveprimit me dinamizmin mjedisor ose aksesin në

kapital.

Ndërsa inovacioni e ka humbur efektin individual, por ka fituar rëndësi përmes

ndërveprimit me kapitalin, madje duke e rritur ndjeshëm efektin që shkakton në

performancën financiare të firmës për shkak të ndërveprimit me aksesin në kapital

(nga efekti individual prej -.156* në modelin 2).

Pra kështu mund të konkludojmë siç edhe shpjegohet dhe renditet më poshtë se pjesa

e dytë e nën-hipotezave216 H2a refuzohet, H2b refuzohet si dhe H2c refuzohet, H3a

pranohet, H3b refuzohet, si dhe H3c refuzohet.

H2a (pjesa e dytë): Në marrëdhënien mes inovacionit të firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe mjedisi i jashtëm, refuzohet, sepse faktori ndërveprues

‘inovacion*dinamizëm’, rezulton i parëndësishëm.

211 Dinamizmi mjedisor është pikërisht variabli i përzgjedhur në këtë studim për të përfaqsuar

mjedisin e jashtëm të firmës. 212 Dhe pikërisht shtatë faktorët ‘two-way’ të shtuar, ndaj modelit të dytë. 213 Variablat e ndërtuar për të identifikuar efektin moderues të mjedisit të jashtëm dhe aksesit të firmës

në kapital. 214 Sipas kushtit të nevojshëm R2>0 dhe sig. p<0.05, për dobinë e modelit në parashikimin e rezultatit

dhe rëndësinë e tij si një i tërë. 215 I cili në modelin ose hapin 2, rezultonte me Beta= -.144*, tabela 4.6. 216 Referoju statistikave të hapit 3 në tabelën 4.6.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 113

H2b (pjesa e dytë): Në marrëdhënien mes pro-aktivitetit të firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe mjedisi i jashtëm, refuzohet, sepse faktori ndërveprues

‘pro-aktivitet* dinamizëm’, rezulton i parëndësishëm.

H2c (pjesa e dytë): Në marrëdhënien mes marrjes se riskut dhe performancës

financiare të firmës ndikon edhe mjedisi i jashtëm, refuzohet, sepse faktori

ndërveprues ‘marrje risku*dinamizëm’, rezulton i parëndësishëm.

H3a (pjesa e dytë): Në marrëdhënien mes inovacionit të firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe aksesi në burime financiare, pranohet, sepse faktori

ndërveprues ‘inovacion*kapital’, rezulton statistikisht i rëndësishëm.

Pra mund të konkludojmë se vërtet inovacioni e humbet rëndësinë individuale që ka

mbi performancën, por shfaqet si një faktor parashikues i kombinuar me akesin në

kapital, çka do të thotë se inovacioni i lartë pa moderues ndikon negativisht në

përformancën e rritjes së shitjeve por kur kombinohet me akses të lartë në kapital e

humbet efektin individual dhe gjeneron një ndikim negativ edhe më të lartë, dhe

madje të rëndësishëm.

H3b (pjesa e dytë): Në marrëdhënien mes pro-aktivitetit dhe performancës financiare

të firmës ndikon edhe aksesi në burime financiare, refuzohet, sepse variabli

ndërveprues ‘pro-aktivitet*kapital’, rezulton i parëndësishëm.

H3c (pjesa e dytë): Në marrëdhënien mes marrjes se riskut te firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe aksesi në burime financiare, refuzohet, sepse variabli

ndërveprues ‘marrje risku*kapital’, rezulton i parëndësishëm.

Në vazhdim të gjetjeve të studimit do të prezantohet interpretimi i rezultateve të

hipotezave mbi efektin moderues të mjedisit të biznesit dhe aksesit në kapital në

lidhjen mes OS, inovacionit, pro-aktivitetit, marrjes së riskut dhe performancës së

rritjes së shitjeve të firmës.

Kështu nëse do t’i referoheshim madhësive të korelacionit Pearson217 për variablin e

orientimit sipërmarrës, mjedisit dinamik, dhe performancës së rritjes së shitjeve,

rezultatet treguan se ekziston një korelacion i rëndësishëm mes performancës së rritjes

së shitjeve dhe orientimit sipërmarrës, mes dinamizmit mjedisor dhe orientimit

sipërmarrës si dhe mes dinamizmit mjedisor dhe performancës së rritjes së shitjeve

(respektivisht218 r= -.196**, r= .311**, r= -.127*, p*<0.05 dhe p**<0.01).

Pas testit të korelacionit të pjesshëm rezultoi se lidhja mes OS dhe performancës së

rritjes së shitjeve e kontrolluar për variablin dinamizëm mjedisor është r =-.166,

p<0.05219, pra rezulton ende një lidhje e rëndësishme por më e dobët pikërisht për

shkak të efektit moderues që ka mjedisi dinamik i firmës në lidhjen mes IV dhe DV,

ndaj mund të konkludojme se pranohet pjesa e parë e H2, e cila supozonte se:

H2 (pjesa e parë): Në lidhjen mes orientimit sipërmarrës dhe performancës financiare

të firmës ndikon edhe mjedisi i saj i jashtëm220 (pranohet).

Po kështu në vazhdim është analizuar edhe lidhja mes orientimit sipërmarrës, akesit

në kapital dhe performancës së rritjes së shitjeve.

Rezultatet e korelacionit Pearson treguan se ekzistonte një lidhje e rëndësishme vetëm

mes performancës së rritjes së shitjeve dhe orientimit sipërmarrës si dhe mes aksesit

në kapital dhe orientimit sipërmarrës (respektivisht r=-.196**, p<0.01 si dhe r=.2**,

217 Zero-order ose simple bivariate correlation. 218 Referoju shtojcave, për koeficientët e korelacionit Pearson. 219 Përsa i përket testit statistikor kur statistika p<0.05, refuzojmë H0 dhe pranojmë alternative H1,

duke konkluduar se ekziston një marrëdhënie mes VP dhe VV, kontrolluar për dinamizmin

mjedisor. 220 Referuar dinamizmit mjedisor.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 114

p<0.01), ndërsa mes aksesit në kapital dhe performancës së rritjes së shitjeve nuk

ekziston ndonjë lidhje e rëndësishme.

Pas llogaritjes së korelacionit të pjesshëm (partial) mes orientimit sipërmarrës dhe

performancës së rritjes së shitjeve ndërsa është mbajtur konstant aksesi në kapital221,

rezultatet e analizës treguan se orientimi sipërmarrës lidhet me performancën e firmës

edhe kur kontrollohet për lehtësinë e aksesit në kapital, r=-.183, p<0.05, dhe se

gjithashtu lidhja ‘partiale’ mes VP dhe VV është lehtësisht më e vogël duke dëshmuar

se një pjesë e korelacionit të thjeshtë është për shkak të lidhjes së këtyre variablave

me aksesin në kapital, dhe kur ky i fundit kontrollohet ose hiqet, lidhja rezulton dicka

më e vogël.

Ndaj mund të themi se pranohet pjesa e parë e H3 e cila supozonte se:

H3 (pjesa e parë): Në lidhjen mes orientimit sipërmarrës dhe performancës financiare

të firmës ndikon edhe aksesi në kapital (pranohet).

Në vazhdim do të komentohet dhe interpretohet testimi i korelacionit partial për

pjesën e parë të nën-hipotezave H2a, H3a, H2b, H3b, H2c dhe H3c të studimit.

Rezultatet e korelacionit të thjeshtë mes inovacionit, dinamizmit mjedisor dhe

performancës së rritjes së shitjeve treguan se ekziston një korelacion i rëndësishëm

mes të tre variablave, performancës së rritjes së shitjeve dhe inovacionit me r = -

.206**, mes dinamizmit mjedisor dhe inovacionit me r=.213**, si dhe mes

dinamizmit mjedisor dhe performancës së rritjes së shitjeve me r =-.127*. Pas

analizës së korelacionit ‘partial’ për variablin e kontrolluar dinamizëm mjedisor

rezultoi se korelacioni shfaqet sërish i rëndësishëm me r =-.185, p<0.05, çka shpjegon

se korelacioni mes VP dhe VV është dobësuar për shkak të efektit moderues që ka

dinamizmi mjedisor, duke vërtetuar kështu pjesën e parë të nën-hipotezës H2a e cila

supozonte se:

H2a (pjesa e parë): Në lidhjen mes inovacionit të firmës dhe performancës financiare

të saj ndikon edhe mjedisi i jashtëm222 (pranohet).

Përsa i përket rezultateve të korelacionit të thjeshtë mes tre variablave, inovacion,

akses në kapital dhe performancës së rritjes së shitjeve ato treguan se ekziston një

korelacion i rëndësishëm vetëm mes performancës së rritjes së shitjeve dhe

inovacionit me r =-.206**, si dhe mes aksesit në kapital dhe inovacionit me r=.172**,

ndërsa mes aksesit në kapital dhe performancës së rritjes së shitjeve nuk ekziston

ndonjë lidhje e rëndësishme.

Pas testimit të korelacionit partial duke kontrolluar variablin e aksesit në kapital u vu

re se ekzistonte ende një korelacion i rëndësishëm r =-.196, p<0.05 mes inovacionit

dhe performancës së rritjes së shitjeve, lidhje e cila megjithëse shfaqet ende rezulton

diçka më e dobët se në fillim, çka do të thotë se akesi në kapital shërben si variabël

moderues në këtë lidhje, dhe se pjesa e parë e nën-hipotezës H3a pranohet, e cila

supozonte se:

H3a (pjesa e parë): Në lidhjen mes inovacionit të firmës dhe performancës financiare

të saj ndikon edhe aksesi ne burime financiare (pranohet).

Në mënyrë të ngjashme si edhe analizat e tjera më sipër në lidhje me impaktin e

variablave moderues janë analizuar rezultatet e korelacionit të thjeshtë mes pro-

aktivitetit, dinamizmit mjedisor dhe performancës së rritjes së shitjeve të firmës, të

cilat treguan se mes performancës së rritjes së shitjeve dhe pro-aktivitetit, mes

221 Nëse aksesi në kapital do të jetë një moderues (ose përcaktues) i orientimit sipërmarrës atëherë

korelacioni partial mes OS dhe performancës së firmës nuk do të jetë i rëndësishëm. 222 Duke iu referuar kështu vazhdimisht dinamizmit mjedisor.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 115

dinamizmit mjedisor dhe pro-aktivitetit, si dhe dinamizmit mjedisor dhe rritjes së

shitjeve ekziston një korelacion i rëndësishëm respektivisht me r = -.187**, r

=.182**, si dhe r = -.127*.

Ndërsa pas analizave të korelacionit ‘partial’223 rezultoi se lidhja mes pro-aktivitetit

dhe performancës së rritjes së shitjeve është ende e rëndësishme me r = -.169 dhe

p<0.05. Pra vihet re ende një lidhje e rëndësishme, megjithëse më e

dobët, çka dëshmon për efektin moderues të variablit dinamizëm mjedisor në lidhjen

mes VP dhe VV, duke vërtetuar kështu pjesën e parë të H2b e cila supozonte se:

H2b (pjesa e parë): Në lidhjen mes pro-aktivitetit dhe performancës financiare të

firmes ndikon edhe mjedisi i jashtëm (pranohet).

Në vazhdim të analizës së efektit të variablave moderues të propozuar në studim është

përshkruar efekti moderues i aksesit në kapital në lidhjen mes orientimit pro-aktiv të

firmës dhe performancës së rritjes së shitjeve.

Nga korelacioni i thjeshtë rezultoi se vetëm lidhja mes performancës së rritjes së

shitjeve dhe pro-aktivitetit është e rëndësishme me r = -.187**, ndërsa lidhja mes

aksesit në kapital dhe pro-aktivitetit si dhe mes aksesit në kapital dhe rritjes së

shitjeve rezultuan të parëndësishme.

Pas analizës së korelacionit ‘partial’ për variablin e kontrollit akses në kapital rezultoi

se lidhja mes pro-aktivitetit dhe performancës së rritjes së shitjeve rezultoi ende e

rëndësishme me r = -.184 dhe p<0.05, megjithëse diçka më e dobët se në

korelacionin e thjeshtë, çka justifikon një ndikim të lehtë moderues të aksesit në

kapital në lidhjen mes VP dhe VV, duke vërtetuar pjesën e parë të hipotezës H3b e

cila supozonte se:

H3b (pjesa e parë): Në lidhjen mes proaktivitetit te firmës dhe performancës

financiare të saj ndikon edhe aksesi në burime financiare (pranohet).

Gjithashtu në kuadrin e këtyre analizave është kryer edhe testimi i korelacionit të

thjeshtë mes orientimit të marrjes së riskut, dinamizmit mjedisor dhe performancës së

rritjes së shitjeve.

Rezultatet e kësaj analize treguan se një lidhje e rëndësishme ekziston vetëm mes

dinamizmit mjedisor dhe marrjes së riskut me r= .292**, dhe mes dinamizmit

mjedisor dhe performancës së rritjes së shitjeve me r= -.127*, ndërsa mes

performancës së rritjes së shitjeve dhe marrjes së riskut nuk ekziston ndonjë lidhje e

rëndësishme. Pas analizës së rezultateve të korelacionit ‘partial’224 u dëshmua se kjo

lidhje rezulton sërish e parëndësishme pra nuk shfaqet asnjë ndryshim, çka do të thotë

se dinamizmi mjedisor nuk është një variabël moderues në lidhjen mes orientimit të

marrjes së riskut dhe performancës së rritjes së shitjeve të firmës, pra pjesa e parë e

hipotezës H2c refuzohet e cila supozonte se:

H2c (pjesa e parë): Në lidhjen mes marrjes se riskut dhe performancës financiare të

firmës ndikon edhe mjedisi i jashtëm (refuzohet).

Në këtë analizë të fundit në vazhdim është shpjeguar lidhja që ekziston mes tre

variablave marrje risku, akses në kapital dhe performancë e rritjes së shitjeve.

Kështu pas analizës së korelacionit të thjeshtë mes këtyre tre variablave rezultoi se një

lidhje e rëndësishme ekziston vetëm mes aksesit në burime financiare dhe dimensionit

të marrjes së riskut me r = .215**, ndërsa mes performancës së rritjes së shitjeve dhe

marrjes së riskut si dhe aksesit në kapital dhe performancës së rritjes së shitjeve nuk

ekziston ndonjë lidhje e rëndësishme.

223 Me variabël kontrolli dinamizmin mjedisor. 224 Për variablin e kontrollit dinamizëm mjedisor.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 116

Gjithashtu pas rezultateve të analizës së korelacionit ‘partial’ për variablin e kontrollit

akses në kapital, u vu re se lidhja mes marrjes së riskut dhe performancës së rritjes së

shitjeve të firmës shfaqet sërish e parëndësishme (pra nuk shfaqet ndonjë

ndryshim),çka do të thotë se aksesi në kapital nuk është një variabël moderues në

lidhjen mes dimensionit të marrjes së riskut dhe performancës së rritjes së shitjeve të

firmës, pra pjesa e parë e hipotezes H3c refuzohet, e cila supozonte se:

H3c (pjesa e pare): Në lidhjen mes marrjes se rikut dhe performancës financiare të

firmes ndikon edhe aksesi në burime financiare (refuzohet).

Si përfundim për hipotezat H2 dhe H3 sipas trajtimit njëdimensional të OS-së

konkludojmë se: për H2 pranohet lidhja dhe refuzohet marrëdhënia (pasi pranohet

pjesa e parë, dhe refuzohet pjesa e dytë); për H3 pranohet lidhja dhe refuzohet

marëdhënia (pasi pranohet pjesa e parë, dhe refuzohet pjesa e dytë).

Ndërsa sipas trajtimit shumëdimensional për hipotezën e dytë (H2) dhe të tretë (H3)

na rezulton se:

Së pari. Për nënhipotezat e H2 situata prezantohet: H2a (pranohet pjesa e parë,

refuzohet pjesa e dytë) pranohet lidhja dhe refuzohet marrëdhënia, H2b (pranohet

pjesa e parë, refuzohet pjesa e dytë) pranohet lidhja dhe refuzohet marrëdhënia dhe

H2c (refuzohet pjesa e parë, refuzohet pjesa e dytë) refuzohet si lidhja edhe

marrëdhënia.

Përfundimisht për nënhipotezat e H2 pranohet lidhja dhe refuzohet marrëdhënia për

H2a dhe H2b dhe refuzim të lidhjes dhe të marrëdhënies për H2c.

Së dyti. Për nënhipotezat e H3 situata prezantohet: H3a (pranohet pjesa e parë,

pranohet pjesa e dytë) pranohet si lidhja edhe marrëdhënia, H3b (pranohet pjesa e

parë, refuzohet pjesa e dytë) pranohet lidhja dhe refuzohet marrëdhënia dhe H3c

(refuzohet pjesa e parë, refuzohet pjesa e dytë) refuzohet si lidhja edhe marrëdhënia.

Përfundimisht për nenhipotezat e H3 pranohet lidhja dhe marrëdhënia për H3a,

pranohet lidhja dhe refuzohet marrëdhënia për H3b si edhe refuzohet lidhja dhe

marrëdhënia për H3c.

4.2.2.4 Rezultatet e ‘orientimit të biznesit të vogël’

Krahas impaktit në performancën e firmës së ‘orientimit sipërmarrës’, në këtë studim

është përzgjedhur të vëzhgohet edhe ndikimi i një faktori tjetër225 të rëndësishëm

studimor siç është prezantuar edhe tek kapitujt e mëparshëm, pra efekti i ‘orientimit të

biznesit të vogël’. Megjithëse ky faktor është trajtuar si një zgjatim i këtij studimi,

studimi i tij është një përqasje mjaft e nevojshme, për faktin se kompanitë e përfshira

në studim, e kanë shfaqur ‘orientimin e biznesit të vogël’ me një shkallë mesatare226

prej 3.564, pra në një shkallë më të madhe se shkalla e ‘orientimit sipërmarrës’, e cila

nëse i referohemi statistikave përshkruese të tabelës 4.2 ka rezultuar 2.543, çka na bën

me të drejtë të besojmë se ‘orientimi i biznesit të vogël’ perceptohet prej pronarë-

menaxherëve si një sjellje më e pranishme se ‘orientimi sipërmarrës’. Pikërisht

pritshmëritë në lidhje me ndikimin e këtij orientimi, pra të OBV227 janë shprehur tek

pohimi i hipotezës H4, ndërsa në vazhdim do të përshkruhen analizat dhe gjetjet e tij.

225 Referoju kapitullit 2 të punimit. 226 Tabela 4.3. 227 Orientimi i Biznesit të Vogël.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 117

Kështu pas testit të korelacionit të thjeshtë (bivariate) të OBV me performancën e

përgjithshme228 të firmës rezultoi se lidhja e tyre është e rëndësishme dhe pozitive me

r =.109**.

Çka do të thotë se firmat që kanë një shkallë më të lartë të ‘orientimit të biznesit të

vogël’ shfaqin po kështu një shkallë më të lartë të performancës së përgjithshme se

ato që kanë OBV të ulët, çka vërteton supozimin e ngritur në H4 (pjesa e parë) se

‘orientimi i biznesit të vogël’ ka lidhje pozitive me performancën e përgjithshme të

firmës.

H4 (pjesa e parë): Orientimi i biznesit të vogël ka lidhje pozitive me performancën

përgjithshme të biznesit (pranohet).

Përsa i përket madhësisë së ndikimit të këtij variabli, pra për të kuptuar nëse

‘orientimi i biznesit të vogël’ është një parashikues i performancës së përgjithshme të

firmës, është proçeduar me analizën e regresionit ‘multiple’ (tabela 4.7).

Rezultatet e regresionit treguan se të tre variablat e pavarur të përfshirë në model

shpjegonin rreth 3.1% të variancës (R2=.031) në variablin e varur të performancës së

përgjithshme të firmës, dhe madje me një kontribut të rëndësishëm si model nëse do

t’i referoheshim vlerës së statistikës së rëndësisë (p=0.008<0.05).

Gjithashtu edhe sipas statistikave të prezantuara në tabelën 4.7 u dëshmua se OBV

është një parashikues i rëndësishëm i performancës së përgjithshme të firmës (β=.168,

p=0.001<0.05) dhe madje me impakt pozitiv.

Pra është e vërtetë që mes OBV-së dhe performancës së përgjithshme të firmës

ekziston një marrëdhënie e rëndësishme lineare dhe pozitive. Si rezultat mund të

themi se sa më e madhe shkalla e orientimit të biznesit të vogël aq më e madhe

performanca e përgjithshme e firmës, ndaj pranohet supozimi i pjesës së dytë të

Hipotezes H4:

H4 (pjesa e dytë): ‘Orientimi i biznesit të vogël’ ka marrëdhënie pozitive me

performancën e përgjithshme të firmës (pranohet).

Tabela 4.7: Modeli i regresionit multiple të ‘orientimit të biznesit të vogël’ dhe

performancës së përgjithshme të firmës229

R2 (sign. of F-test)

β (sign. of F-

test)

Modeli OBV_Performancë e

përgjithshme 0.031*

Madhësia e firmës

0.048

Jetëgjatësia e firmës

-0.058

Orientimi i biznesit të vogël

0.168*

Note. Statistical significance: *p < .05

228 Matur përmes shkallës së ‘aftësisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej

fitimit të saj’. 229 Ku si shkallë matje pas analizës së vlefshmërisë së të dhënave ka shërbyer “..realizimi i aftësisë së

firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj..”

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 118

Si përfundim për hipotezën H4 mund të themi se (pranohet supozimi i pjesës së parë

të H4 si edhe supozimi i pjesës së dytë të saj), pra pranohet si lidhja edhe marrëdhënia

e propozuar.

4.2.2.5 Rezultatet e diferencave të ndikimit të ‘orientimit sipërmarrës’ dhe ‘orientimit

të biznesit të vogël’ në performancën e firmës

Analiza e fundit e regresionit linear të këtij studimi i përket testimit të hipotezës H5, e

cila hedh dritë mbi disa supozime të rëndësishme gjetjet e të cilave plotësojnë dhe

shpjegojnë edhe më mirë gjetjet e hipotezave të para të këtij studimi.

Pikërisht në fokus të kësaj analize do të jetë studimi i diferencave të ndikimit të

‘orientimit sipërmarrës’ dhe atij të ‘biznesit të vogël’ në performancën e firmës duke i

klasifikuar firmat sipas madhësisë dhe jetëgjatësisë së tyre, siç edhe supozohet në

hipotezën H5.

