ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU ATATRK ARATIRMA MERKEZ

DOUMUNUN 125. YILINDA MUSTAFA KEMAL ATATRK ULUSLARARASI

SEMPOZYUMU BLDRLER(15-18 MAYIS 2006, ANKARA)

ANKARA - 2011

5846 Sayl kanuna gre bu eserin btn yayn, tercme ve iktibas haklar Atatrk Aratrma Merkezine aittir.

KTAP SATII:Atatrk Aratrma MerkeziZiyabey Cad. No: 19Balgat - ankaya/Ankara Tel: (312) 285 55 12 - 285 65 11 Belgegeer : (0.312) 285 65 73e-posta : bilgi@atam.gov.tr.web : http://www.atam.gov.tr.e-maaza : http://e-magaza.atam.gov.tr

Bildiri sahiplerinin unvanlar sempozyum srasndaki unvandr. Bildiriler iinde geen gr ve bilgilerden bildiri sahipleri sorumludur. Bildiriler sunu srasna gredir.

ISBN : 978-975-16-2388-1LESAM : 11.06.Y.0150-344

Bask : Korza Yay. Basm San. Tic. Ltd. ti.Tel : (0.312) 342 22 08

Doumunun 125. ylnda Mustafa Kemal Atatrk Uluslararas Sempozyumu (2006 : Ankara)

Doumunun 125. ylnda Mustafa Kemal Atatrk Uluslararas sempozyumu bilidirileri; Ankara, 15-18 Mays 2006. - Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 2011

924s, ; 24cm. - (Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi yayn)

ISBN: 978-975-16-2388-11. ATATRK, MUSTAFA KEMAL, 1881-1938-

KONGRELER, V.B.2. ATATRK, MUSTAFA KEMAL, 1881-1938- SYAS

VE SOSYAL GRLER - KONGRELER,V.B.I.E.a. II. Seri956.1024092

SUNU

Atatrk, insanln sevgisini kazanan tarihte ender rastlanan stn bir kiilik, byk bir komutan ve devlet adamdr. Atatrk, Beni grmek demek, mutlaka yzm grmek deildir. Benim fikirlerimi, benim duygularm anlyorsanz ve hissediyorsanz bu kfidir ve Ben lrsem soylu milletimizin beraber yrdmz yoldan asla ayrlmayacana eminim, bununla gnlm rahat! szleri ile Trk milletine olan gvenini gstermitir. Trk milleti de her geen gn deerini daha ok anlad Atatrk Onun byklne yarar ekilde anmtr ve anmaya devam etmektedir. Bu alma Onun iaret ettii ekilde fikirlerini ve eserini ilmi yntemlerle incelemek ve bu almalarn neticelerini milletimize ulatrmak abasnn bir sonucudur.

19 Mays 2006, Atatrkn doumunun 125.yldnmdr.

Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasna uzanan srecin de balangc olan 19 Mays doum gn kabul etmitir. 19 Mays bu ynyle Atatrkn milletiyle zdelemesini en gzel biimde yanstan bir gn olarak belleklere kaznmtr. Trk Milleti Atatrkn doumunu eitli etkinliklerle kutlam, gnlden balln hi eksilmeyen bir sevgi ve saygyla byk bir itenlikle gstermi ve gstermektedir. Yerli ve yabanc 84 bilim insan bildiri sunarak Atatrk ve eseri hakkndaki yeni aratrma ve grlerini ortaya koyarak Onun hayatta en hakiki murit ilimdir, fendir grn yaatmaktadr. Atatrk Aratrma Merkezi, Atatrk ve eseri hakkndaki almalar yapmaya ve yapanlar desteklemeye devam edecektir.

Bu eser deerli hocamz Prof.Dr.Mehmet Sarayn Atatrk

Aratrma Merkezi Bakanl dneminde, 15-18 Mays 2006 tarihinde Ankarada gerekletirilen Doumunun 125. Ylnda Mustafa Kemal Atatrk Uluslararas Sempozyumu bildirilerinden olumaktadr. Kitapta 67 bildiri yer almaktadr. Teslim edilen bildirilerin bu sayda kalmas basmdaki gecikmeyi biraz olsun mazur gsterebilir midindeyiz. Atatrkn ve dnce sisteminin tm ynleriyle deerlendirildii Sempozyumun gerekletirilmesindeki katklarndan dolay, deerli katlmclara ve emei geenlere teekkrlerimi sunarm.

