Dlaczego powinniśmy studiować filozofię? Czy studia filozoficzne są trudne? Co to jest filozofia? Co to jest filozofia materialistyczna? Jaki jest związek między materializmem a marksizmem? Kampania burżuazji przeciw marksizmowi.

1) Dlaczego powinniśmy studiować filozofię?

Pragnę w tej książce przedstawić i wyjaśnić główne zasady filozofii materialistycznej.

Dlaczego? Otóż dlatego, że marksizm jest ściśle związany z metodą i kierunkiem filozofii, które zwiemy materializmem dialektycznym. Studiowanie tej metody i tego kierunku filozofii jest więc nieodzowne dla właściwego rozumienia marksizmu i dla zwalczania argumentów teorii burżuazyjnych. Jest ono również niezbędne do skutecznego prowadzenia walki politycznej.

W istocie Lenin powiedział: "Bez rewolucyjnej teorii niemożliwy jest... ruch rewolucyjny" ("Co robić?"). Znaczy to przede wszystkim, iż trzeba związać teorię z praktyką.

Czymże jest praktyka? Praktyka to realizacja. Np. przemysł chemiczny czy rolnictwo realizują pewne teorie (chemiczne, fizyczne, biologiczne itd.).

Czym jest teoria? To wiedza o rzeczach, które chcemy zrealizować. Ktoś może być

tylko praktykiem, ale wówczas realizuje ona jedynie przy pomocy wprawy. Kto inny zaś jest tylko teoretykiem, wtedy jednak jego pomysły są często niewykonalne.

Tak więc teoria musi być powiązana z praktyką. Najważniejsze jednak to wiedzieć, jaka powinna być ta teoria i jakie powinno być jej powiązanie z praktyką.

Sądzimy, że jeśli rewolucyjna działalność robotnika-aktywisty ma być należyta, to trzeba mu należytej metody analizowania i rozumowania. Trzeba mu metody, która nie będzie dogmatem, gotową receptą na wszystko, ale liczyć się będzie z faktami i okolicznościami, które ciągle się zmieniają, słowem: nie można oddzielać teorii od praktyki i rozumowania od życia. Taką właśnie metodę daje filozofia materializmu dialektycznego, podstawa marksizmu, którą staramy się tutaj wyjaśnić.

2) Czy studia filozoficzne są trudne?

Powszechnie sądzi się, że studiowanie filozofii jest dla robotników najeżone trudnościami, że wymaga ono specjalnej wiedzy. Trzeba przyznać, że podręczniki burżuazyjne są pisane w taki sposób, żeby robotników zniechęcić i utrzymać w takim mniemaniu.

Nie myślę twierdzić, że studiowanie w ogóle, a szczególnie studiowanie filozofii, jest rzeczą łatwą; trudności te są jednak możliwe do pokonania. A pochodzą one przede wszystkim stąd, że wielu naszym czytelnikom będziemy mówili o rzeczach dla nich nowych.

Toteż od samego początku będę się starał podawać ściśle znaczenie niektórych słów niewłaściwie używanych w języku potocznym.

3) Co to jest filozofia?

Zazwyczaj sądzi się, że filozof buja w obłokach albo że patrzy na wszystko przez różowe okulary i nie przejmuje się niczym. Tymczasem przeciwnie, filozof to człowiek, który stara się dać ścisłą odpowiedź na niektóre pytania. Jeżeli weźmie się pod uwagę, że filozofia pragnie wyjaśnić zagadnienia dotyczące wszechświata (skąd świat pochodzi? dokąd zmierzamy? itd.), to spostrzeżemy, że filozof zajmuje się nie byle czym i że, wbrew powszechnemu mniemaniu, obchodzi go bardzo wiele.

Aby więc określić, czym jest filozofia, powiemy, że pragnie ona wyjaśnić wszechświat, przyrodę, że jest ona badaniem zagadnień najogólniejszych. Mniej ogólne zagadnienia badane są przez nauki ścisłe. Filozofia więc jest niejako przedłużeniem tych nauk, w tym sensie, że opiera się na nich i jest od nich zależna.

Trzeba natychmiast dodać, że filozofia marksistowska daje metodę pozwalającą rozstrzygnąć wszystkie zagadnienia, a metoda ta opiera się na tym, co nazywamy materializmem.

4) Co to jest filozofia materialistyczna?

I tutaj także istnieje pomieszanie pojęć, na które trzeba od razu wskazać. Potocznie uważa się za materialistę kogoś, kto myśli tylko o doznawaniu materialnej przyjemności.

Żonglowanie słowem materializm, zawierającym w sobie słowo materia,

doprowadziło do przypisywania temu słowu całkowicie opacznego znaczenia.

Studiując materializm w naukowym znaczeniu tego słowa, przywrócimy mu jego prawdziwy sens. Przekonamy się, że materialista nie oznacza bynajmniej człowieka, który nie ma żyć dla ideału i walczyć, by ideał ten zwyciężył.

Powiedzieliśmy, że filozofia pragnie dać rozwiązanie najbardziej ogólnych zagadnień świata. W biegu historii rozwiązanie to jednak nie zawsze było takie samo.

Pierwsi ludzie usiłowali wprawdzie wyjaśnić sobie przyrodę i świat, ale nie zdołali tego dokonać. Do wyjaśnienia bowiem świata i zjawisk, które nas otaczają, potrzebna jest wiedza naukowa; odkrycia zaś, które pozwoliły na postęp nauki, dokonane zostały dopiero niedawno.

Niewiedza więc pierwszych ludzi stanowiła przeszkodę w ich poszukiwaniach. I dlatego, na skutek tej niewiedzy, powstawały w toku dziejów religie, które usiłowały wyjaśnić świat za pomocą sił nadprzyrodzonych. Wyjaśnienie takie jest nienaukowe. Tymczasem wciągu stuleci zwolna rozwijała się nauka. Ludzie próbują wyjaśnić świat faktami materialnymi opierając się na doświadczeniach naukowych i z tej woli wyjaśnienia rzeczy przez naukę rodzi się filozofia materialistyczna.

Na dalszych kartach tej książki zapoznamy się z istotą materializmu, na razie jednak zapamiętajmy, że materializm nie jest niczym innym jak tylko naukowym wyjaśnieniem świata.

Badając historię filozofii materialistycznej przekonamy się, jak twarda i trudna jest walka z ciemnotą. Musimy przy tym stwierdzić, że walka ta nie została jeszcze zakończona i ciemnota w dalszym ciągu istnieje obok materializmu.

Do walki tej przystąpili Marks i Engels. Rozumieli oni wagę wielkich odkryć XIX wieku. Ich praca umożliwiła wielki postęp filozofii materialistycznej w naukowym wyjaśnianiu świata. Tak narodził się materializm dialektyczny. Oni wreszcie pierwsi zrozumieli, że prawa, które rządzą światem, wyjaśniają także rozwój społeczeństw; wówczas sformułowali słynną teorię materializmu historycznego.

W książce tej studiować będziemy najpierw materializm, potem materializm dialektyczny, w końcu zaś materializm historyczny. Teraz ustalimy, jaki jest związek między materializmem a marksizmem.

5) Jaki jest związek między materializmem a marksizmem?

Możemy na to odpowiedzieć w sposób następujący:

1. Filozofia materializmu jest podstawą marksizmu.

2. Filozofia materialistyczna, dająca naukowe wyjaśnienie zagadnień świata, z biegiem historii postępuje naprzód jednocześnie z nauką. Marksizm więc wyszedł z nauki, opiera się na nauce i razem z nią się rozwija.

3. Przed Marksem i Engelsem filozofia materialistyczna pojawiała się wielokrotnie i w różnych formach. Ale w XIX wieku, gdy dokonał się olbrzymi postęp nauki, Marks i Engels odnowili dawny materializm przy pomocy nowożytnej nauki i dali nam materializm nowoczesny, zwany materializmem dialektycznym, który jest

podstawą marksizmu. Jak wynika z tych kilku wyjaśnień, filozofia materialistyczna, w przeciwieństwie do tego, co się zwykło mówić, posiada swą historię. Historia ta jest ściśle związana z historią nauki. Marksizm opierający się na materializmie nie powstał w mózgu jednego człowieka. Jest on dopełnieniem i kontynuacją dawnego materializmu, który został już znacznie rozwinięty przez Diderota. Marksizm jest najpełniejszym ujęciem materializmu rozwiniętego przez francuskich encyklopedystów XVIII wieku i wzbogaconego przez wielkie odkrycia wieku XIX. Marksizm jest teorią, która żyje. Aby pokazać, w jaki sposób traktuje ona zagadnienia, posłużymy się przykładem znanym całemu światu: zagadnieniem walki klas.

Cóż ludzie myślą o tym zagadnieniu? Jedni uważają, że walka o chleb zwalnia od walki politycznej. Inni sądzą, że żadna organizacje nie jest potrzebna, wystarczy pozdrowienie zaciśniętą pięścią przy spotkaniu na ulicy. Inni jeszcze są zdania, że tylko walka polityczna może przynieść rozwiązanie tego zagadnienia.

Dla marksisty walka klas obejmuje:

a) walkę gospodarczą,

b) walkę polityczną,

c) walkę ideologiczną.

Zagadnienie to winno więc być stawiane jednocześnie na trzech płaszczyznach.

a) Nie można walczyć o chleb (walka gospodarcza) nie walcząc o pokój (walka polityczna) i nie broniąc wolności (walka ideologiczna).

b) To samo odnosi się do walki politycznej, która od czasów Marksa stała się prawdziwą nauką; trzeba jednocześnie zdawać sobie sprawę zarówno z sytuacji gospodarczej, jak i z prądów ideologicznych, aby walkę tę móc prowadzić.

c) Narzędziem walki politycznej jest propaganda, lecz by walka ta była skuteczna, musi się ona liczyć z sytuacją gospodarczą i polityczną.

Widzimy więc, że wszystkie te sprawy są ze sobą ściśle powiązane i że nie można decydować o niczym, co dotyczy tak wielkiego zagadnienia, jakim jest walka klas (np. w czasie strajku), nie rozważając po kolei wszystkich stron tego zagadnienia, jak również jego całości.

Ten więc, kto zdolny będzie do walki na wszystkich polach, potrafi najlepiej pokierować ruchem.

Widzimy, w jaki sposób marksista pojmuje zagadnienie walki klas. Ale w codziennej naszej walce ideologicznej stajemy wobec wielu zagadnień trudnych do rozwiązania: nieśmiertelność duszy, istnienie Boga, pochodzenie świata itp. Materializm dialektyczny da nam taką metodę rozumowania, która pozwoli nam nie tylko rozwiązać wszystkie te zagadnienia, ale również zdemaskować wszelkie próby sfałszowania marksizmu pod przykrywką uzupełniania go lub odnawiania.

6) Kampania burżuazji przeciw marksizmowi

Te próby fałszowania opierają się na najrozmaitszych podstawach. Usiłuje się

przeciwstawić marksizmowi socjalistycznych autorów z okresu przed Marksem. I tak np. bardzo często korzysta się w celu zwalczania marksizmu z tzw. utopistów. Inni wykorzystują Proudhona, jeszcze inni sięgają do rewizjonistów sprzed roku 1914 (których zarzuty zbił po mistrzowsku Lenin).

Lecz najsilniej trzeba podkreślić, że burżuazja podjęła przeciw marksizmowi kampanię milczenia. Burżuazja uczyniła wszystko, aby filozofia materialistyczna w jej formie marksistowskiej nie była znana. Szczególnie uderzający pod tym względem jest program nauczania filozofii stosowany we Francji.

Filozofię wykłada się w szkołach średnich. Ale w trakcie całego kursu tej nauki studiujący nie dowiaduje się nigdy, że istnieje filozofia materialistyczna opracowana przez Marksa i Engelsa.

Gdy w podręcznikach filozofii mówi się o materializmie (bo nie można go pominąć), zawsze oddzielnie traktuje się materializm, a oddzielnie marksizm. Przedstawia się na ogół marksizm jedynie jako doktrynę polityczną, a mówiąc o materializmie historycznym nie wspomina się w związku z nim o filozofii materialistycznej; wreszcie, pomija się całkowicie materializm dialektyczny.

Sytuacja ta istnieje nie tylko w gimnazjach i liceach, to samo dzieje się na uniwersytetach. Najbardziej znamienne jest to, że można być we Francji "specjalistą" w zakresie filozofii, zaopatrzonym w najwyższe dyplomy wydawane przez uniwersytety francuskie, i nie wiedzieć w ogóle o tym, że marksizm posiada własną filozofię, filozofię materialistyczną, że tradycyjny materializm ma nowoczesną formę zwaną marksizmem lub materializmem dialektycznym.

Pragniemy więc wykazać, że marksizm zawiera ogólny pogląd nie tylko na społeczeństwo, ale i na wszechświat. Zatem wbrew twierdzeniom pewnych teoretyków ruchu robotniczego, nie ma bynajmniej potrzeby ubolewać, że brak własnej filozofii jest wielkim niedostatkiem marksizmu i usiłować prowadzić poszukiwania tej filozofii. Marksizm bowiem ma własną filozofię - materializm dialektyczny.

Niemniej jednak, pomimo kampanii milczenia, pomimo wszystkich fałszerstw i ostrożności przedsięwziętych przez klasy panujące, marksizm i jego filozofia są coraz lepiej znane.

I) Podstawowe zagadnienie filozofii

Od czego należy zacząć studiowanie filozofii? Dwa sposoby wyjaśniania świata. Materia i duch. Co to jest materia, co to jest duch? Podstawowe pytanie, czyli zagadnienie filozofii. Idealizm czy materializm?

1) Od czego należy zacząć studiowanie filozofii?

We Wstępie mówiliśmy wielokrotnie o tym, że filozofia materializmu dialektycznego jest podstawą marksizmu.

Studiowanie tej filozofii stawiamy sobie za cel, ale żeby cel ten osiągnąć, musimy posuwać się naprzód etapami.

Gdy mówimy o materializmie dialektycznym, posługujemy się dwoma słowami: "materializm" i "dialektyczny", co oznacza, że materializm jest dialektyczny. Wiemy, że materializm istniał już przed Marksem i Engelsem, ale dopiero oni przekształcili ten materializm korzystając z odkryć XIX wieku i stworzyli materializm "dialektyczny".

Znaczenie słowa "dialektyczny", oznaczającego nowoczesną formę materializmu, zbadamy później.

Ponieważ jednak filozofowie-materialiści istnieli przed Marksem i Engelsem (np. Diderot w XVIII wieku) i ponieważ wszyscy materialiści mają ze sobą wiele punktów wspólnych, musimy przestudiować historię materializmu, zanim zaczniemy mówić o materializmie dialektycznym. Musimy także poznać poglądy, które zazwyczaj przeciwstawia się materializmowi.

2) Dwa sposoby wyjaśniania świata.

Widzieliśmy, że filozofia jest "badaniem zagadnień najogólniejszych" i że ma ona na celu wyjaśnienie świata, przyrody, człowieka.

Gdybyśmy otworzyli podręcznik filozofii burżuazyjnej, przerazilibyśmy się wielką ilością różnych filozofii, które tam się znajdują. Oznaczone są one rozlicznymi, mniej lub bardziej skomplikowanymi terminami kończącymi się na "izm" czy "yzm": krytycyzm, ewolucjonizm, intelektualizm itp. Ta wielka ilość nazw powoduje zamieszanie. Zresztą burżuazja nie zrobiła nic, aby te sprawy wyjaśnić. Przeciwnie. My jednak możemy podzielić wszystkie te systemy na dwa wielkie prądy, dwie całkowicie przeciwstawne grupy poglądów:

a) poglądy naukowe,

b) nienaukowe poglądy na świat.

3) Materia i duch

Skoro filozofowie podjęli usiłowania wyjaśnienia świata, przyrody i człowieka, słowem, wszystkiego tego, co nas otacza, musieli z konieczności przeprowadzić pewne rozróżnienia. Sami możemy stwierdzić, że istnieją rzeczy, przedmioty materialne, które widzimy i których dotykamy, oraz inne rzeczy, których nie widzimy i których nie możemy dotknąć, ani zmierzyć, jak na przykład nasze wyobrażenia.

Dzielimy więc rzeczy z jednej strony na materialne, z drugiej zaś na niematerialne, do których zalicza się całą dziedzinę ducha, myśli, wyobrażeń.

W taki to sposób filozofowie znaleźli się wobec zagadnienia materii i ducha.

4) Co to jest materia, co to jest duch?

Omówiliśmy przed chwilą w sposób ogólny, jak dojść można do podziału rzeczy na materialne i duchowe. Ale trzeba tu wyjaśnić, że rozróżnienia tego dokonuje się w różnych formach i przy pomocy różnych słów. I tak, zamiast mówić o duchu, mówimy często o myśli, o naszych wyobrażeniach, o naszej świadomości, o duszy, a zamiast o materii mówimy o przyrodzie, świecie, ziemi, bycie.

Engels w swej książce Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej mówi o bycie i o myśli. Przez byt rozumie materię; przez myśl - ducha.

Aby wyjaśnić, czym jest myśl, czyli duch, i czym jest byt, czyli materia, powiemy, że:

Myśl jest naszym wyobrażeniem rzeczy; pewne nasze wyobrażenia pochodzą po prostu z naszych doznań zmysłowych i odpowiadają przedmiotom materialnym. Inne wyobrażenia, jak wyobrażenie Boga, filozofii, nieskończoności, samej myśli, nie odpowiadają przedmiotom materialnym. Rzeczą zasadniczą, którą trzeba w tym miejscu zapamiętać, jest to, że wyobrażenia, myśli i uczucia posiadamy właśnie dlatego, że widzimy i czujemy.