H5: Ekzistojnë dallime mes marrëdhënies së ‘orientimit sipërmarrës’, ‘orientimit të

biznesit të vogël’ dhe performancës së firmës duke iu referuar jetëgjatësisë dhe

madhësisë së saj.

Ndërkohë statistikat përshkruese të këtyre dy variablave moderues të kësaj hipoteze

tregojnë se mesatarja e jetëgjatësisë dhe madhësisë së firmës janë respektivisht

(referuar edhe tabelës 4.1) 7.55 (vite), dhe 7.58 (punonjës), pra të dy variablat kanë

një shkallë mesatare të barabartë me 7.6, e cila ka shërbyer si pikë ndarëse për të bërë

klasifikimin e firmave të kampionit për analizën e regresionit nën/mbi mesataren e

jetëgjatësisë, si dhe nën/mbi mesataren e madhësisë së firmës.

Gjetjet e këtyre analizave treguan230 se:

Kur jetëgjatësia është më e madhe se 7.5 vite, OS ka një marrëdhënie me

performancën e realizmit të rritjes së shitjeve me Beta = -.195* (dhe p=0.005), duke

dëshmuar gjithashtu sesa më të vjetra firmat aq më i madh është impakti i modelit në

variancën e performancës (ku R2=.067*, p=0.001). Përsa i përket marrëdhënies së

OBV-së dhe performancës së përgjithshme të firmës për firmat me jetëgjatësi më të

madhe (se 7.5 vite) mund të themi se modeli nuk ka një kontribut të rëndësishëm,

ndryshe nga çka rezulton përsa i përket këtij grupi firmash dhe marrëdhënies së OS

dhe performancës financiare. Ç’ka na provon dhe vërteton hipotezën H5, duke

dëshmuar se ekzistojnë dallime në marrëdhënien e OS, OBV dhe performancës së

firmës përsa i përket jetëgjatësisë së saj, kur jetëgjatësia e firmës është e madhe.

Gjithashtu mund të themi se për firmat më të vjetra në moshë OS është një

parashikues i performancës ndërsa OBV jo.

Ndërsa modeli i impaktit të OS në performancën e firmave të reja në moshë (më të

vogël se mesatarja, pra se 7.6 vite) nuk rezulton se ka një kontribut të rëndësishëm.

Përsa i përket impaktit të modelit të OBV-së në performancën e përgjithshme të

firmave të reja në moshë (më të vogël se mesatarja, pra se 7.6 vite), rezulton se nuk ka

një kontribut të rëndësishëm gjithashtu (p>0.05), duke dëshmuar kështu se

marrëdhënia e OS, OBV me performancën e firmës tek firmat e reja është e

parëndësishme.

Pra mund të themi se nuk ekzistojnë dallime në marrëdhënien e OS, OBV dhe

performancës së firmës përsa i përket jetëgjatësisë së saj, kur jetëgjatësia e firmës

230 Referoju statistikave të shtojcave në fund të punimit.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 119

është e vogël, çka na bën të refuzojmë hipotezën H5, duke konkluduar se për firmat e

reja si OS si OBV nuk janë parashikues të rëndësishëm të performancës së firmës.

Pas analizes së regresionit të modelit të ndikimit të OS në performancën

financiare231 përsa i përket firmave më të mëdha (me numër punonjësish >7.5, pra se

mesatarja) është dëshmuar se ky model nuk ka një kontribut të rëndësishëm. Në

vazhdim të analizës së regresionit për modelin e ndikimit të OBV-së në performancën

e përgjithshme të firmës, përsa i përket sërish firmave të mëdha (me numër

punonjësish >7.5, pra se mesatarja) është dëshmuar se ky model nuk ka gjithashtu

ndonjë kontribut të rëndësishëm si edhe modeli i marrëdhënies OS-performancë

financiare. Duke refuzuar kështu hipotezën H5, mund të themi se është dëshmuar se

nuk ekzistojnë dallime në marrëdhënien mes OS, OBV, dhe performancën së firmës

përsa i përket madhësisë së saj, tek firmat e mëdha.

Pra ky studim dëshmon se për firmat e mëdha si OS dhe OBV nuk janë parashikues të

rëndësishëm të performancës së firmës.

Ndërsa përsa i përket impaktit të OS në performancën financiare për firmat e vogla

(me numër punonjësish <7.6, pra se mesatarja) mund të tregohet se OS është i lidhur

me performancën e firmës me Beta= -.249* (p=.000), duke dëshmuar sesa me të vogla

firmat aq me i madh është impakti i modelit në variancën e performancës së firmes

nëse do t’i referohemi statistikës R2=0.061* (p=.000).

Përsa i përket marrëdhënies së OBV-së dhe performancës së përgjithshme të firmës

për firmat me madhësi të vogël (me numër punonjësish<7.6, pra se mesatarja) mund

të dëshmohet se OBV e ndikon performancën e përgjithshme të firmës me Beta

=.220* (p232=.000), duke treguar gjithashtu sesa më të vogla firmat aq më i madh

impakti i modelit në variancën e performancës nëse do t’i referohemi statistikës

R2=.227* (p=.000).

Pikërisht referuar dy analizave të fundit në lidhje me marrëdhënien e OS dhe OBV me

performancën përsa i përket firmave të vogla, pranohet ose vërtetohet hipoteza H5 se

ekzistojnë dallime në këtë marrëdhënie përsa i përket dy variablave të pavarur dhe

impaktit të tyre mbi performancën, dhe pikërisht kjo dëshmohet duke iu referuar Beta-

ve të modelit OS-performancë (Beta= -.249, pra rezulton një marrëdhënie negative)

dhe OBV–performancë (Beta=.220, pra rezulton një marrëdhënie pozitive). Duke

vërtetuar gjithashtu se për firmat e vogla si OS si OBV janë parashikues të

rëndësishëm të performancës dhe pikërisht OS ka marrëdhënie negative me

performancën, ndërsa OBV pozitive përsa i përket ndikimit të tyre në performancën e

firmave të vogla.

Nga analizat e mësipërme gjithashtu mund të konkludojmë se për firmat e reja dhe

firmat e mëdha hipoteza H5 nuk pranohet ose refuzohet, por pranohet për rastin e

firmave të vogla në madhësi dhe firmave të mëdha në moshë.

Përmbledhje për hipotezën H5:

Si përfundim në lidhje me testimin dhe gjetjet e kësaj hipoteze mund të themi se OS

ka ndikim më të madh (-) kur firmat janë të vogla (Beta= -.249) sesa firmat janë të

vjetra në moshë (Beta = -.195), dhe nuk ka një ndikim të rëndësishëm kur firmat janë

të mëdha apo të reja. Ndërsa OBV ka ndikim mbi performancën vetëm në rastet kur

firmat janë të vogla (Beta= .220), dhe madje në të kundërt të ndikimit të OS në

performancë, dhe nuk ka ndikim kur firmat janë të mëdha, të reja apo të vjetra, ndaj

mund të themi se hipoteza H5 e cila supozon se:

231 Ose realizimin e nivelit të rritjes së shitjeve. 232 p<0.05, kriteri i rëndësisë.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 120

H5: Ekzistojnë dallime mes marrëdhënies së orientimit sipërmarrës, orientimit të

biznesit të vogël dhe performancës së firmës duke iu referuar jetëgjatësisë dhe

madhësisë së saj, vërtetohet dhe refuzohet pjesërisht.

4.3 Konkluzione të gjetjeve të studimit

Një nga konkluzionet kryesore të këtij studimi është se ‘orientimi sipërmarrës i

firmës’ ka ndikim negativ mbi performancën financiare të firmës, ndërsa ‘orientimi i

biznesit të vogël’ ka ndikim pozitiv mbi performancën e përgjithshme të saj, çka na

bën t’i konsiderojmë këto dy sjellje ose filozofi të vendim-marrjes dhe operimit të

firmës si dy qëndrime të ndryshme të firmës, që reflektojnë motive të ndryshme dhe

po kështu ndikim të ndryshëm në performancën e saj, referuar gjithmonë kontekstit të

këtij studimi empirik.

Dhe në të vërtetë mund të konkludojmë se sipas këtij studimi ‘orientimi sipërmarrës’

ndikon në rënien e performancës së firmës, ndërsa ‘orientimi i biznesit të vogël’ e

përmirëson atë.

Studimi gjithashtu hodhi hapa të rëndësishëm edhe në testimin e besueshmërisë dhe

vlefshmërisë së shkallëve ose të strukturave të matjes së performancës financiare dhe

të përgjithshme të firmës, të orientimit sipërmarrës dhe orientimit të biznesit të vogël,

çka do të ndihmoj studiuesit e interesuar në këto fusha të përdorin këto struktura

tashmë të testuara233 në studimet e tyre të ardhshme.

Përmes këtij studimi tashmë u kristalizua dhe u ‘quantifikua’ një model parashikimi i

performancës financiare dhe të përgjithshme të firmës bazuar në ndikimin e

‘orientimit sipërmarrës’ dhe ‘orientimit të biznesit të vogël’, në mënyrë që si

studiuesit apo dhe pronarë-menaxherët të njohin se cili orientim do të përmirësoj

performancën e firmës, për firma që operojnë në të njëjtin kontekst si ato të

përshkruara në studimin tim.

233 Bazuar në gjetjet mbi vlefshmërine dhe besueshmërinë e tyre të dëshmuar në çështjen 4.2.4.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 121

KAPITULLI 5 DISKUTIME DHE IMPLIKIME

5.1 Diskutimet e gjetjeve empirike të studimit

Orientimi sipërmarrës, dimensionet e tij dhe performanca financiare e firmës

Analiza dhe lidhja e orientimit sipërmarrës me performancën financiare të NVM-ve

nuk rezultoi pozitive, por përkundrazi u dëshmua për një lidhje (të lehtë) negative,

por të rëndësishme mes këtyre dy treguesve (H1, pjesa e parë). Kjo gjetje dëshmon se

firmat që kanë shkallë më të lartë të orientimit sipërmarrës do të kenë performancë

financiare më të ulët se ato me orientim sipërmarrës më të ulët. Ky rezultat përkon

edhe me studime të tjera në të cilat lidhja mes orientimit sipërmarrës dhe

performancës së biznesit ka qënë jo e rëndësishme dhe ndonjëherë edhe negative

(Brown, Davidsson, & Wiklund, 2001; Covin, Slevin, & Schultz, 1994; Kaya &

Seyrek, 2005; siç është cituar në Davis, 2007), megjithëse në studimet paraprake mbi

të cilat u mbështet edhe zhvillimi i hipotezës së parë (H1), dëshmohej e kundërta,

duke reklamuar një lidhje pozitive mes OS dhe performancës së firmës (psh. Lumpkin

& Dess, 1996; Rauch, etj., 2004; 2009; Zahra & Covin, 1995).

Rezultatet rreth marrëdhënies së orientimit sipërmarrës me performancën e

firmës (H1, pjesa e dytë) dëshmuan se megjithëse orientimi sipërmarrës ka kontribut

të rëndësishëm mbi performancën e firmës, duket se e ndikon negativisht atë. Çka do

të thotë se sa më e madhe shkalla e orientimit sipërmarrës të firmës aq më e vogël do

të jetë performanca e rritjes së shitjeve të firmës. Ky rezultat përkon pjesërisht (vetëm

për shenjën e marrëdhënies, por jo për rendësinë) me studimin e Frank, Kessler, &

Fink, 2010, megjithëse në studime të tjera ka rezultuar e kundërta, pra një

marrëdhënie e rëndësishme pozitive (psh. Al Swidi & Al Hosam, 2012; Wiklund &

Shepherd, 2005).

Përsa i përket supozimit dhe analizës rreth lidhjes së dimensioneve të orientimit

sipermarrës si strukturë shumë dimensionale me performancën, studimi dëshmoi se

vetëm dimensioni i inovacionit dhe pro-aktivitetit kanë lidhje të rëndësishme me

performancën financiare, por negative, (nënhipotezat H1a, H1b, H1c), çka do të thotë

se firmat që kanë shkallë më të lartë të inovacionit dhe pro-aktivitetit do të kenë

performancë financiare më të ulët se ato që kanë shkallë më të ulët të inovacionit dhe

pro-aktivitetit, ndërsa në këtë kontekst lidhja e marrjes së riskut nuk rezultoi e

rëndësishme.

Kështu rezultati në lidhje me inovacionin është i kundërt me studimet rreth kësaj

çështje (si psh. Kreiser, etj., 2002a; Rauch, Wiklund, Frese, & Lumpkin, 2004; Tan,

Williams, & Tan, 2005; Zahra & Bogner, 2000; siç është cituar në Davis, 2007), të

cilat kanë mbështetur supozimin se mes inovacionit dhe performancës së firmës

ekziston një lidhje e rëndësishme pozitive.

Referuar dimensionit të pro-aktivitetit rezultatet e këtij studimi janë sërish të kundërta

me studimet e mëparshme të Kreiser etj., ( 2002b)234, të cilat dëshmojnë për lidhje të

rëndësishme pozitive mes tij dhe performancës (si psh. me nivelin dhe rritjen e

234 Psh. inovacioni ka dëshmar lidhje pozitive me rritjen e shitjeve me r= .132**, edhe proaktiviteti

gjithashtu është i lidhur pozitivisht me rritjen e shitjeve të firmës me r =. 113** (Kreiser etj.,

2002b).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 122

shitjeve, si dhe fitimin bruto), apo dhe me studime të tjera (si psh. Becherer dhe

Maurer, 1999).

Ndërsa përsa i përket marrëdhënies dhe ndikimit të dimensioneve të orientimit

sipërmarrës (nënhipotezat H1aa, H1bb, H1cc), vetëm dy prej tre dimensioneve të tij

japin një kontribut të rëndësishëm në performancën e firmës, megjithëse ndikim

negativ, çka do të thotë se sa më e madhe shkalla e inovacionit dhe pro-aktivitetit aq

më e vogël performanca e rritjes së shitjeve, ndërsa marrja e riskut nuk rezultoi të

kishte kontribut mbi performancën e rritjes së shitjeve (pra nuk rezultoi si parashikues

i performancës).

Rezultatet e studimit tregojnë se dimensionet e orientimit sipërmarrës që e ndikojnë

më tepër performancën financiare janë inovacioni dhe pro-aktiviteti.

Këto rezultate replikojnë gjetjet e studimit të Kreiser etj., (2002b), të cilët kanë

theksuar se firma mund të arrij performancë më të lartë financiare nëse rrit shkallën e

inovacionit dhe të pro-aktivitetit. Rezultatet gjithashtu e kanë dëshmuar të

parëndësishme lidhjen mes shkallës së marrjes së riskut dhe performancës së rritjes së

shitjeve të firmës qoftë si një marrëdhënie lineare apo edhe si një marrëdhënie

monotone në formë U-je, duke replikuar këtu kryesisht gjetjet e studimit të Begley

dhe Boyd, (1987) rreth ndikimit të marrjes së riskut në performancë, të cilët kanë

theksuar se mes marrjes së riskut dhe performancës ekziston një marrëdhënie pozitive

deri në një nivel të caktuar, ndërsa rezultati i studimit tim thekson se marrja e riskut

nuk ka ndikim mbi performancën financiare të firmës (në asnjë lloj forme) .

Variablat moderues, orientimi sipërmarrës, dimensionet e tij dhe performanca

financiare e firmës

Gjetjet e studimit gjithashtu dëshmuan se mjedisi i jashtëm dinamik dhe

mjaftueshmëria (aksesi) në burime financiare shfaqen se ndikojnë lehtësisht lidhjen

mes orientimit sipërmarrës dhe performancës së rritjes së shitjeve të firmës. Pra mund

të themi se këto dy variabla pra mjedisi dhe burimet financiare shpjegojnë pjesërisht

(lehtë) lidhjen mes OS dhe performancës së firmës (pjesa e parë e H2 dhe H3).

Në vazhdim të rezultateve të këtij efekti pra të ndikimit të dinamizmit mjedisor dhe

aksesit në kapital në lidhjen mes dimensioneve të orientimit sipërmarrës dhe

performancës financiare, studimi ka dëshmuar se dinamizmi mjedisor shpjegon

pjesërisht lidhjen vetëm mes dimensionit të inovacionit, pro-aktivitetit dhe

performancës së firmës, ndërsa nuk shpjegon lidhjen mes marrjes së riskut dhe

performancës (H2a, H2b, H2c, pjesa e parë). Dhe po kështu edhe aksesi në kapital

shpjegon pjesërisht vetëm lidhjen mes dimensionit të inovacionit, pro-aktivitetit dhe

performancës së firmës, ndërsa nuk lidh gjithashtu ndikimin e marrjes së riskut me

performancën e firmës (H3a, H3b, H3c, pjesa e parë).

Rezultatet e studimit gjithashtu kanë treguar se ndikimi i orientimit sipërmarrës në

performancën financiare të firmës nuk moderohet prej mjedisit të jashtëm (dinamik)

dhe as prej (aksesit dhe) mjaftueshmërisë së firmës në burime financiare (H2 dhe H3,

pjesa e dytë).

Këto rezultate (të H2, pjesa e dytë) nuk janë konsistente me gjetjet e mëparshme të

studimit të Zahra (1993b), Miller (1988), përsa i përket marrëdhënies mes orientimit

sipërmarrës dhe performancës financiare në mjediset dinamike, duke qënë se në këto

studime supozohej një lidhje pozitive mes OS dhe performancës. Gjithashtu rezultatet

e hipotezës H2 dhe H3 (pjesa e dytë) duket se janë konsistente me rezultatet e Frank,

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 123

Kessler, & Fink, (2010) dhe Wiklund & Shepherd, (2005), ku variabli mjedisor dhe

aksesi në kapital nuk rezultojnë si variabla moderues235.

Rezultatet e analizës së moderimit të impaktit të dimensioneve të orientimit

sipërmarrës në performancën e firmës prej dinamizmit mjedisor dhe aksesit në kapital

(pjesa e dytë e H2a, H2b, H2c, dhe H3a, H3b, H3c), kanë dëshmuar se mjedisi

dinamik nuk ndikon si moderues në marrëdhënien mes dimensioneve të orientimit

sipërmarrës dhe performancës së firmës në asnjë prej tyre, pra as tek inovacioni, as

tek pro-aktiviteti dhe as tek marrja e riskut, ndërsa mjaftueshmëria në burime

financiare ka moderuar vetëm lidhjen mes orientimit inovacion dhe performancës së

rritjes së shitjeve (megjithëse lidhja mes VP dhe VV si “me” dhe “pa” ndërveprim

është me drejtim negativ).

Këto rezultate tregojnë se madhësia me të cilën ndikojnë performancën e NVM-ve

inovacioni dhe pro-aktiviteti (që rezultuan si dimensione të rëndësishme tek nën-

hipotezat e H1, H1aa dhe H1bb) nuk ndikohen nga madhësia e shkallës së dinamizmit

mjedisor të firmave.

Dhe po kështu mund të themi se rezultatet e studimit tim dëshmojnë se performanca e

NVM-ve ulet me rritjen e ndërveprimit të inovacionit me aksesin në kapital (H3a,

pjesa e dytë), pra performanca financiare e firmës ulet me rritjen e shkallës së

inovacionit, por në një shkallë më të lartë tek firmat që kanë më tepër akses në burime

financiare (krahasuar me kontributin mes inovacionit dhe performancës financiare të

firmës siç rezultoi në nën-hipotezen e H1, H1aa).

Orientimi i ‘biznesit të vogël’ dhe performanca e përgjithshme e firmës

Rezultatet e studimit gjeneruan fakte të rëndësishme në lidhje me ndikimin e

‘orientimit të biznesit të vogël’ në performancën e përgjithshme të firmës, duke

treguar se OBV ka lidhje pozitive me performancën e përgjithshme të firmes (H4,

pjesa e parë), dhe që përforcohet edhe me dëshminë për ekzistencën e një marrëdhënie

të rëndësishme pozitive mes këtij orientimi dhe performancës së përgjithshme të

NVM-së (H4, pjesa e dytë), duke dëshmuar sesa më e madhe shkalla e orientimit të

biznesit të vogël aq më e madhe performanca e përgjithshme e firmës Këto gjetje

përkojnë edhe me rezultatet e Jenkins dhe Johnson (1997; sic është cituar në Runyan,

Droge, dhe Swinney, 2008 ) si dhe të Runyan etj., (2008), të cilët kanë dëshmuar se

OBV mund të shkaktoj përmirësim të performancës së firmës.

Marrëdhënia OS-performancë, kundrejt OBV-performancë

Gjetje interesante sjellin edhe rezultatet e fundit të këtij studimi (H5), të cilat

dëshmojnë se orientimi sipërmarrës mund të jetë një faktor (negativ) i performancës

në rastet kur firma është e vogël dhe e vjetër në moshë, dhe ky ndikim humbet (dhe

bëhet i parëndësishëm) kur firmat janë të mëdha apo të reja.

Ndërsa OBV ka ndikim dhe përmirëson performancën e firmës vetëm tek firmat e

vogla dhe e humbet rëndësinë e vet tek firmat e mëdha, të reja dhe të vjetra. Kështu

kur firma është e vogël (H5), ajo mund të arrij sukses duke zhvilluar shkallën e

‘orientimit të biznesit të vogël’, dhe të përkeqësoj performancën kur zhvillon

orientimin sipërmarrës, ndërsa kur firma është e vjetër OS e përkeqëson performancën

ndërsa shkalla e OBV-së nuk e ndikon fare atë.

235 Pavarësisht drejtimit të marrëdhënies dhe rëndësisë së kontributit të OS në performancën e firmës në

gjetjet e këtyre dy studimeve, në raport me studimin tim.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 124

Në mënyrë të përmbledhur këto rezultate dëshmojnë se kur firma është e re në moshë

dhe e madhe në madhësi OS dhe OBV nuk kanë ndikim të rëndësishëm (H5), dhe në

këtë rast vlen të supozohet se faktorë të tjerë të rëndësishëm duhet të përcaktojnë

suksesin e firmës. Në lidhje me këto gjetje del se këto rezultate nuk janë konsistente

me studimin e Runyan, Droge, dhe Swinney, (2008; përsa i përket dimensionit

jetëgjatësi e firmës), të cilat tregojnë se tek firmat e reja ka ndikim vetëm OS dhe tek

firmat e vjetra ka ndikim vetëm OBV, ndërsa në studimin tim rezulton se tek firmat e

reja as OS dhe as OBV nuk janë parashikues të performancës së firmës dhe tek firmat

e vjetra vetëm OS shfaqet se ka një ndikim të rëndësishëm (megjithëse negativ).