Prof. Dr. Cezmi Eraslan

Atatrk Aratrma Merkezi Bakan

NDEKLERCUMHURBAKANI SAYIN AHMET NECDET SEZERN AIKONUMASI _______________________________________________________________ 1

BABAKAN SAYIN RECEP TAYYP ERDOANIN AI KONUMASI _______________________________________________________________ 7

PROF.DR. SAYIN SADIK TURALIN AI KONUMASI _________________________ 13

PROF. DR. MEHMET SARAYIN AI KONUMASI ____________________________ 17

SMET NN, ALMAN TELEVZYONUNUN ATATRKE VE TRK DEVRMNE LKN SORULARINI CEVAPLIYOR (BASINIMIZDA BLNMEYEN BR SY LE)Prof. Dr. Utkan KOCATRK ________________________________________________ 23

BATI GZYLE ATATRK Dr. Andrew MANGO _______________________________________________________ 29

ATATRK CUMHURYETNN NTEL Prof. Dr. Dursun Ali AKBULUT ______________________________________________ 35

TRKYE CUMHURYET TARHNN BALICA KAYNAKLARINDA ATATRK Prof. Dr. Seil Karal AKGN ________________________________________________ 45

ZSOY OPERASINDAN SADABAD PAKTINA ATATRKN DIPOLTKA DEHASI Yrd. Do. Dr. Glseren AKALIN _____________________________________________ 71

ATATRKN BYK NUTUKUNDA GEEN MLL KMLKLE LGL KAVRAM, TERM VE SZ BEKLERNN ANALZDr. Hseyin ACA _________________________________________________________ 83

ATATRKN YARATTII NAHIVAN DOSTLUK KPRS DEVLETProf. Dr. smail HACIYEV Prof. Dr. Eblfez AMANOLU ______________________ 89

CUMHURYET OLGUSUNUN ATATRKN KLNDE ERZURUMDA EKLLENMESYrd. Do. Dr. Serpil SRMEL _______________________________________________ 99

ATATRK LE YESEVNN ORTAK DNCE ZEMNLERDo. Dr. Dosay KENCETAY ________________________________________________ 111

ATATRK DOUMUNUN 125. YILINDA KUTLARKEN...ATATRK VE DEVRMNN EVRENSEL YNProf. Dr. smet GRTL ___________________________________________________ 119

LKEMZE YNELK TEHDT VE TEHLKELER KARISINDA ATATRKN NERD FKR VE TEDBRLERProf. Dr. S. Esin DERNSU DAYI ____________________________________________ 127

ATATRKN LAKLK SYASET VE KIRGIZSTANA YAPTII TESRDo. Murat KOCABEKOV _________________________________________________ 155

GAZ MUSTAFA KEMAL PAANIN TRK KAVRAMIYLAZDELEMESProf. Dr. Tuncer BAYKARA ________________________________________________ 159

TRKYEDEK LAK ANLAYIA LK KARI IKI HAREKET VE ONA VERLEN CEVAPLAR (1923)Prof. Dr. Mehmet Akif TURAL ______________________________________________ 167

ESK VE YEN AL KEMALLERHulki CEVZOLU _______________________________________________________ 177

TRKYE CUMHURYET N KURANLAR NASIL BR GENLK STYORDU ATATRK DNEM TBMM TUTANAKLARININ VE LGL DER BELGELERN ANALZ (23 NSAN 1920-10 KASIM1938)Dr. Mustafa ZCAN _______________________________________________________ 183

TRK TARH VE EVRENSEL AIDAN ATATRKE BAKI Prof. Dr. Abdurrahman AYCI _____________________________________________ 203

ATATRKN AZINLIKLAR HAKKINDAK GRLERProf. Dr. Ramazan TOSUN _________________________________________________ 211

ATATRKN AVRASYA ANLAYII VE KIRGIZ-TRK BRLNN LK ON BE YILLIK BRKMLERBahtgl KALAMBEKOVA _________________________________________________ 221

ATATRKN BAKI AISIYLA AZINLIKLARProf. Dr. Sleyman BEYOLU ______________________________________________ 229

ATATRK DNEMNDE YKSEK RETMN YENDEN DZENLENMESProf .Dr. Ali ARSLAN ______________________________________________________ 269

I. BAK TRKOLOJ KONGRES VE MUSTAFA KEMAL ATATRK Prof. Dr. Celil GARBOLU NAIYEV _____________________________________ 301

TEHDT VE TEHLKELER KARISINDA TRK ETM-RETMNN KONUMU VE STRATEJSProf. Dr. Mustafa KESKN _________________________________________________ 309

TRKYE CUMHURYET DEVLETNE YNELK TEHDT VE TEHLKELER KARISINDA ADALAMA VE ULUS DEVLETProf. Dr. Abdulkadir YUVALI _______________________________________________ 319

ROMANYA TRK TOPLUMUNUNMODERNLEMESNDE ATATRK VE DEVRMLERNN ETKSMustafa MEHMET ________________________________________________________ 329

ATATRK VE PONTUS MESELESDo. Dr. Yusuf SARINAY __________________________________________________ 341

BR ASKER DEHA OLARAK ATATRKN LER GRLL VE ORDU-MLLET DAYANIMASINA VERD NEMDr. Zekeriya TRKMEN ___________________________________________________ 363