Materia lub byt jest to to, co pokazują nam lub co nam przedstawiają nasze doznania zmysłowe i nasze spostrzeżenia, to jest, ogólnie mówiąc, wszystko to, co nas otacza; to, co nazywamy "światem zewnętrznym". Przykład: kartka papieru jest biała. Z wyobrażeniem mamy do czynienia wtedy, gdy wiemy, że ta kartka jest biała, a wyobrażenie to pochodzi z naszych zmysłów. Materią zaś jest tu sama kartka papieru.

Dlatego też, gdy filozofowie mówią o związku między bytem a myślą lub między materią a duchem, lub między mózgiem a świadomością itd., zawsze chodzi im o to samo zagadnienie: Co jest ważniejsze, co nad czym panuje, co było pierwsze: materia czy duch, byt czy myśl? I to jest właśnie:

5) Podstawowe pytanie, czyli zagadnienie filozofii.

Każdy z nas zadawał sobie pytania: Co stanie się z nami po śmierci? Skąd pochodzi świat? W jaki sposób powstała Ziemia? I trudno nam przypuścić, że zawsze coś istniało. Jesteśmy skłonni sądzić raczej, że w pewnym momencie nie było nic.

Dlatego najłatwiej jest wierzyć w to, czego uczy religia: "Duch unosił się nad ciemnościami... potem powstała materia". Pytamy tak samo: Gdzie znajdują się nasze myśli? I tak oto staje przed nami zagadnienie związku między duchem a materią, między mózgiem a myślą. Jest zresztą wiele innych sposobów stawiania tego zagadnienia. Na przykład, jaki jest związek między tym, czego się chce, a tym, co jest możliwe? Wola znaczy tu to samo co duch, myśl; a to, co jest możliwe, znaczy to samo co byt, materia. Równie często staje przed nami zagadnienie związku między "bytem społecznym" a "świadomością społeczną".

Widzimy więc, że podstawowe zagadnienie filozofii stawiane bywa w różny sposób. Widzimy, jak ważną rzeczą jest rozpoznanie zawsze sposobu, w jaki zostało postawione zagadnienie związku między materią a duchem, wiemy już bowiem, że dwie tylko mogą być odpowiedzi na to pytanie:

1. odpowiedź naukowa,

2. odpowiedź nienaukowa.

6) Idealizm czy materializm.

Filozofowie stanęli przed koniecznością zajęci stanowiska wobec tego ważnego pytania.

Pierwsi ludzie, którzy byli ciemni i zupełnie nie znali świata ani siebie samych, nie umieli też jeszcze oddziaływać na świat przy pomocy techniki; składali odpowiedzialność za to, co ich zdumiewało, na istoty nadprzyrodzone. Wyobraźnia ich pobudzana była snami, w których oglądali życie swych przyjaciół i swoje własne, i to prowadziło ich do poglądu, że każdy z nas ma podwójne życie. Nawiedzeni wyobrażeniem owego "podwójnego" życia, sądzili, że ich myśli i ich doznania nie są tworem ich ciała, lecz oddzielnej duszy zamieszkującej to ciało i opuszczającej je w chwili śmierci.

W ten sposób powstało wyobrażenie nieśmiertelności duszy i możliwości życia ducha poza materią.

Niezaradność pierwszych ludzi, ich niepokój wobec sił przyrody, wobec tych wszystkich zjawisk (kiełkowanie, burza, powódź), których nie rozumieli i których nie mogli opanować przy ówczesnym stanie techniki, zrodziły w ich umysłach przypuszczenie, że za wszystkimi tymi zjawiskami kryją się wszechpotężne istoty - dobroczynne albo złowrogie, lecz zawsze nieobliczalne "duchy" i "bogowie".

Wierzyli oni również w bogów, w istoty potężniejsze od ludzi, i wyobrażali sobie te istoty, na podobieństwo ludzi lub zwierząt, jako ciała materialne. Dopiero później dusze i bogowie (potem jeden Bóg, który zastąpił bogów) byli pojmowani jako czyste duchy.

W ten sposób powstało wyobrażenie, że istnieją w rzeczywistości duchy, posiadające zupełnie swoiste życie, całkowicie niezależne od ciała i nie potrzebujące ciała do swego istnienia.

W związku z tym religie postawiły zagadnienie w sposób dokładniejszy następująco:

"Czy Bóg stworzył świat, czy też świat istnieje wiecznie?"

Zależnie od takiej czy innej odpowiedzi na to pytanie, podzielili się filozofowie na dwa wielkie obozy.

Ci, którzy przyjmowali nienaukowe wyjaśnienie i uważali, że świat został stworzony przez Boga, to znaczy twierdzili, że duch stworzył materię - należeli do obozu idealistów

Inni, którzy usiłowali dać naukowe wyjaśnienie świata i którzy sądzili, że zasadniczym elementem jest przyroda, materia - należeli do różnych szkół materializmu.

Z początku wyrażenia "idealizm" i "materializm" oznaczały tylko tyle.

Idealizm i materializm są więc dwiema przeciwnymi i sprzecznymi odpowiedziami na podstawowe pytanie filozofii. Idealizm jest poglądem nienaukowym. Materializm jest naukowym poglądem na świat.

Zobaczymy dalej, jakie są dowody tego twierdzenia, ale już teraz możemy powiedzieć, że doświadczenie poucza nas o istnieniu ciał nie posiadających myśli, jak kamienie, metale czy ziemia, ale doświadczenie to nie stwierdza nigdy istnienia ducha bez ciała.

Pragnąc zakończyć ten rozdział jednoznacznym wnioskiem, stwierdzamy, że na pytanie: jak to się dzieje, że człowiek myśli? - można udzielić jedynie dwóch całkowicie różnych i przeciwstawnych odpowiedzi:

1. odpowiedź: człowiek myśli, bo ma duszę,

2. odpowiedź: człowiek myśli, bo ma mózg.

Zależnie od tego, czy udzielimy pierwszej czy drugiej odpowiedzi, będziemy musieli różnie rozwiązać zagadnienia związane z tym pytaniem.

Zależnie od odpowiedzi zaliczymy się albo do idealistów, albo do materialistów.

II) Idealizm

Idealizm moralny i idealizm filozoficzny. Dlaczego należy studiować idealizm Berkeleya? Idealizm Berkeleya. Konsekwencje rozumowań "idealistycznych". Argumenty idealistów.

1) Idealizm moralny i idealizm filozoficzny.

Wiedzieliśmy, jakie pomieszanie pojęć wywołuje język codzienny w sprawach dotyczących materializmu. To samo pomieszanie pojęć znajdujemy i w sprawach odnoszących się do idealizmu.

Nie wolno mieszać idealizmu moralnego z idealizmem filozoficznym.

Idealizm moralny polega na oddaniu się jakiejś sprawie, jakiemuś ideałowi. Wiemy z historii międzynarodowego ruchu robotniczego, jak wielu rewolucjonistów-marksistów oddało się całkowicie ideałowi moralnemu, dla którego poświęcili nawet życie. A jednak byli oni jednocześnie przeciwnikami tego drugiego idealizmu zwanego idealizmem filozoficznym.

Idealizm filozoficzny jest to doktryna polegająca na objaśnianiu świata przy pomocy ducha.

Jest to doktryna, która na podstawowe pytanie filozofii odpowiada: "Elementem głównym, najważniejszym i pierwszym jest myśl". Idealizm, kładąc nacisk na zasadnicze znaczenie myśli, twierdzi, że byt tworzony jest właśnie przez myśl lub, inaczej mówiąc, że "materia jest wytworem ducha".

Taka jest pierwsza forma idealizmu, rozwijająca się zwłaszcza w religiach, które głoszą, że Bóg, czyli "czysty duch" jest twórcą materii.

Religia, która utrzymywała i utrzymuje, że jest wyższa ponad dyskusje filozoficzne, jest w istocie bezpośrednim i logicznym przejawem filozofii idealistycznej.

Gdy jednak w ciągu wieków nauka się rozwinęła, powstała niebawem konieczność wyjaśnienia materii, świata i rzecz inaczej, a nie za pomocą samego tylko Boga. Od XVI wieku nauka zaczyna wyjaśniać zjawiska przyrody nie licząc się z Bogiem i obchodząc się bez hipotezy stworzenia świata.

Aby więc zwalczać wyjaśnienia naukowe, materialistyczne i ateistyczne, trzeba było jeszcze dalej posunąć idealizm i zaprzeczyć w ogóle istnieniu materii.

Podjął się tego na początku XVIII wieku biskup angielski Berkeley, którego można nazwać ojcem idealizmu.

2) Dlaczego należy studiować idealizm Berkeleya?

Celem więc systemu filozoficznego Berkeleya będzie zniszczenie materializmu, próba udowodnienia, że substancja materialna nie istnieje. Berkeley tak pisze w przedmowie do swego dzieła Trzy dialogi między Hylasem i Filonousem:

"Jeśli zasady, które usiłuję tutaj propagować, zostaną przyjęte jako prawdziwe... ateizm i sceptycyzm zostaną doszczętnie zniszczone; wyjaśni się wiele zawikłanych spraw; zostaną rozwiązane wielkie trudności... ludzie zaś od paradoksów zwrócą się ku zdrowemu rozsądkowi".

Dla Berkeleya więc prawdą jest, że materia nie istnieje, natomiast twierdzenie przeciwne jest paradoksem.

Zobaczymy zaraz, w jaki sposób Berkeley usiłuje udowodnić nam prawdziwość swych poglądów. Sądzę bowiem, że nie bez pożytku będzie zachęcić tych, którzy pragną studiować filozofię, do bacznego zwrócenia uwagi na teorię Berkeleya.

Wiem, że teorie Berkeleya wywołają uśmiech na twarzach wielu osób, nie trzeba jednak zapominać, że żyjemy w XX wieku i że na dzisiejszy postęp złożyły się wszystkie badania naukowe w przeszłości. Zobaczymy zresztą, studiując materializm i jego historię, że także i dawni materialistyczni filozofowie pobudzą nas niekiedy do uśmiechu.

Pamiętać też trzeba, że Diderot, który był przed Marksem i Engelsem największym myślicielem materialistycznym, przywiązywał wagę do systemu Berkeleya. Pisze o nim, że jest to "system, (który) ku wstydowi umysłu ludzkiego, ku wstydowi filozofii, najtrudniejszy jest do obalenia, chociaż jest najbardziej absurdalny ze wszystkich".

Sam Lenin poświęcił wiele stronic filozofii Berkeleya pisząc m. in.:

"...najnowocześniejsi machiści nie wysunęli przeciw materialistom żadnego, ale to dosłownie żadnego argumentu, którego nie można by było znaleźć u biskupa Berkeleya". (Lenin, Materializm i empiriokrytycyzm).

A tak oto ocenia się immaterializm Berkeleya w jednym z podręczników historii filozofii, dziś jeszcze używanym w szkołach średnich:

"Jest to teoria bez wątpienia niedoskonała jeszcze, ale godna podziwu. Zniszczy ona

na zawsze w umysłach filozoficznych wiarę w istnienie substancji materialnej". (A. Penjon, Precis d'histoire de la philosophie).

Taką oto wielką wagę przypisuje się temu filozoficznemu rozumowaniu, choć nie zawsze z tych samych przyczyn, jak to widzieliśmy z powyższych cytatów.

3) Idealizm Berkeleya.

Celem więc tego systemu jest wykazanie, że materia nie istnieje. Berkeley mówił:

"Materia nie jest tym, za co ją uważamy sądząc, że znajduje się ona poza naszym umysłem. Myślimy, że rzeczy istnieją dlatego, że my je widzimy, że ich dotykamy; wierzymy w ich istnienie, ponieważ udzielają nam one wrażeń zmysłowych.

Ale te wrażenia zmysłowe są tylko wyobrażeniami znajdującymi się w naszym umyśle. A więc przedmioty, które postrzegamy naszymi zmysłami, są tylko naszymi wyobrażeniami, a wyobrażenia nie mogą istnieć poza naszym umysłem".

Dla Berkeleya rzeczy istnieją: nie zaprzecza on ani ich naturze ani ich istnieniu. Utrzymuje jednak, że istnieją one tylko w postaci doznań zmysłowych, które pozwalają nam je poznać; dlatego, zdaniem Berkeleya, nasze wrażenia zmysłowe i przedmioty są tym samym.

Rzeczy istnieją, to pewne, ale w nas, w naszym umyśle, i nie posiadają one żadnej substancji poza naszym umysłem.

W pojmowaniu rzeczy pomaga nam wzrok; w postrzeganiu ich pomaga nam dotyk; węch uczy nas o zapachu; zmysł smaku - o smaku; słuch - o dźwiękach. Dzięki tym różnym wrażeniom zmysłowym powstają nasze wyobrażenia, których łączenie się powoduje to, że oznaczamy je wspólną nazwą i uważamy za przedmioty.

"Obserwuje się więc na przykład, że pewna barwa, smak, zapach, forma i konsystencja występują razem, i uznaje się je za odrębną rzecz oznaczoną mianem jabłka. Inne zespoły idei stanowią kamień, drzewo, książkę i tym podobne rzeczy zmysłowe". (wg Lenina, Materializm i empiriokrytycyzm).

Ulegamy więc złudzeniu, gdy sądzimy, iż znany jest nam świat zewnętrzny i rzeczy, albowiem wszystko to istnieje jedynie w naszym umyśle. W swej książce Trzy dialogi między Hylasem i Filonousem Berkeley w następujący sposób udowadnia nam tę tezę:

"Czyż nie jest niedorzecznością myśleć, że ten sam przedmiot w tym samym czasie może być zarazem ciepły i zimny?... Przypuśćmy... że masz jedną rękę gorącą, drugą zimną i że obie zanurzasz jednocześnie w tym samym naczyniu z letnią wodą. Czyż woda nie wyda się dla jednej ręki zimna i dla drugiej ciepła?"

Ponieważ niedorzecznością jest przypuszczać, że jakakolwiek rzecz w jednej i tej samej chwili może być sama w sobie różna, musimy z tego wyciągnąć wniosek, że ta rzecz istnieje tylko w naszym umyśle.

Cóż więc Berkeley czyni posługując się swą metodą rozumowania i dyskusji? Pozbawia on przedmioty - rzeczy - wszystkich ich własności:

"Mówicie, że rzeczy istnieją, ponieważ posiadają one kolor, zapach, smak, ponieważ

są wielkie lub małe, lekkie lub ciężkie? Ja wam udowodnię, że wszystko to nie istnieje w rzeczach, lecz jedynie w naszym umyśle.

Oto kawałek materiału: powiadacie, że jest on czerwony? Czy na pewno? Myślicie, że czerwień znajduje się w samym materiale. Czyż to jest pewne? Wiecie przecież, że istnieją zwierzęta, które posiadają inne niż my oczy i które nie zobaczą, że ten materiał jest czerwony; podobnie człowiek chory na żółtaczkę będzie widział, że ten materiał jest koloru żółtego! A więc jakiego on w końcu jest koloru? To zależy, powiadacie? Czerwień nie znajduje się więc w materiale, ale w oku, w nas.

Powiadacie, że ten materiał jest lekki? Upuście go na mrówkę, dla niej będzie on z pewnością bardzo ciężki. Któż więc ma rację? Myślicie może, że materiał ten jest ciepły? Jeślibyście mieli gorączkę, twierdzilibyście, że jest chłodny! Jest on więc ciepły czy chłodny?

Krótko mówiąc, jeśli te same rzeczy mogą być dla jednych czerwone, ciężkie i ciepłe, dla innych zaś wręcz przeciwne mieć cechy, to dlatego, że padamy ofiarą złudzenia, rzeczy bowiem istnieją tylko w naszym umyśle".

Odejmując przedmiotom wszystkie ich własności dochodzimy do wniosku, że przedmioty te istnieją tylko w naszej myśli, to znaczy, że materia jest wyobrażeniem.

Już przed Berkeleyem niektórzy filozofowie greccy słusznie twierdzili, że pewne jakości rzeczy, jak smak, dźwięk, nie są w samych rzeczach, lecz w nas.

W teorii Berkeleya to jest nowe, że rozciąga on tę uwagę na wszystkie jakości przedmiotów.

Filozofowie greccy ustalili następujące rozróżnienie między jakościami przedmiotów:

Z jednej strony, jakości pierwotne, to znaczy te, które znajdują się w przedmiotach, jak ciężar, wielkość, wytrzymałość itd.

Z drugiej strony, jakości wtórne, to znaczy te, które są w nas, jak zapach, smak, ciepłota itd.

Berkeley stosuje swoją tezę tak do jakości pierwotnych jak i do wtórnych, twierdząc mianowicie, że wszelkie jakości i wszystkie własności przedmiotów, nie znajdują się w przedmiotach, lecz w nas.

Patrząc na Słońce widzimy, że jest ono okrągłe, płaskie, czerwone. Nauka uczy nas, że się mylimy, że Słońce nie jest płaskie, nie jest czerwone.

Dzięki nauce więc odrzucamy pewne fałszywe własności, które przypisujemy Słońcu, ale nie wyciągamy przecież z tego wniosku, że Słońce nie istnieje!