5.2 Implikime teorike dhe praktike

Metodologjia e ndjekur dhe aplikuar në studim përveç fokusit kryesor ka hedhur dritë

edhe mbi elementë të tjerë kërkimor shumë të vlefshëm si për studiuesit e

menaxhimit, financës por edhe në aspektin praktik , rreth mënyrës së matjes së

performancës bazuar në të dhëna jo-arkivore ose përmes shkallëve perceptuale të

matjes236. Si rezultat përmes këtij studimi janë gjeneruar edhe rezultate të rëndësishme

në lidhje me variablat dhe mënyrat alternative të matjes kryesisht të performancës

financiare të NVM-ve referuar studimeve të performancës së firmës, sidomos kur

bëhet fjalë për firma me kapital privat, të cilat zakonisht nuk e raportojnë cilësisht

informacionin arkivor financiar të tyre.

Pra në këtë studim është testuar edhe metodologjia e matjes së performancës së firmës

përmes variablave objektivë dhe subjektivë të vet-raportuar, dhe gjithashtu janë

dëshmuar variablat të cilët përsa i përket besueshmërise dhe vlefshmërise së tyre,

mund të shërbejnë si variabla studimor edhe për studiuesit e tjerë dhe jo vetëm, por

për të gjithë të interesuarit rreth çështjeve të matjes së performancës së firmës.

5.2.1 Implikime teorike

Gjetjet e studimit provuan ekzistencën e ndikimit direkt të orientimit sipërmarrës të

firmës në performancën financiare të saj, megjithëse në drejtim negativ. Gjithashtu në

lidhje me efektin moderues të mjedisit të jashtëm dinamik të biznesit dhe

mjaftueshmërisë së burimeve financiare, gjetjet e studimit dëshmuan se orientimi

sipërmarrës nuk e rrit ndikimin e tij në performancën financiare të firmës kur

moderohet prej dinamizmit mjedisor dhe aksesit në kapital.

Ndërsa përsa i përket ndikimit të nën-dimensioneve të orientimit sipërmarrës studimi

dëshmoi se vetëm inovacioni dhe pro-aktiviteti kanë ndikim direkt në performancën

financiare të firmës, megjithëse në drejtim negativ. Në lidhje me efektin moderues të

aksesit të firmës në kapital, studimi dëshmoi se vetëm efekti i variablit të dimensionit

inovacion të orientimit sipërmarrës mbi performancën e firmës moderohet prej aksesit

në kapital.

Përsa i përket ndikimit të një tjetër variabli alternativ, studimi dëshmoi se ‘orientimi i

biznesit të vogël’ ka ndikim të drejtëpërdrejtë në performancën e përgjithshme të

firmës, duke treguar se firmat që shfaqin shkallë të lartë të ‘orientimit të biznesit të

vogël’ do të përmirësojnë performancën e tyre të përgjithshme.

236 Duke e testuar këtë metodologji matje të treguesve të performancës financiare dhe të përgjithshme të

firmës, ashtu edhe siç shpjegohet në çështjen e analizës së të dhënave dhe të shkallëve të matjes së

variablave ose strukturave shumë-dimensionale.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 125

Një tjetër dëshmi finale interesante e studimit megjithëse nuk është pjesë e

supozimeve kryesore tregon se ekzistojnë dallime dhe diferenca në marrëdhënien mes

‘orientimit sipërmarrës’ dhe performancës financiare të firmës, si dhe mes ‘orientimit

të biznesit të vogël’ dhe performancës së përgjithshme të firmës tek firmat më të

vjetra në moshë, dhe më të vogla në madhësi.

Të gjitha këto gjetje do të kontribojnë kryesisht për zgjerimin dhe pasurimin e

literaturës rreth sipërmarrjes dhe menaxhimit financiar të NVM-ve, veçanërisht për

vendet në zhvillim, dhe për më tepër për kontekstin shqiptar. Kështu gjetjet e studimit

do të zhvillojnë dhe zgjerojnë literaturën e financës së NVM-ve në lidhje me çështje

të rëndësishme kërkimore, si matja e performancës financiare përmes të dhënave të

vet-raportuara237, apo dhe matja e shkallës së mjaftueshmërisë së burimeve financiare

të firmës, si dhe literaturën e sipërmarrjes, organizimit të firmës, menaxhimit

strategjik përsa i përket matjes së shkallës së ‘orientimit sipërmarrës’, ‘orientimit të

biznesit të vogël’, si variablit të jashtëm mjedisor duke siguruar kështu baza të sigurta

studimore për të gjithë studiuesit e ardhshëm të cilët do të hulumtojnë rreth këtyre

çështjeve.

Në këtë sens në studim janë hedhur hapa të rëndësishëm dhe është testuar gjithashtu

vlefshmëria dhe besueshmëria e disa pyetësorëve të vlefshëm për studime të

ndryshme rreth NVM-ve, si pyetësori i matjes së performancës financiare dhe të

përgjithshme të firmës, pyetësori i matjes së ‘orientimit sipërmarrës’, pyetësori i

matjes së ‘orientimit të biznesit të vogël’, pyetësori i matjes së dinamizmit mjedisor

(si dhe kundërshtisë mjedisore238), si dhe pyetësorit të matjes së mjaftueshmërisë së

burimeve financiare.

Këto gjetje zgjerojnë gamën e studimeve empirike të ndikimit direkt që ka ‘orientimi

sipërmarrës’ në performancën financiare të firmës, dhe për më tepër rreth ndikimit

negativ të tij, si dhe përsa i përket ndikimit të parëndësishëm moderues të mjedisit të

jashtëm dhe aksesit në kapital në marrëdhënien OS-performancë e firmës (gjeneruar

prej mungesës së rëndësisë së koeficientëve Beta të variablave moderues, siç

dëshmohet në tabelën 4.5). Gjithashu në studim hidhet dritë mbi ndikimin e

rëndësishëm negativ që kanë inovacioni dhe pro-aktiviteti në performancën financiare

të firmës, dhe në moderimin e ndikimit të inovacionit në performancë përmes aksesit

të firmës në kapital. Gjetjet e studimit në lidhje me ‘orientimin e biznesit të vogël’

kanë shumë rëndësi për vet impaktin pozitiv që ai rezultoi të ketë në performancën e

përgithshme të firmës, kundrejt ‘orientimit sipërmarrës’, dhe madje për ndikimin e

ndryshëm që këto dy orientime kanë mbi performancën e NVM-së referuar

jetëgjatësisë dhe madhësisë së firmës (siç rezultoi në gjetjet e studimit empirik).

5.2.2 Implikime praktike

Megjithëse në studimet e mëparshme është dëshmuar për ekzistencën e një

marrëdhënie pozitive mes ‘orientimit sipërmarrës’ dhe performancës (Al Swidi & Al

Hosam, 2012; Wiklund & Shepherd, 2005), megjithatë në këtë studim u provua mjaft

qartë e kundërta, pra se shkalla e ‘orientimit sipërmarrës’, e ‘inovacionit dhe pro-

aktivitetit’ të firmës mund të ndikojne direkt në rënien e performancës financiare të

saj. Gjithashtu në studim provohet se përveç lidhjes direkte inovacion-performancë,

konfirmohet se marrëdhënia mes inovacionit dhe performancës financiare moderohet

237 Subjektive. 238 Referoju variablave të matur në pyetësorin e studimit.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 126

edhe prej mjaftueshmërisë së firmës në burime financiare (matur prej shkallës së

aksesit në kapital). Ndërsa vërtetohet se shkalla e ‘orientimit të biznesit të vogël’

mund të përmirësoj drejtëpërdrejt performancën e përgjithshme të firmës, dhe se

gjithashtu ekziston një marrëdhënie e ndryshme mes ‘orientim sipërmarrës’ -

performancës financiare, dhe ‘orientim i biznesit të vogël’-performancë e

përgjithshme, përsa i përket grupimit të firmave sipas jetëgjatësisë dhe madhësisë së

tyre.

Sipas Lumpkin dhe Dess (1996) ‘orientimi sipërmarrës’ në fushën e menaxhimit

strategjik, i referohet proçesve sipërmarrëse me të cilat mund të nënkuptojmë

“metodat, praktikat, dhe stilet e vendimarrjes që menaxherët përdorin për të vepruar

në mënyrë sipërmarrëse” (fq.136). Wiklund (1999), ka theksuar se shumica e

studiuesve rreth çështjes së orientimit sipërmarrës kanë rënë dakord se orientimi

sipërmarrës është kryesisht një kombinim i tre orientimeve të firmës: inovacionit,

proaktivitetit dhe marrjes së riskut. Sipas studiuesve të ndryshëm inoavioni lidhet me

tendencën për të qënë inovator në proçese, produkte, tregje etj., ndërsa pro-aktiviteti

lidhet me paraprirjen e menaxhimit të ngjarjeve të ardhshme.

‘Orientimi i biznesit të vogël’ ka të bëj me filozofinë e pronarëve të biznesit të vogël

se mes tyre dhe biznesit ekziston një lidhje personale, dhe se vendimet e pronar-

menaxherit të biznesit janë në funksion të arritjes së qëllimeve të tyre personale.

Kështu sipas asaj çka studimi im ka gjetur, mund të konkludojmë se në kushtet në të

cilat operojnë aktualisht NVM-të në Qarkun e Vlorës, pronarë-menaxherët do të kenë

një përmirësim më të madh të performancës së përgjithshme239 nëse do të shfaqin një

shkallë më të madhe të ‘orientimit të biznesit të vogël’, ndërsa do të ndëshkoheshin240

nëse në këtë kontekst faktorësh do të aplikonin mendësi ‘orientimi sipërmarrës’.

Pra si rezultat për të përmirësuar performancën e saj të përgjithshme çdo ndërmarrje e

vogël dhe e mesme do të duhej të orientohej më tepër nga ‘orientimi i biznesit te

vogel’, çka do t’i sillte më tepër avantazhe si dhe përmbushjen e objektivave të

biznesit sipas këndvështrimit të këtij orientimi. Pra aktualisht ‘orientimi i biznesit të

vogël’ duket më shpërblyes dhe i përshtatet më mirë NVM-ve në krahasim me

‘orientimin sipërmarrës’, ndoshta jo vetëm për faktin se ‘orientimi sipërmarrës’ dhe

‘orientimi i biznesit të vogël’ kanë objektiva të ndryshme, por edhe se performanca e

firmës sipas këtyre dy këndvështrimeve matet përmes treguesve të ndryshëm.

Gjithashtu duhet theksuar fakti se orientimi sipërmarrës kërkon edhe shumë kushte

dhe rrethana të tjera funksionale për t’i gjeneruar firmës avantazhe konkurruese duke

iu kujtuar dhe iu tërhequr edhe njëherë vëmendjen pronarë-menaxherëve të firmës në

lidhje me faktin se performanca e firmës është rezultat shumë-faktorial241.

Ndaj përmes këtij studimi pronarë-menaxherët do të përfitojnë më tepër njohuri në

lidhje me ndikimin në performancën financiare të inisiativave dhe orientimeve

sipermarrëse të firmave që ata drejtojnë. Kështu pronarë-menaxherët e firmave

shqiptare dhe për më tepër të atyre që operojnë në Qarkun e Vlorës duhet të kuptojnë

239 Matur prej shkallës së realizimit të aftësisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të

biznesit prej fitimit të saj. 240 Nëse do t’i referoheshim këtu rënies së rritjes së shitjeve të firmës. 241 Nëse do t’i referoheshim këtu psh. njohurive të pakta që firmat kanë mbi konceptet e tregut,

disavantazhet prej lehtësisë së futjes në biznes të konkurrencës për shkak të lehtësirave arbitrare,

apo klimës së biznesit në përgjithësi etj.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 127

se pa një organizim të mirë të firmës në përshtatje edhe me pritshmëritë e treguesve

makroekonomik242 orientimi sipërmarrës nuk do të jetë shpërblyes.

Duke u nisur nga rezultatet e studimit dëshmohet se orientimi sipërmarrës e ndikon

negativisht performancën financiare të firmës, ndaj pronarë-menaxherët e NVM-ve

duhet të kenë parasysh se për të përmirësuar performancën nuk mjafton vetëm një

orientim sipërmarrës por nevojitet gjithashtu edhe zotërimi i një tërësie burimesh, dhe

jo vetëm monetare, por njerëzore dhe njohurish243 të cilat do t’i mundësojnë firmës që

këto oportunitete t’i eksploroj, zhvilloj, dhe t’i kthej në avantazhe konkurruese244.

Gjithashtu pronarë-menaxherët duhet të dinë se inovacioni i moderuar nga kapitali do

të ketë impakt edhe më negativ në performancë ndoshta për vet faktin se inovacioni si

orientim konsumon burime dhe konsumi i burimeve mund të ketë kosto oportune te

lartë ose dhe kosto të lartë financimi245.

Ndërsa përsa i përket pro-aktivitetit impakti i tij negativ në performancë mund të jetë i

lidhur edhe me kontekstin kulturor ku pro-aktiviteti dhe tendenca për të qenë shumë

konkurrues ndoshta nuk mirëpritet prej klientëve246 ose palëve të tjera të përfshira në

mjedisin e biznesit të firmës, por edhe për faktin se inisiativa pro-aktive nuk do të

thotë që është e paimitueshme pra vet sjellja sipërmarrëse shoqërohet nga pasiguria,

dhe për më tepër në sektorë të vëçantë, ndaj firma përveç hapit të parë pra inisiativës

sipërmarrëse duhet patjeter që këto orientime t’i kthej në avantazhe konkurruese.

Kështu krijimi dhe mbajtja e një avantazhi konkurrues do të arrihet dhe mund të

paraprihet ose moderohet edhe prej të tjerë faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm si

cikli i jetës së firmës, kultura organizative, njohuritë dhe network- u i firmës, kultura

kombëtare, sektori apo industria, objektivat financiare247 etj., ku prania ose mungesa e

të cilave apo dhe karakteristika të tyre mund të sjellin një impakt pozitiv ose negativ

në performancën e firmës dhe kryesisht në atë financiare.

242 Ndoshta prirja sipërmarrëse e firmës mund të jetë faktor nxitës në performancë në periudha rritje

ekonomike krahas faktorëve të tjerë ndikues, ndërsa në periudha të vështira firma ndoshta duhet të

ketë të tjera objektiva. 243 Si dhe një konfigurim unik i tyre për të siguruar avantazhe konkurruese, dhe si rrjedhojë një

performancë më të mirë. 244 Çka është edhe thelbi i strategjisë, por mungesa e strategjisë së firmës së vogël është një pengesë e

madhe për çdo paraprijës tjetër të performancës, ku një prej tyre është propozuar edhe orientimi

sipërmarrës. Pra mungesa e një strategjie biznesi dhe mbi të gjitha e planifikimit dhe veprimit në

funksion të përmbushjes së objektivave (të cilat mund jenë të orientuara ose jo nga rritja), mund t’i

sjelli firmës një performancë edhe më të varfër siç është provuar në këtë studim dhe jo vetëm përsa

i përket orientimit sipërmarrës por edhe për nën-dimensionet e tij si inovacioni dhe pro-aktiviteti. 245 Pra duhen bërë minimalisht analiza të sakta kosto-përfitimi për çdo inisiativë. 246 Kështu psh. nëse do t’i referoheshim dimensionit të kulturës kombëtare të ‘shmangies së pasigurisë’

si një vlere kulturore, Shqipëria rezulton me një madhësi prej 70 pikësh (The Hofstede Centre,

Cultural Tools, Country Comparison). Aksesuar 20 Gusht, 2014, prej http://geert-

hofstede.com/albania.html), çka do të thotë se konsumatorët e këtyre vendeve në përgjithësi i

mirëpresin më pak produktet e reja dhe janë më besnik ndaj produkteve të testuara, si dhe janë më

pak tolerant ndaj mospërmbushjes së pritshmërive të tyre, çka pavarësisht të tjerave mund të ketë

ndikuar performancën. 247 Madje i duhet kushtuar një vëmendje e madhe edhe implikimeve të menaxhimit dhe qeverisjes së

NVM-ve dhe objektivave të tyre financiare dhe jo-financiare gjithashtu.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 128

Gjithashtu për të qenë më konkurrues pronarë-menaxherët e biznesit të vogel duhet të

studiojnë mirë edhe tregjet dhe produktet në të cilat janë pozicionuar për t’iu

përshtatur sa më mirë dinamikave të konsumatorëve.

Krahas faktorëve të brendshëm të firmës që mund të kenë ndikuar rezultatet e

studimit, pronarë-menaxherët duhet të jenë të vëmendshëm edhe ndaj zhvillimeve

ekonomike në vend, kështu nëse do t’i referoheshim zhvillimeve të ekonomisë

shqiptare viti 2012248 ka qenë një vit plot sfida për ekonominë qysh në nisje të tij.

Këto zhvillime kanë implikuar jo vetëm vendimarrjen në nivel makroekonomik por

edhe atë në nivel mikro duke iu referuar këtu veçanërisht bizneseve por dhe familjeve

shqiptare. Sipas guvernatorit “goditjet ekonomike e financiare, të brendshme e të

huaja, kanë ndikuar në ngadalësimin e rritjes ekonomike por nuk kanë cënuar

stabilitetin makroekonomik e financiar të vendit” (Banka e Shqiperise, 2012, fq.11).

Gjithashtu sipas tij gjatë vitit 2012 ekonomia shqiptare ka hasur në ndikime të

pafavorshme, shkak i mjedisit të brendshëm dhe të jashtëm, por edhe për shkak të

vazhdimësisë së problemeve strukturore të viteve të mëparshme të cilat i kanë frenuar

kështu synimet e politikave të drejtimit të kërkesës agregate. Guvernatori gjithashtu

ka përshkruar se rritja me 1.6 % e prodhimit gjatë nëntë-mujorit të parë të vitit 2012

ishte pasoje e rritjes së shërbimeve, ndërsa sektori i prodhimit pësoi rënie, duke

theksuar se gjatë vitit 2012 ekonomia u rrit nën potencialin e saj si përsa i përket

ekonomisë në përgjithësi edhe sektorëve të veçantë duke mos shfrytëzuar kështu të

gjitha kapacitetet e burimeve të punës dhe të kapitalit (Banka e Shqipërisë, 2012). Viti

2012, është karakterizuar nga një zhvillim i ngadaltë, dhe pikërisht shkak i rënies së

ritmeve të zhvillimit të rritjes ekonomike nga 3 % gjatë vitit 2011 në 1.62 % në 2012,

mund të konceptohet edhe kriza globale249 që ka vazhduar edhe përgjatë këtij viti,

duke iu referuar këtu më tepër krizës së borxhit qeveritar të vendeve fqinje si Greqia

dhe Italia të cilat kanë ndikuar padyshim edhe në zhvillimin e ekonomisë shqiptare.

Përsa i përket kërkesës agregate, kontributi kryesor në rritje erdhi nga sektori i

jashtëm, ndërsa rritja e konsumit privat vlerësohet të ketë qenë e përmbajtur gjatë ketij

viti duke u përmirësuar vetëm gjatë pjesës së dytë të vitit (Banka e Shqiperise, 2012).

Rritja e ngadaltë e konsumit privat rezulton se është reflektim i perceptimit dhe rritjes

së pasigurisë, i ritmit të ngadaltë të rritjes së të ardhurave si dhe shtrëngimit të

kushteve të financimit, ndaj për tu mbrojtur ndaj këtyre zhvillimeve familjet shqiptare

në përgjithësi janë përshtatur dhe kanë mbajtur një qëndrim të orientuar më tepër drejt

kursimit.

Gjatë këtij viti edhe niveli i investimeve private vlerësohet të ketë qenë i ulët, duke iu

referuar këtu ecurisë së rënies së importit të makinerive dhe pajisjeve250.

Nga ana tjetër sipas BSH (2012):

Investimet e huaja direkte u rritën me 4.9% në terma realë vjetorë në tremujorin e

tretë. Rikuperimi i investimeve private pritet të jetë më i ngadaltë se komponentët e

tjerë, për shkak të pasigurisë së vazhduar të bizneseve mbi ecurinë e ekonomisë,

shkallës ende të ulët të shfrytëzimit të kapaciteteve, kërkesës së brendshme dhe të

jashtme të dobët dhe politikës së shtrënguar të kredidhënies (fq.38).

248 Sipas guvernatorit të Bankës së Shqipërisë (Banka e Shqipërisë, 2012). 249 Kështu psh. ekonomia e Eurozonës ka shfaqur tkurrje të PBB-së gjatë vitit 2012. Sipas të dhënave të

fundit nga Eurostat, ekonomia e Eurozonës u tkurr me 0.5% në vitin 2012, si rrjedhojë e dobësimit

të konsumit privat, tkurrjes së investimeve si dhe kontribut negativ të shpenzimeve publike (BSH,

2012). 250 Me një ndryshim nominal vjetor prej -16.7%.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 129

Pra gjatë vitit 2012 ekonomia shqiptare siç përshkruhet në raportin e BSH përjetoi një

rritje shume të lehtë ekonomike, duke u ndikuar këtu kryesisht nga pasiguria e madhe,

nga rritja e pragjeve të financimit si dhe për shkak të ekzistencës së një kërkese të

dobët agregate, si rezultat rritja ekonomike nuk ka rezultuar e mjaftueshme për të

përdorur të gjitha kapacitetet prodhuese të vendit duke u shoqëruar kështu me

presione të dobëta inflacioniste të kërkesës.

Pra ndër faktorët që ndoshta kanë ndikuar edhe efektin negativ të OS në performancën

e firmave251 të këtij studimi, renditet edhe zhvillimi ekonomik nëse do t’i referohemi

këtu periudhës 2011-2012.

Kështu pavarësisht gjetjeve dhe dëshmive të shumta rreth lidhjes dhe marrëdhënies

pozitive OS- performancë, gjetjet e studimit përsa i përket kontekstit shqiptar

dëshmuan të kundërtën.

Pra nga këndvështrimi i menaxhimit, pronarë-menaxherët e NVM-ve shqiptare duhet

të dinë se orientimi sipërmarrës nuk i bën firmat e tyre më të suksesshme, por

përkundrazi në kontekstin shqiptar e përkeqson performancën e tyre. Kjo marrëdhënie

mund të jetë rezultat i shume faktorëve të jashtëm dhe të brendshëm siç u përmendën

edhe më parë për të cilët pronarë-menaxherët duhet të kenë dije dhe njohuri për t’i

analizuar dhe planifikuar në strategjinë e tyre të biznesit duke qenë se ndikojnë te

rezultatet dhe performanca e firmës.

Sipas këtij këndvështrimi mund të themi se edhe në studimin e Ireland, Camp, dhe

Sexton (2001) është dëshmuar se “sipërmarrjet e reja janë shpesh të pasuksesshme në

përkthimim e orientimit sipërmarrës në performancë më të lartë për shkak të

mungesës së burimeve strategjike” (siç është cituar në Stam & Elfring, 2008, fq 98).

Ndaj në këtë sens “një orientim sipërmarrës do të ndihmoj në krijimin e pasurisë kur

firmat në mënyrë strategjike të sigurojnë, zhvillojnë dhe të ndikojnë burimet që nxisin

si oportunitetet dhe sjelljet avantazh-kërkuese” (Ireland, Hitt, & Sirmon, 2003; siç

është cituar në Stam & Elfring, 2008, fq 98).

Ndaj pronarë-menaxherët duhet të bëhen të vetëdijshëm sesi të përmirësojnë ose të

orientojnë dhe të mirëmenaxhojnë edhe të tjerë faktorë të brendshëm për të aktivizuar

impaktin pozitiv që orientimi sipërmarrës duhet të ketë në avantazhet konkurruese të

firmës duke mundësuar optimizimin e performancës financiare të saj.

Megjithatë ky studim ka gjeneruar rezultate të rëndësishme jo vetëm për pronarë-

menaxherët në lidhje me stilin e tyre konservator252 ose sipërmarrës të mënyrës se si

marrin vendime dhe veprojnë në përgjithësi, por edhe për rregullatorët dhe

vendimarrësit publik në mënyrë që të krijojnë një klimë biznesi253 si dhe kushtet e

favorshme që ‘orientimi sipërmarrës’ në nivel firme të përmirësoj konkurreshmërinë

dhe të japi impaktin e duhur në performancën e firmës, duke ruajtur gjithmonë edhe

balancën me ‘orientimin e biznesit të vogël’ i cili në raste të caktuara mund të jetë i

vetmi orientim që një firmë254 do të mund të shfaqi gjatë jetës së saj.

251 Shqiptare dhe që operojnë në Qarkun e Vlorës. 252 Pra të luajnë sigurt (dhe të mos rrezikojnë) apo të rrezikojnë (duke vepruar në mënyrë sipërmarrëse),

referuar këtu madhësisë së shkallës së orientimit sipërmarrës së firmës. 253 Në lidhje me sistemin e taksave të biznesit dhe të penaliteteve, infrastrukturën, stimujt, kushtet për

mbrojtjen e konkurrencës etj. 254 Psh. një firmë e vogël në fushën e shërbimeve.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 130

KAPITULLI 6 KONTRIBUTE, KUFIZIME DHE REKOMANDIME

Kontributet e këtij studimi duket se janë thelbësore në lidhje me gjetjet mbi lidhjen

dhe ndikimin e ‘orientimit sipërmarrës’ dhe ‘orientimit të biznesit të vogël’ në

performancën e NVM-ve që operojnë në Qarkun e Vlorës për faktin se madhësia e

kampionit të tij ka qenë e mjaftueshme për testimin e hipotezave të këtyre gjetjeve. Në

këtë sens kontributi kryesor i këtij studimi qëndron tek fakti se ai i testoi empirikisht

këto dy variabla në një kontekst të patestuar më parë, duke marrë pikërisht në

shqyrtim një kampion ndërmarrjesh të vogla dhe të mesme shqiptare.

6.1 Kontribute teorike dhe praktike

Përmbledhja e kontributeve teorike dhe praktike të studimit është mjaft e

rëndësishme, sidomos përsa i përket këndvështrimeve të reja teorike dhe menaxheriale

që ai ka gjeneruar nën kontekstin e tij studimor.

a. Kontributet Teorike

Rezultatet e studimit dhe gjetjet e tij do të rifreskojnë kështu këndvështrimet teorike

rreth shumë çështjeve studimore, për shkak edhe të impaktit të tij ndërdisiplinar, siç

edhe reflektohet në vazhdim.

Rezultatet e këtij studimi kanë azhornuar literaturën e gjeneruar nga studimet

empirike rreth llojit, rëndësisë dhe marrëdhënies së sjelljes sipërmarrëse të firmës dhe

performancës financiare të saj, një çështje kjo me rëndësi si për akademikët dhe

studiuesit e financës, të menaxhimit dhe të sipërmarrjes.

Po kështu rezultatet e tij kanë rifreskuar në veçanti literaturën në lidhje me gjetjet

për tre veçoritë255 më themelore të orientimit sipërmarrës të strategjisë dhe ndikimit

reciprok të tyre në rezultatet e peformancës financiare të firmës.

Në studim është përforcuar gjithashtu rëndësia e dallimit të ‘orientimit

sipërmarrës’ dhe ‘orientimit të biznesit të vogël’, si dy orientime jo vetëm të

ndryshme në filozofinë dhe objektivat e tyre, por edhe përsa i përket impaktit të tyre

në performancën e firmës.

Rezultatet e studimit kanë shtuar numrin e studimeve rreth këtyre dukurive

kryesisht për kontekstin e vendeve në zhvillim duke iu dhënë mundesi studiuesve të

replikojnë kështu vazhdimisht gjetjet e studimeve të tyre.

Gjithashtu studimi do të mund t’i hapi rrugën kërkimeve të ardhshme rreth kësaj

çështje, përsa i përket kontekstit të mjediseve të ndryshme të jashtme të firmës,

karakterisitikave të saj, apo dhe sektorëve specifik ku ajo operon.

b. Kontributet praktike

Ky studim krahas kontributeve teorike të renditura më lartë, ka ofruar edhe

këndvështrime dhe gjetje interesante edhe në aspektin praktik ose menaxherial të

firmës, siç edhe janë prezantuar në vazhdim:

Përmes rezultateve të këtij studimi pronarët, menaxherët, firmat do të mund të

kuptojnë nëse zhvillimi i sjelljes sipërmarrëse i bën ato më të sukseshme përsa i

përket dimensioneve të performancës financiare256.

255 Inovacion, pro-aktivitet dhe marrje risku. 256 Referuar rritjes së firmës, matur përmes treguesit të rritjes së shitjeve, si një indeks i përmbushjes së

objektivave (të thjeshtuara) financiare të NVM-ve.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 131

Rezultatet e studimit do të orientojnë gjithashtu qeverinë dhe agjensitë qeveritare

për të identifikuar dhe hartuar planet strategjike, për t’i ndihmuar dhe bërë më

konkurruese dhe më të qëndrueshme këto njësi257 biznesi, si dhe do të orientojnë dhe

ndihmojnë kreditorët dhe investitorët e biznesit në vendimet e financimit apo të

investimit në ndërmarjet me ‘orientim sipërmarrës’.

6.2 Kufizime dhe rekomandime

a. Kufizimet e punimit

Ashtu si çdo studim tjetër për më tepër empirik edhe ky studim ka kufizimet e tij, të

cilat janë diskutuar në vazhdim në mënyrë të përmbledhur.

Performanca financiare e firmës është përfaqësuar vetëm prej një treguesi të

vetëm, dhe pikërisht prej treguesit të rritjes së shitjeve. Megjithëse në çështjen e

analizës së të dhënave është dëshmuar se ky tregues e plotëson kushtin e vlefshmërisë

së të dhënave.

Kampioni ka qënë i vullnetshëm dhe jo-probabilitar, megjithëse për të zbehur

ndikimin e mungesës së rastësisë së pjesëmarrjes është përdorur një kampion i madh

studimor.

Shkallët e matjes së variablit të përdorur për të përfaqsuar performancën

financiare të firmës në këtë studim kanë qënë rreshtore (megjithëse janë supozuar si të

vazhduara), por do të preferohej më tepër të mateshin prej variablave manifest dhe me

shkallë të vazhduara, pavarësisht se është shpjeguar se këto shkallë matje nuk janë

fort të vlefshme, për shkak të faktit se mund të manipulohen prej raportuesve të

performancës.

Gjithashtu pronarë-menaxherët e firmave që operojnë në sektorë të ndryshëm

mund të kenë perceptime të ndryshme rreth vlerësimit të performancës financiare dhe

të përgjithshme të firmës. Dhe jo vetëm kaq, por edhe vet firmat në periudha të

ndryshme kanë objektiva të ndryshme performance dhe zhvillimi të firmës.

Një tjetër kufizim mund të qëndroj tek fakti që në shumicën e rasteve ka qënë

pronarë-meanxheri ai që ka plotësuar si pyetësorin për orientimin sipërmarrës dhe

orientimin e biznesit të vogël, si dhe atë të performancës, gjë që mund të sjelli

gjykime dhe raportime subjektive258 ose të njëanshme.

b. Rekomandimet e Punimit

Bazuar në eksperiencën e këtij studimi në lidhje me të gjitha çështjet e tij studimore,

por edhe në kufizimet e tij në vazhdim janë diskutuar dhe një sërë rekomandimesh të

rëndësishme për vlefshmërinë e studimeve të ardhshme. Kështu për studimet e

ardhshme që do të kenë të njëjtin fokus me çështjet e këtij studimi rekomandohet:

Që të merren në konsideratë edhe dimensione dhe tregues të tjerë të performancës

financiare të firmës dhe jo një dimension i vetëm, si dhe të bëhen përpjekje për

mbledhjen e të dhënave sa më të besueshme dhe të vlefshme.

Kërkimet e ardhshme empirike duhet të përpiqen të krijojnë kushte për të aplikuar

proçedurën e një kampioni probabilitar studimi, për të ofruar kështu rezultate sa më të

vlefshme.

257 Referuar ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. 258 Çka është garantuar dhe mbajtur nën kontroll, gjatë analizës së të dhënave përmes testimit të

koeficientit Cronbach alpha si dhe mënyrës së kujdesshme të organizimit dhe mbledhjes së të

dhënave gjatë proçedurës së organizimit të studimit.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 132

Në studimet e tjera sugjerohet që shkallët e matjes së tipit Likert të performancës

financiare të jenë mininalisht nga 1-7, në mënyrë që këto variabla të performancës së

matur përmes këtyre shkallëve të mund të ngjajnë më fort me shkallët e vazhduara të

matjes.

Në studime të tjera rekomandohet që studiuesit të përqendrohen më fort tek firmat

e një sektori të caktuar259 për një vlerësim më të mirë të impaktit të OS në

performancën financiare të firmës, duke qënë se firma të sektorëve të ndryshëm kanë

kështu edhe nivele të ndryshme orientimi sipërmarrës apo edhe objektiva të ndryshme

performance. E njëjta gjë vlen edhe përsa i përket kampionit të firmave të një

madhësie të caktuar, nëse do t’i referohemi këtu psh. numrit të punonjësve, duke qënë

se në këtë studim në kampion u përfshin firma të madhësive të ndryshme brenda

klasifikimit të NVM-ve.

Që në të ardhmen studimet të organizohen të tipit longtidunal260, pra të zhvillohen

vëzhgime dhe matje të përsëritura gjatë kohës për të garantuar më mirë besueshmërinë

dhe vlefshmërinë e të dhënave dhe si rezultat cilësinë e gjetjeve të studimit.

Është e nevojshme që raportimi i orientimit sipërmarrës të bëhet në periudhë kohe

1 ose 2 vite më parë se të matet rezultati i performancës, dhe gjithashtu që të dhënat e

orientimit sipërmarrës të raportohen prej pronarë-menaxherit, ndërsa ato të

performancës të raportohen prej ekonomistit të firmës, për të siguruar një besueshmëri

më të madhe të të dhënave.

Do të ishte e nevojshme që të alternohen gjetjet në lidhje me variablin moderues

mjedisor, në të ardhmen të testohet edhe ndonjë shkallë ose dimension tjetër i

mjedisit të jashtëm të të firmës si kundërshtia mjedisore261 etj.

Së fundmi rekomandohet që në studimet e ardhshme të studiohen edhe tregues të

tjerë moderues262 të marrëdhënies OS-performancë, përveç atyre të testuar në këtë

studim.

6.3 Përfundime të studimit

Ky studim tregoi se në përgjithësi performanca financiare e NVM-ve që operojnë në

Qarkun e Vlorës nëse do t’i referoheshim rritjes së shitjeve, ka qënë (mesatarisht) e

ulët, dhe madje ajo mund të bjerë edhe më shumë nëse shkalla e orientimit

sipërmarrës rritet. Menaxherët mund ta shtojnë orientimin sipërmarrës përmes rritjes

së shkallës së inovacionit, pro-aktivitetit dhe marrjes së riskut. Performanca financiare

e firmës ndikohet nga orientimi sipërmarrës, ndërsa mjedisi dinamik i firmës dhe

gjithashtu mjaftueshmëria në burime financiare nuk e moderon impaktin e ‘orientimit

sipërmarrës’ në performancë.

Në vazhdim janë prezantuar në mënyrë të përmbledhur rezultatet dhe konkluzionet e

këtij studimi :

Së pari: Orientimi sipërmarrës i NVM-ve nuk rezulton të ketë marrëdhënie pozitive

me performancën financiare të firmës, por përkundrazi shfaqet me impakt negativ.

259 Psh. sektorit të tregtisë, duke qenë se ai ka zënë peshën më të madhe edhe në kampionin e këtij

studimi, por edhe ndër ndërmarrjet aktive në mjedisin shqiptar në përgjithësi. 260 Krahas atij cross-sectional të aplikuar në studimin tim. 261 Një variabël i matur në pyetësorin e këtij studimi, por i pa përfshirë në analizën studimore, për shkak

të fokusit më të ngushtë të studimit. 262 Referoju studimit të Lumpkin dhe Dess (1996), si burimet e firmës, karakteristikat e industrisë etj.

(tabela 1. Fq 154).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 133

Megjithëse studimi konfirmoi se orientimi sipërmarrës i firmës mund të strukturohet

edhe si shkallë tre-dimensionale, prej tij rezultoi se inovacioni dhe pro-aktiviteti nuk

kanë marrëdhënie pozitive me performancën financiare të NVM-ve, por madje kanë

ndikim (direkt) negativ. Ndërsa marrja e riskut rezulton se nuk ka fare ndikim mbi

performancën financiare të firmës. Ndaj studimi tregon se vetëm dy dimensione të

orientimit sipërmarrës kanë ndikim në performancën financiare të firmës.

Së dyti: Dinamizmi mjedisor dhe aksesi në kapital nuk e moderojnë marrëdhënien mes

orientimit sipërmarrës dhe performancës financiare të firmës, dhe se vetëm ndikimi i

dimensionit të inovacionit në performancën e rritjes së shitjeve moderohet prej aksesit

në kapital.

Së treti: Orientimi i ‘biznesit të vogël’ ka marrëdhënie pozitive me performancën e

përgjithshme të NVM-ve. Kjo do të thotë se pronarë-menaxheri i NVM-së mund të

përmirësoj performancën e përgjithshme duke rritur shkallën e ‘orientimit të biznesit

të vogël’.

Së katërti: Nga studimi duket se ka diferenca të dukshme përsa i përket ndikimit që

‘orientimi sipërmarrës’ ka kundrejt ‘orientimit të biznesit të vogël’ në performancën e

firmës, nëse do t’i dallonim firmat prej jetëgjatësisë dhe madhësisë së tyre. Evidencat

empirike përsa i përket këtyre grupeve të studimit treguan se orientimi i biznesit të

vogël ka ndikim pozitiv në performancën e përgjithshme të firmës vetëm tek bizneset

e vogla, ndërsa orientimi sipërmarrës ka ndikim vetëm në performancën financiare të

firmave të vjetra dhe të vogla, megjithëse shfaqet në një marrëdhënie negative.

Pra mund të themi se rezultatet e studimit kanë qënë shumë të larmishme në krahasim

me studimet e mëparshme, kryesisht rreth gjetjeve të lidhjes dhe ndikimit të shkallës

së orientimit sipërmarrës të NVM-ve në performancën financiare të tyre, ndaj mund të

konkludojmë se rezultatet e shumicës së studimeve të mëparshme rreth ndikimit

pozitiv të orientimit sipërmarrës në performancën financiare të firmës nuk mund të

përgjithësohen edhe për realitetin shqiptar.

Megjithëse evidentimi i kontekstit të vendit si një faktor ndikues (pra si nje variabël i

pavarur) nuk ka qënë qëllimi i këtij studimi, gjithsesi nëse do t’i referoheshim

studimit meta-analitik të Rauch, Wiklund, Lumpkin, dhe Frese (2009) në të cilin janë

përmbledhur 51 punime të vendeve të ndryshme, të cilat nëse do t’i gruponim

përfshijnë vende prej katër kontinenteve përfshirë edhe Europën, duket se lidhja OS-

performance rezulton pozitive (r=.242) dhe me diferenca të vogla të parëndësishme

madhësie mes konteksteve kulturore dhe kombëtare, ndërsa në studimin tim kjo lidhje

rezulton negative (r= -.146263). Megjithatë duke qënë se punimi im i referohet një

vendi të vogël si Shqipëria dhe me një kontekst kulturor i cila ka diferenca të dukshme

psh. nga Greqia i cili është i vetmi vend europian i analizuar në studimin e Rauch,

Wiklund, Lumpkin, dhe Frese (2009) që mund të ketë më tepër afërsi kulturore (përsa

i përket vlerave264) me Shqipërinë në krahasim me vende te tjera si Gjermania apo

263 Dhe ajo çka është më e dallueshme është shenja e lidhjes e cila në studimin tonë rezulton negative,

çka ndoshta hedh supozime në lidhje edhe me diferencat kulturore mes vendeve, duke qenë se

Shqipëria është një vend i vogël dhe i ndryshëm përsa i përket zhvillimit të vet në raport me vendet

e tjera të studiuara si Greqia dhe Gjermania, duke sjellë kështu evidenca se studimi i lidhjes së OS

me performancën financiare të firmës në një vend si Shqipëria nuk ka të njejtin impakt si

dëshmohet në një pjesë të madhe të studimeve rreth kësaj çështje. 264 Nëse do t’i referoheshim psh. dimensioneve kulturore të Hofstede dhe vlerave të tyre (në

http://geert-hofstede.com/countries.html).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi 134

Finlanda (të përmbledhura në studimin e Rauch, etj., 2009), kultura kombëtare duke

iu referuar këtu vlerave mund të ndikoj edhe praktikat dhe kulturën e vet organizatës

duke u kthyer kështu ndoshta edhe një paraprijës i OS, një variabël moderues i lidhjes

ose marrëdhënies së OS me performancën e firmës a po edhe si një variabël i pavarur

i performances së firmës referuar këtu një konteksti kulturor organizativ apo

kombëtar.

Ndaj është me vlerë që në studimet e ardhshme265 rreth kësaj çështje të përfshihet

edhe një variabël kulturor në mënyrë që të sigurohen më tepër evidenca dhe faktorë të

cilët mund të ndikojnë drejtëpërdrejtë ose tërthorazi performancën e firmës çka do t’i

ndihmonte mbi të gjitha pronarë-menaxherët si dhe studiuesit të njihnin dhe të

identifikonin edhe më tepër faktorë ndikues266 të performancës financiare të firmës.

265 Referuar kontekstit shqiptar. 266 Të brendshëm apo të jashtëm.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi I

SHTOJCA A

A1. Pyetësori

I-Informacion i përgjithshëm rreth biznesit tuaj:

1. Emri: Biznesit (VI-6 )_________Viti i krijimit_____ Personi intervistuar (VI-5)___

2. Vendodhja/Qyteti (VI-3 ) ________________

3. Kontakt/Tel (VI-4) ______________________

4. Cili është produkti ose shërbimi kryesor që ofron biznesi juaj (natyra e aktivititetit

ekonomik)?

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

5. Cila është forma ligjore e biznesit tuaj?

a.Person fizik b.Person juridik (b1.Ndërmarrje shtetërore b2.Shpk b3.SHA b4.Tjetër)

6. Sa ka qënë numri i punonjësve në biznesin tuaj gjatë vitit:

Vitin 2011(____)Vitin 2012(_____)

7. Sa ka qënë niveli i xhiros (shitjet pa tvsh me zbritje) gjatë vitit:

Vitin 2011_____Vitin 2012______

8. Sa ka qënë vlera totale e bilancit tuaj vjetor: 2011________2012_________

9. Sa ka qënë vlera e fitimit neto vjetor: 2011__________2012_________

10. Sa ka qënë vlera e kapitalit të vet (Total Bilanci - Detyrime):

2011_________2012________

11. Sa përqind ka qënë rritja e shitjeve neto nga 2011 në 2012 ___________

12. Sa e rëndësishme ka qënë per ju rritja e shitjeve nga viti 2011 në vitin 2012

1.I parëndësishëm

2.Pak i rëndësishëm

3.Me rëndësi normale

4.I rëndësishëm

5.Shumë i rëndësishëm

13. Sa të kenaqur jeni nga rritja e shitjeve neto nga viti 2011 në viti 2012

1.Shumë i pakënqur

2.I pakënaqur

3.Neutral

4.I kënaqur

5.Shumë i kënaqur

14. Sa e rëndësishme ka qënë për ju rritja e fitimit neto nga viti 2011 në vitin 2012

1.I parëndësishëm

2.Pak i rëndësishëm

3.Me rëndësi normale

4.I rëndësishëm

5.Shumë i rëndësishëm

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi II

15. Sa të kënaqur jeni nga rritja e fitimit neto nga viti 2011 në vitin 2012

1.Shumë i pakënqur

2.I pakënaqur

3.Neutral

4.I kënaqur

5.Shumë i kënaqur

16. Sa e rëndësishme ka qënë për ju rritja e totalit të bilancit vjetor nga 2011 në 2012

1.I parëndësishëm

2.Pak i rëndësishëm

3.Me rëndësi normale

4.I rëndësishëm

5.Shumë i rëndësishëm

17. Sa të kënaqur jeni nga rritja e totalit të bilancit vjetor nga 2011 në 2012

1.Shumë i pakënqur

2.I pakënaqur

3.Neutral

4.I kënaqur

5.Shumë i kënaqur

18. Sa i rëndësishëm ka qënë për ju kthimi ose përfitimi prej përdorimit të pasurisë së

biznesit tuaj në vitin 2012 (ROA= Fitimi neto pas taksave të vitit/Totalin e bilancit të

vitit)

1.I parëndësishëm

2.Pak i rëndësishëm

3.Me rëndësi normale

4.I rëndësishëm

5.Shumë i rëndësishëm

19. Sa të kënaqur jeni me kthimin ose përfitimin prej përdorimit të pasurisë së biznesit

tuaj në vitin 2012 (ROA= Fitimi neto pas taksave të vitit/Totalin e bilancit të vitit)

1.Shumë i pakënqur

2.I pakënaqur

3.Neutral

4.I kënaqur

5.Shumë i kënaqur

20. Sa i rëndësishëm ka qënë për ju kthimi ose përfitimi prej kapitalit të investuar nga

vet ju në biznes në vitin 2012 (jo pasuria e financuar me borxh, ROE=Fitimi Neto pas

taksave të vitit/Kapitalin e Vet (Kapitali Vet= Totalin e bilancit të vitit - totalin e

detyrimeve pa paguar në fund të vitit)

1.I parëndësishëm

2.Pak i rëndësishëm

3.Me rëndësi normale

4.I rëndësishëm

5.Shumë i rëndësishëm

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi III

21. Sa të kënaqur jeni nga kthimi ose përfitimi prej kapitalit të investuar nga vet ju në

biznes gjatë vitit 2012 (jo pasuria e financuar me borxh, ROE=Fitimi Neto pas

taksave të vitit/Kapitalin e Vet, (Kapitali vet =Totali i bilancit të vitit - totalin e

detyrimeve pa paguar në fund të vitit)

1.Shumë i pakënqur

2.I pakënaqur

3.Neutral

4.I kënaqur

5.Shumë i kënaqur

22. Sa i rëndësishem ka qënë për ju marzhi i fitimit neto, në vitin 2012

(Fitimi neto/Shitjet neto, Fitimi neto= Fitimin operativ- (Amortizim +Interesa +Tatim

Fitimi)

1.I parëndësishëm

2.Pak i rëndësishëm

3.Me rëndësi normale

4.I rëndësishëm

5.Shumë i rëndësishëm

23. Sa të kënaqur jeni me marzhin e fitimit neto, në vitin 2012 (Fitimi Neto/Shitjet

Neto)

1.Shumë i pakënqur

2.I pakënaqur

3.Neutral

4.I kënaqur

5.Shumë i kënaqur

24. a. Sa e rëndësishme ka qënë per ju aftësia e firmës për të financuar rritjen e

përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj?