A jednak do takiego właśnie wniosku dochodzi Berkeley. Nie myli się twierdząc, że rozróżnienie starożytnych nie wytrzymuje analizy naukowej, ale popełnia inny błąd w rozumowaniu, zwany sofizmatem, wyciąga bowiem konsekwencje, które bynajmniej nie dadzą się z tych uwag wyciągnąć. Wykazuje on nam bowiem, że jakości rzeczy nie są takie, jakie ukazują nam nasze zmysły, to znaczy, że zmysły nasze się mylą i zniekształcają rzeczywistość materialną, ale wyciąga z tego

natychmiast wniosek, że rzeczywistość materialna nie istnieje!

4) Konsekwencje rozumowań "idealistycznych".

Przyjmując tezę: "Wszystko istnieje jedynie w naszym umyśle", dochodzimy do wniosku, że świat zewnętrzny nie istnieje.

Jeśli rozumowanie to doprowadzimy do końca, będziemy musieli powiedzieć: "Tylko ja sam istnieję, albowiem innych ludzi znam jedynie dzięki mym wyobrażeniom, albowiem inni ludzie są dla mnie, jak przedmioty materialne, tylko zbiorami wyobrażeń". Nazywa się to w filozofii solipsyzmem (od solus ipse, co znaczy "tylko - ja - sam").

Lenin mówi w swej, cytowanej już przez nas, książce, że Berkeley instynktownie bronił się przed oskarżeniem go o podtrzymywanie takiej teorii. Stwierdzamy nawet, że solipsyzm, który jest krańcową formą idealizmu, nie był podtrzymywany przez żadnego filozofa.

Dlatego jednak powinniśmy podkreślić, dyskutując z idealistami, że rozumowanie, które zaprzecza istnieniu materii, musi doprowadzić, jeśli chce być logiczne i konsekwentne, do tak krańcowej niedorzeczności jak solipsyzm.

5) Argumenty idealistów.

Staraliśmy się w możliwie najprostszy sposób streścić teorię Berkeleya, ponieważ właśnie on z największą otwartością wyłożył, czym jest idealizm filozoficzny.

Jest rzeczą pewną, że aby dobrze zrozumieć te teorie, które są dla nas nowe, trzeba koniecznie potraktować je bardzo poważnie i zdobyć się na pewien wysiłek umysłowy. Dlaczego?

Zobaczymy bowiem w dalszym ciągu, że o ile idealizm występuje także w postaciach bardziej ukrytych, pod przykrywką nowych słów i wyrażeń, o tyle wszystkie filozofie idealistyczne posługują się zawsze argumentami "starego Berkeleya" (jak to ujął Lenin).

Zobaczymy także, jak filozofia idealistyczna, panująca niegdyś i dziś jeszcze w oficjalnej historii filozofii i wytwarzająca metodę myślenia, którą wszyscy jesteśmy przesiąknięci, zdołała przeniknąć do naszych umysłów.

Ponieważ podstawą wszystkich filozofii idealistycznych są rozumowania biskupa Berkeleya, spróbujemy w tym rozdziale podać w streszczeniu, jakie są ich główne argumenty i czego usiłują nam one dowieść.

1. Duch tworzy materię.

Jest to, jak wiemy, idealistyczna odpowiedź na podstawowe pytanie filozofii; jest to pierwsza forma idealizmu, znajdująca swe odbicie w różnych religiach, które twierdzą, że świat został stworzony przez ducha.

Twierdzenie to może mieć dwa znaczenia:

Albo znaczy, że świat został stworzony przez Boga i istnieje rzeczywiście, poza nami. Jest to zwykłe idealizm teologii ("nauki" traktującej o Bogu i rzeczach

boskich).

Albo znaczy, że Bóg stworzył w nas złudzenie świata, dając nam wyobrażenia, które niczemu nie odpowiadają. Jest to "idealizm immaterialistyczny" biskupa Berkeleya, który usiłuje nam dowieść, że duch jest jedyną rzeczywistością, ponieważ materia jest wytworem naszego ducha.

Dlatego też idealiści twierdzą, że:

2. Świat nie istnieje poza naszą myślą.

Tego właśnie chce nam dowieść Berkeley, który twierdzi, że popełniamy błąd przypisując rzeczom te własności i jakości, które istnieją jedynie w naszym umyśle.

Dla idealistów ławki i stoły istnieją, ale jedynie w naszej myśli, a nie na zewnątrz nas, ponieważ

3. Rzeczy stworzone są przez nasze wyobrażenia.

Innymi słowy, rzeczy są odbiciem naszej myśli. Rzeczywiście, jeśli duch stwarza złudzenie materii, jeśli duch daje naszej myśli wyobrażenie materii, jeśli wrażenia zmysłowe, których doznajemy wobec rzeczy, nie pochodzą z samych rzeczy, lecz tylko z naszej myśli, to przyczyną rzeczywistości świata i rzeczy jest nasza myśl. I w konsekwencji wszystko to, co nas otacza, nie istnieje na zewnątrz naszego umysłu i może być jedynie odbiciem naszej myśli. Ale ponieważ dla Berkeleya nasz duch nie jest zdolny do tworzenia sam z siebie tych wyobrażeń, ponieważ zresztą duch ten nie robi tego, co sam chce (jak byłoby wówczas, gdyby sam stwarzał wyobrażenia), trzeba przyjąć, że stwórcą jego jest inny, potężniejszy duch. Nasz duch więc tworzony jest przez Boga, narzucającego nam wszystkie wyobrażenia o świecie, z jakimi się spotykamy.

Takie oto są główne tezy, na których opierają się doktryny idealistyczne. Taka jest ich odpowiedź na podstawowe pytanie filozofii.

W następnym rozdziale zobaczymy, jaką odpowiedź na to pytanie daje filozofia materializmu i jak rozwiązuje ona zagadnienia wynikające z tez idealistycznych

III) Materializm

Dlaczego należy studiować materializm? Skąd pochodzi materializm? Jakim przemianom uległ materializm i dlaczego? Jakie są zasady i argumenty materialistów?

1) Dlaczego należy studiować materializm?

Widzieliśmy już, że odpowiedzi na pytanie: "Jaki jest związek między bytem i myślą?" - mogą być tylko dwie i że są to odpowiedzi przeciwstawne i sprzeczne.

W poprzednim rozdziale widzieliśmy, jaka jest odpowiedź idealistów na to pytanie i jakie są argumenty na obronę idealistycznej filozofii.

Obecnie więc trzeba zbadać drugą odpowiedź na to podstawowe pytanie, które jest - podkreślamy to raz jeszcze - podstawą wszelkiej filozofii; musimy przekonać się, jakie argumenty przytacza materializm na swą obronę. Tym bardziej, że materializm jest dla nas filozofią o wielkim znaczeniu, jest on bowiem filozofią marksizmu.

Dlatego też dobra znajomość materializmu jest rzeczą nieodzowną. Przede wszystkim ze względu na to, że poglądy tego kierunku filozoficznego nie tylko są bardzo mało znane, lecz w dodatku były fałszowane. Poza tym trzeba znać materializm i dlatego, że wskutek naszego wychowania, wskutek wykształcenia, któreśmy otrzymali - czy to w szkole podstawowej, czy na wyższym stopniu nauczania - wskutek naszego sposobu myślenia i życia, wszyscy jesteśmy, nie zdając sobie z tego sprawy, w mniejszym lub większym stopniu przesiąknięci poglądami idealistycznymi.

(Dlaczego tak jest, przekonamy się z następnych rozdziałów, które przyniosą wiele przykładów na poparcie tego twierdzenia).

Ci więc, którzy pragną studiować marksizm, muszą znać jego podstawę: materializm.

2) Skąd pochodzi materializm?

Określając ogólnie, czym jest filozofia, powiedzieliśmy, że jest ona usiłowaniem wyjaśnienia świata i wszechświata. Wiemy jednak, że zgodnie ze stanem wiedzy

ludzkiej, wyjaśnienia te zmieniały się i że w ciągu dziejów ludzkości zaznaczyły się dwa zasadnicze poglądy wyjaśniające świat: jeden nienaukowy, odwołujące się do jednego lub wielu duchów wyższych, sił nadprzyrodzonych; i drugi - naukowy, opierający się na faktach i na doświadczeniu. Pierwszego z tych poglądów bronią filozofowie idealiści, drugiego - materialiści.

I dlatego od samego początku tej książki mówiliśmy, iż o materializmie trzeba wiedzieć to przede wszystkim, że filozofia ta jest naukowym wytłumaczeniem wszechświata.

O ile idealizm wyrósł z ciemnoty ludzi - przekonamy się dalej, jak w społeczeństwach ludzkich siły hołdujące poglądom idealistycznym podtrzymują tę ciemnotę - o tyle materializm zrodził się z walki nauki przeciwko niewiedzy i ciemnocie.

Dlatego też filozofia ta była usilnie zwalczana, a i dziś jeszcze jej forma nowoczesna (materializm dialektyczny) jest mało znana albo zupełnie zapomniana w oficjalnym świecie uniwersyteckim.

3) Jakim przemianom uległ materializm i dlaczego?

W przeciwieństwie do tego, co mówią przeciwnicy materializmu, którzy twierdzą, że doktryna ta od dwudziestu wieków nie ulega zmianom, historia materializmu przedstawia nam tę filozofię jako coś żyjącego, będącego w ciągłym ruchu.

Wiedza ludzka w ciągu stuleci postępowała naprzód. Na początku historii myśli ludzkiej, w starożytności greckiej, wiedzy prawie nie było, a pierwsi uczeni byli jednocześnie pierwszymi filozofami, ponieważ w epoce tej rodząca się nauka i filozofia stanowiły jedną całość.

Następnie jednak, gdy nauka przynosiła coraz dokładniejsze wyjaśnienie zjawisk świata, i to wyjaśnienie sprzeczne z dogmatami filozofów idealistów, zrodził się konflikt między filozofią a nauką.

Ponieważ nauka była w sprzeczności z oficjalną filozofią tej epoki, musiała się więc od niej oddzielić. Nauce bowiem niezwykle zależy na tym, aby się pozbyć filozoficznego bagażu, pozostawić filozofom rozległe hipotezy, samej zaś zająć się zagadnieniami ograniczonymi i dojrzałymi do rozstrzygnięcia. Wówczas powstaje rozdział między nauką a filozofią.

Ale materializm, zrodzony razem z nauką, ściśle z nią związany i od niej zależny, postępował naprzód, ulegał zmianom razem z nią, aby w końcu dojść do materializmu nowoczesnego, materializmu dialektycznego Marksa i Engelsa, w którym na nowo łączy się nauka z filozofią.

Historię tę i ewolucję związaną z postępem cywilizacji studiować będziemy później, ale teraz już stwierdzamy, i trzeba to koniecznie zapamiętać, że materializm i nauka są ze sobą ściśle powiązane i że materializm jest najzupełniej od nauki zależny.

Pozostaje nam obecnie ustalenie i określenie podstaw materializmu, wspólnych wszystkim filozofiom, które w różnej postaci uchodzą za materialistyczne.

4) Jakie są zasady i argumenty materialistów?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy powrócić do podstawowego zagadnienia filozofii, do zagadnienia związku między bytem i myślą: Który z tych dwóch czynników jest czynnikiem podstawowym?

Materialiści twierdzą, że istnieje ściśle określony związek między bytem a myślą, między materią a duchem. Dla nich elementem pierwotnym, pierwszym - jest byt, materia; duch zaś jest elementem wtórnym, późniejszym i zależnym od materii.

Dla materialistów więc świat i materia nie zostały stworzone przez ducha czy Boga, ale na odwrót: duch został stworzony przez świat, przez materię, przyrodę:

"Sam duch jest tylko najwyższym produktem materii". (F. Engels, "Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej").

Dlatego też na pytanie, które postawiliśmy w drugim rozdziale: "Jak to się dzieje, że człowiek myśli?" - materialiści odpowiadają, że człowiek myśli, ponieważ ma mózg, a myśl jest wytworem mózgu. Dla materialistów nie może być myśli bez materii, bez ciała.

"Nasza świadomość i myślenie, jakkolwiek wydają się nadzmysłowe, są wytworem materialnego, cielesnego mózgu". (F. Engels, "Ludwik Feuerbach...").

Stąd dla materialistów materia, byt są czymś rzeczywistym, istniejącym poza naszą myślą i nie potrzebującym naszej myśli czy ducha po to, aby istnieć. Tak jak duch nie może istnieć bez materii, tak też nie ma duszy nieśmiertelnej i niezależnej od ciała.

W przeciwieństwie do tego, co twierdzą idealiści, rzeczy, które nas otaczają, istnieją niezależnie od nas i one to właśnie dają nam nasze myśli. A nasze wyobrażenia są tylko odbiciem rzeczy w naszym mózgu.

A teraz rozpatrzmy inną zależność między bytem a myślą:

"W jakim stosunku są nasze myśli o otaczającym nas świecie do tego właśnie świata? Czy nasze myślenie zdolne jest poznać świat rzeczywisty, czy możemy w swych wyobrażeniach i pojęciach o rzeczywistym świecie wytworzyć prawdziwe odzwierciedlenie rzeczywistości? zagadnienie to nazywa się w języku filozoficznym kwestią tożsamości myślenia i bytu". (F. Engels, "Ludwik Feuerbach...").

Materialiści odpowiadają: Tak! Możemy poznać świat, a pojęcia, jakie mamy o tym świecie, są coraz trafniejsze, ponieważ możemy studiować świat przy pomocy nauki. Nauka sprawdza nasze pojęcia i bez przerwy dowodzi nam przez doświadczenia, że to, co nas otacza, ma własne życie, niezależne od nas, oraz że ludzie mogą to już w pewnej mierze reprodukować, tworzyć sztucznie.

Streszczając możemy powiedzieć, że materialiści odpowiadają następująco na podstawowe pytanie filozofii:

1. Duch jest wytworem materii i - naukowo rzecz biorąc - nie widziano nigdy ducha bez materii.

2. Materia istnieje niezależnie od wszelkiego ducha i nie potrzebuje ducha do tego, by istnieć, ponieważ posiada swe własne istnienie; stąd wynika, że w przeciwieństwie

do tego, co mówią idealiści, rzeczy nie są stwarzane przez nasze wyobrażenia, lecz przeciwnie, nasze wyobrażenia stwarzane są przez rzeczy.

3. Możemy poznać świat , a nasze wyobrażenia o materii i świecie są coraz trafniejsze, ponieważ przy pomocy nauki możemy coraz dokładniej określać to, co już znamy i odkrywać to, co jeszcze nie jest nam znane.

IV) Kto ma rację: Idealiści czy materialiści?

Jak należy postawić to zagadnienie? Czy prawdą jest, że świat istnieje tylko w naszej myśli? Czy prawdą jest, że rzeczy są wytworem naszych wyobrażeń? Czy prawdą jest, że duch wytwarza materię? Materialiści mają rację, a nauka potwierdza ich poglądy.

1) Jak należy postawić to zagadnienie?

Obecnie, gdy znamy twierdzenia idealistów i materialistów, spróbujemy przekonać się, kto ma rację.

Na początku musimy jeszcze raz stwierdzić, że twierdzenia te są sobie przeciwne. Są najzupełniej sprzeczne. Gdy ktoś broni jednej czy drugiej teorii, musi wyciągnąć z niej wnioski, których skutki mają ogromne znaczenie.

Aby przekonać się, kto ma rację, musimy powrócić do trzech punktów, w których streściliśmy obie argumentacje:

Idealiści twierdzą, że:

1. materia jest wytworem ducha;

2. materia nie istnieje poza naszą myślą, jest więc dla nas jedynie złudzeniem;

3. rzeczy są wytworem naszych wyobrażeń.

Materialiści twierdzą coś wręcz przeciwnego.

Dla ułatwienia sobie pracy winniśmy najpierw przestudiować to, co razi zdrowy rozsądek, i to, co nas najbardziej zdumiewa.

1. Czy prawdą jest, że świat istnieje tylko w naszej myśli?

2. Czy prawdą jest, że rzeczy są wytworem naszych wyobrażeń?

Oto dwa twierdzenia, których broni idealizm "immaterialistyczny" Berkeleya, a które, jak we wszystkich teologiach, zmierzają do naszego trzeciego pytania:

3. Czy prawdą jest, że duch tworzy materię?

Pytania te są niezmiernie ważne, odnoszą się bowiem do podstawowego zagadnienia filozofii.

Rozważając je więc, przekonamy się, kto ma rację, i zauważymy, że kwestie te są szczególnie interesujące dla materialistów, ponieważ odpowiedzi materialistów wspólne są wszystkim systemom materialistycznym, a więc i materializmowi dialektycznemu.

2) Czy prawdą jest, że świat istnieje tylko w naszej myśli?

Przed zbadaniem tego problemu musimy zapoznać się z dwoma terminami filozoficznymi, którymi będziemy się posługiwać i które często spotkamy w toku naszych wykładów.

Rzeczywistość subiektywna (czyli rzeczywistość istniejąca tylko w naszej myśli).

Rzeczywistość obiektywna (rzeczywistość istniejąca poza naszą myślą).

Idealiści twierdzą, że świat nie jest rzeczywistością obiektywną, lecz subiektywną.

Materialiści twierdzą, że świat jest rzeczywistością obiektywną.

Aby nam udowodnić, że świat i rzeczy istnieją tylko w naszej myśli, biskup Berkeley rozkłada je na własności (kolor, wielkość, gęstość itd.). Berkeley dowodzi nam, że własności te zmieniają się zależnie od człowieka i nie tkwią w samych rzeczach, ale w umyśle każdego z nas. Z tego wyciąga następnie wniosek, że materia jest zbiorem własności nie obiektywnych, lecz subiektywnych, i wobec tego nie istnieje.