Shumë i

parëndësishem

I parëndësishëm Neutral I rëndësishëm Shumë i

rëndësishëm

1 2 3 4 5

b. Sa të kënaqur jeni me aftësinë e firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të

biznesit prej fitimit te saj?

Shumë i

pakënaqur

I pakënaqur Neutral I kënaqur Shumë i

kenaqur

1 2 3 4 5

25.

a- Sa e rëndësishme ka qënë për ju rritja e fitimit (për 2012) në krahasim me

konkurrentët tuaj kryesore:

I

parëndësishëm

Pak i

rëndësishëm

Me rëndësi

normale

I rëndësishëm Shumë i

rëndësishëm

1 2 3 4 5

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi IV

b- Sa dakord jeni me pohimin se fitimi i biznesit tuaj i vitit (në vitin 2012) ka qënë

shumë herë më i madh se ai i bizneseve të tjera të krahasueshme me ju:

26.

a- Sa e rëndësishme ka qënë për ju rritja e shitjeve (për 2012) në krahasim me

konkurrentët tuaj kryesore:

I parëndësishëm Pak i

rëndësishëm

Me rëndësi

normale

I rëndësishëm Shumë i

rëndësishëm

1 2 3 4 5

b. Sa dakord jeni me pohimin se shitjet tuaja të vitit 2012 kanë qënë shumë herë më

të larta se të bizneseve të tjera të krahasueshme me ju:

27.

a. Sa të rëndësishme kanë qënë për biznesin tuaj arritja e rezultateve të synuara

financiare (gjatë vitit 2012):

b. Sa dakord jeni me pohimin se gjatë vitit 2012 biznesi juaj i ka arritur rezultatet e

pritshme financiare të synuara për këtë vit (pra për 2012):

28.

a. Sa e rëndësishme ka qëne për biznesin tuaj tërheqja e klienteve të rinj (gjatë vitit

2012):

b. Sa dakord jeni me pohimin se gjatë vitit 2012 ju keni pasur shumë sukses në

tërheqjen e shumë klientëve të rinj

Aspak Dakord Jo dakord Neutral Dakord Shumë dakord

1 2 3 4 5

Aspak Dakord Jo dakord Neutral Dakord Shumë

dakord

1 2 3 4 5

I parëndësishëm Pak i

rëndësishëm

Më rëndësi

normale

I rëndësishëm Shumë i

rëndësishëm

1 2 3 4 5

Aspak Dakord Jo dakord Neutral Dakord Shumë

dakord

1 2 3 4 5

I parëndësishëm Pak i

rëndësishëm

Me rëndësi

normale

I rëndësishëm Shumë i

rëndësishëm

1 2 3 4 5

Aspak Dakord Jo dakord Neutral Dakord Shumë

dakord

1 2 3 4 5

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi V

29.

a) Sa e rëndesishme ka qënë për biznesin tuaj (gjatë vitit 2012) mbajtja e klientëve

aktual:

b) Sa dakord jeni me pohimin se gjatë vitit 2012 ju keni pasur shumë sukses në

mbajtjen e klienteve aktual:

30.

a- Sa e rëndësishme ka qënë për biznesin tuaj (në vitin 2012) arritja e një niveli të

kënaqshëm performance të përgjithshme:

I parëndësishëm Pak i

rëndësishëm

Më rëndësi

normale

I

rëndësishëm

Shumë i

rëndësishëm

1 2 3 4 5

b- Sa dakord jeni me pohimin se performanca e përgjithshme e biznesit tuaj (në vitin

2012) ka qënë shumë e kënaqshme:

Aspak Dakord Jo dakord Neutral Dakord Shumë

dakord

1 2 3 4 5

31. Nga 1-5 sa dakord jeni me pohimet e meposhtme në lidhje me aksesin e biznesit

tuaj në kapital:

1.Aspak Dakord 2.Jo dakord 3.Neutral 4.Dakord 5.Shumë Dakord

I parëndësishëm Pak i

rëndësishëm

Më rëndësi

normale

I

rëndësishëm

Shumë i

rëndësishëm

1 2 3 4 5

Aspak Dakord Jo dakord Neutral Dakord Shumë

dakord

1 2 3 4 5

1 2 3 4 5

Kapitali ka qënë i pamjaftueshëm

ose i kushtueshëm dhe mungesa e

tij ka qënë një pengesë e madhe

për zhvillimin e biznesit

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim

të kënaqshëm të biznesit

Financimi i brendshëm ka qënë i

pamjaftueshëm

Financimi i brendshëm ka

qënë i bollshëm

Finacimi i jashtëm ka qënë i

pamjaftueshëm ose i kushtueshëm

Financimi i jashtëm ka qënë i

bollshëm

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi VI

32. Nga 1-5 sa dakord jeni me pohimet e mëposhtme në lidhje me mjedisin e jashtëm

në të cilin operon biznesi juaj?

1.Aspak Dakord 2.Jo dakord 3.Neutral 4.Dakord 5.Shumë Dakord

1 2 3 4 5

Shumë të sigurt, dhe aspak

kërcënues për mbijetesën dhe

mirëqënien e biznesit tim.

Shumë riskoz, mjafon një hap

i gabuar dhe biznesi mund të

dështoj.

I pasur me oportunitete

investimesh dhe marketing.

Shumë stresues, kërkues,

armiqsor, shumë i vështirë për

tu mbajtur nën kontroll.

Një mjedis që biznesi im mund

ta kontrolloj ose përdori në

avantazhin e vet, me pak

konkurrencë dhe pengesa.

Një mjedis dominues në të

cilin inisiativa e biznesit tim

vlen shumë pak kundrejt

impaktit politik, rregullator,

teknologjik ose të forcave

konkurruese.

33. Nga 1-5 sa dakord jeni me pohimet e mëposhtme në lidhje me industrinë ku operon

biznesi juaj?

1.Aspak Dakord 2.Jo dakord 3.Neutral 4.Dakord 5.Shumë Dakord

1 2 3 4 5

Biznesit tonë rrallë i duhet të

ndryshoj praktikat e tij marketing

për të qënë konkurres me klientët

dhe konkurrentët

Biznesi ynë duhet të ndryshoj

shumë shpesh praktikat e tij

marketing (psh. çdo 6-muaj)

Norma me të cilën vjetërohen

produktet/shërbimet në

industrinë tonë është shumë e

ngadaltë

Norma e vjetrimit është shumë

e lartë (psh. siç ndodh me

mallrat e modës..)

Veprimet e konkurrentëve janë

shumë të lehta për tu parashikuar

Veprimet e konkurrentëve janë

krejtesisht të

paparashikueshme

Kërkesa dhe shijet e

konsumatorëve janë shumë të

lehta për tu parashikuar

Kërkesa dhe shijet e

konsumatoreve janë pothuajse

të paparashikueshme

Teknologjitë që ne përdorim për

prodhimin dhe ofrimin e

produkteve dhe shërbimeve nuk

janë subjekt i shumë

ndryshimeve dhe janë të mirë

stabilizuara

Teknologjitë që ne përdorim

për prodhimin dhe ofrimin e

produkteve dhe shërbimeve

tona ndryshojne shpesh dhe në

shumë mënyra

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi VII

Orientimi i Biznesit të Vogël

35 Nga 1-5 sa dakord jeni me pohimet e mëposhtme në lidhje me biznesin tuaj:

1.Nuk jam fare dakord

2.Nuk jam dakord

3.Jam neutral ose i pavendosur

4.Jam dakord

5.Jam shumë dakord

P1. Unë e kam ngritur këtë biznes sepse ai i përshtatet më mirë

jetës sime personale sesa të punoja për dikë tjetër

1 2 3 4 5

P.2 Nuk kam ndonjë plan për ta zgjeruar këtë biznes në madhësi

(nr punonjësish) dhe as të ardhurat nga shitja

P3. Qëllimet e biznesit tim janë më tëper të orientuara nga arritjet

personale sesa financiare

P.4 Ky biznes është burimi im personal kryesor i të ardhurave

P.5 Qëllimi im në këtë biznes qëndron në zgjerimin në më tepër

(në 2 ose me shumë lokacione) njësi ose vendodhje

P.6 Unë e konsideroj biznesin tim si një vazhdimësi/ose plotësim

të personalitetit tim

P.7 Qëllimet e biznesit tim janë të ndër/lidhura me nevojat e

familjes sime

P.8 Unë e dua biznesin tim

P.9 Unë jam emocionalisht e lidhur me biznesin tim

Orientimi Sipërmarrës

36. Nga 1-5 sa dakord jeni me pohimet e mëposhtme në lidhje me biznesin tuaj:

1. Nuk jam fare dakord

2. Nuk jam dakord

3. Jam neutral ose i pavendosur

4. Jam dakord

5. Jam shumë dakord

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi VIII

1 2 3 4 5

1. I vendosni një theks të fortë

marketimit e produkteve të

testuara, ose produkteve dhe

shërbimeve reale

I vendosni një theks të fortë

kërkim-zhvillimit,

drejtimit/orientimit teknologjik

dhe novacionit

2. Nuk keni futur linja të reja

produktesh ose Shërbimesh

Keni futur shume linja të reja

produktesh ose shërbimesh

3. Ndryshimet në produktet ose

linjat tuaja të sherbimit kanë

qënë kryesisht shumë të pakta

Ndryshimet në produktet ose

linjat tuaja të sherbimit kanë

qënë pothuajse dramatike

4. Ju përgjigjeni në mënyrë tipike

veprimeve që iniciojnë

konkurrentët

Kryesisht inicioni veprimet dhe

më pas konkurrentet ju ndjekin

5. Rrallë herë jeni biznesi i parë

që fut produkte dhe shërbime të

reja, teknika të reja

administrative dhe teknologji

tëreja operative

Jeni shumë shpesh firma e parë

që fut produkte dhe shërbime të

reja, teknika të reja

administrative dhe teknologji të

reja operative

6. Kërkoni të shmangni përplasjet

me konkurrencen duke

preferuar qendrimin “Jeto dhe

lëri të jetojnë”

Adaptoni një qëndrim shumë

konkurrues të tipit “ zhbëj ose

anulloj veprimet e

konkurrentëve”

7. Preferoni projektet me risk të

ulet (me norma normale dhe të

sigurta kthimi/fitimi)

Preferoni projektet me risk të

lartë ( me probabilitet për

norma të larta fitimi/kthimi)

8. Besoni se për shkak të mjedisit,

është më mirë të eksploroni

gradualisht në menyre të

kujdesshme dhe të matur

veprimet tuaja.

Besoni se për shkak të natyrës

së mjedisit për të arritur

objektivat e firmës janë

nevojshme veprime të

guximshme në të gjitha

drejtimet

9. Zakonisht adaptoni një

qëndrim të matur “prit dhe

shiko” në mënyrë që të

minimizoni probabilitetin e

marrjes së vendimeve të

kushtueshme

Zakonisht adaptoni një qëndrim

guximtar dhe agresiv për të

maksimizuar probabilitetin e

zbulimit dhe eksplorimit të

oportuniteveve potenciale

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi IX

SHTOJCA B

Tabela 1: Statistikat përshkruese të variablave studimor

Mean

Std.

Deviation N

Jetëgjatësia në vite 7.55 4.861 386

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 7.5881 15.04344 386

Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve 2.1588 1.24465 386

Realizimi i nivelit të rritjes së bilancit 1.9862 1.10289 386

Realizimi i kthimit prej aktiveve të firmës 2012 1.9269 1.08379 386

Realizimi i aftësisë se firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj 2.2296 1.10192 386

Aksesi në kapital 3.2187 1.27927 386

Shkalla e OBV-së 3.5639 .68672 386

Inovacioni (i vendosim një theks të fortë kërkim-zhvillimit, drejtimit/orientimit teknologjik dhe inovacionit) 2.4226 .93418 386

Pro-aktiviteti (Kryesisht iniciojmë veprimet dhe më pas konkurrentët na ndjekin) 2.5794 .93539 386

Marrja e riskut (Preferojmë projekte me risk të lartë me probabilitet për norma të larta fitimi/kthimi) 2.6279 1.02231 386

Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale 2.5433 .71686 386

Kundërshtia mjedisore (Mjedisi i jashtëm në të cilin operon biznesi im është shumë riskoz, mjafton një hap i gabuar

dhe biznesi mund të dështoj)

2.9404 1.26767 386

Dinamizmi mjedisor (Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij marketing për të qënë konkurrues

me klientët dhe konkurrentët psh. çdo 6 muaj)

2.9444 1.11062 386

OS* Dinamizëm 7.7353 4.14091 386

OS* Kapital 8.3687 4.29185 386

Dinamizëm* Kapital 9.7141 5.90118 386

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi X

Tabela 2: Statistikat e korelacionit, OBV-performancë e përgjithshme

OBV

Realizimi i aftësisë së firmës për

të financuar rritjen e përgjithshme

të biznesit prej fitimit të saj

Kendall's tau_b OBV Correlation Coefficient 1.000 .109**

Sig. (2-tailed) . .003

N 386 386

Realizimi i aftësisë së

firmës për të financuar

rritjen e përgjithshme të

biznesit prej fitimit të saj

Correlation Coefficient të .109** 1.000

Sig. (2-tailed) .003 .

N 386 386

Spearman's rho OBV Correlation Coefficient 1.000 .147**

Sig. (2-tailed) . .004

N 386 386

Realizimi i aftësisë së

firmës për të financuar

rritjen e përgjithshme të

biznesit prej fitimit të saj

Correlation Coefficient .147** 1.000

Sig. (2-tailed) .004 .

N 386 386

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XI

Tabela 3: Statistika të korelacionit të nën-dimensioneve të OS-së, variablave ndërveprues dhe performancës financiare

Inovac

ion

* D

inam

izëm

Inovac

ion

* K

apit

al

Pro

-akti

vit

et *

Din

amiz

ëm

Pro

-akti

vit

et *

Kap

ital

Mar

rje

risk

u*

Din

amiz

ëm

Mar

rje

risk

u *

Kap

ital

Rea

lizi

mi

i niv

elit

rrit

jes

së s

hit

jeve

I ven

dosi

m n

jë t

hek

s të

fort

ë

kër

kim

-zhvil

lim

it,

dre

jtim

it/o

rien

tim

it t

eknolo

gji

k d

he

inovac

ionit

Kry

esis

ht

inic

iojm

ë vep

rim

et d

he

pas

konkurr

entë

t na

ndje

kin

Pre

fero

jmë

pro

jekte

me

risk

lart

ë

(me

pro

bab

ilit

et p

ër n

orm

a të

lar

ta

fiti

mi/

kth

imi)

Ken

dal

l's

tau_b

Inovacion* Dinamizëm Correlation

Coefficient

1.000 .456** .613** .278** .581** .279** -.153** .629** .282** .293**

Sig. (2-tailed) . .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Inovacion* Kapital Correlation

Coefficient

.456** 1.000 .222** .599** .257** .580** -.133** .563** .171** .237**

Sig. (2-tailed)

N

.000 . .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000

386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Pro-aktivitet*Dinamizëm Correlation

Coefficient

.613** .222** 1.000 .422** .624** .259** -.150** .287** .619** .339**

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XII

Sig. (2-tailed) .000 .000 . .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Pro-aktivitet* Kapital Correlation

Coefficient

.278** .599** .422** 1.000 .303** .632** -.115** .268** .519** .304**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 . .000 .000 .002 .000 .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Marrje Risku * Dinamizëm Correlation

Coefficient

.581** .257** .624** .303** 1.000 .484** -.112** .253** .301** .657**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000 . .000 .002 .000 .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Marrje Risku* Kapital Correlation

Coefficient

.279** .580** .259** .632** .484** 1.000 -.064 .225** .202** .618**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000 .000 . .082 .000 .000 .000

N

386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Realizimi i nivelit të rritjes

së shitjeve

Correlation

Coefficient

-

.153**

-

.133**

-

.150**

-

.115**

-.112** -.064 1.000 -.169** -

.167**

-.062

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XIII

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .002 .002 .082 . .000 .000 .113

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

I vendosim një theks të fortë

kërkim-zhvillimit,

drejtimit/orientimit

teknologjik dhe inovacionit

Correlation

Coefficient

.629** .563** .287** .268** .253** .225** -.169** 1.000 .339** .271**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 . .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Kryesisht iniciojmë

veprimet dhe më pas

konkurrentet na ndjekin

Correlation

Coefficient

.282** .171** .619** .519** .301** .202** -.167** .339** 1.000 .335**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 . .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Preferojmë projekte me risk

të lartë (me probabilitet për

norma të larta fitimi/kthimi)

Correlation

Coefficient

.293** .237** .339** .304** .657** .618** -.062 .271** .335** 1.000

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000 .000 .000 .113 .000 .000 .

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XIV

Tabela 4: Statistika të korelacionit të thjeshtë OS, dinamizëm mjedisor, performancë financiare

Realizimi i

nivelit të rritjes

së shitjeve

Orientimi sipërmarrës si

strukturë një dimensionale

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj

shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues me

klientët dhe konkurrentët (psh. çdo 6

muaj).

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Pearson Correlation 1 -.196** -.127*

Sig. (2-tailed) .000 .013

N 386 386 386

Orientimi sipërmarrës si strukturë

një dimensionale

Pearson Correlation -.196** 1 .311**

Sig. (2-tailed) .000 .000

N 386 386 386

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj

shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues

me klientet dhe konkurrentët (psh.

çdo 6 muaj).

Pearson Correlation -.127* .311** 1

Sig. (2-tailed) .013 .000

N 386 386 386

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XV

Tabela 5: Statistika të korelacionit të thjeshtë OS, akses në kapital, performancë financiare

Realizimi i nivelit të

rritjes së shitjeve

Orientimi sipërmarrës si

strukturë një dimensionale

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një

zhvillim të kënaqshëm të

biznesit

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Pearson Correlation 1 -.196** -.084

Sig. (2-tailed) .000 .100

N 386 386 386

Orientimi sipërmarrës si

strukturë një dimensionale

Pearson Correlation -.196** 1 .200**

Sig. (2-tailed) .000 .000

N 386 386 386

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim

të kënaqshëm të biznesit

Pearson Correlation -.084 .200** 1

Sig. (2-tailed) .100 .000

N 386 386 386

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XVI

Tabela 6: Statistika të korelacionit të thjeshtë inovacion, dinamizëm mjedisor, performancë financiare

Realizimi i nivelit

të rritjes së shitjeve

I vendosim një theks të fortë

kërkim-zhvillimit, drejtimit/

orientimit teknologjik dhe

inovacionit

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj

shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues

me klientët dhe konkurrentët (psh.

çdo 6 muaj).

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Pearson Correlation 1 -.206** -.127*

Sig. (2-tailed) .000 .013

N 386 386 386

I vendosim një theks të fortë

kërkim-zhvillimit,

drejtimit/orientimit teknologjik

dhe inovacionit

Pearson Correlation -.206** 1 .213**

Sig. (2-tailed) .000 .000

N 386 386 386

Biznesit tonë i duhet të

ndryshoj shumë shpesh

praktikat e tij marketing për të

qënë konkurrues me klientët

dhe konkurrentët (psh. çdo 6

muaj).

Pearson Correlation -.127* .213** 1

Sig. (2-tailed) .013 .000

N 386 386 386

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XVII

Tabela 7: Statistika të korelacionit të thjeshtë inovacion, akses në Kapital, performancë financiare

Realizimi i nivelit të

rritjes së shitjeve

I vendosim një theks të fortë

kërkim -

zhvillimit,drejtimit/orientimit

teknologjik dhe inovacionit

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Pearson Correlation 1 -.206** -.084

Sig. (2-tailed) .000 .100

N 386 386 386

I vendosim një theks të fortë

kërkim-zhvillimit,

drejtimit/orientimit teknologjik

dhe inovacionit

Pearson Correlation -.206** 1 .172**

Sig. (2-tailed) .000 .001

N 386 386 386

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim

të kënaqshëm të biznesit

Pearson Correlation -.084 .172** 1

Sig. (2-tailed) .100 .001

N 386 386 386

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XVIII

Tabela 8: Statistika të korelacionit të thjeshtë pro-aktivitet, dinamizëm mjedisor, performancë financiare

Realizimi i nivelit

të rritjes së shitjeve

Kryesisht iniciojmë

veprimet dhe më

pas konkurrentët na

ndjekin

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj

shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues

me klientët dhe konkurrentët (psh.

çdo 6 muaj).

Realizimi i nivelit të

rritjes së shitjeve

Pearson Correlation 1 -.187** -.127*

Sig. (2-tailed) .000 .013

N 386 386 386

Kryesisht iniciojmë veprimet

dhe më pas konkurrentët

na ndjekin

Pearson Correlation -.187** 1 .182**

Sig. (2-tailed) .000 .000

N 386 386 386

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj

shume shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues

me klientët dhe konkurrentët

(psh. çdo 6 muaj).

Pearson Correlation -.127* .182** 1

Sig. (2-tailed) .013 .000

N 386 386 386

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XIX

Tabela 9: Statistika të korelacionit të thjeshtë pro-aktivitet, akses në kapital, performancë financiare

Realizimi i nivelit të

rritjes së shitjeve

Kryesisht iniciojmë

veprimet dhe më pas

konkurrentët na ndjekin

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim

të kënaqshëm të biznesit

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Pearson Correlation 1 -.187** -.084

Sig. (2-tailed) .000 .100

N 386 386 386

Kryesisht iniciojmë veprimet

dhe më pas konkurrentët na

ndjekin

Pearson Correlation -.187** 1 .053

Sig. (2-tailed) .000 .300

N 386 386 386

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim

të kënaqshëm të biznesit

Pearson Correlation -.084 .053 1

Sig. (2-tailed) .100 .300

N 386 386 386

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XX

Tabela 10: Statistika të korelacionit të thjeshtë marrje-risku, dinamizëm mjedisor, performancë financiare

Realizimi i nivelit

të rritjes së shitjeve

Preferojmë projekte me

risk të lartë (me

probabilitet për norma të

larta fitimi/kthimi)

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj

shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues

me klientët dhe konkurrentët (psh.

çdo 6 muaj).

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Pearson Correlation 1 -.052 -.127*

Sig. (2-tailed) .313 .013

N 386 386 386

Preferojmë projekte me risk të

lartë (me probabilitet për norma të

larta fitimi/kthimi)

Pearson Correlation -.052 1 .292**

Sig. (2-tailed) .313 .000

N 386 386 386

Biznesit tonë i duhet te ndryshoj

shume shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues

me klientët dhe konkurrentët (psh.

çdo 6 muaj).

Pearson Correlation -.127* .292** 1

Sig. (2-tailed) .013 .000

N 386 386 386

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXI

Tabela 11: Statistika të korelacionit të thjeshtë marrje-risku, akses në kapital, performancë financiare

Realizimi i nivelit të

rritjes së shitjeve

Preferojmë projekte me

risk të lartë (me

probabilitet për norma të

larta fitimi/kthimi)

Kapitali ka qënë

plotësisht i mjaftueshëm

për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve Pearson Correlation 1 -.052 -.084

Sig. (2-tailed) .313 .100

N 386 386 386

Preferojmë projekte me risk të lartë

(me probabilitet për norma të larta

fitimi/kthimi)

Pearson Correlation -.052 1 .215**

Sig. (2-tailed) .313 .000

N 386 386 386

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

Pearson Correlation -.084 .215** 1

Sig. (2-tailed) .100 .000

N 386 386 386

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXII

Tabela 12: Statistika të korelacionit të pjesshëm, OS-performancë financiare, dinamizërm mjedisor

Control Variables Realizimi i nivelit të

rritjes së shitjeve

Orientimi sipërmarrës si

strukturë një dimensionale

Biznesit tonë i duhet

të ndryshoj shumë

shpesh praktikat e tij

marketing për të

qënë konkurrues me

klientët dhe

konkurrentët (psh.

çdo 6 muaj).

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Correlation 1.000 -.166

Significance (2-tailed) . .001

Df 0 383

Orientimi sipërmarrës si strukturë

një dimensionale

Correlation -.166 1.000

Significance (2-tailed) .001 .

Df 383 0

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXIII

Tabela 13: Statistika të korelacionit të pjesshëm, OS-performancë financiare, akses në kapital

Control Variables

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Orientimi sipërmarrës si

strukturë një dimensionale

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një

zhvillim të kënaqshëm të

biznesit

Realizimi i nivelit të

rritjes së shitjeve

Correlation 1.000 -.183

Significance (2-tailed) . .000

Df 0 383

Orientimi sipërmarrës si

strukturë një

dimensionale

Correlation -.183 1.000

Significance (2-tailed) .000 .

Df 383 0

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXIV

Tabela 14: Statistika të korelacionit të pjesshëm, inovacion-performancë financiare, dinamizëm mjedisor

Control Variables

Realizimi i nivelit

të rritjes së shitjeve

I vendosim një theks të

fortë kërkim-zhvillimit,

drejtimit/orientimit

teknologjik dhe inovacionit

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj

shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues

me klientët dhe konkurrentët (psh.

çdo 6 muaj).

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Correlation 1.000 -.185

Significance (2-tailed) . .000

Df 0 383

I vendosim një theks të fortë

kërkim-zhvillimit,

drejtimit/orientimit

teknologjik dhe inovacionit

Correlation -.185 1.000

Significance (2-tailed) .000 .

Df 383 0

Tabela 15: Statistika të korelacionit të pjesshëm, inovacion-performancë financiare, akses në kapital

Control Variables

Realizimi i nivelit

të rritjes së shitjeve

I vendosim një theks të

fortë kërkim-zhvillimit,

drejtimit/orientimit

teknologjik dhe inovacionit

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Correlation 1.000 -.196

Significance (2-tailed) . .000

Df 0 383

I vendosim një theks të fortë

kërkim-zhvillimit,

drejtimit/orientimit

teknologjik dhe inovacionit

Correlation -.196 1.000

Significance (2-tailed) .000 .

Df 383 0

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXV

Tabela 16: Statistika të korelacionit të pjesshëm, pro-aktivitet-performancë financiare, dinamizëm mjedisor

Control Variables

Realizimi i nivelit

të rritjes së shitjeve

Kryesisht iniciojmë

veprimet dhe më pas

konkurrentët na ndjekin

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj

shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues

me klientët dhe konkurrentët (psh.

çdo 6 muaj).

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Correlation 1.000 -.169

Significance (2-tailed) . .001

Df 0 383

Kryesisht iniciojmë veprimet dhe

më pas konkurrentët na ndjekin

Correlation -.169 1.000

Significance (2-tailed) .001 .

Df 383 0

Tabela 17: Statistika të korelacionit të pjesshëm, pro-aktivitet-performancë financiare, akses në kapital

Control Variables

Realizimi i nivelit

të rritjes së shitjeve

Kryesisht iniciojmë

veprimet dhe më pas

konkurrentët na ndjekin

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Correlation 1.000 -.184

Significance (2-tailed) . .000

Df 0 383

Kryesisht iniciojmë veprimet dhe

më pas konkurrentët na ndjekin

Correlation -.184 1.000

Significance (2-tailed) .000 .

Df 383 0

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXVI

Tabela 18: Statistika të korelacionit të pjesshëm, marrje-risku-performancë financiare, dinamizëm mjedisor

Control Variables

Realizimi i nivelit

të rritjes së shitjeve

Preferojmë projekte me risk

të lartë (me probabilitet për

norma të larta fitimi/kthimi)

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj

shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues

me klientët dhe konkurrentët (psh.

çdo 6 muaj).

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Correlation 1.000 -.015

Significance (2-tailed) . .764

Df 0 383

Preferojme projekte me risk të

lartë (me probabilitet për norma të

larta fitimi/kthimi)

Correlation -.015 1.000

Significance (2-tailed) .764 .

Df 383 0

Tabela 19: Statistika të korelacionit të pjesshëm, marrje-risku-performancë financiare, akses në kapital

Control Variables

Realizimi i nivelit

të rritjes së shitjeve

Preferojmë projekte me risk

të lartë (me probabilitet për

norma të larta fitimi/kthimi)

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

Realizimi i nivelit të rritjes së

shitjeve

Correlation 1.000 -.034

Significance (2-tailed) . .501

Df 0 383

Preferojmë projekte me risk të

lartë (me probabilitet për norma të

larta fitimi/kthimi)

Correlation -.034 1.000

Significance (2-tailed) .501 .

Df 383 0

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXVII

Tabela 20: Statistika VIF, variabël i pavarur aksesi në kapital dhe dinamizmi mjedisor, variabël i varur OS

Model

Collinearity Statistics

Tolerance VIF

1 Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

.972 1.029

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe konkurrentët

(psh. çdo 6 muaj).

.972 1.029

a. Dependent Variable: Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale

Tabela 21: Statistika VIF, variabël i pavarur dinamizmi mjedisor dhe orientimi sipermarrës, variabël i varur aksesi ne kapital

Model

Collinearity Statistics

Tolerance VIF

1 Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe konkurrentët

(psh. çdo 6 muaj).

.904 1.107

Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale .904 1.107

a. Dependent Variable: Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të kënaqshëm të biznesit

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXVIII

Tabela 22: Statistika VIF, variabël i pavarur orientimi sipërmarrës dhe aksesi në kapital, variabël i varur dinamizmi mjedisor

Model

Collinearity Statistics

Tolerance VIF

1 Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale .960 1.042

Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

.960 1.042

a. Dependent Variable: Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe

konkurrentët (psh. çdo 6 muaj).

Tabela 23: Statistika VIF, variabël i pavarur aksesi në kapital, dinamizmi mjedisor, jetëgjatësia në vite dhe madhësia e firmës, variabël i varur

orientimi sipërmarrës

Model

Collinearity Statistics

Tolerance VIF

1 Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

.969 1.032

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe konkurrentët

(psh. çdo 6 muaj).

.951 1.051

Jetegjatësia në vite .972 1.029

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 .972 1.029

a. Dependent Variable: Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXIX

Tabela 24: Statistika VIF, dinamizmi mjedisor, jetëgjatësia në vite, madhësia e firmës dhe orientimi sipërmarrës, variabël i varur aksesi në

kapital

Model

Collinearity Statistics

Tolerance VIF

1 Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe konkurrentët

(psh. çdo 6 muaj).

.889 1.125

Jetëgjatësia në vite .974 1.026

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 .963 1.038

Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale .895 1.118

a. Dependent Variable: Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të kënaqshëm të biznesit

Tabela 25: Statistika VIF, jetëgjatësia në vite, madhësia e firmës, orientimi sipërmarrës dhe aksesi në kapital, variabël i varur dinamizmi

mjedisor

Model

Collinearity Statistics

Tolerance VIF

1 Jetëgjatësia në vite .979 1.021

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 .967 1.034

Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale .944 1.060

Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

.955 1.047

a. Dependent Variable: Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe

konkurrentët (psh. çdo 6 muaj).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXX

Tabela 26: Statistika VIF, madhësia e firmës, orientimi sipërmarrës, aksesi në kapital dhe dinamizmi mjedisor, variabël i varur, jetëgjatësia në

vite

Model

Collinearity Statistics

Tolerance VIF

1 Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 .976 1.025

Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale .872 1.147

Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

.947 1.056

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe konkurrentët

(psh. çdo 6 muaj).

.885 1.130

a. Dependent Variable: Jetëgjatësia në vite

Tabela 27: Statistika VIF, orientimi sipërmarrës, aksesi në kapital, dinamizmi mjedisor dhe jetëgjatësia në vite, variabël i varur madhësia e

firmës

Model

Collinearity Statistics

Tolerance VIF

1 Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale .881 1.136

Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

.945 1.058

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe konkurrentët

(psh. çdo 6 muaj).

.883 1.132

Jetëgjatësia në vite .985 1.015

a. Dependent Variable: Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXXI

Tabela 28: Përmbledhje e modelit me variabla të pavarur jetëgjatësi, madhësi, OS, variabla moderues dinamizëm mjedisor,

akses në kapital dhe (variabël i varur) rritja e shitjeve

Model R R Square

Adjusted R

Square

Std. Error of

the Estimate

Change Statistics

R Square

Change F Change df1 df2 Sig. F Change

1 .098a .010 .004 1.24192 .010 1.847 2 383 .159

2 .224b .050 .038 1.22100 .041 5.412 3 380 .001

3 .239c .057 .037 1.22143 .007 .909 3 377 .437

a. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

b. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012, Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim të kënaqshëm të biznesit, Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe konkurrentët (psh. çdo 6 muaj)., Orientimi sipërmarrës si strukturë një

dimensionale

c. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012, Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm

për një zhvillim të kënaqshëm të biznesit, Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij marketing për të

qënë konkurrues me klientët dhe konkurrentët (psh. çdo 6 muaj)., Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale,

Dinamizëm * Kapital, OS* Kapital, OS* Dinamizëm

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXXII

Tabela 29: Tabela ANOVAd e modelit

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression 5.697 2 2.849 1.847 .159a

Residual 590.723 383 1.542

Total 596.420 385

2 Regression 29.903 5 5.981 4.012 .001b

Residual 566.517 380 1.491

Total 596.420 385

3 Regression 33.973 8 4.247 2.846 .004c

Residual 562.447 377 1.492

Total 596.420 385

a. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

b. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012, Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një

zhvillim të kënaqshëm të biznesit, Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij marketing për të qënë konkurrues me

klientët dhe konkurrentët (psh. çdo 6 muaj), Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale

c. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012, Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim

të kënaqshëm të biznesit, Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat e tij marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe

konkurrentët (psh. çdo 6 muaj), Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale, Dinamizëm*Kapital, OS*Kapital, OS*Dinamizëm

d. Dependent Variable: Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXXIII

Tabela 30: Koefiçientët e modelit të regresionit

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) 2.340 .119 19.744 .000

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 -.004 .004 -.050 -.983 .326

Jetëgjatësia në vite -.020 .013 -.078 -1.513 .131

2 (Constant) 3.347 .282 11.858 .000

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 -.002 .004 -.023 -.460 .646

Jetëgjatësia në vite -.018 .013 -.069 -1.357 .176

Orientimi sipërmarrës si strukturë një

dimensionale

-.288 .093 -.166 -3.095 .002

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj

shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues me

klientet dhe konkurrentët (psh. çdo 6

muaj).

-.066 .060 -.059 -1.102 .271

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit

-.035 .050 -.036 -.707 .480

3 (Constant) 3.939 .692 5.695 .000

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 -.002 .004 -.024 -.462 .644

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXXIV

Jetëgjatësia në vite -.016 .013 -.064 -1.252 .211

Orientimi sipërmarrës si strukturë një

dimensionale

-.412 .273 -.237 -1.510 .132

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj

shumë shpesh praktikat e tij

marketing për të qënë konkurrues me

klientet dhe konkurrentët (psh. çdo 6

muaj).

-.443 .242 -.395 -1.832 .068

Kapitali ka qënë plotësisht i

mjaftueshëm për një zhvillim te

kenaqshëm të biznesit

.036 .186 .037 .193 .847

OS*Dinamizem .109 .076 .361 1.433 .153

OS*Kapital -.063 .070 -.218 -.908 .364

Dinamizem*Kapital .029 .043 .138 .682 .495

a. Dependent Variable: Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXXV

Tabela 31: Përmbledhje e modelit me variabla të pavarur jetëgjatësi, madhësi, inovacion, pro-aktivitet, marrje-risku, dinamizëm dhe akses në

kapital

Model R R Square

Adjusted R

Square

Std. Error of the

Estimate

Change Statistics

R Square Change F Change df1 df2 Sig. F Change

1 .098a .010 .004 1.24192 .010 1.847 2 383 .159

2 .276b .076 .059 1.20742 .066 5.440 5 378 .000

3 .332c .110 .077 1.19581 .034 2.053 7 371 .048

a. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

b. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012, Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit, Kryesisht iniciojmë veprimet dhe më pas konkurrentët na ndjekin, Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh praktikat

e tij marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe konkurrentët (psh. çdo 6 muaj), I vendosim një theks të fortë kërkim-zhvillimit,

drejtimit/orientimit teknologjik dhe inovacionit, Preferojmë projekte me risk të lartë (me probabilitet për norma të larta fitimi/kthimi)

c. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012, Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit, Kryesisht iniciojmë veprimet dhe më pas konkurrentët na ndjekin, Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh

praktikat e tij marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe konkurrentët (psh. çdo 6 muaj)., I vendosim një theks të fortë kërkim-

zhvillimit, drejtimit/orientimit teknologjik dhe inovacionit, Preferojmë projekte me risk të lartë (me probabilitet për norma të larta

fitimi/kthimi), Inovacion*Kapital, Pro-aktivitet*Kapital, Dinamizem*Kapital, Pro-aktivitet*Dinamizëm, Inovacion*Dinamizëm, Marrje

Risku*Dinamizëm, Marrje-Risku*Kapital

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXXVI

Tabela 32: Tabela ANOVAd e modelit

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression 5.697 2 2.849 1.847 .159a

Residual 590.723 383 1.542

Total 596.420 385

2 Regression 45.350 7 6.479 4.444 .000b

Residual 551.070 378 1.458

Total 596.420 385

3 Regression 65.901 14 4.707 3.292 .000c

Residual 530.519 371 1.430

Total 596.420 385

a. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

b. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012, Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit, Kryesisht iniciojmë veprimet dhe më pas konkurrentët na ndjekin, Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh

praktikat e tij marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe konkurrentët (psh. çdo 6 muaj), I vendosim një theks të fortë kërkim-zhvillimit,

drejtimit/orientimit teknologjik dhe inovacionit, Preferojmë projekte me risk të lartë (me probabilitet për norma të larta fitimi/kthimi)

c. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012, Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm për një zhvillim të

kënaqshëm të biznesit, Kryesisht iniciojmë veprimet dhe më pas konkurrentët na ndjekin, Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë shpesh

praktikat e tij marketing për të qënë konkurrues me klientët dhe konkurrentët (psh. çdo 6 muaj), I vendosim një theks të fortë kërkim-zhvillimit,

drejtimit/orientimit teknologjik dhe inovacionit, Preferojmë projekte me risk të lartë (me probabilitet për norma të larta fitimi/kthimi),

Inovacion*Kapital, Pro-aktivitet*Kapital, Dinamizëm*Kapital, Pro-aktivitet*Dinamizëm, Inovacion*Dinamizëm, Marrje Risku*Dinamizëm,

Marrje-Risku*Kapital

d. Dependent Variable: Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXXVII

Tabela 33: Koefiçientët e modelit të regresionit

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) 2.340 .119 19.744 .000

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 -.004 .004 -.050 -.983 .326

Jetëgjatësia në vite -.020 .013 -.078 -1.513 .131

2 (Constant) 3.443 .281 12.254 .000

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 -.003 .004 -.030 -.603 .547

Jetëgjatësia në vite -.018 .013 -.071 -1.413 .158

I vendosim një theks të fortë kërkim-

zhvillimit, drejtimit/orientimit teknologjik

dhe inovacionit

-.208 .072 -.156 -2.878 .004

Kryesisht iniciojmë veprimet dhe më pas

konkurrentët na ndjekin

-.191 .074 -.144 -2.571 .011

Preferojmë projekte me risk të lartë (me

probabilitet për norma të larta

fitimi/kthimi)

.101 .069 .083 1.463 .144

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë

shpesh praktikat e tij marketing për të qënë

konkurrues me klientët dhe konkurrentët

(psh. çdo 6 muaj).

-.080 .059 -.072 -1.351 .178

Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm

për një zhvillim të kënaqshëm të biznesit

-.049 .050 -.050 -.979 .328

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXXVIII

3 (Constant) 3.776 .687 5.494 .000

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 -.001 .004 -.017 -.332 .740

Jetëgjatësia në vite -.018 .013 -.069 -1.371 .171

I vendosim një theks të fortë kërkim-

zhvillimit, drejtimit/orientimit teknologjik

dhe inovacionit

.280 .247 .210 1.133 .258

Kryesisht iniciojmë veprimet dhe më pas

konkurrentët na ndjekin

-.494 .241 -.371 -2.049 .041

Preferojmë projekte me risk të lartë (me

probabilitet për norma të larta

fitimi/kthimi)

-.103 .233 -.084 -.440 .660

Biznesit tonë i duhet të ndryshoj shumë

shpesh praktikat e tij marketing për të qënë

konkurrues me klientët dhe konkurrentët

(psh. çdo 6 muaj).