Weźmy jeszcze raz pod uwagę przykład słońca. Berkeley pyta nas, czy wierzymy w obiektywną rzeczywistość czerwonej tarczy, i udowadnia nam, przy pomocy swej metody rozważania własności, że słońce nie jest czerwone i że nie jest ono tarczą. Słońce więc nie jest obiektywną rzeczywistością, ponieważ nie istnieje samo przez się, lecz jest rzeczywistością subiektywną, ponieważ istnieje tylko w naszej myśli.

Materialiści twierdzą, że mimo wszystko słońce istnieje, nie dlatego, że widzimy je

jako czerwoną i płaską tarczę: byłby to realizm naiwny, realizm dzieci i ludzi pierwotnych posiadających jedynie zmysły do kontrolowania rzeczywistości; materialiści. opierając się na nauce, twierdzą, że słońce istnieje. Nauka bowiem pozwala nam na sprostowanie błędów, które popełniamy poznając zmysłami.

Musimy jednak przy tym przykładzie słońca postawić zagadnienie jasno.

Razem z Berkeleyem powiemy, że słońce nie jest tarczą i że nie jest czerwone, ale nie zgodzimy się na wnioski Berkeleya: na negację słońca jako rzeczywistości obiektywnej.

Nie rozważamy bowiem własności rzeczy, ale ich istnienie.

Nie rozważamy tego, czy nasze zmysły wprowadzają nas w błąd i zniekształcają rzeczywistość materialną, ale to, czy rzeczywistość ta istnieje poza naszymi zmysłami.

Otóż materialiści twierdzą, że rzeczywistość ta istnieje na zewnątrz nas, i dostarczają na to dowodów, które stanowią samą naukę.

A cóż robią idealiści, aby nam wykazać, że mają rację? Dyskutują na temat znaczenia wyrazów, wygłaszają wielkie mowy, zapisują dużo papieru.

Przypuśćmy na chwilę, że rację mają idealiści. Jeśli świat istnieje tylko w naszej myśli, nie mógł on istnieć przed powstaniem człowieka? Wiemy jednak, że twierdzenie to jest fałszywe, ponieważ nauka dowodzi nam, że człowiek bardzo późno zjawił się na ziemi. Niektórzy idealiści powiedzą nam, że przed człowiekiem istniały zwierzęta i myśl mogła w nich mieć swe siedlisko. My jednak wiemy, że niezamieszkała Ziemia istniała jeszcze wcześniej, gdy żadne życie organiczne nie było możliwe. Inni jeszcze powiedzą, że jeśli nawet istniał tylko układ słoneczny, a człowieka nie było wcale, to myśl, duch, mogła istnieć w Bogu. W ten sposób właśnie dochodzimy do najwyższej formy idealizmu. Musimy wybierać między Bogiem a nauką. Idealizm nie może obyć się bez Boga, a Bóg nie może istnieć bez idealizmu.

Zagadnienie idealizmu i materializmu wygląda więc następująco. Kto ma rację - Bóg czy nauka?

Bóg jest to czysty duch, stwórca materii, twierdzenie bez dowodu. Nauka zaś udowadnia nam praktycznie i przy pomocy doświadczenia, że świat jest rzeczywistością obiektywną, pozwala nam odpowiedzieć na pytanie:

3) Czy prawdą jest, że rzeczy są wytworem naszych wyobrażeń?

Wyobraźmy sobie, że dyskutujemy z idealistą, chcąc się dowiedzieć, czy rzeczy mają rzeczywistość obiektywną, czy subiektywną i czy prawdą jest, że rzeczy są wytworem naszych wyobrażeń. Przechodzimy z naszym idealistą przez ulicę, a wówczas niespodziewanie nadjeżdża autobus. Wtedy, jeśli tylko nie chcemy zostać przejechani, będziemy bardzo ostrożni. A więc w praktyce idealista zmuszony będzie do uznania, że autobus istnieje. Praktycznie nie będzie dla niego różnicy między autobusem obiektywnym a autobusem subiektywnym i jest to słuszne, bo praktyka dostarcza nam dowodu, że idealiści są w codziennym życiu materialistami.

Moglibyśmy zacytować w związku z tym mnóstwo przykładów wskazujących na to, że filozofowie idealiści i ci, którzy podtrzymują tę filozofię, nie pogardzają pewnymi "obiektywnymi" pospolitościami, aby osiągnąć to, co dla nich jest tylko subiektywną rzeczywistością!

Dlatego też nikt już dziś nie twierdzi, jak Berkeley, że świat nie istnieje. Argumenty stały się subtelniejsze i bardziej ukryte. Aby zapoznać się ze sposobem argumentacji idealistów, należy przeczytać rozdział "Odkrycie elementów świata" w książce Lenina Materializm i empiriokrytycyzm.

Zgodnie ze zdaniem Lenina - zwalczać idealistów pozwala nam "kryterium praktyki".

Idealiści zresztą wysuną od razu twierdzenie, że teoria i praktyka to nie to samo, że są to dwie rzeczy najzupełniej różne. To nieprawda. Tylko praktyka może nam przy pomocy doświadczenia wykazać, że jakiś pogląd jest prawdziwy czy fałszywy.

Przykład autobusu pokazuje, że świat jest rzeczywistością obiektywną, a nie złudzeniem wytworzonym przez nasz umysł.

Wobec tego, że teoria immaterializmu Berkeleya nie da się utrzymać wobec nauki i wobec kryterium praktyki, pozostaje nam przekonać się, czy zgodnie z wnioskami wszystkich filozofii idealistycznych, religii i teologii duch wytwarza materię.

4) Czy prawdą jest, że duch wytwarza materię?

Jak to widzieliśmy wyżej, najwyższą formą ducha jest dla idealistów Bóg. Bóg jest ostateczną odpowiedzią, konkluzją ich teorii i dlatego też, celem uzyskania odpowiedzi na pytanie, kto ma rację, zagadnienie "duch czy materia" musi być postawione w formie zagadnienia "Bóg czy nauka".

Idealiści twierdzą, że Bóg istniał odwiecznie i że nie podlega żadnym przemianom, pozostaje zawsze ten sam. Jest on czystym duchem, dla którego nie istnieje ani czas, ani przestrzeń. On jest stwórcą materii.

Idealiści nie przedstawiają jednak żadnego argumentu na potwierdzenie swego poglądu.

Broniąc stwórcy materii idealiści odwołują się do całej masy tajemnic, których umysł naukowy nie może przyjąć.

Cofając się do początków nauki i widząc, że wyobrażenie Boga powstało w umysłach ludzi pierwotnych z powodu ich zupełnej ignorancji, stwierdzić trzeba, że idealiści XX wieku, tak jak pierwotni ludzie, nie uznają tego, co pozwoliła nam już poznać cierpliwa i wytrwała praca. Albowiem dla idealistów Bóg nie tłumaczy się w końcu niczym i jest dla nich tylko przedmiotem wiary bez żadnego dowodu. Gdy idealiści pragną nam "dowieść" konieczności stworzenia świata, twierdząc, że materia nie mogła istnieć zawsze, że musiała mieć swój początek, wyjaśniają nam wówczas, że Bóg nie miał nigdy początku. Czy to wyjaśnienie wyjaśnia cokolwiek?

Materialiści, by dowieść swych twierdzeń, posługują się nauką, którą ludzie rozwinęli odsuwając stopniowo "granice swej ciemnoty".

Czy więc nauka pozwala nam mniemać, że duch stworzył materię? Nie.

Wyobrażenie stworzenia czegoś przez czystego ducha jest niezrozumiałe, ponieważ doświadczenie nic nam o czymś podobnym nie mówi. Aby to było możliwe, sam duch musiałby istnieć przed materią, jak mówią idealiści, ale nauka dowodzi nam, że nie jest to możliwe i że nie ma nigdy ducha bez materii. Przeciwnie, duch jest zawsze związany z materią, stwierdzić zaś musimy, że zwłaszcza duch ludzki związany jest z mózgiem, który jest źródłem naszych wyobrażeń i naszych myśli. Nauka nie pozwala nam sądzić, że wyobrażenia istnieją w próżni...

Żeby więc duch-Bóg mógł istnieć, musiałby mieć mózg. Dlatego twierdzimy, że to nie Bóg stworzył materię, a więc i człowieka, lecz na odwrót, mózg ludzki, czyli materia stworzyła ducha-Boga.

Przekonamy się dalej, czy nauka pozostawia nam możliwość wiary w Boga lub w coś innego, na co czas nie miałby żadnego wpływu i dla czego nie istniałaby przestrzeń, ruch i zmiany.

Teraz już możemy wyciągnąć wnioski.

5) Materialiści mają rację, a nauka potwierdza ich poglądy.

Materialiści odpowiadając na podstawowe pytanie filozofii mają rację, gdy twierdzą, że:

1. Wbrew idealizmowi Berkeleya i wbrew filozofom, którzy ukrywają się za jego immaterializmem: z jednej strony, świat i rzeczy istnieją poza naszą myślą i nie potrzebują naszej myśli po to, by istnieć; z drugiej zaś strony - rzeczy nie są wytworem naszych wyobrażeń, lecz przeciwnie, wyobrażenia nasze powstają dzięki rzeczom.

2. Wbrew wszystkim filozofom idealistom, których wnioski zmierzają do twierdzenia o stworzeniu materii przez ducha, co prowadzi ostatecznie do twierdzenia o istnieniu Boga i do podtrzymywania teologii - materialiści w oparciu o naukę twierdzą i dowodzą, że duch został stworzony przez materię; materialiści nie potrzebują "hipotezy Boga" na to, by wyjaśnić stworzenie materii.

Uwaga.

Musimy jeszcze podkreślić sposób, w jaki idealiści stawiają zagadnienia. Twierdzą oni, że Bóg stworzył świat, podczas gdy my przekonaliśmy się, że człowiek stworzył Boga. Twierdzą oni także, że materia została stworzona przez ducha, podczas gdy my przekonaliśmy się właśnie o czymś zupełnie przeciwnym. Jest to sposób polegający na odwracaniu porządku rzeczy i na to musimy zwrócić uwagę.

V) Czy istnieje trzeci system filozoficzny? Agnostycyzm.

Czy istnieje trzecia filozofia? Rozumowania "trzeciej filozofii". Skąd pochodzi ta filozofia? Konsekwencje tej teorii. W jaki sposób należy obalać argumenty "trzeciej filozofii"? Wnioski.

1) Czy istnieje trzecia filozofia?

Po tych pierwszych rozdziałach może się nam wydawać, że zorientowanie się wśród rozmaitych rozumowań filozoficznych nie jest rzeczą trudną, skoro wszystkie teorie zawierają się tylko w dwóch wielkich prądach filozoficznych: idealizmie i materializmie. Może wydawać się nam również, że argumenty, które przemawiają na korzyść materializmu, są ostatecznie przekonujące.

Wydaje się, że tych kilka rozważań skierowało nas na drogę prowadzącą do filozofii rozumu: do materializmu.

Wszystko to jednak nie jest takie proste. Jak to już podkreśliliśmy, nowocześni idealiści nie są tak szczerzy jak biskup Berkeley. Przedstawiają oni swe poglądy przyobleczone "w formę o wiele bardziej wykrętną, o wiele bardziej przez użycie nowej terminologii zagmatwaną, aby ludzie naiwni wzięli te myśli za najnowocześniejszą filozofię." (Lenin, Materializm i empiriokrytycyzm).

Widzieliśmy, że istnieją tylko dwie odpowiedzi na podstawowe pytanie filozofii, a odpowiedzi te są całkowicie przeciwstawne, sprzeczne i nie do pogodzenia. Są one bardzo jasne i nie dopuszczają żadnych nieporozumień.

Już w początkach XVIII wieku zagadnienie wyglądało następująco: z jednej strony, materialiści twierdzili, że materia istnieje poza naszą myślą; z drugiej - idealiści za

Berkeleyem przeczyli istnieniu materii i uważali, że materia istnieje tylko w nas, w naszym umyśle.

Nieco później, na skutek postępu nauki, powstały inne filozofie usiłujące zyskać przewagę nad materializmem i idealizmem przez stworzenie prądu filozoficznego, który jest mieszaniną obu filozofii, co ma swe źródło w poszukiwaniu trzeciej filozofii.

2) Rozumowania "trzeciej filozofii".

Podstawą tej "trzeciej filozofii", opracowanej po Berkeleyu, jest twierdzenie, że poszukiwanie rzeczywistej natury rzeczy jest bezużyteczne, ponieważ człowiek zawsze pozna tylko pozory.

Dlatego też filozofię tę nazywa się agnostycyzmem (z greckiego: "a" oznacza przeczenie, "gnostikos" znaczy: zdolny do poznania czegoś; razem więc: niezdolny do poznania czegoś).

Według agnostyków nie możemy wiedzieć, czy świat jest w istocie swej duchem, czy przyrodą. Możemy poznawać zjawiska rzeczy, ale nie możemy poznać, czym one są w istocie.

Weźmy znowu pod uwagę przykład słońca. Przekonaliśmy się, że słońce nie jest, jak to myśleli ludzie pierwotni, płaską i czerwoną tarczą. Tarcza ta była więc tylko złudzeniem, zjawiskiem (zjawisko jest zewnętrznym wyobrażeniem rzeczy, nie zaś rzeczywistym bytem).

I gdy materialiści i idealiści dyskutują, czy rzeczy są materią, czy duchem, czy istnieją one, czy nie, poza naszą myślą, czy możliwe jest, czy nie, ich poznanie, to agnostycy twierdzą, że poznać można jedynie zjawisko, nigdy zaś rzeczywistość.

Agnostycy mówią, że zmysły nasze pozwalają nam widzieć i odczuwać rzeczy, znać ich zewnętrzne strony, ich zjawiska; zjawiska te istnieją więc dla nas; nazywa się to w języku filozoficznym "rzecz dla nas". Ale nie możemy poznać rzeczy niezależnej od nas ze wszystkimi jej rzeczywistymi własnościami; nazywa się to, iż "rzeczy same w sobie" są niepoznawalne.

Idealiści i materialiści dyskutujący nieustannie na te tematy podobni są zdaniem agnostyków do dwóch ludzi, z których jeden miałby na oczach okulary niebieskie, a drugi czerwone; obaj przechadzają się po śniegu i dyskutują, jaki jest rzeczywisty kolor tego śniegu. Wyobraźmy sobie, że ludzie ci nigdy nie mogą zdjąć swych okularów. Czy poznają kiedyś, jaki jest naprawdę kolor śniegu?... Nie. Będą znali śnieg "dla nich", każdy widzieć go będzie po swojemu, ale nigdy nie poznają oni śniegu "samego w sobie". Tak rozumują agnostycy.

3) Skąd pochodzi ta filozofia?

Twórcami tej filozofii są: Anglik Hume (1711-1776) i Niemiec kant (1724-1804). Obaj próbowali pogodzić idealizm z materializmem.

Oto urywek z rozumowań Hume'a zacytowany przez Lenina w książce Materializm i empiriokrytycyzm:

"Wydaje się rzeczą oczywistą, że przyrodzony instynkt... skłania człowieka do tego, by polegał na swych zmysłach, i że zakładamy wszyscy bez pomocy jakiegokolwiek rozumowania... jakiś świat zewnętrzny, który nie jest zależny od naszego postrzegania, lecz który by istniał, chociażbyśmy sami i wszystkie inne istoty czujące nie istnieli lub zginęli.

Ale ten powszechny i pierwotny pogląd każdego człowieka rychło burzy najskromniejsza już filozofia, która nas poucza, że umysł może mieć do czynienia tylko z obrazem lub postrzeżeniem i że zmysły są jedynie wejściem przepuszczającym owe obrazy, lecz niezdolnym do wytworzenia bezpośredniego obcowania umysłu z przedmiotem. Stół przez nas widziany zdaje się zmniejszać w miarę jak się od niego oddalamy; rzeczywisty jednak stół, istniejący niezależnie od nas, nie ulega żadnej zmianie; to więc, z czym miał do czynienia umysł, było tylko obrazem stołu. Oto jasne wyroki rozumu..."

Widzimy więc, że Hume przyjmuje najpierw to, co jest zgodne ze zdrowym rozsądkiem: "istnienie świata zewnętrznego" niezależnego od nas. Równocześnie jednak odmawia on uznania tego świata za rzeczywistość obiektywną. Dla niego zmysły nasze, stwierdzające istnienie tego świata, niezdolne są do ustalenia jakiegokolwiek stosunku między umysłem a przedmiotem.

Jednym słowem, żyjemy pośród rzeczy jak w kinie, gdzie widzimy na ekranie obraz przedmiotów, ich istnienie, ale gdzie za samymi obrazami, to jest za ekranem, nie ma nic.

Trzeba się jednak dowiedzieć, w jaki sposób umysł nasz poznaje przedmioty; poznanie to może następować dzięki "energii samego umysłu, bądź to dzięki podsunięciu ich nam przez jakiegoś niewidzialnego i nieznanego ducha, bądź też z jakiejś innej, jeszcze mniej nam znanej przyczyny". (Jak wyżej).

4) Konsekwencje tej teorii.

Taka jest ta bardzo pociągająca teoria, ogromnie zresztą rozpowszechniona. W historii odnajdziemy ją w najrozmaitszych postaciach, pośród różnych teorii filozoficznych, a dziś u tych wszystkich, którzy usiłują "pozostawać neutralni i utrzymać się w naukowej powściągliwości".