-.350 .243 -.313 -1.443 .150

Kapitali ka qënë plotësisht i mjaftueshëm

për një zhvillim të kënaqshëm të biznesit

.070 .185 .072 .380 .704

Inovacion*Dinamizëm .019 .057 .068 .328 .743

Inovacion*Kapital -.167 .051 -.615 -3.293 .001

Pro-aktivitet*Dinamizëm -.003 .060 -.010 -.049 .961

Pro-aktivitet*Kapital .101 .056 .374 1.811 .071

Marrje Risku*Dinamizëm .078 .051 .324 1.530 .127

Marrje Risku*Kapital -.017 .055 -.073 -.309 .758

Dinamizëm*Kapital .010 .043 .045 .221 .825

a. Dependent Variable: Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XXXIX

Tabela 34: Përmbledhje e modelit të regresionit për variablin e pavarur ‘orientim i biznesit të vogël’, H4 (pjesa e dytë)

Model R R Square

Adjusted R

Square

Std. Error of the

Estimate

Change Statistics

R Square

Change F Change df1 df2 Sig. F Change

1 .054a .003 -.002 1.10317 .003 .562 2 383 .570

2 .175b .031 .023 1.08908 .028 10.976 1 382 .001

a. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

b. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012, OBV

Tabela 35: Tabela ANOVAc e modelit

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression 1.368 2 .684 .562 .570a

Residual 466.109 383 1.217

Total 467.477 385

2 Regression 14.387 3 4.796 4.043 .008b

Residual 453.090 382 1.186

Total 467.477 385

a. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

b. Predictors: (Constant), Jetëgjatësia në vite, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012, OBV

c. Dependent Variable: Realizimi i aftësisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XL

Tabela 36: Koefiçientët e Regresionit

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) 2.272 .105 21.579 .000

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 .003 .004 .043 .835 .404

Jetëgjatësia në vite -.009 .012 -.039 -.755 .451

2 (Constant) 1.342 .300 4.479 .000

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 .004 .004 .048 .952 .342

Jetëgjatësia në vite -.013 .012 -.058 -1.138 .256

OBV .270 .081 .168 3.313 .001

a. Dependent Variable: Realizimi i aftësisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj

Tabela 37: Përmbledhje e modelit për variablin e pavarur orientim sipërmarrës (klusteri i firmave me numër punonjësish më pak se 7.6 të

punësuar, H5)

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate

1 .247a .061 .055 1.18535

a. Predictors: (Constant), Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

Tabela 38: Tabela ANOVAb e modelit

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression 26.789 2 13.395 9.533 .000a

Residual 411.684 293 1.405

Total 438.473 295

a. Predictors: (Constant), Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

b. Dependent Variable: Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XLI

Tabela 39: Koefiçientët e regresionit

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) 3.226 .272 11.870 .000

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 .028 .039 .040 .703 .483

Orientimi sipërmarrës si strukturë një

dimensionale

-.434 .099 -.249 -4.362 .000

a. Dependent Variable: Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve

Tabela 40: Përmbledhje e modelit për variablin e pavarur orientim sipërmarrës (klusteri i firmave me numër punonjësish më tepër

se 7.5 të punësuar, H5)

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate

1 .002a .000 -.023 1.31447

a. Predictors: (Constant), Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

Tabela 41: Tabela ANOVAb e modelit

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression .001 2 .000 .000 1.000a

Residual 150.321 87 1.728

Total 150.322 89

a. Predictors: (Constant), Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

b. Dependent Variable: Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XLII

Tabela 42: Koefiçientët e modelit të regresionit

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) 1.900 .539 3.528 .001

Numri i punonjësve gjatë

vitit 2012

.000 .005 -.002 -.020 .984

Orientimi sipërmarrës si

strukturë një dimensionale

.002 .188 .001 .011 .991

a. Dependent Variable: Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve

Tabela 43: Përmbledhje e modelit për variablin e pavarur orientim sipërmarrës (klusteri i firmave me jetëgjatësi më të

vogël se 7.6 vite, H5)

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate

1 .322a .104 .071 1.18062

a. Predictors: (Constant), Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XLIII

Tabela 44: Tabela ANOVAb e modelit

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression 4.364 1 4.364 3.131 .088a

Residual 37.634 27 1.394

Total 41.998 28

a. Predictors: (Constant), Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale

b. Dependent Variable: Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve

Tabela 45: Koefiçientët e modelit të regresionit

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) 3.591 .770 4.666 .000

Orientimi sipërmarrës si

strukturë një dimensionale

-.530 .300 -.322 -1.769 .088

a. Dependent Variable: Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XLIV

Tabela 46: Përmbledhje e modelit për variablin e pavarur orientim sipërmarrës (klusteri i firmave me jetëgjatësi më të

madhe se 7.5 vite, H5)

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate

1 .260a .067 .058 1.20779

a. Predictors: (Constant), Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale, Jetëgjatësia në vite

Tabela 47: Tabela ANOVAb e modelit

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression 20.562 2 10.281 7.048 .001a

Residual 284.456 195 1.459

Total 305.018 197

a. Predictors: (Constant), Orientimi sipërmarrës si strukturë një dimensionale, Jetëgjatësia në vite

b. Dependent Variable: Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve

Tabela 48: Koefiçientët e modelit të regresionit

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) 3.609 .405 8.908 .000

Jetëgjatësia në vite -.052 .023 -.154 -2.223 .027

Orientimi sipërmarrës si një strukturë

një dimensionale

-.354 .126 -.195 -2.812 .005

a. Dependent Variable: Realizimi i nivelit të rritjes së shitjeve

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XLV

Tabela 49: Përmbledhje e Modelit për variablin e pavarur ‘orientim i biznesit të vogël’ (klusteri i firmave me jetëgjatësi më të vogël se 7.6 vite,

H5)

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate

1 .064a .004 -.033 1.01299

a. Predictors: (Constant), OBV

Tabela 50: Tabela ANOVAb e modelit

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression .114 1 .114 .111 .742a

Residual 27.706 27 1.026

Total 27.819 28

a. Predictors: (Constant), OBV

b. Dependent Variable: Realizimi i aftësisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj

Tabela 51: Koefiçientët e modelit të regresionit

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) 2.636 1.298 2.031 .052

OBV -.119 .359 -.064 -.333 .742

a. Dependent Variable: Realizimi i aftësisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XLVI

Tabela 52: Përmbledhje e modelit për variablin e pavarur ‘orientim i biznesit të vogël’ (klusteri i firmave me jetëgjatësi më

të madhe se 7.5 vite, H5)

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate

1 .122a .015 .005 1.06395

a. Predictors: (Constant), OBV, Jetëgjatësia në vite

Tabela 53: Tabela ANOVAb e modelit

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression 3.359 2 1.680 1.484 .229a

Residual 220.738 195 1.132

Total 224.097 197

a. Predictors: (Constant), OBV, Jetëgjatësia në vite

b. Dependent Variable: Realizimi i aftësisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj

Tabela 54: Koefiçientët e modelit të regresionit

Model

Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) 1.482 .497 2.982 .003

Jetëgjatësia në vite -.005 .021 -.018 -.250 .803

OBV .210 .123 .122 1.714 .088

a. Dependent Variable: Realizimi i aftësisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj

Tabela 55: Përmbledhje e modelit për variablin e pavarur ‘orientim i biznesit të vogël’ (klusteri i firmave me numër

punonjësish më tepër se 7.5 të punësuar, H5)

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XLVII

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate

1 .014a .000 -.023 1.24059

a. Predictors: (Constant), OBV, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

Tabela 56: Tabela ANOVAb e modelit

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression .025 2 .013 .008 .992a

Residual 133.900 87 1.539

Total 133.925 89

a. Predictors: (Constant), OBV, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

b. Dependent Variable: Realizimi i aftësisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej fitimit

të saj

Tabela 57: Koefiçientët e modelit të regresionit

Model

Unstandardized

Coefficients Standardized Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) 2.362 .709 3.331 .001

Numri i punonjësve gjatë vitit 2012 .000 .005 -.013 -.123 .903

OBV .008 .196 .004 .040 .969

a. Dependent Variable: Realizimi i aftësisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej

fitimit të saj

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XLVIII

Tabela 58: Përmbledhje e modelit për variablin e pavarur ‘orientim i biznesit të vogël’ (klusteri i firmave me numër punonjësish më pak

se 7.6 të punësuar, H5)

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate

1 .227a .052 .045 1.03514

a. Predictors: (Constant), OBV, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

Tabela 59: Tabela ANOVAb e modelit

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression 17.100 2 8.550 7.979 .000a

Residual 313.956 293 1.072

Total 331.056 295

a. Predictors: (Constant), OBV, Numri i punonjësve gjatë vitit 2012

b. Dependent Variable: Realizimi i aftësisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi XLIX

Tabela 60: Koefiçientët e modelit të regresionit

Model

Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) .862 .338 2.550 .011

Numri i punonjësve gjatë vitit

2012

.037 .034 .061 1.078 .282

OBV .338 .087 .220 3.874 .000

a. Dependent Variable: Realizimi i aftësisë së firmës për të financuar rritjen e përgjithshme të biznesit prej fitimit të saj

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi L

Tabela 61: Përmbledhje e modelit të regresionit jo-linear ‘quadratic’ për marrëdhënien mes dimensionit të marrjes së riskut dhe

performancës financiare të firmës

R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate

.070 .005 .000 1.245

The independent variable: Preferojmë projekte me risk të lartë (me probabilitet për norma të larta fitimi/kthimi).

Tabela 62: Tabela ANOVA e modelit

Sum of Squares df Mean Square F Sig.

Regression 2.953 2 1.476 .953 .387

Residual 593.467 383 1.550

Total 596.420 385

The independent variable: Preferojmë projekte me risk të lartë (me probabilitet për norma të larta fitimi/kthimi).

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi LI

Tabela 63: Koefiçientët e modelit të regresionit

Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients

t Sig.

B Std. Error Beta

Preferojmë projekte me risk të lartë (me

probabilitet për norma të larta fitimi/kthimi)

-.326 .287 -.268 -1.137 .256

Preferojmë projekte me risk të lartë (me

probabilitet për norma të larta fitimi/kthimi) ** 2

.046 .048 .221 .940 .348

(Constant) 2.652 .391

6.782 .000

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi LII

Tabela 64: Statistika të plota të korelacionit të variablave kryesor të pavarur, orientimit sipërmarrës, orientimit të biznesit të vogël, variablave

ndërveprues dhe variablave të varur të performancës së firmës

Jetë

gja

tësi

a n

ë v

ite

Nu

mri

i p

un

on

jësv

e g

jatë

vit

it 2

01

2

Rea

lizi

mi

i n

ivel

it t

ë rr

itje

s së

sh

itje

ve

Rea

lizi

mi

i n

ivel

it t

ë rr

itje

s së

bil

ançi

t

Rea

lizi

mi

i k

thim

it p

rej

akti

vev

e të

fir

mës

201

2

Rea

lizi

mi

i af

tësi

së s

ë fi

rmës

për

fin

ancu

ar r

ritj

en e

për

gji

thsh

me

të b

izn

esit

pre

j fi

tim

it t

ë sa

j

Kap

ital

i k

a q

ënë

plo

tësi

sht

i m

jaft

ues

hëm

për

një

zhv

illi

m t

ë k

ënaq

shëm

biz

nes

it

OB

V

I v

endo

sim

një

th

eks

të f

ort

ë kër

kim

-zhv

illi

mit

,

dre

jtim

it/o

rien

tim

it t

ekn

olo

gji

k d

he

ino

vac

ion

it

Kry

esis

ht

inic

iojm

ë v

epri

met

dh

e m

ë p

as

ko

nku

rren

tët

na

nd

jek

in

Pre

fero

jmë

pro

jek

te m

e ri

sk t

ë la

rtë

(me

pro

bab

ilit

et

për

norm

a të

lar

ta f

itim

i/k

thim

i)

Ori

enti

mi

sip

ërm

arrë

s si

str

uk

turë

një

dim

ensi

on

ale

Mje

dis

i i

jash

tëm

të c

ilin

op

ero

n b

izn

esi

im ë

shtë

shu

risk

oz,

mja

fto

n n

jë h

ap i

gab

uar

dh

e b

izn

esi

mu

nd

dës

hto

j.

Biz

nes

it t

on

ë i

du

het

ndry

sho

j sh

um

ë sh

pes

h

pra

kti

kat

e t

ij m

ark

etin

g p

ër t

ë q

ënë

ko

nku

rru

es m

e

kli

entë

t d

he

ko

nku

rren

tët

(psh

. çd

o 6

mu

aj).

OS

*D

inam

izëm

OS

*K

apit

al

Din

amiz

ëm*

Kap

ital

Kendall

's tau_b

Jetegjatësia në

vite

Correlation

Coefficient

1.00

0

.115*

*

-.044 -.040 .016 -.018 .073 .104** -.042 .030 .005 -.003 .046 .038 .022 .062 .055

Sig. (2-

tailed)

. .002 .225 .282 .664 .621 .057 .004 .281 .441 .896 .938 .232 .325 .537 .082 .128

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Numri i

punonjësve

gjatë vitit

2012

Correlation

Coefficient

.115*

*

1.00

0

-.065 -.001 -.002 .068 .008 -.038 .058 .104** .169*

*

.141** .094* .145** .152** .068 .103*

*

Sig. (2-

tailed)

.002 . .078 .981 .967 .071 .838 .301 .139 .008 .000 .000 .016 .000 .000 .060 .006

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Realizimi i

nivelit të

rritjes së

shitjeve

Correlation

Coefficient

-.044 -.065 1.000 .609** .499** .377** -.054 .041 -

.169**

-

.167**

-.062 -

.146**

-

.121**

-

.119**

-

.138**

-

.100**

-

.111*

*

Sig. (2-

tailed)

.225 .078 . .000 .000 .000 .161 .267 .000 .000 .113 .000 .002 .002 .000 .005 .002

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Realizimi i

nivelit te

rritjes së

bilancit

Correlation

Coefficient

-.040 -.001 .609** 1.000 .538** .363** -.020 .084* -

.130**

-

.151**

-.068 -

.127**

-

.123**

-

.156**

-

.154**

-.074* -

.090*

Sig. (2-

tailed)

.282 .981 .000 . .000 .000 .617 .024 .001 .000 .082 .001 .002 .000 .000 .043 .015

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Realizimi i

kthimit prej

aktiveve te

firmës 2012

Correlation

Coefficient

.016 -.002 .499** .538** 1.000 .379** -.059 .089* -

.199**

-

.157**

-

.094*

-

.171**

-

.140**

-.100* -

.137**

-

.117**

-

.087*

Sig. (2-

tailed)

.664 .967 .000 .000 . .000 .132 .016 .000 .000 .017 .000 .000 .011 .000 .001 .019

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Realizimi i

aftësisë së

firmës për të

financuar

rritjen e

përgjithshme

të biznesit prej

fitimit të saj

Correlation

Coefficient

-.018 .068 .377** .363** .379** 1.000 -.068 .109** -

.122**

-.020 .036 -.020 -.031 .008 -.003 -.052 -.025

Sig. (2-

tailed)

.621 .071 .000 .000 .000 . .082 .003 .002 .611 .367 .605 .435 .831 .936 .151 .495

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Kapitali ka

qënë

plotësisht i

mjaftueshëm

për një

zhvillim të

kënaqshëm të

biznesit

Correlation

Coefficient

.073 .008 -.054 -.020 -.059 -.068 1.00

0

-.015 .099* .024 .162*

*

.118** .176** .105* .145** .722** .619*

*

Sig. (2-

tailed)

.057 .838 .161 .617 .132 .082 . .698 .016 .555 .000 .003 .000 .010 .000 .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

OBV Correlation

Coefficient

.104*

*

-.038 .041 .084* .089* .109** -.015 1.000 -

.120**

-.094* -.064 -

.141**

-.067 .008 -.062 -.069 -.040

Sig. (2-

tailed)

.004 .301 .267 .024 .016 .003 .698 . .002 .016 .097 .000 .084 .838 .087 .056 .273

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

I vendosim

një theks të

fortë kërkim-

zhvillimit,

drejtimit/orien

timit

teknologjik

dhe

inovacionit

Correlation

Coefficient

-.042 .058 -

.169**

-

.130**

-

.199**

-

.122**

.099* -

.120**

1.000 .339** .271*

*

.579** .150** .183** .381** .349** .201*

*

Sig. (2-

tailed)

.281 .139 .000 .001 .000 .002 .016 .002 . .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi LIII

Kryesisht

iniciojmë

veprimet dhe

më pas

konkurrentët

na ndjekin

Correlation

Coefficient

.030 .104*

*

-

.167**

-

.151**

-

.157**

-.020 .024 -.094* .339** 1.000 .335*

*

.640** .174** .194** .410** .310** .141*

*

Sig. (2-

tailed)

.441 .008 .000 .000 .000 .611 .555 .016 .000 . .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Preferojmë

projekte me

risk të lartë

(me

probabilitet

për norma të

larta

fitimi/kthimi)

Correlation

Coefficient

.005 .169*

*

-.062 -.068 -.094* .036 .162*

*

-.064 .271** .335** 1.00

0

.655** .187** .228** .451** .422** .262*

*

Sig. (2-

tailed)

.896 .000 .113 .082 .017 .367 .000 .097 .000 .000 . .000 .000 .000 .000 .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Orientimi

sipërmarrës si

strukturë një

dimensionale

Correlation

Coefficient

-.003 .141*

*

-

.146**

-

.127**

-

.171**

-.020 .118*

*

-

.141**

.579** .640** .655*

*

1.000 .219** .243** .550** .476** .239*

*

Sig. (2-

tailed)

.938 .000 .000 .001 .000 .605 .003 .000 .000 .000 .000 . .000 .000 .000 .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Mjedisi i

jashtëm në të

cilin operon

biznesi im

është shumë

riskoz,

mjafton një

hap i gabuar

dhe biznesi

mund të

dështoj.

Correlation

Coefficient

.046 .094* -

.121**

-

.123**

-

.140**

-.031 .176*

*

-.067 .150** .174** .187*

*

.219** 1.000 .230** .247** .217** .229*

*

Sig. (2-

tailed)

.232 .016 .002 .002 .000 .435 .000 .084 .000 .000 .000 .000 . .000 .000 .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Biznesit tonë i

duhet të

ndryshoj

shumë shpesh

praktikat e tij

marketing për

të qënë

konkurrues

me klientët

dhe

konkurrentët

(psh. çdo 6

muaj).

Correlation

Coefficient

.038 .145*

*

-

.119**

-

.156**

-.100* .008 .105* .008 .183** .194** .228*

*

.243** .230** 1.000 .758** .198** .592*

*

Sig. (2-

tailed)

.325 .000 .002 .000 .011 .831 .010 .838 .000 .000 .000 .000 .000 . .000 .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

OS*Dinamizë

m

Correlation

Coefficient

.022 .152*

*

-

.138**

-

.154**

-

.137**

-.003 .145*

*

-.062 .381** .410** .451*

*

.550** .247** .758** 1.000 .364** .538*

*

Sig. (2-

tailed)

.537 .000 .000 .000 .000 .936 .000 .087 .000 .000 .000 .000 .000 .000 . .000 .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

OS*Kapital Correlation

Coefficient

.062 .068 -

.100**

-.074* -

.117**

-.052 .722*

*

-.069 .349** .310** .422*

*

.476** .217** .198** .364** 1.000 .602*

*

Sig. (2-

tailed)

.082 .060 .005 .043 .001 .151 .000 .056 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 . .000

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Dinamizëm*K

apital

Correlation

Coefficient

.055 .103*

*

-

.111**

-.090* -.087* -.025 .619*

*

-.040 .201** .141** .262*

*

.239** .229** .592** .538** .602** 1.000

Sig. (2-

tailed)

.128 .006 .002 .015 .019 .495 .000 .273 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .

N 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386 386

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi LIV

REFERENCA

1. Adizes, I. (1979). Organizational passages: diagnosing and treating life cycle

problems in Organizations. Organizational Dynamics, 8(1):3-25.

2. Agarwal, N. P., & Agarwal, S. (2003). Value Balanced Score Card-a Tool of

Performance Appraisal, Journal of the Institute of Chartered Accountants of India,

52(4):417-422.

3. Ahmad, S., & Ghani, A.H.A. (2010). The Relationship Between Entrepreneurial

Orientation and Business Performance of Malaysia SMEs. Paper presented at the

The 2nd International Conference on Arab-Malaysian Islamic Global Business

and Entrepreneurship.

4. Aidis, R. & Sauka, A. (2005). Entrepreneurship in a Changing Environment:

Analyzing the Impact of Transition Stages on SME Development, Challenges in

Entrepreneurship and Sme Research, European Council for Small Business and

Entrepreneurship, 2:5-36.

5. Aktan, B., & Bulut, Ç. (2008). Financial Performance Impacts of Corporate

Entrepreneurship in Emerging Markets: A Case of Turkey, European Journal of

Economics, Finance and Administrative Sciences, 12:69-79.

6. Al Swidi, A.K,. & Al Hosam, A. (2012). The effect of entrepreneurial orientation

on the organizational performance: A study on the Islamic banks in Yemen using

the partial least squares approach. Arabian Journal of Business and Management

Review (OMAN Chapter), 2(1): 73-84.

7. Aldrich, H.E, Ruef, M. (2006). Organizations evolving (2nd ed.). Thousand Oaks,

CA: Sage.

8. Analizë e situatës financiare dhe ekonomike në njësite e qeverisjes vendore sipas

qarqeve.Aksesuar në www.parlament.al/web/pub/aneksi_ekonomik_financiar_

28_prill_ 2014_16989_1.pdf

9. Arham, A., & Muenjohn, N. (2012). Leadership and Organisational Performance

in Malaysian SMEs: The mediating role of Entrepreneurial Orientation.

Proceedings of Business And Information. Published by Academy of Taiwan

Information Systems Research, 9(1): 1729-9322.

10. Awang, A., Khalid, S. A., Yusof, A. A., Mohamed Kassim, K., Ismail, M., Shekh

Zain, R., & Sintha Madar, A. R. (2009). Entrepreneurial Orientation and

Performance Relations of Malaysian Bumiputera SMEs: The Impact of Some

Perceived Environmental Factors. International Journal of Business and

Management, 4(9), 84-96.

11. Banka e Shqipërisë. (2012). Raporti Vjetor.

12. Becherer, R. C., & Maurer, J. G. (1997). The moderating effect of environmental

variables on the entrepreneurial and marketing orientation of entrepreneur-led

firms. Entrepreneurship Theory and Practice, 22(1):47-58.

13. Becherer, R. C., & Maurer, J. G. (1999). The proactive personality disposition

and entrepreneurial behavior among small company presidents.

Journal of Small Business Management, 38, 28–36.

14. Begley, T. M. & Boyd, D. P. (1987). Psychological characteristics of associated

with performance in entrepreneurial firms and small businesses. Journal of

Business Venturing, 2: 79-83.

15. Bracci, E., & Vagnoni, E. (2011). Understanding small family business succession

in a knowledge management perspective. The IUP Journal of Knowledge

Management, 9(1):7-36.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi LV

16. Brankov, K. (2011). Organizational life cycle theory in environmental

management literature. (Unpublished doctoral dissertation proposal, Univesity of

Ljubljana). Aksesuar prej: http://efnet.si/wp-content/uploads/doktorska-

dispozicija_-Kaja-Brankov-final.pdf

17. Brigham, E.F., & Houston, J.F. (2004). Fundamentals of Financial Management.

10th editi-on. Mason: Thomson.

18. Brown T.J., & Sute T.A. (2011). MR, What’s Inside: A student Tested Faculty

Approved Approach to Teaching and Learning, Marketing Research. 1st Edition,

Cengage South-Western.

19. Carland, J. W., Carland, J.C., Hoy, F., & Boulton, W.R. (1988). Distinctions

between Entrepreneurial and Small Business Ventures, International Journal of

Management 5(1), 98–103.

20. Carland, J.W., Hoy, F., Boulton, W.R., & Carland, J.A. (1984). Differentiating

entrepreneurs from small business owners. The Academy of Management,

9(2):354-359.

21. Chan, F. T. S., Qi, H. J., Chan, H. K., Lau, H. C. W., & Ip, R. W. L. (2003). A

conceptual model of performance measurement for supplychains, Management

Decision, 41 (7):635–642.

22. Chandler, G.N,. & Hanks, S.H. (1994). ‘Market attractiveness, Resource-Based

Capabilities, Venture Strategy, and Venture Performance’, Journal of Business

Venturing, 9( 4): 331-349.

23. Churchill, N.C., & Lewis, V.L. (1983). The Five Stages of Small Business

Growth, Harvard Business Review, 61(3):30-50.

24. Commission Recommendation 2003/361/EC of 6 May 2003, concerning the

definition of micro, small and medium size enterprises”, in OJ L 124/36,

20/05/2003.

conglomerate business unit. Strategic Management Journal, 5 265-273.

25. Coulthard, M. (2007). The Role Of Entrepreneurial Orientation on Firm

Performance and the Potential Influence of Relational Dynamism. Journal of

Global Business and Technology, 3:29-39.