Musimy zbadać, czy rozumowania te są słuszne i jakie są płynące z nich konsekwencje.

Jeśli naprawdę niemożliwe jest dla nas, jak twierdzą agnostycy, poznać prawdziwą naturę rzeczy i jeśli nasze poznanie ogranicza się tylko do zjawisk rzeczy, nie możemy wobec tego twierdzić, że istnieje rzeczywistość obiektywna, i nie możemy wiedzieć, czy rzeczy istnieją same przez się. Jeśli dla nas na przykład autobus jest rzeczywistością obiektywną, to agnostyk mówi, że nie jest to zupełnie pewne. Nie wiadomo, czy autobus ten jest myślą, czy też rzeczywistością. Nie możemy więc twierdzić, że myśl nasza jest odbiciem rzeczy. Widzimy więc, że prowadzimy tu już rozumowania w pełni idealistyczne, ponieważ nie ma wielkiej różnicy między twierdzeniem, że rzeczy nie istnieją, i twierdzeniem, że nie podobna wiedzieć, czy rzeczy istnieją.

Widzieliśmy, że agnostyk rozróżnia "rzeczy dla nas" i "rzeczy same w sobie". Badanie "rzeczy dla nas" jest więc możliwe: czyni to nauka, ale badanie "rzeczy samych w sobie" nie jest możliwe, ponieważ nie jesteśmy w stanie poznać tego, co istnieje na zewnątrz nas.

Wyniki tego rozumowania są następujące: agnostyk przyjmuje naukę; wierzy w nią i pragnie ją budować, a ponieważ nie można tego robić inaczej jak za pomocą wyrzucenia z przyrody wszelkich sił nadprzyrodzonych, agnostyk jest wobec nauki materialistą.

Ale spieszy on zaraz dodać, że ponieważ nauka mówi nam tylko o zjawiskach, nie wiadomo, czy w rzeczywistości nie ma czegoś innego poza materią, nie wiadomo też, czy materia istnieje ani czy Bóg nie istnieje. Rozum ludzki nic o tym nie może wiedzieć i nie powinien się w to mieszać. Jeśli są inne sposoby poznania "rzeczy samej w sobie", jak wiara religijna, agnostyk również nie chce o tym nic wiedzieć i nie rości sobie prawa do dyskutowania o tym.

Agnostyk więc jest w życiu i nauce materialistą, ale jest to materialista, który nie ma odwagi głosić swego materializmu i który stara się przede wszystkim o to, by nie wchodzić w konflikt z idealistami i z religiami. Jest to "materialista wstydliwy". (Engels, O materializmie historycznym).

Konsekwencją tego jest, że ta "trzecia filozofia", wątpiąc w głębokie wartości nauki, widząc w niej tylko złudzenia, zaleca nam, byśmy nie widzieli w nauce prawdy i uznali za całkowicie bezużyteczne usiłowania poznania rzeczy i przyczyniania się do postępu.

Agnostycy mówią: Dawniej ludzie, widząc słońce jako płaską tarczę, sądzili, że tak jest w rzeczywistości i mylili się. Dziś nauka mówi nam, że słońce nie jest takie, jakim je widzimy, i usiłuje nam wszystko wyjaśnić. My jednak wiemy, że i nauka często się myli i niszczy dziś to, co zbudowała wczoraj. Wczoraj błąd, dzisiaj prawda, jutro znowu błąd. W ten sposób dowodzą agnostycy, że nie możemy niczego wiedzieć; rozum nie daje nam żadnej pewności. I nauka też nie może nam zabronić wiary w te absolutne pewniki, jakie usiłują nam dać inne niż rozum sposoby, jak na przykład wiara religijna. Zmniejszając zaufanie do rozumu, agnostycyzm przygotowuje powrót religii.

5) W jaki sposób należy obalać argumenty "trzeciej filozofii"?

Widzieliśmy, że materialiści chcąc uzasadnić swe twierdzenia posługują się nie tylko nauką, ale i doświadczeniem pozwalającym kontrolować naukę. Posługując się "kryterium praktyki" można wiedzieć, można poznawać rzeczy.

Agnostycy mówią, że jest rzeczą niemożliwą twierdzić, iż świat zewnętrzny istnieje lub nie istnieje.

Otóż my dzięki praktyce wiemy, że świat i rzeczy istnieją. Wiemy o tym,że wyobrażenia, które mamy o rzeczach, są trafne i że stosunek, który ustaliliśmy między nami a rzeczami, jest rzeczywisty.

"W chwili gdy używamy danych rzeczy zależnie od właściwości, jakie w nich

postrzegamy, w tej samej chwili poddajemy niezawodnej próbie prawdziwość lub fałsz naszych postrzeżeń zmysłowych. Jeśli te postrzeżenia były fałszywe, to i nasz sąd o używalności danych rzeczy musi być błędny, i nasza próba użycia tej rzeczy musi okazać się chybiona.

Jeśli jednak osiągamy swój cel, jeśli stwierdzamy, że rzecz odpowiada naszemu wyobrażeniu o niej, że nadaje się do takiego użytku, do jakiego ją przeznaczyliśmy - wówczas mamy pozytywny dowód na to, że nasze postrzeżenia danej rzeczy i jej właściwości odpowiadają we wspomnianych granicach istniejącej poza nami rzeczywistości. Jeśli okazuje się natomiast, że popełniliśmy pomyłkę, wówczas, przeważnie po niedługim już czasie, odkrywamy jej przyczynę, przekonujemy się, że postrzeżenia będące podstawą naszej próby bądź same były niedokładne i powierzchowne, bądź też powiązane zostały z wynikami innych postrzeżeń w sposób nie dający się usprawiedliwić przez istotny stan rzeczy.

Dopóki kształcić będziemy nasze zmysły we właściwy sposób i we właściwy sposób będziemy ich używali, a naszą działalność utrzymamy w granicach zakreślonych przez właściwie poczynione i zużytkowane postrzeżenia; dopóty okazywać się będzie, że pomyślne wyniki naszych działań dowodzą zgodności naszych postrzeżeń z obiektywną naturą postrzeganych rzeczy. Nie było, o ile do dziś wiadomo, ani jednego wypadku, który by nas zmusił do przyjęcia wniosku, że naukowo skontrolowane postrzeżenia naszych zmysłów wywołują w naszym mózgu wyobrażenia świata zewnętrznego odbiegające w swej istocie od rzeczywistości lub też, że między światem zewnętrznym a naszymi postrzeżeniami zmysłowymi istnieje jakaś wrodzona niezgodność". (Engels, O materializmie historycznym).

Cytując dalej Engelsa powiemy, że "dowodem istnienia puddingu jest jego spożycie" (przysłowie angielskie). Gdyby pudding nie istniał lub gdyby był tylko wyobrażeniem, jedząc go nie zaspokoilibyśmy głodu. Dlatego mamy pełną możliwość poznania rzeczy i sprawdzenia, czy nasze wyobrażenia odpowiadają rzeczywistości. Można również sprawdzać dane nauki przy pomocy doświadczenia i wytwórczości technicznej, które stosują w praktyce teoretyczne wyniki nauki. Jeśli możemy produkować syntetyczną gumę, to dlatego, że nauka zna tę "rzecz samą w sobie", jaką jest guma.

Widzimy więc, że nie jest rzeczą bezużyteczną badać, kto ma rację, ponieważ poprzez teoretyczne błędy, które nauka może popełniać, doświadczenie daje nam za każdym razem dowód, że właśnie nauka ma rację.

6) Wnioski.

Widzimy, że od XVIII wieku dzięki różnym myślicielom, którzy mniej lub więcej korzystali z agnostycyzmu, filozofia ta skłania się to ku idealizmowi, to znów ku materializmowi. Pod przykrywką nowych słów, posługując się nawet rzekomo nauką dla podtrzymania swych rozumowań, filozofia ta (jak mówi Lenin) jest tylko mieszaniną obu teorii, przez co pozwala niektórym na hołdowanie wygodnej filozofii dającej możliwość oświadczenia, że nie jest się idealistą, bo posługuje się nauką, ale że również nie jest się materialistą, bo nie ośmiela się wyciągnąć ostatecznych wniosków ze swych twierdzeń, bo nie jest się konsekwentnym.

"Istotnie, czym jest agnostycyzm jak nie wstydliwym materializmem? Poglądy agnostyków na przyrodę są na wskroś materialistyczne. Całym światem natury rządzą określone prawa i wyłączone jest bezwzględnie wszelkie oddziaływanie z zewnątrz. Ale - dodaje przezornie agnostyk - my nie jesteśmy w stanie dowieść istnienia ani nieistnienia jakiejkolwiek najwyższej istoty poza znanym nam światem". (Engels, O materializmie historycznym).

Filozofia ta jest więc wodą na młyn idealizmu, a agnostycy ostatecznie, wskutek niekonsekwencji swych rozumowań, kończą na idealizmie. "Podrapcie agnostyka - mówi Lenin - a znajdziecie idealistę".

Przekonaliśmy się, że można dowiedzieć się, kto ma rację: Idealizm czy materializm.

Obecnie widzimy, że teorie, które usiłowały pogodzić te dwie filozofie, mogły tylko podtrzymywać idealizm, że nie przynoszą one trzeciej odpowiedzi na podstawowe pytanie filozofii i że wskutek tego nie ma trzeciej filozofii.

VI) Materia i materialiści.

Co to jest materia? Kolejne teorie materii. Czym jest materia dla materialistów? Przestrzeń, czas, ruch i materia. Wnioski.

Po wyjaśnieniu, jakie są pojęcia wspólne wszystkim materialistom, a następnie, jakie są argumenty wszystkich materialistów przeciwko filozofii idealistycznej, oraz po wykazaniu błędów agnostycyzmu, wyciągniemy teraz wnioski z tych rozważań i wzmocnimy nasze argumenty materialistyczne odpowiadając na następujące pytania: Co to jest materia? Co to znaczy być materialistą?

1) Co to jest materia?

Ilekroć mamy do rozwiązania jakiś problem, musimy jasno stawiać pytania. Rzeczywiście, niełatwo od razu dać tu wystarczającą odpowiedź. Aby to osiągnąć, musimy przedstawić teorię materii.

Powszechnie uważa się, że materia jest tym, czego można dotknąć, co jest trwałe i twarde. Tak określano materię w starożytnej Grecji.

Dziś dzięki nauce wiemy, że nie jest to dokładne wyjaśnienie.

2) Kolejne teorie materii.

(Celem naszym jest możliwie najprostsze streszczenie różnych teorii dotyczących materii bez wnikania w szczegóły wyjaśnień naukowych).

W Grecji myślano, że materia jest czymś twardym, co nie może podlegać podziałowi w nieskończoność. Przychodzi taka chwila - mówiono - że nie można już podzielić przedmiotu na więcej części, i te niepodzielne części nazwano atomami (co znaczy tyle co "niepodzielne"). Stół jest więc zbiorem atomów. Myślano też, że atomy te

różnią się między sobą: jedne są gładkie i okrągłe, jak na przykład atomy oliwy, inne są pomarszczone i zakrzywione, jak na przykład atomy octu.

Teorię tę zbudował Demokryt, materialista starożytności; on też pierwszy próbował dać materialistyczne wyjaśnienie świata. Myślał on na przykład, że ciało ludzkie składa się z grubych atomów, że dusza ludzka jest zbiorem atomów delikatniejszych, a ponieważ dopuszczał istnienie bogów, lecz chciał przy tym wszystko wyjaśnić ze swego materialistycznego punktu widzenia, twierdził, że bogowie złożeni są z atomów najbardziej delikatnych.

Już więc w starożytności ludzie usiłowali wyjaśnić, co to jest materia. Średniowiecze nie wniosło nic nowego do teorii atomów opracowanej przez Greków. Dopiero w XIX wieku teoria ta zmienia się gruntownie.

Sądzono, że materia dzieli się na atomy, że atomy są bardzo twardymi i przyciągającymi się wzajemnie cząsteczkami. Porzucono teorię Greków i nie uważano już atomów za gładkie czy pomarszczone, ale twierdzono nadal, że są one twarde, niepodzielne i że podlegają wzajemnemu przyciąganiu.

Postęp pozwolił nauce dokładniej objaśnić, czym jest materia. Dziś wykazuje się, że atom jest w przybliżeniu ośrodkiem, wokół którego krąży maleńki system planet, noszą one niewielkie ładunki elektryczne. Ośrodek, czyli jądro atomowe, jest również złożony i może mieć bardzo różną budowę. Materia jest zbiorem tych atomów, a jeśli nasza ręka, położona na stole, doświadcza oporu, to dlatego, że odczuwa ona niezliczoną ilość uderzeń pochodzących z maleńkich układów, którymi są atomy.

Wobec tej nowoczesnej teorii wyjaśniającej materię, teorii potwierdzonej przez doświadczenia naukowe, idealiści orzekli: "Nie ma materii twardej! A więc nie ma w ogóle materii! Materialiści, opierający swą filozofię na istnieniu materii, nie mają już więcej dowodów. Materia zniknęła!"

Przyznać trzeba, że ten rodzaj argumentacji miał niejakie powodzenie, nawet bowiem niektórzy marksiści, a więc materialiści, zachwiali się w swych przekonaniach. Ale mówić o usunięciu materii dlatego, że dokładniej poznano jej budowę, jest tylko zaciemnianiem zagadnienia!

To, co jest tutaj ważne i konieczne, to przekonać się, czym jest materia dla materialistów.

3) Czym jest materia dla materialistów?

W związku z tym konieczne jest przeprowadzenie rozróżnienia. Trzeba więc najpierw zbadać, czym jest materia, a następnie - jaka jest materia.

Na pierwsze pytanie materialiści odpowiadają, że materia jest rzeczywistością zewnętrzną, niezależną od umysłu i nie potrzebującą umysłu po to, by istnieć. Lenin mówi na ten temat:

"Materia jest obiektywną rzeczywistością daną nam we wrażeniu" (Lenin, Materializm i empiriokrytycyzm).

Na pytanie drugie: "Jaka jest materia?", materialiści odpowiadają: Nie do nas należy

odpowiedzieć na to pytanie, lecz do nauki.

Pierwsza odpowiedź nie zmieniła się od starożytności aż do naszych czasów.

Druga odpowiedź zmieniała się i musi się zmieniać, ponieważ zależna jest ona od nauki, od stanu wiedzy ludzkiej. Nie jest to nigdy odpowiedź ostateczna.

Widzimy więc, że nieodzowną jest rzeczą właściwe stawianie zagadnienia i niedopuszczanie do tego, aby idealiści mieszali oba pytania. Należy je rozdzielić, pokazywać, że tylko pierwsze pytanie jest pytaniem głównym i że nasza odpowiedź na to pytanie jest zawsze taka sama.

"Albowiem jedyną własnością materii, z której uznaniem związany jest materializm filozoficzny, jest własność bycia obiektywną realnością istnienia na zewnątrz od naszej świadomości" (Lenin, Materializm i empiriokrytycyzm).

4) Przestrzeń, czas, ruch i materia.

Gdy stwierdzamy (ponieważ o tym możemy się przekonać), że materia istnieje poza nami, twierdzimy równocześnie: 1. że materia istnieje w czasie i przestrzeni; 2. że materia jest w ruchu.

Tutaj idealiści sądzą, że przestrzeń i czas są wyobrażeniami naszego umysłu (pierwszy powiedział to Kant). Dla idealistów przestrzeń jest formą, którą my nadajemy rzeczom, przestrzeń rodzi się w ludzkim umyśle. To samo twierdzą o czasie.

Materialiści natomiast twierdzą, że przestrzeń nie jest w nas, lecz że to my właśnie jesteśmy w przestrzeni. Twierdzą oni również, że czas jest nieodzownym warunkiem, aby toczyło się nasze życie, i stąd materia jest tym, co niezależnie od myśli istnieje w czasie i przestrzeni.

"Bo przestrzeń i czas są zasadniczymi formami bytu i byt poza czasem jest taką samą niedorzecznością jak byt poza przestrzenią" (Engels, Anty-Duehring).

Sądzimy, że istnieje rzeczywistość niezależna od świadomości. Wszyscy sądzimy, że świat istniał przed nami i że istnieć będzie również i po nas. Sądzimy, że świat wcale nie potrzebuje nas by istnieć. Jesteśmy przekonani, że Paryż istniał przed naszym urodzeniem i że jeśli nie zostanie zrównany z ziemią, istnieć będzie i po naszej śmierci. Jesteśmy pewni, że Paryż istnieje nawet wówczas, gdy o nim nie myślimy, tak jak i dziesiątki tysięcy miast, których nigdy nie widzieliśmy, których nazw nawet nie znamy, a które przecież istnieją. Takie jest powszechne przekonanie ludzkości. Nauka dała temu przekonaniu ścisłość i moc taką, która obraca wniwecz wszelkie idealistyczne matactwa.

"Przyrodoznawstwo stwierdza stanowczo, że istniał taki stan Ziemi, kiedy nie było i nie mogło być na niej ani człowieka, ani żadnej w ogóle żywej istoty. Materia organiczna jest zjawiskiem późniejszym, stanowi owoc długotrwałego rozwoju". (Lenin, Materializm i empiriokrytycyzm).

Nauka więc dostarcza nam dowodu, że materia istnieje w czasie i przestrzeni oraz że materia jest w ruchu. To ostatnie wyjaśnienie nauki nowoczesnej jest bardzo ważne,

ponieważ niszczy ono starą teorię, która głosiła, że materia nie jest zdolna do poruszania się, że jest bezwładna.

"Ruch jest to sposób istnienia materii... Materia bez ruchu jest tak samo nie do pomyślenia jak ruch bez materii". (Engels, Anty-Duehring).

Wiemy, że świat w jego obecnym stanie jest wynikiem długiej ewolucji we wszystkich dziedzinach, a więc jest wynikiem powolnego, lecz stałego ruchu. Po udowodnieniu istnienia materii stwierdzamy więc, że "na świecie nie ma nic prócz poruszającej się materii, poruszająca się zaś materia musi poruszać się w przestrzeni i czasie" (Lenin, Materializm i empiriokrytycyzm).

5) Wnioski.

Z tych stwierdzeń wynika, że wyobrażenia boga, wyobrażenie "czystego ducha", stwórcy wszechświata, nie jest możliwe, ponieważ bóg istniejący poza czasem i przestrzenią jest czymś, co nie może istnieć.

Trzeba być wyznawcą mistyki idealistycznej, a co za tym idzie - nie uznawać żadnej kontroli naukowej - by wierzyć w boga istniejącego poza czasem (to znaczy nie istniejącego w żadnym momencie) i istniejącego poza przestrzenią (to znaczy nie istniejącego nigdzie).

Materialiści na mocy wyników nauki stwierdzają, że materia istnieje w przestrzeni i w określonym momencie (w czasie). I dlatego wszechświat nie mógł być stworzony, ponieważ bogu do stworzenia świata potrzebny był moment nie istniejący w żadnym momencie (bo czas dla boga nie istnieje) i świat musiałby powstać z niczego.

Aby więc uznać stworzenie świata, trzeba przyjąć najpierw, że jest moment, w którym świat nie istniał, a następnie, że coś powstało z niczego. Z tym zaś nauka nie może się zgodzić.

Widzimy więc, że argumenty idealistów nie mogą się ostać wobec nauki, zaś filozofia materialistyczna nie może być oddzielona od nauki.

Jeszcze raz podkreślamy tutaj ścisły związek, jaki łączy materializm i naukę.

Jedność teorii i praktyki. Co to znaczy być zwolennikiem materializmu w dziedzinie myśli? Jak należy być materialistą w praktyce? (Pierwsza strona zagadnienia. Druga strona zagadnienia). Wnioski.

VII) Co to znaczy być materialistą?

1) Jedność teorii i praktyki.

Celem naszego studium jest zapoznanie się z marksizmem, przekonanie się, w jaki sposób filozofia materialistyczna, stając się dialektyką, utożsamia się z marksizmem. Wiemy już, że jedną z podstaw tej filozofii jest ścisła łączność teorii z praktyką.

Przekonaliśmy się, czym jest dla materialistów materia, a następnie, jaka jest materia, teraz zaś będzie nieodzowne, po przestudiowaniu tych dwóch zagadnień teoretycznych, zbadać, co to znaczy być materialistą, to jest przekonać się, jak postępuje materialista. Jest to praktyczna strona tych zagadnień.

Podstawą materializmu jest uznanie bytu za twórcę myśli. Lecz nie wystarczy powtarzanie w kółko tego twierdzenia, aby być konsekwentnym materialistą. Materialistą trzeba być: 1. w myśleniu, 2. w działaniu.

2) Co to znaczy być zwolennikiem materializmu w dziedzinie myśli?

Być zwolennikiem materializmu w dziedzinie myśli, to znaczy umieć zastosować podstawową formułę materializmu: byt wytwarza myśl.

Gdy mówimy: byt wytwarza myśl, mamy do czynienia z formułą abstrakcyjną, ponieważ słowa: byt i myśl są wyrazami abstrakcyjnymi. "Byt" oznacza tu byt w ogóle, "myśl" oznacza tu myśl w ogóle. I byt i myśl w ogóle są rzeczywiście subiektywne; byt w ogóle i myśl w ogóle nie istnieją: to właśnie nazywa się abstrakcją. "Byt wytwarza myśl" - jest to formuła abstrakcyjna, złożona jest bowiem z abstrakcji.

Jeszcze jeden przykład: każdy wie, co to są konie. Gdy jednak mówimy w sposób nieokreślony o koniu, chcemy wówczas mówić o koniu w ogóle; otóż koń jako pojęcie ogólne jest abstrakcją.

Jeśli zamiast o koniu mówić będziemy o człowieku czy bycie w ogóle, to także będzie abstrakcja.

Ale skoro "koń w ogóle" nie istnieje, to cóż istnieje? Istnieją konie poszczególne. Weterynarz, który powiedziałby: "Leczę konia w ogóle, ale nie leczę koni poszczególnych" - wzbudziłby tylko śmiech; tak samo lekarz, gdyby podobne rzeczy mówił o ludziach.

Wiemy więc, że "byt w ogóle" nie istnieje, istnieją natomiast poszczególne byty mające poszczególne własności. To samo odnosi się do myśli.

Powiemy więc, że "byt w ogóle" jest to coś abstrakcyjnego, byty zaś poszczególne są czymś konkretnym; tak samo powiedzieć można, że "myśli w ogóle" są czymś abstrakcyjnym, a poszczególne myśli - czymś konkretnym.

Materialistą jest ten, kto w każdej sytuacji umie odróżnić byt od myśli.

Przykład: mózg i nasze wyobrażenia.

Musimy umieć ogólną formułę abstrakcyjną przełożyć na formułę konkretną. Materialista więc rozpozna mózg jako byt, a nasze wyobrażenia jako myśl. Rozumować będzie tak: mózg (byt) tworzy nasze wyobrażenia (myśl). Przykład ten jest prosty, ale weźmy pod uwagę przykład bardziej złożony - społeczeństwo ludzkie - i przyjrzyjmy się, jak rozumować będzie materialista.

Życie społeczeństwa składa się (z grubsza rzecz biorąc) z życia gospodarczego i życia politycznego. Jaki jest związek życia gospodarczego z życiem politycznym? Który z czynników tej abstrakcyjnej formuły ma pierwszeństwo, gdy chcemy ją przerobić na formułę mówiącą o konkretnym przypadku?

Dla materialisty czynnikiem zasadniczym, to znaczy bytem, który daje życie społeczeństwu, jest życie gospodarcze. Czynnikiem pochodnym, myślą tworzoną przez byt i istniejącą tylko dzięki niemu, jest życie polityczne.

Materialista powie więc, że życie gospodarcze daje wytłumaczenie życia politycznego, życie polityczne bowiem jest wytworem życia gospodarczego.

Stwierdzenie to, podane tu w skrócie, leży u podstaw materializmu historycznego i zostało po raz pierwszy sformułowane przez Marksa i Engelsa.

Jeszcze jeden, tym razem trudniejszy do uchwycenia przykład: poeta. Oczywiście, aby "wytłumaczyć" poetę, trzeba wziąć pod uwagę bardzo wiele elementów, my jednak chcemy zbadać tutaj tylko jedną stronę tego zagadnienia.

Powszechnie twierdzi się, że poeta pisze, ponieważ ma natchnienie. Czy wystarczy to do wytłumaczenia, dlaczego poeta pisze taki wiersz, a nie inny? Nie. W głowie poety istnieją, oczywiście, myśli, ale jest on także istotą żyjącą w społeczeństwie. Przekonamy się, że czynnikiem zasadniczym, tym, który udziela poecie właściwych mu cech, jest społeczeństwo, a czynnikiem pochodnym są wyobrażenia, które poeta ma w swym mózgu. Stąd jednym z elementów "wyjaśniających" poetę, elementem podstawowym, będzie tu społeczeństwo, to znaczy środowisko, w którym żyje poeta w danym społeczeństwie. (Powrócimy jeszcze do "poety", gdy studiować będziemy dialektykę, ponieważ wówczas posiadać już będziemy wszystkie elementy potrzebne do dokładnego zbadania tego zagadnienia).

Widzimy więc, że materialistą jest ten, kto umie w każdej chwili, w każdym wypadku, zawsze i wszędzie zastosować formułę materializmu. Działanie takie jest jedyną drogą do tego, by być konsekwentnym.

3) Jak należy być materialistą w praktyce? (Pierwsza strona zagadnienia).

Przekonaliśmy się, że nie ma "trzeciej filozofii" i że gdy nie stosuje się konsekwentnie materializmu, albo jest się idealistą, albo też tworzy się mieszaninę idealizmu i materializmu.

Uczony burżuazyjny w swych badaniach i doświadczeniach jest zawsze materialistą. Jest to zrozumiałe, na to bowiem, aby posuwać naukę naprzód, trzeba badać materię, a gdyby się rzeczywiście sądziło, że materia istnieje tylko w naszym umyśle, robienie doświadczeń byłoby bezużyteczne.

Jest więc wiele rodzajów uczonych:

1. Uczeni, którzy są świadomymi i konsekwentnymi materialistami, jak w ZSRR.2. Uczeni, którzy są materialistami, choć sami o tym nie wiedzą: to znaczy prawie wszyscy, ponieważ niemożliwe jest uprawianie nauki bez przyjęcia istnienia materii. Spośród nich trzeba wyróżnić:a) tych, którzy zaczynają iść drogą materializmu, ale zatrzymują się, ponieważ nie mają odwagi przyznać się do tego: są to agnostycy, których Engels nazywa "wstydliwymi materialistami".b) tych uczonych, którzy są materialistami mimo woli i niekonsekwentnie. W laboratoriach są to materialiści, ale gdy wychodzą z nich i przestają pracować naukowo, są idealistami, wierzącymi, religijnymi.

Ci ostatni należą w rzeczywistości do tych, którzy nie chcą czy nie umieją uporządkować swych poglądów. Pozostają oni w nieustannej sprzeczności z samymi sobą. Oddzielają swe materialistyczne z konieczności prace od swych poglądów filozoficznych.

"Uczeni" ci, jeśli nie zaprzeczają wyraźnie istnieniu materii, to jednakże myślą, że zbędne jest poznawanie prawdziwej natury rzeczy; takie jednak twierdzenie nie ma nic wspólnego z postawą naukową. "Uczeni" ci, jakkolwiek są uczonymi, wierzą w rzeczy niemożliwe bez żadnego uzasadnienia. (Na przykład Pasteur czy Branly i inni byli wierzącymi, choć uczony, jeśli chce być konsekwentny, musi porzucić wiarę religijną). Nauka i wiara są sobie bezwzględnie przeciwstawne.

4) Jak należy być materialistą w praktyce? (Druga strona tego zagadnienia).

Materializm i działanie: Skoro ustaliliśmy, że prawdziwym materialistą jest ten, kto wszędzie i we wszystkich wypadkach stosuje formułę, która jest podstawą materializmu, trzeba zwrócić uwagę na to, aby dobrze tę formułę stosować.

Przekonaliśmy się, że należy być materialistą konsekwentnym, ale aby być materialistą konsekwentnym, należy również umieć zastosować materializm w działaniu.

Być materialistą w praktyce, znaczy działać zgodnie z filozofią, uważając za czynnik

zasadniczy i najważniejszy rzeczywistość, a za czynnik pochodny - myśl.

Zobaczymy, jaką postawę przyjmują ci, którzy, nie zdając sobie z tego sprawy, uważają za czynnik zasadniczy myśl i są w ten sposób bezwiednie idealistami.

1. Jak nazywamy kogoś, kto żyje, jak gdyby sam tylko był na świecie? Indywidualistą. Żyje on zwrócony ku samemu sobie, a świat zewnętrzny istnieje tylko dla niego. Najważniejszym wydaje mu się on sam, jego myśl, jest więc czystym idealistą, lub tym, kogo nazywamy solipsystą.

Indywidualista jest egoistą, a egoizm nie ma nic wspólnego z postawą materialistyczną. Egoista używa świata tylko dla siebie i ogranicza świat tylko do samego siebie.

2. Ten, kto uczy się tylko dla przyjemności, po dyletancku, tylko dla samego siebie (nauka idzie mu dobrze i nie napotyka na trudności), ale zatrzymuje wszystko, czego się nauczył, tylko dla siebie i swoją myśl uważa za rzecz najważniejszą.

Idealista jest zamknięty dla świata zewnętrznego, dla rzeczywistości. Materialista jest zawsze otwarty dla rzeczywistości. Dlatego też ci, którzy się łatwo uczą i którzy chodzą na kursy marksizmu, winni starać się o przekazanie innym tego, czego się nauczyli.

3. Ten, kto ocenia wszystko pod kątem widzenia własnej osoby, ulega idealistycznemu zniekształceniu.

Oceni on ujemnie zebranie, na którym omówiono rzeczy dla niego niemiłe.W ten sposób jednak nie przeprowadza się analizy. O zebraniu trzeba sądzić z punktu widzenia organizacji i jej celów, a nie z punktu widzenia własnej osoby.

4. Sekciarstwo nie jest również postawą materialistyczną. Sekciarz, gdy zrozumie zagadnienia, gdy jest w zgodzie z samym sobą, uważa, że wszyscy inni winni być tacy jak on. Jest to także przypisywanie zasadniczego znaczenia sobie lub jakiejś sekcie.

5. Doktryner to ten który przestudiował teksty i wybrał z nich definicje, a jednak jest wciąż idealistą, albowiem jeśli ktoś zadowala się cytowaniem materialistycznych tekstów i żyje tylko tekstami, świat rzeczywisty znika dla niego. Doktryner powtarza formuły nie stosując ich w praktyce. Przypisuje on zasadnicze znaczenie tekstom, myślom. Życie toczy się w jego przekonaniu pod postacią tekstów, a zresztą zazwyczaj przekonujemy się, że doktryner jest także sekciarzem.

Sądzić, że rewolucja to sprawa wychowania, mówić, że gdy raz wyjaśni się robotnikom potrzebę rewolucji, robotnicy powinni zrozumieć, a jeśli nie rozumieją, to nie warto rozpoczynać rewolucji - to wszystko jest sekciarstwem, a nie postawą

materialistyczną.

Powinniśmy stwierdzić wypadki, kiedy ludzie nas nie rozumieją; winniśmy badać, dlaczego tak jest, wziąć pod uwagę represje, propagandę burżuazyjnych gazet, radia, kina itd. i starać się wszelkimi sposobami: przy pomocy ulotek, broszur, gazet, szkół wyjaśniać to, do czego dążymy.

Nie widzieć sensu rzeczywistości, żyć na księżycu i robić projekty nie licząc się zupełnie z sytuacją, z rzeczywistością - to jest postawa idealistyczna, która polega na przypisywaniu zasadniczej wagi pięknym projektom bez zwrócenia uwagi na to, czy projekty te dadzą się urzeczywistnić, czy nie. Ci, którzy nieustannie krytykują nie robiąc nic, aby nastąpiła zmiana na lepsze, nie proponując żadnego środka poprawy, i ci, którym brak krytycyzmu wobec samych siebie - wszyscy ci są materialistami, ale niekonsekwentnymi.

5) Wnioski.

Na podstawie tych przykładów widzimy, że błędy, które każdy z nas może u siebie zauważyć, są to błędy idealistyczne. Popełniamy te błędy, ponieważ oddzielamy teorię od praktyki, a burżuazja, która wywarła na nas swój wpływ, bardzo jest zadowolona, gdy nie przywiązujemy wagi do rzeczywistości. Dla burżuazji, hołdującej idealizmowi - teoria i praktyka to są dwie rzeczy najzupełniej różne i nie mające ze sobą żadnego związku. Błędy te są szkodliwe i winniśmy je zwalczać, ponieważ korzysta z nich ostatecznie burżuazja. Krotko mówiąc, musimy stwierdzić, że błędy te zaszczepione nam przez społeczeństwo, przez teoretyczne podstawy naszego wykształcenia, naszej kultury, zaszczepione nam jeszcze w dzieciństwie, są dziełem burżuazji, a my musimy się ich pozbyć.

VIII) Historia materializmu

Konieczność studiowania historii materializmu. Materializm przedmarksowski (starożytność grecka, materializm angielski, materializm we Francji, materializm XVIII wieku). Skąd pochodzi idealizm? Skąd pochodzi religia? Zasługi materializmu przedmarksowskiego. Błędy materializmu przedmarksowskiego.

Staraliśmy się przedstawić, co to jest materializm w ogólności i jakie są poglądy wspólne wszystkim materialistom. Zobaczymy teraz, jakim zmianom ulegał materializm od starożytności aż do przeobrażenia się w materializm nowoczesny. Jednym słowem, prześledzimy pokrótce historię materializmu.

Nie mamy pretensji do tego, aby na tak niewielkiej ilości stron przedstawić dwa tysiące lat historii materializmu; pragniemy jedynie dać tu ogólne wskazówki, które ułatwią czytanie.

Aby dobrze, choć w skrócie, przestudiować tę historię, niezbędne jest zdawać sobie na każdym kroku sprawę z tego, dlaczego tak, a nie inaczej, rozwijały się wypadki. Lepiej nie przytaczać pewnych nazwisk historycznych, niż zaniedbać stosowanie tej metody. Jednakże, choć nie chcemy przeciążać pamięci naszych czytelników, sądzimy, że konieczne jest wymienienie w porządku historycznym głównych filozofów materialistów, mniej lub bardziej znanych naszym czytelnikom.