26. Covin, J. G., & Slevin, D. P. (1989). Strategic management of small firms in

hostile and benign environments. Strategic Management Journal, 10(11): 75–87.

27. Covin, J. G., & Slevin, D. P. (1991). A conceptual entrepreneurship as firm

behavior. Entrepreneurship Theory and Practice, 16(1):7-25.

28. Covin, J.G., and Slevin, D.P. (1986) The Development and Testing of an

Organizational-level Entrepreneurship Scale, in R. Ronstadt, J. A. Hornaday, R.

Peterson and K. H. Vesper (eds.),

29. Creative Research Systems, 2003. Sample Size Calculator. Surveysystem.com.

Aksesuar prej http://www.surveysystem.com/sscalc.htm

30. Damodaran, A. (2011). Applied Corporate Finance. New Jersey: John Wiley &

Sons.

31. Davis, J.L. (2007). Firm-Level Entrepreneurship And Performance: An

Examination and Extension Of Relationships And Measurements Of The

Entrepreneurial Orientation Construct. Doctorate Thesis. The University Of Texas

At Arlington.

32. Deshpande, R., Farley, J.U, & Webster, F.E. (1993). Corporate Culture, Customer

Orientation, and Innovativeness in Japanese firms: a Quadrad Analysis, Journal of

Marketing, 57(1):23-37.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi LVI

33. Dess G. G., Lumpkin G. T., and Covin J.G. 1997 Entrepreneurial Strategy Making

and Firm Performance: Tests of Contingency and Configurational Models.

Strategic Management Journal 18(9):677-695.

34. Dess, G.G., & Robinson, R.B. Jr. (1984). Measuring organizational performance

in the absence of objective measures: The case of the privately-held firm and

conglomerate business unit. Strategic Management Journal, 5:265-273.

35. Dickson, P. (2004). Entrepreneurial orientation: The role of institutional

environment and firm attributes in shaping innovation and proactiveness. Paper

presented at the Strategic Management Society Conference, San Juan, Puerto

Rico.

36. Dimitratos, P., Lioukas, S., & Carter, S. (2004). The relationship between

entrepreneurship and international performance: The importance of domestic

environment. International Business Review, 13:19-41.

37. Droge, C., Jayaram, J., and Vickery, S.K. (2004) The effects of internal versus

external integration practices on time-based performance and overall firm

performance, Journal of Operations Management, 22 (6): 557-573.

38. EC, (Komisioni Europian). Aksesuar prej: http://ec.europa.eu/enterprise

/policies/sme/facts-figures-analysis/index_en.htm

39. Entrepreneurship and Economic Development: the Empretec Showcase (2005).

United Nations Conference on Trade and Development.

40. European Commision Report. (2012). EU SMEs in 2012: at the crossroads.

Annual report on small and medium-sized enterprises in the EU, 2011/12.

41. Fatoki, O. (2012). The Impact of Entrepreneurial Orientation on Access to Debt

Finance and Performance of Small and Medium Enterprises in South Africa.

Journal of Social Sciences, 32(2): 121-131.

42. Fitzsimmons, J R, Steffens, P R, Douglas, E J. (2005).Growth and Profitability in

Small and Medium Sized Australian Firms. AGSE Entrepreneurship exchange,

Melbourne, pp. 164 - 178.

43. Flynn, D., Forman, A. (2001). Life cycles of new venture organizations: Different

factors affecting performance. Journal of Developmental Entrepreneurship,

6(1):41-58.

44. Frank, H., Kessler, A. & Fink, M. (2010). Entrepreneurial Orientation And

Business Performance ; A Replication Study. Schmalenbach Business Review, 62,

175–198.

45. Greiner, L. (1972). Evolution and revolution as organizations grow. Harvard

Business Review,50:37-46.

46. Gunasekaran A, Forker L, Kobu B (2000). Improving operations performance in a

small company: a case study. International Journal of Operations & Production

Management. 20(3): 1–14.

47. Gupta, A. K., & Govindarajan, V. (1984), “Business unit strategy,

managerialcharacteristics, and business unit effectiveness at strategy

implementation”,Academy of Management Journal, Vol 27, pp. 25-41.

48. Hanks, S.H, Watson, C.J, Jansen, E., & Chandler, G.N. (1993). Tightening the

life-cycle construct: A taxonomic study of growth stage configurations in high-

technology organizations. Entrepreneurship theory and Practice, 2: 5-29.

49. Hart, S.L. (1992). An integrated framework for strategy-making processes.

Academy of Management Review, 17(2), 327-351.

50. Henschel, T. (2008). Risk management practice for SMEs; Evaluation and

implementation effective risk management system. Berlin Erich Schmidt.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi LVII

51. Hessel, J., Bouman, N., & Vijfvinkel, S. (2011). Environmental sustainability and

financial performance of SMEs, Scales Research Reports H201101, EIM Business

and Policy Research.

52. Hofer, C. W. (1983). ROVA: A new measure for assessing organizational

performance. In R. Lamb (Ed.), Advances in Strategic Management, Vol. 2: 43-

55. New York: JAI Press.

53. House, R. J., Hanges, P. J., Javidan, M., Dorfman, P. W., & Gupta, V. (Eds.).

(2004).

Cultures, Leadership and Organizations: A 62 Nation GLOBE Study. Thousand

Oaks

CA: Sage.

54. Husnah, Subroto B., Aisjah S., & Djumahir. (2013). Intangible asset, competitive

strategy and financial performance: Study on rattan SMEs In Palu city of Central

Sulawesi (Indonesia). International Organization of Scientific Research-Journal of

Business Management (IOSR-JBM), 7(4):14-27.

55. INSTAT, (Instituti Shqiptar i Statistikes). (2011). Ndërmarrjet aktive sipas

seksionit të aktivitetit ekonomik dhe formës ligjore.

56. INSTAT, (Instituti Shqiptar i Statistikës). (2011). Rezultate të Anketës Strukturore

të Ndërmarrjeve Ekonomike.

57. INSTAT, (Instituti Shqiptar i Statistikes). (2012). Rregjistri i Ndermarrjeve

Ekonomike.

58. Jasra, J.M., Khan, M.A., Hunjra, A.I., Rehman, R. A.U & Azam, A. I. (2011).

Determinants of Business Success of Small and Medium Enterprises. International

Journal of Business and Social Science, Vol.2 (20), pp.274-280.

59. Katz, J.A. (2003). The chronology and intellectual trajectory of American

entrepreneurship education. Journal of Business Venturing 18(2): 283-300.

60. Kaya, H., & Ağca, V. (2009) "Entrepreneurial Orientation and Performance of

Turkish Manufacturing FDI Firms: An Empirical Study", İktisat İsletme ve

Finans, 24 (275): 115–133.

61. Kemelgor, B.H. (2002). A comparative analysis of corporate entrepreneurial

orientation between selected firms in the Netherlands and the USA.

Entrepreneurship & Regional Development, 14(1): 67-87.

62. Khandwalla, P. 1(977). The Design of Organizations. New York: Harcourt,Brace,

Jovanovich.

63. Knight, G. A. (1997). Cross-cultural Reliability and Validity of a Scale to

Measure Firm

Entrepreneurial Orientation. Journal of Business Venturing, 12, 213-225.

64. Knight, G. A., & Cavusgil, S. T. (2004), “Innovation, Organizational Capabilities,

and the Born-Global Firm”, Journal of International Business studies, 35 (2):124-

141.

65. Kotane, I., Merlino, I. K. (2012). Assessment of financial indicators for evaluation

of business performance. European Integration Studies, (6)216-224.

66. Kraja, Y., & Osmani, E. (2013). Competitive advantage and its Impact in Small

and Medium Enterprises (Smes), (Case of Albania). European Scientific Journal

edition. 9(16):77-85.

67. Kraus S., Kauranen I., Reschke C.H. (2011). Identification of domains for a new

conceptual model of strategic entrepreneurship using the configuration

approach. Management Research Review. 34(1), pp. 58-74

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi LVIII

68. Kraus S., Rigtering J.P.C., Hughes M., & Hosman V. (2012). Entrepreneurial

orientation

and the business performance of SMEs: a quantitative study from the

Netherlands. Review of Managerial Science, 6(2), pp. 161-82

69. Kraus, S., & Kauranen, I. (2009). Strategic management and entrepreneurship:

Friends or foes? International Business Science and Applied Management, 4 (1):

37 – 50.

70. Kreiser, P. M., Marino, L. D., & Weaver, K. M. (2002a). Assessing the

Psychometric Properties of the Entrepreneurial Scale: A Multi –Country Analysis.

Entrepreneurship Theory and Practice, 26: 71-94.

71. Kreiser, P.M., Marino, L.D., & Weaver, K.M. (2002b). Assessing the Relationship

between Entrepreneurial Orientation, the External Environment, and Firm

Performance, Frontiers of Entrepreneurship Research, fq. 268-282.

72. Krishnan V.S. (2009). Stakeholders, Shareholders and Wealth Maximization.

University of Central Oklahoma.

73. Kuhn, B., Sassmannshausen, S. P., & Zollin, R. (2010): “Entrepreneurial

Management” as a Strategic Choice in Firm Behavior: Linking it with

Performance. In: Groen, Aard et al. (ed.): Proceedings of the “High technology

Small Firms Conference (HTSF), 2010, University of Twente, NL.

74. Kume, V., Koxhaj, A. & Kume, A. (2009). SMEs - A key factor for economic

growth and employment. Journal of Enterpreneurship and Innovation, 1:41-49.

75. Ladzani, W.M., & Van Vuuren, J.J.. (2002). Entrepreneurship Training for

Emerging SMEs in South Africa. Journal of Small Business Management, 40:154-

161.

76. Lavrakas, P.J. (2008). Encyclopedia of Survey Research Methods. SAGE

Publications, Social Science.

77. Lee, S. M., & Lim, S. (2009). Entrepreneurial Orientation and the Performance of

Service Business. Journal of Service Business, 3, 1–13.

78. Lee, S.M., & Peterson, S.J. (2000). Culture, Entrepreneurial Orientation, And

Global Competitiveness. Journal of World Business, 35(4):401-416.

79. Lester, D.L., Parnell, J.A., & Carraher, A. (2003), Organization life-cycle: a five-

stage empirical scale, The International Journal of Organization Analysis, 11 (4),

pp. 339-354.

80. Lewis-Beck, M.S., Bryman, A. & Liao, T.F.(eds.) (2004). The sage encyclopedia

of social science research methods, Volume 1. Thousand Oaks: Sage.

81. Ligji nr.8957, datë 17.10.2002, "Për ndërmarrjet e vogla e të mesme".

82. Lumpkin, G. T., & Dess, G. G. (1996). Clarifying the entrepreneurial orientation

construct and linking it to performance. Academic Management Review,

21(1):135-172.

83. Lumpkin, G. T., & Dess, G. G. (2001). Linking two dimensions of entrepreneurial

orientation to firm performance: The moderating role of environment and industry

life cycle. Journal of Business Venturing, 16:429-451.

84. Lumpkin, G.T. & Dess, G. G. (2004). Entrepreneurial Orientation. In Hitt, M.A.&

R. D.

Ireland (Eds.) The Blackwell Encyclopedic Dictionary of Entrepreneurship

(Blackwell

Encyclopedia of Management). Oxford: Blackwell Publishing.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi LIX

85. Luthans, F., Cox, L., & Sommer, S.M. (1996) A microcosm of organizational

behavior in Eastern Europe: the motivation and attitudes of Albanian business

leaders. Journal of Business and Entrepreneurship, 4:75–89.

86. Mac an Bhaird, C. (2010). Resourcing small and medium sized enterprises: A

financial growth life cycle approach. Berlin, German: Physica-Verlag.

87. Madhoushi, M., Sadati, A., Delavari, H., Mehdivand, M., & Mihandost, R. (2011).

Entrepreneurial Orientation and Innovation Performance: The Mediating Role of

Knowledge Management. Asian Journal of Business Management, 3(4):310-316.

88. Maier, V. & Pop Zenovia C. (2011). Entrepreneurship versus Intrapreneurship.

Review of International Comparative Management. (12) 5:971-976.

89. McMahon, R.G.P. (1998). Stage Models of SME Growth Reconsidered. School of

Commerce Research paper series, 98-5. The Flinders University of South

Australia: Adelaide.

90. McMahon, R.G.P., & Stanger, A.M.J. (1995). Understanding the small enterprise

financial objective function. Entrepreneurship Theory and Practice, Summer, 21-

39.

91. METE, (Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjitikës).

92. Miles, M.P., & Arnold, D.R. (1991). The Relationship Between Marketing

Orientation and Entrepreneurial Orientation. Entrepreneurship Theory and

Practice, 15(4): 49-65.

93. Miles, R., & Snow, C. (1978). Organizational strategy, structure, and process.

New York: Mc- Graw-Hill.

94. Miller, D., & Friesen, P. (1982). Innovation in conservative and

entrepreneurial firms: Two models of strategic momentum. Strategic

Management Journal, 3:1-25.

95. Miller, D. (1983). The correlates of entrepreneurship in three types of firms.

Management Science, 29(7): 770-791.

96. Miller, D. (1988). Relating Porter's business strategies to environment and

structure.

Academy of Management Journal, 31:280-308.

97. Miller, D., & Friesen, P.H. (1978). Archetypes of strategy formation. Management

Science, 24:921-933.

98. Miller, D., & Friesen, P.H. (1983). Strategy-making and environment: The third

link. Strategic Management Journal, 4:221-235.

99. Miller, D., & Friesen, P.H. (1984). A longitudinal study of the corporate life

cycle. Management Science, 30:1161-1183.

100. Mintzberg, H. (1973). Strategy-making in three modes. California

Management Review, 16(2): 44-53.

101. Moullin, M. (2003). Defining Performance Measurement, in Perspectives on

Performance, 2(2):3.

102. Najmi, M., Rigas, J., & Fan, I.-S. (2005). A framework to review performance

measurement systems. Business Process Management Journal, 11(2):109 - 122.

103. Naman, J. L., & Slevin, D. P. (1993). Entrepreneurship and the concept of

fit: A model and empirical tests. Strategic Management Journal, 14: 137-

153.

104. Neely A. & Hii J. (1998), Innovation and business performance: a literature

review, Research report, Judge institute of management studies, Cambridge.

105. Normah M.A. (2007). SMEs: Building blocks for economic growth. J. Dpt. Stat.

Malays., 1: 1-13.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi LX

106. Nunnally JC & Berstein IH. (1994) Psychometric Theory. New York: McGraw-

Hill.

107. Osteryoung, J. S., Newman, D. L., & Davies, L. G. (1997). Small Firm Finance.

Forth Worth, Texas: Dryden Press.

108. Pan, Y, & Jackson, R. T. (2008). Ethnic difference in the relationship between

acute inflammation and and serum ferritin in US adult males. Epidemiology and

Infection, 136, 421-431.

109. Pereneyi, A., Selvarajah, C., & Muthaly, S. (2011). Investigating the firm life-

cycle theory on Australian SMEs in the ICT Sector. Journal of Asia

Entrepreneurship and Sustainability, 7(2): 13-41.

110. Peterson, R.A., Albaum, G, and Kozmetsky, G. (1986). The public’s defi nition

of small business. Journal of Small Business Management 24: 63-68.

111. Rauch, A., Wiklund, J., Frese, M., & Lumpkin, G. T. (2004). Entrepreneurial

orientation and business performance: Cumulative empirical evidence. Frontiers

of Entrepreneurship Research, p. 64-177. Babson Park, MA: Babson College.

112. Rauch, A., Wiklund, J., Lumpkin, G. T., & Frese, M. (2009). Entrepreneurial

orientation and business performance: An assessment of past research and

suggestions for the future. Entrepreneurship Theory and Practice. 33(3): 761-781.

113. Rogerson, P. A. (2001). Statistical methods for geography. London: Sage.

114. Runyan, R. , Droge, C., & Swinney, J. (2006). The Relationship Between Small

Business Strategy and Performance: Is a Small Business Orientation More

Important than an Entrepreneurial Orientation? USASBE/SBI 2006 Joint

Conference Proceedings, 2006.

115. Runyan, R., Droge, C., & Swinney, J. (2008). Entrepreneurial orientation versus

small business orientation: What are their relationships to firm

performance?. Journal of Small Business Management, 46(4):567-588.

116. Schulze, W.S., Lubatkin, M.H., Dino, R.N., & Buchholtz, A.K. (2001). Agency

relationship in family firms: Theory and evidence. Organization Science, 12(9),

99-116.

117. Sciascia, Salvatore & De Vita, Riccardo (2004). The development of

entrepreneurship research Liuc Papers n. 146, Serie Economia aziendale 19,

aprile.

118. Shane, S., 1993. Cultural influences on national rates of innovation. Journal of

Business Venturing 8:59-73.

119. SPSS Inc. (2008). SPSS Base 17.0 for Windows User's Guide. SPSS Inc.,

Chicago IL.

120. Stam., W., & Elfring., T. (2008). Entrepreneurial orientation and new venture

performance: The moderating role of intra- and extraindustry social capital.

Academy of Management Journal, 51(11):97–111.

121. Statistical Guides, Types of Variables. Statistics,laerd,com. Aksesuar 1 Shtator,

2013, prej https://statistics.laerd.com/statistical-guides/types-of-variable.php

122. Steffens, P.R.,Fitzsimmons, J.R., & Davidsson, P. (2006). Small firm

performance: patterns of evolution in growth - profitability space. Regional

Frontiers of Entrepreneurship, Gillin, L M,Auckland, Swinburne University of

Technology, p. 635 - 661.

123. Storey., D. J. (1994). Understanding the Small Business Sector, Routledge,

London.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi LXI

124. Stringa, A., Sallaku, S., & Tabaku, J. (2009) Individual Characteristics of

Entrepreneurs in Transition Countries. The Albanian Case. Contemporary

Economis, University of Finance and Management in Warsaw, 3(2):91-101.

125. Suprapto, B., Wahab, H.A., & Wibowo, A.J. (2009). “The Implementation of

Balance Score Card for Performance Measurement in Small and Medium

Enterprise: Evidence from Malaysian Health Care Service‟, The Asian Journal of

Technology Management, 2(2):76-87.

126. Tabachnick, B.G. and Fidell, L.S. (2007), Using Multivariate Statistics (5th ed.).

New York: Allyn and Bacon.

127. Tan, J.J. & Litschert, R. (1994) “Environment-Strategy Relationship and its

Performance Implications: An Empirical Study of the Chinese Electronic

Industry”. Strategic Management Journal, Vol. 15, 1-20.

128. Tarabishy, A Solomon, G Fernald,L & Saghkin, M 2005, The Entrepreneurial

Leader’s Impact On The Organization’s Performance In Dynamics Markets.

Journal of Private Equity, ( Fall ), 20-29.

129. Thomas, A. S., & Mueller, S. L. (2000). A case for comparative

entrepreneurship: Assessing the relevance of culture. Journal of International

Business Studies, 31(2), 287-301.

130. Tsoukas, H. (1991). The Missing Link: A transformational view of metaphors in

organizational science. Academy of Management Review, 16(3):566-585.

131. Venkatraman, N. (1989a). Strategic Orientation of Business Enterprises: The

Construct, Dimensionality, and Measurement. Management Science, 35(8): 942-

962.

132. Venkatraman, N. (1989b). The Concept of Fit in Strategy Research: Toward

Verbal and Statistical Correspondence. Academy of Management Review, 14(3):

423-444.

133. Venkatraman, N., & Ramanujam, V. (1985). Construct validation of business

economic performance measures: A Structural Equation Modeling approach,

Paper presented at the annual meeting of the Academy of Management, San

Diego.

134. Venkatraman, N., & Ramanujam, V. (1986). Measurement of business

performance in strategy research: A comparison of approaches. Academy of

Management Review, 11(4): 801–814.

135. Waldron, N. O. (2004). Entrepreneurial orientation and its relation to the

internationalization of small business manufacturing enterprises in New England.

(Doctoral dissertation, Capella University, 2004). ProQuest Digital Dissertations

(UMI NO. 3150395).

136. Walter A, Auer M, Ritter T (2006) The impact of network capabilities and

entrepreneurial orientation on university spin-off performance. J Bus Ventur

21(4):541–567.

137. Wiklund, J. (1998). Entrepreneurial orientation as predictor of performance and

entrepreneurial behavior in small firms-longitudinal evidence. In Reynolds, P. D.,

138. Wiklund, J. (1999). The sustainability of the entrepreneurial orientation-

performance relationship. Entrepreneurship Theory and Practice, 24(1):37-48.

139. Wiklund, J., & Shepherd, D. (2003). Knowledge-based resources, entrepreneurial

orientation, and the performance of small and medium-sized businesses. Strategic

Management Journal, 24:1307-1314.

Performanca Financiare dhe Orientimi Sipërmarrës i NVM-ve,Qarku Vlorë

MSc. Rudina Lipi LXII

140. Wiklund, J., & Shepherd, D. (2005). Entrepreneurial orientation and small

business performance: a configurational approach. Journal of Business

Venturing, 20:71-91.

141. Xhepa, S. (2006). Competitiveness and the Sme Development in Albania, for the

Institute for Contemporary Studies (ISB).

142. Yoo, S-J. (2001), Entrepreneurial orientation, environmental scanning intensity

and firm performance in technology-based SMEs. Frontiers of Entrepreneurship

Research. Wellesley, MA: Babson College.

143. Zahra, S. A. (1991). Predictors and financial outcomes of corporate

entrepreneurship: An exploratory study. Journal of Business Venturing, 6:259-

285.

144. Zahra, S. A., & Bogner, W. C. (2000). Technology strategy and software new

ventures’ performance: exploring the moderating effect of the competitive

environment. Journal of Business Venturing, 15 (23):135 – 173.

145. Zahra, S. A., & Covin, J. G. (1995). Contextual influences on the corporate

entrepreneurship-performance relationship: A longitudinal analysis. Journal of

Business Venturing, 10:43-58.

146. Zahra, S. A., & Garvis, D. M. (2000). Entrepreneurship and firm performance:

The moderating effect of international environmental hostility. Journal of

Business Venturing, 15(5):469−492.

147. Zahra, S., Jennings, D., & Kuratko, D. (1999). The antecedents and consequences

of firm-level entrepreneurship: The state of the field. Entrepreneurship: Theory

and Practice, 24(2):45-65.

148. Zahra, S.A. (1993), Environment, Corporate Entrepreneurship, and Financial

Performance: A Taxonomic Approach, Journal of Business Venturing 8, 319-

340.