Aby więc uprościć sobie pracę, pierwsze strony tego rozdziału poświęcimy czysto historycznemu wykładowi, później zaś, w drugiej części, wyjaśnimy, dlaczego materializm musiał ulec takim właśnie, a nie innym przeobrażeniom.

1) Konieczność studiowania historii materializmu.

Burżuazja nie lubi historii materializmu i dlatego historia ta w książkach burżuazyjnych jest niekompletna i zawsze sfałszowana. Używa się różnych sposobów:

1. Nie mogąc przemilczeć wielkich myślicieli materialistów, wymienia się ich, ale mówi się o wszystkim, co napisali, z wyjątkiem ich dzieł materialistycznych, a przy tym zapomina się nadmienić, że są oni filozofami-materialistami. Tych wypadków zapomnienia jest bardzo wiele w historii filozofii wykładanej w szkołach średnich i na uniwersytetach, jako przykład zaś podamy Diderota, który był największym przed Marksem i Engelsem myślicielem materialistą.2. Wielu było w historii myślicieli, którzy byli materialistami, choć bezwiednie i niekonsekwentnie. To znaczy, że byli oni w pewnych swych pismach materialistami, a w innych idealistami: na przykład Kartezjusz. Otóż historia pisana przez burżuazję pozostawia w cieniu to wszystko, co dzięki tym myślicielom nie tylko wpłynęło na materializm, ale nawet dało początek nowemu nurtowi tej filozofii.3. Następnie, jeśli przy użyciu obu tych sposobów fałszowania nie udaje się jednak ukryć niektórych autorów, to się ich po prostu i zwyczajnie cichaczem usuwa. W ten sposób wykłada się historię literatury i filozofii XVIII wieku "zapominając" o Holbachu i Helwecjuszu, którzy byli wielkimi myślicielami swej epoki.

Dlaczego tak się dzieje? Dlatego, że historia materializmu jest szczególnie kształcąca przy poznawaniu i rozumieniu zagadnień świata; a również dlatego, że rozwój materializmu jest zgubny dla ideologii podtrzymującej przywileje klas panujących.

Dla tych to przyczyn burżuazja przedstawia materializm jako doktrynę, która nie zmieniła się i skostniała dwadzieścia wieków temu, podczas gdy w rzeczywistości materializm był zawsze czymś żywym i czymś będącym zawsze w ruchu.

"Podobnie jednak jak idealizm, tak samo i materializm przebył cały szereg stopni rozwojowych. Musi on zmieniać formę wraz z każdym epokowym odkryciem, choćby tylko na polu nauk przyrodniczych". (Engels, "Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej".)

Teraz lepiej zrozumiemy konieczność choćby skróconego studium historii materializmu. W tym celu musimy odróżnić dwa okresy: 1) od początków (starożytność grecka) do Marksa i Engelsa; 2) od materializmu Marksa i Engelsa aż do naszych czasów. Tę drugą część będziemy studiować razem z materializmem dialektycznym.

Pierwszy okres nazywamy "materializmem przedmarksowskim", drugi zaś "materializmem marksistowskim" lub "materializmem dialektycznym".

2) Starożytność grecka

Przypomnijmy, że materializm był zawsze doktryną związaną z nauką; doktryną, która wraz z nauką ulegała przemianom i postępowi. Kiedy w starożytności greckiej w VI i I wieku przed naszą erą tzw. "filozofowie przyrody" poczęli budować naukę, utworzył się prąd materialistyczny, który przyciągnął najwybitniejszych myślicieli i filozofów tej epoki. (Tales, Anaksymenes, Heraklit). Filozofowie ci, jak mówi Engels, byli "urodzonymi dialektykami". Zastanawiał ich fakt, że wszędzie spotyka się ruch, zmiany oraz że rzeczy nie są odosobnione, lecz ściśle jedna z drugą połączone...

Heraklit, którego nazywa się ojcem dialektyki, mówił: "Nic nie jest w bezruchu; wszystko płynie; nigdy nie można dwa razy zanurzyć się w tej samej rzece, ponieważ nie jest ona w dwu następujących po sobie chwilach tą samą: co chwila ulega zmianie, staje się inna."

Heraklit pierwszy usiłował wyjaśnić ruch, zmianę i widział w sprzeczności przyczynę rozwoju rzeczy.

Poglądy tych pierwszych filozofów były słuszne, musiały jednak zostać porzucone, ponieważ błędem ich było to, że sformułowano je a priori, to znaczy, że stan nauki w tej epoce nie pozwalał na uzasadnienie tego, czego filozofowie ci nauczali. Z drugiej strony, nie zostały wówczas jeszcze zrealizowane warunki społeczne konieczne dla rozwoju dialektyki (zobaczymy dalej, jakie są te warunki).

Dopiero wiele stuleci później, w XIX wieku, zostaną stworzone warunki (społeczne i umysłowe) pozwalające nauce uzasadnić słuszność dialektyki.

Poglądom materialistycznym hołdowali inni jeszcze myśliciele greccy: Leukip (V w. p.n.e), mistrz Demokryta, rozprawiał już o zagadnieniach atomów, których teorię wypracował, jak to już zaznaczyliśmy, Demokryt.

Postać Epikura (341-270 r. p.n.e), ucznia Demokryta, została najzupełniej sfałszowana przez historię burżuazyjną, która przedstawia go nam jako pospolitego "filozofa-świntucha"; dla historii oficjalnej być epikurejczykiem znaczy tyle, co być hulaką, a tymczasem Epikur był w życiu codziennym ascetą. Swoją złą reputację zawdzięcza jedynie temu, że był materialistą...

Lukrecjusz (I w. p.n.e), rzymski uczeń Epikura, ułożył długi poemat "O rzeczywistości". Pisze tam, że ludzkość jest nieszczęśliwa, ponieważ religia wpoiła w ludzi przekonanie, iż dusza żyje po śmierci i może cierpieć wiecznie. Strach ten przeszkadza ludziom w osiągnięciu szczęścia na ziemi. Trzeba ludzi uwolnić od tego

strachu, a można to osiągnąć jedynie przez teorię zwaną materializmem epikurejskim.

Wszyscy ci filozofowie zdawali sobie sprawę z tego, że filozofia materialistyczna związana jest z losami ludzkości, a my stwierdzamy, że było to ze strony filozofów przeciwstawienie się teorii oficjalnej: przeciwstawienie materializmu - idealizmowi.

Lecz jeden wielki filozof panuje nad całą starożytną Grecją: Arystoteles, który był raczej idealistą. Wpływ jego był ogromny. Dlatego też musimy zająć się nim szczególnie. Zawarł on w swych pismach całą wiedzę ówczesnej epoki i wypełnił luki wytworzone wskutek powstania nowych nauk. Był umysłem wszechstronnym i napisał wielką ilość ksiąg na przeróżne tematy. Dzięki uniwersalności swej wiedzy, z której zachowano jedynie tendencje idealistyczne, zaniedbując tendencje materialistyczne i naukowe, wywierał on ogromny wpływ na poglądy filozoficzne aż do średniowiecza włącznie, to jest w ciągu dwudziestu wieków.

W całym tym okresie hołdowano więc tylko tradycji starożytnej i myślano jak Arystoteles. Wobec tych, którzy myśleli inaczej, stosowano straszliwe represje. Mimo wszystko pod koniec średniowiecza wywiązała się walka między idealistami, którzy zaprzeczali istnieniu materii, a materialistami, którzy myśleli, że istnieje rzeczywistość materialna.

W XI i XII wieku spór ten toczył się we Francji, ale przede wszystkim w Anglii. Początkowo materializm rozwijał się głównie w tym ostatnim kraju. "Materializm jest prawdziwym synem Wielkiej Brytanii" - mówił Marks. Nieco później materializm rozwinął się we Francji. W XV i XVI wieku widzimy rozwijające się dwa kierunki: jeden - to materializm angielski, drugi - to materializm francuski, a ich połączenie zaowocuje wspaniałym rozwojem materializmu w XVIII wieku.

3) Materializm angielski.

"Prawdziwym ojcem materializmu angielskiego i całej nowoczesnej nauki doświadczalnej jest Bacon. W jego oczach fizyka i nauki przyrodnicze stanowią prawdziwą naukę, a fizyka doświadczalna jest nauką główną" (Marks, Engels, "Święta rodzina").

Roger Bacon (ok. 1214 - ok. 1292) słynie jako twórca metody doświadczalnej w badaniach naukowych. Uważał za istotne czerpanie wiedzy z "wielkiej księgi przyrody", co jest tym bardziej interesujące, że w jego epoce czerpano wiedzę jedynie z ksiąg, które kilkanaście wieków wcześniej napisał Arystoteles.

W badaniach fizycznych postępowano następująco: szukano odpowiedniego rozdziału w pismach Arystotelesa; następnie brano księgi wielkiego teologa św. Tomasza z Akwinu i czytano co Tomasz napisał o tym ustępie z pism Arystotelesa. Profesor nie robił żadnych uwag od siebie, mówił na te tematy zawsze mniej niż

myślał, odwoływał się jedynie do trzeciej księgi, w której powtarzano teorie Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu. Taka właśnie była wiedza średniowieczna zwana scholastyką: była to wiedza książkowa, ponieważ studiowano jedynie na podstawie książek.

Bacon wystąpił przeciwko scholastyce, przeciwko temu skamieniałemu sposobowi nauczania i wzywał do czerpania wiedzy z "wielkiej księgi przyrody".

W owej epoce narzucało się przede wszystkim takie pytanie: Skąd pochodzą nasze wyobrażenia? Skąd pochodzi nasza wiedza? Każdy z nas ma jakieś wyobrażenia, na przykład wyobrażenie domu. Wyobrażenie to powstaje dlatego, że istnieją domy - tak twierdzą materialiści. Idealiści zaś myślą, że wyobrażenie domu daje nam Bóg. Bacon twierdził, że wyobrażenie istnieje dlatego jedynie, że można zobaczyć lub dotknąć rzeczy; jednakże nie umiał jeszcze tego twierdzenia udowodnić.

Dopiero Locke (1632-1704) podjął się udowodnienia tego i wykazał, że wyobrażenia pochodzą z doświadczenia i że tylko doświadczenie daje nam zawsze wyobrażenia. Wyobrażenie pierwszego stołu na świecie powstało w umyśle człowieka przed zbudowaniem stołu, a to dlatego, że z doświadczenia człowiek ten posługiwał się już klocem drewna lub kamieniem w celach, do jakich później posłużył mu stół.

Wraz z poglądami Locke'a materializm angielski przeszedł w pierwszej połowie XVIII wieku do Francji, bo gdy w Anglii filozofia ta rozwijała się w szczególny sposób, we Francji powstał właśnie nowy prąd materialistyczny.

4) Materializm we Francji.

Za początek zdecydowanie materialistycznego prądu we Francji uważać można datę wystąpienia Kartezjusza (1596-1650).

Kartezjusz wywarł wielki wpływ na tę filozofię, choć na ogół wcale się o tym nie mówi!

W epoce tej, gdy ideologia feudalna była jeszcze bardzo żywa również w nauce, gdy studiowano jeszcze na sposób scholastyczny, który już poznaliśmy, Kartezjusz wypowiedział walkę temu stanowi rzeczy.

Wyrażenie "ideologia feudalna" znaczy tu to samo co rozumowanie, według którego istnieją tylko dwa rodzaje ludzi: szlachta oraz ci, którzy nią nie są. Szlachta ma wszystkie prawa, inni - żadnych. To samo rozumowanie stosowano do nauki, to znaczy, że prawo zajmowania się nauką mieli tylko ci, którzy posiadali wszystkie przywileje z racji swego urodzenia. Ci tylko zdolni byli do rozumienia zagadnień!

Kartezjusz walczył z tego rodzaju rozumowaniem i pisał na ten temat: "Zdrowy rozum jest to rzecz ze wszystkich na świecie najlepiej podzielona". Stąd wobec nauki

każdy ma te same prawa. I gdy Kartezjusz przeprowadza na przykład zdecydowaną krytykę współczesnej mu medycyny ("Chory z urojenia" Moliera jest echem krytyk Kartezjusza), to dlatego, że chce z niej uczynić prawdziwą naukę, opierającą się na badaniu przyrody, a nie na Arystotelesie i św. Tomaszu, którzy dotychczas byli jedynymi "argumentami".

Kartezjusz żył w pierwszej połowie XVII wieku; w następnym stuleciu wybuchła rewolucja i dlatego można powiedzieć, że Kartezjusz wyszedł ze świata, który miał zginąć, by wejść do nowego świata, który miał się narodzić. Dlatego Kartezjusz zajmuje stanowisko pojednawcze; stworzył on naukę materialistyczną, ale jednocześnie jest idealistą, ponieważ pragnął jednak ocalić religię.

W epoce Kartezjusza na pytanie: "Dlaczego zwierzęta żyją?" - odpowiadano zgodnie z odpowiedziami z góry przygotowanymi przez teologię: "Zwierzęta żyją, ponieważ istnieje zasada, która je ożywia". Kartezjusz uważał i twierdził, że zwierzęta są maszynami złożonymi z ciała i mięśni, tak jak inne maszyny zbudowane są z żelaza i drewna. Myślał on, że zwierzęta tak jak maszyny pozbawione są wrażliwości; gdy więc w opactwie Port-Royal podczas wielotygodniowych badań wyznawcy jego filozofii kłuli psy, wówczas twierdzili: "Jakże doskonała jest przyroda! Rzecz by można, że psy cierpią!"

Dla Kartezjusza-materialisty zwierzęta były więc maszynami. Człowiek był jednak czymś innym, ponieważ człowiek ma duszę - tak twierdził Kartezjusz-idealista.

Z poglądów rozwiniętych i bronionych przez Kartezjusza powstanie z jednej strony prąd filozoficzny wyraźnie materialistyczny, z drugiej zaś prąd idealistyczny.

Pomiędzy tymi, którzy rozwijali materialistyczną część filozofii Kartezjusza, spotykamy La Mettrie'go (1709-1751). Podjął on tezę o zwierzęciu-maszynie i rozciągnął ją także na człowieka. Dlaczegóż by człowiek nie miał być także maszyną? Nawet duszę ludzką La Mettrie uważał za mechanizm, gdzie ruchami mechanicznymi są wyobrażenia.

W tym właśnie okresie wraz z poglądami Locke'a przenika do Francji materializm angielski. Z połączenia tych dwóch prądów powstanie już bardziej rozwinięty materializm. Będzie to materializm XVIII wieku.

5) Materializm XVIII wieku.

Materializmu tego bronili filozofowie, którzy umieli być również bojownikami oraz znakomitymi pisarzami; stosując teorię do praktyki krytykowali oni ustawicznie religię i urządzenia społeczne oraz bez przerwy walczyli z rządem, za co zamykano ich często do więzienia Bastylii.

Ci właśnie filozofowie zebrali swe prace w wielkiej "Encyklopedii", która ustaliła

nowy kierunek materializmu. Filozofowie ci wywarli wielki wpływ, ponieważ ich filozofia była, jak twierdzi Engels, "przekonaniem całej wykształconej młodzieży".

Był to jedyny okres w historii filozofii francuskiej, gdy filozofia o charakterze wybitnie francuskim zyskała prawdziwą popularność.

Nad całym tym ruchem panuje Diderot, urodzony w Langres w r. 1713, zmarły w Paryżu w r. 1784. Trzeba o nim powiedzieć przede wszystkim to, czego nie mówi historia burżuazyjna, a mianowicie, że był on największym myślicielem materialistą przed Marksem i Engelsem. Lenin twierdzi, że Diderot doszedł prawie do wniosków współczesnego materializmu dialektycznego.

Był on prawdziwym bojownikiem: w ustawicznej walce z Kościołem i z urządzeniami społecznymi poznał niejedno więzienie. W historii pisanej przez współczesną burżuazję zręcznie go pomijano. Lecz by zrozumieć jego ogromny wpływ na materializm, trzeba przeczytać "Rozmowy" Diderota i d'Alemberta, "Kuzynka mistrza Rameau" oraz "Kubusia fatalistę i jego pana".

W pierwszej połowie XIX wieku, na skutek wypadków historycznych, rozwój materializmu uległ zatrzymaniu, Burżuazja wszystkich krajów rozpoczęła wielką propagandę idealizmu i religii, ponieważ nie tylko nie chciała ona dopuścić do rozpowszechniania poglądów postępowych (materialistycznych), lecz również pragnęła uśpić czujność myślicieli i mas ludowych, by utrzymać się przy władzy.

Wówczas to w Niemczech - pośród wszystkich filozofów idealistycznych - Feuerbach głosi przekonania materialistyczne, "osadzając znowu na tronie bez żadnych ogródek materializm" (Engels, "Ludwik Feuerbach i zmierzch..."). Feuerbach nie wniósł nic nowego do materializmu, lecz w sposób aktualny i zdrowy stanął na gruncie zapomnianego już materializmu, wpływając na filozofów swej epoki.

Dotarliśmy w ten sposób do XIX wieku, kiedy to w nauce dokonał się ogromny postęp wskutek "trzech decydujących odkryć: odkrycia komórki, przemiany energii oraz teorii rozwoju nazwanej imieniem Darwina" (Engels, jw)., które pozwolą Marksowi i Engelsowi posunąć pod wpływem Feuerbacha materializm naprzód i dać mu nowoczesną postać - stworzyć materializm dialektyczny.

Dokonaliśmy w skrócie przeglądu historii materializmu przed Marksem i Engelsem.

Wiemy o tym, że Marks i Engels, jakkolwiek zgadzali się w wielu punktach z materialistami, którzy ich poprzedzili, sądzili jednakże, że dzieło tych ostatnich posiada wiele wad i niedostatków.

Aby więc dobrze zrozumieć przemiany, których dokonał Marks i Engels w materializmie przedmarksowskim, trzeba koniecznie zbadać, jakie to były błędy i

braki i co było ich przyczyną.

***

Inaczej mówiąc, studium historii materializmu byłoby niezupełne, gdybyśmy po wyliczeniu różnych myślicieli, którzy przyczynili się do rozwoju materializmu, nie zbadali, jak i w jakim kierunku odbywał się ten rozwój i dlaczego tak właśnie, a nie inaczej się odbywał.

Będziemy się interesowali zwłaszcza materializmem XVIII wieku, ponieważ odbiły się w nim różne kierunki tej filozofii.

Będziemy więc badać, jakie były jego błędy, jakie były jego braki. Ponieważ jednak nigdy nie powinniśmy oglądać rzeczy w sposób jednostronny, lecz zawsze w całości, więc podkreślamy także, jakie były zasługi tego materializmu.

Materializm, choć dialektyczny w swych początkach, nie mógł się jednak rozwijać na tej podstawie. Rozumowanie dialektyczne na skutek niedostateczności wiedzy naukowej musiało być porzucone. Trzeba było najpierw stworzyć i rozwinąć naukę.

"Trzeba było uprzednio wiedzieć, czym jest jakaś rzecz, zanim można było postrzegać zachodzące w niej zmiany" (Engels. jw). Tak więc dopiero ścisłe połączenie materializmu z nauką pozwoliło tej filozofii stać się, na solidniejszej już i naukowej podstawie, materializmem dialektycznym, materializmem Marksa i Engelsa.

Metrykę więc materializmu znajdziemy obok metryki nauki. Lecz jeśli wykazujemy stale, skąd pochodzi materializm, musimy teraz ustalić również, skąd pochodzi idealizm.

6) Skąd pochodzi idealizm?

Jeśli w ciągu dziejów idealizm mógł istnieć tuż obok religii, jeśli mógł być przez nią tolerowany i popierany, to dlatego, że zrodził się on z religii i od niej pochodzi.

Lenin napisał na ten temat zdanie, które powinniśmy przestudiować: "Idealizm nie jest niczym innym jak udoskonaloną i wysubtelnioną formą religii". Cóż to znaczy? Oto idealizm umie przedstawić swe poglądy w sposób daleko bardziej przemyślny niż religia. Dowodzić, że świat został stworzony przez ducha, który unosił się w ciemnościach, że Bóg jest niematerialny, i stwierdzać zaraz potem, jak to robi religia, że Bóg ten mówi i że ma syna (Jezusa), to znaczy przedstawiać swe poglądy w sposób prymitywny. Idealizm, gdy twierdzimy, że świat istnieje tylko w naszej myśli, w naszym umyśle, przedstawia swe poglądy w sposób bardziej zamaskowany. W istocie, jak to już wiemy, wychodzi to na jedno, choć jest to forma mniej prymitywna, bardziej wytworna. Dlatego idealizm jest tylko udoskonaloną formą religii.

Idealizm jest także bardziej subtelną formą religii, ponieważ filozofowie idealistyczni umieją w dyskusji przewidzieć pytania, zastawić sidła, jak Filonous na biednego Hylasa w dialogach Berkeleya.

Ale stwierdzenie, że idealizm pochodzi z religii jest tylko zwykłym odroczeniem odpowiedzi, musimy bowiem natychmiast spytać, skąd pochodzi religia.

7) Skąd pochodzi religia?

Engels daje nam na to bardzo wyraźną odpowiedź: "Religia pochodzi z ograniczonych poglądów człowieka".

Ludzie pierwotni odznaczali się nieświadomością podwójną: nieświadomością przyrody i nieświadomością samego siebie. Gdy studiuje się historię ludzi pierwotnych, trzeba mieć zawsze na uwadze tę podwójną nieświadomość.

W starożytności greckiej, którą uważamy za okres rozwiniętej już cywilizacji, nieświadomość ta wydaje nam się dziecinna, na przykład kiedy Arystoteles wyobraża sobie, że Ziemia jest nieruchoma, że jest środkiem świata i że dookoła niej kręcą się planety. Ma ich być 46. Są one - jak gwoździe - wbite w sufit, który wraz z nimi krąży wokół Ziemi.

Grecy sądzili również, że istnieją tylko cztery pierwiastki: woda, ziemia, powietrze i ogień, i że nie można ich rozłożyć. Wiemy jednak, że wszystkie te poglądy były fałszywe, ponieważ umiemy dziś rozkładać wodę, ziemię i powietrze, a ognia nie uważamy za ciało tego samego co tamte gatunku.

Nawet o człowieku niem mieli Grecy dokładniejszego pojęcia, ponieważ nie znali funkcji organów ludzkich i serce na przykład uważali za siedzibę odwagi!

Jeśli nieświadomość uczonych greckich była tak wielka, choć uważamy ich za ludzi bardzo już rozwiniętych, to jakaż musiała być nieświadomość ludzi, którzy żyli tysiące lat przed nimi? Poglądy ludzi pierwotnych na przyrodę i na nich samych były ograniczone przez nieświadomość. Lecz mimo to ludzie ci usiłowali wyjaśnić świat. Wszystkie wiadomości, jakie mamy o ludziach pierwotnych, mówią nam, że ludzi tych niepokoiły i zajmowały sny. Widzieliśmy już w pierwszych rozdziałach, w jaki sposób rozwiązali oni zagadnienie marzeń sennych przy pomocy wiary w istnienie "podwójnego człowieka". Z początku przypisywano "temu drugiemu" jakieś przezroczyste, lekkie ciało o materialnej jeszcze konsystencji. Dopiero znacznie później powstała myśl, że człowiek ma w sobie niematerialną zasadę, która istnieje i po śmierci, zasadę duchową. (Po łacinie nazywa się to "spiritus", co znaczy "tchnienie". Gdy dusza czy "to drugie" opuszcza ciało wraz z ostatnim westchnieniem umierającego, trwa ono nadal). Tak więc myśl, sen, wyjaśnione zostały przez duszę.

W średniowieczu rozpowszechniły się dziwaczne poglądy na duszę. Sądzono wówczas, że w tęgim ciele znajduje się dusza nikła, w ciele zaś nikłym wielka dusza; dlatego też w epoce tej asceci długo i często pościli, aby mieć duszę wielką, aby przysposobić odpowiednie dla tej duszy pomieszczenie.

Gdy ludzie pierwotni uwierzyli w istnienie zasady duchowej w drugiej, przejrzystej postaci, a potem w postaci duszy, gdy uwierzyli w życie po śmierci, wówczas stworzyli również bogów.

Od wiary w istoty potężniejsze od ludzi, ale będące jeszcze istotami materialnymi, przeszli ludzie pierwotni niepostrzeżenie do wiary w bogów istniejących pod postacią dusz innych niż dusze ludzkie. Potem zaś od wiary w wielu bogów, z których każdy miał ściśle oznaczone właściwości, jak to było w starożytności greckiej, przeszli ludzie do wiary w jednego Boga. Wówczas stworzona została współczesna religia monoteistyczna (z greckiego "monos" - jeden i "theos" - bóg). Jak widzimy, u początków religii, nawet w formie nam współczesnej, leżała nieświadomość, ciemnota.

Idealizm rodzi się więc z ograniczonych poglądów ludzi, z ich nieświadomości, ciemnoty; w przeciwieństwie do tego materializm powstaje z usunięcia tych ograniczeń.

Studiując dzieje filozofii przyglądać się będziemy stale tej nieustannie walce między idealizmem a materializmem. Materializm starać się będzie zawsze o odsunięcie granic niewiedzy i będzie to jedna z jego zasług i jeden z jego tytułów do sławy. W przeciwieństwie do tego idealizm, wspierany przez religię, starać się będzie zawsze usilnie o podtrzymanie ciemnoty i nieświadomości, aby korzystając z nich narzucić masom ucisk i wyzysk gospodarczy i społeczny.

8) Zasługi materializmu przedmarksowskiego.

Widzieliśmy, że materializm powstaje u Greków już w chwili, gdy pojawia się pierwszy zalążek nauki. Zgodnie z zasadą: gdy rozwija się nauka, rozwija się i materializm - stwierdzamy w ciągu dziejów:1. W średniowieczu słaby rozwój nauki i zatrzymanie rozwoju materializmu.2. W XVII i XVIII wieku wielki rozwój nauki i wielki rozwój materializmu. Materializm francuski XVIII wieku jest bezpośrednim skutkiem rozwoju nauki.3. W XIX wieku nastąpiły liczne i wielkie odkrycia, a materializm uległ wielkiej przemianie dzięki Marksowi i Engelsowi.4. Dziś nauki postępują naprzód bardzo szybko, a wraz z nimi i materializm. Najwięksi uczeni stosują dziś w swych pracach materializm dialektyczny.

Początki materializmu i idealizmu są więc całkowicie odrębne, a w ciągu wieków stwierdzić możemy walkę między tymi dwiema filozofiami, walkę, która trwa

jeszcze do dziś, a która nie zawsze miała charakter akademicki.

Walka ta, trwająca przez całą historię ludzkości, jest zmaganiem się wiedzy z ciemnotą, jest zmaganiem się dwóch poglądów. Jeden ciągnie ludzkość ku ciemnocie i utrzymuje ją w tej ciemnocie, drugi zaś przeciwnie - dąży do wyswobodzenia ludzi przez zastąpienie ciemnoty nauką.

Walka ta przybierała nieraz formy bardzo ostre, jak na przykład w czasach inkwizycji, z których między innymi podać możemy przykład Galileusza. Twierdził on, że Ziemia się obraca. Było to twierdzenie nowe i sprzeczne z Biblią, a także z Arystotelesem: jeśli Ziemia się obraca, to nie jest ona środkiem świata, lecz jedynie punktem we Wszechświecie i wobec tego należy rozszerzyć granice naszych dociekań. Cóż więc zrobiono wobec odkrycia Galileusza?

Aby utrzymać ludzkość w ciemnocie, ustanowiono trybunał religijny, skazano Galileusza na tortury i kazano mu odwołać jego poglądy. Oto przykład walki między ciemnotą a nauką.

Musimy więc, sądząc filozofów i uczonych tej epoki, widzieć ich zawsze w tej walce ciemnoty z nauką i pamiętać, że broniąc nauki bronili oni jednocześnie materializmu, choć sami o tym nie wiedzieli. Tak na przykład Kartezjusz doszedł w swoich rozumowaniach do wniosków, dzięki którym materializm mógł posunąć się naprzód.

Trzeba także pamiętać, że walka ta jest w toku historii nie tylko walką teoretyczną, ale również walką polityczną i społeczną. W walce tej klasy panujące są zawsze po stronie ciemnoty. Nauka jest rewolucyjna i przyczynia się do wyzwolenia ludzkości.

Przykład burżuazji jest typowy. W XVIII wieku nad burżuazją panuje klasa feudałów. W tych czasach burżuazja jest po stronie nauki; prowadzi ona wówczas walkę przeciwko ciemnocie i daje nam "Encyklopedię".

W XX wieku burżuazja jest klasą panującą i w tej walce między ciemnotą a nauką jest ona teraz po stronie ciemnoty, i to stosując jeszcze brutalniejsze formy walki niż przedtem (spójrzcie na hitleryzm).

Widzimy więc, że materializm przedmarksowski odegrał wielką rolę i ma wielkie znaczenie historyczne. W toku walki między ciemnotą a nauką umiał on rozwijać światopogląd, który można było przeciwstawić religii, a więc ciemnocie. A także dzięki rozwojowi materializmu, dzięki nieprzerwanemu łańcuchowi jego prac urzeczywistnione zostały warunki nieodzowne do powstania materializmu dialektycznego.

9) Błędy materializmu przedmarksowskiego.

Aby dobrze zrozumieć ewolucję materializmu, aby umiejętnie dostrzegać jego błędy i

braki, należy zawsze pamiętać, że materializm jest ściśle związany z nauką.

Na początku materializm wyprzedzał naukę i dlatego filozofia ta nie mogła w całości się utrzymać. Trzeba było najpierw stworzyć i rozwinąć naukę, by wykazać słuszność materializmu dialektycznego, ale wymagało to pracy dwudziestu wieków. W tym okresie materializm uległ wpływowi nauki, zwłaszcza wpływowi ducha naukowego, a także poszczególnych, najbardziej rozwiniętych nauk.

Dlatego też "materializm XVIII stulecia był przeważnie mechaniczny, albowiem ze wszystkich nauk przyrodniczych tylko mechanika, a i to tylko mechanika ciał stałych - zarówno niebieskich jak i ziemskich - słowem, mechanika ciężkości, doszła do pewnego zakończenia. Chemia istniała jedynie dopiero w swej dziecięcej, flogistonowej postaci. Biologia znajdowała się jeszcze w powijakach; organizm roślinny i zwierzęcy był tylko zbadany z grubsza i objaśniany przyczynami czysto mechanicznymi; podobnie jak zwierzę, według Kartezjusza tak samo i człowiek, zdaniem materialistów XVIII wieku był maszyną". (Engels, jw.)

Taki był właśnie materializm wyłoniony z długiego i powolnego rozwoju nauki po "śnie zimowym" chrześcijańskiego średniowiecza.

Wielkim błędem w tym okresie było uznanie świata za wielką maszynę, błędem było sądzenie wszystkich rzeczy tylko na podstawie praw tej nauki, która nazywa się mechaniką. Uważając rozwój za prosty ruch mechaniczny sądzono wówczas, że te same wypadki muszą powtarzać się nieustannie. Widziano wówczas mechanizm rzeczy, lecz przeoczono zagadnienie ich życia. Dlatego też materializm ten nazywa się mechanistycznym.

Przyjrzyjmy się jednemu przykładowi: W jaki sposób materialiści ci wyjaśniali myśl? Objaśniali ją następująco: "Mózg wydziela myśl tak jak wątroba wydziela żółć". Jest to nieco prymitywne objaśnienie. Tymczasem materializm Marksa podaje ściślejsze wyjaśnienia. Myśli nasze pochodzą nie tylko z mózgu. Trzeba przekonać się, dlaczego mamy takie, a nie inne myśli, takie, a nie inne wyobrażenia, a zobaczymy, że społeczeństwo, środowisko społeczne itp. selekcjonują nasze myśli. Materializm mechanistyczny uważa myśl za zwykłe zjawisko mechaniczne. Myśl jednak jest czymś więcej!

"To wyłączne stosowanie miernika mechaniki do procesów natury chemicznej i organicznej, w których prawa mechaniki wprawdzie zachowują swą moc, lecz odsunięte są na plan dalszy przez inne, wyższe prawa, stanowi swoistą, ale nieuniknioną dla owego czasu ograniczoność klasycznego materializmu francuskiego" (Engels, jw.).

Taki jest pierwszy wielki błąd materializmu XVIII wieku. Wskutek tego błędu materializm ten zapominał o historii, to znaczy o historycznym punkcie widzenia, o patrzeniu na rzeczy z punktu widzenia rozwoju: materializm ten sądził, że świat się

nie rozwija i że w regularnych odstępach czasu powtarza się ten sam układ rzeczy. Podobnie nie przypuszczał, żeby ewolucji podlegał człowiek i zwierzęta.

"Druga swoista ograniczoność tego materializmu polegała na jego niezdolności pojmowania świata jako procesu, jako materii podlegającej rozwojowi historycznemu. Odpowiadało to ówczesnemu stanowi nauk przyrodniczych i związanej z tym metafizycznej, tzn. antydialektycznej metody myślenia filozoficznego. Że przyroda znajduje się w wiecznym ruchu, o tym wiedziano. Ruch ten jednak, według ówczesnego wyobrażenia, równie wiecznie kręcił się w kółko i dlatego nie posuwał się ani o krok naprzód, dawał wciąż te same wyniki" (Engels, jw.).

Trzecim jego błędem jest to, że materializm ten był za bardzo kontemplacyjny; nie dostrzegał on dostatecznie roli działalności ludzkiej w świecie i w społeczeństwie. Materializm Marksa uczy, że winniśmy nie tylko wyjaśniać świat, lecz i zmieniać go. Człowiek jest w historii czynnikiem aktywnym i może dokonywać zmian w świecie.

Działalność komunistów rosyjskich jest żywym przykładem działania, które nie tylko zdolne jest przygotować rewolucję, przeprowadzić ją aż do zwycięskiego końca, ale również, pomimo olbrzymich trudności, zdolne jest do utrwalenia socjalizmu, jak to się dzieje w ZSRR od roku 1918.

Takiego poglądu na działalność ludzką nie miał materializm przedmarksowski. Sądzono wówczas, że człowiek jest wytworem środowiska, tymczasem Marks uczy nas, że środowisko jest także wytworem człowieka i że człowiek jest wskutek tego swoim własnym wytworem. Choć człowiek ulega wpływowi środowiska, to jednak może on to środowisko zmienić, może zmieniać społeczeństwo, może więc w ten sposób zmienić samego siebie.

Materializm XVIII wieku był więc zanadto kontemplacyjny, ponieważ nic nie wiedział o historycznym rozwoju rzeczy; był to stan rzeczy nieunikniony, bo wiedza naukowa nie była jeszcze dość rozwinięta i nie mogła pojmować świata i rzeczy inaczej niż przy pomocy starej metody myślenia: metody "metafizycznej"