LAKLK VE TRK LAKLNDEK UYGULAMALARProf. Dr. Ethem Ruhi FILALI _____________________________________________ 383

NDE ATATRKProf. Dr. Rukiye HACI _____________________________________________________ 411

ATATRKN ASYA SYASET ZERNE BAZI YEN DNCELER Prof. Dr. Seyfullah EVK __________________________________________________ 421

EVRENSELL YAKALAYAN ADAMMUSTAFA KEMAL ATATRKProf. Dr. Bayram KODAMAN ______________________________________________ 429

BR MLL KMLK KONUSU OLARAK ATATRKN TRKTARH VERETMNE DAR GR VE UYGULAMALARIProf. Dr. Nuri KSTKL _________________________________________________ 437

SOFYA ASKER ATAES MUSTAFA KEMALN ASKER VE SYAS DEERLENDRMELERDr. Ahmet TETK _________________________________________________________ 449

ATATRKN KRESEL YN ZERNEDr. Bill N. MR _______________________________________________________ 459

ATATRKS LEGACY FOR TURKEY AND THE WORLDProf. Dr. Stanford J. SHAW _________________________________________________ 503

TRKYE CUMHURYET DEVLETNN TEMEL NTELKLER VE MLL DEVLETE YNELK TEHDTLERDr. Ali GLER ___________________________________________________________ 511

ATATRKS REFORMS AND THEIR IMPACT ON THE MUSLIM WORLDM. Naeem Qureshi ________________________________________________________ 523

ATATRK DNEM MECLSLER (1920-1938)hsan GNE ____________________________________________________________ 543

ATATRK VE DEMOKRASProf. Dr. Ergun ZBUDUN _________________________________________________ 565

DOU SINIRININ PEACE MAKER OLARAK BELRLENMESNDEUSTAFA KEMAL PAA (1920-1921)Prof. Dr. Enver KONUKU_________________________________________________ 579

TRK DEVRMNN EVRENSEL NTELOrhan KOLOLU ________________________________________________________ 615

MUSTAFA KEMAL ATATRKN BAZI LDERLK ZELLKLERProf.Dr.Cemalettin TAKIRAN _____________________________________________ 629

ATATRK YAASAYDI ERMEN SORUNU GNMZDEK GB BMLENR MYD?Do. Dr. Esat ARSLAN _____________________________________________________ 645

BR GAZNN HATIRATINDAN KURTULU SAVAINDA ANKARA VEBYK TAARRUZProf. Dr. Sadk DEMRSOY ________________________________________________ 663

ATATRK VE DEVRMLERNN DNYADA YANKILARIProf. Dr. Ycel ZKAYA ___________________________________________________ 675

TRK ANAYASALARINDA LAKLK VE DNLE LGL HKMLERProf.Dr.Temuin Faik ERTAN _______________________________________________ 685

1922 YILINDA RUS DENZALTILARI VASITASIYLA GEREKLETRLENRUS-TRK TEMASLARIProf. Dr. Dimitri VASLYEV ________________________________________________ 701

ATATRKN DNCE SSTEMNDE ULUSALLIK-EVRENSELLK DERNLProf. Dr. Zeynep KORKMAZ _______________________________________________ 711

ATATRKN ASKER DEHASININ YANSIMALARI YAZDII ESERLER VE NOT DEFTERLERDr..Alb.Yavuz ZGLDR ______________________________________________ 721

BR DEAL OLARAK MSK-I MLLNN LNI VE ANLAMIDo.Dr.Mustafa BUDAK ___________________________________________________ 733

1920-1938 DNEM TRK ROMANINDA ATATRK VE ANKARADo. Dr. Nesrin Tazade-KARACA __________________________________________ 745

ATATRKN ETM REFORMUNUN TEMEL UNSURLARI VE UYGULANMASIProf. Dr. Yahya AKYZ ____________________________________________________ 773

MODERNLEMENN EVRENSEL GELM NDE TRKYENN VE ATATRKN YER Prof.Dr.Mustafa ERGN ___________________________________________________ 795

ATATRKN KADIN HAKLARI REFORMU BM VE ABDE KADIN HAKLARI LELGL SON GELMELERProf. Dr. Hale IVGIN _____________________________________________________ 809

MLLET VE TRK KAVRAMININ TARH GELM VE MUSTAFA KEMAL ATATRKLE ZRVEYE ERMES Prof. Dr. Ahmet ZGRAY _________________________________________________ 823

TRKYE CUMHURYETNN TEMELLERNN OLUMASINDA ATATRKN GEREK KLNN ROL Do. Dr. Mehmet EVSLE __________________________________________________ 829

SALTANATTAN CUMHURYETE MLLET EGEMENL Do. Dr. Adnan SOFUOLU ________________________________________________ 837

ATATRK - LER GRL BYK BR AVRUPALI Prof. Dr. Kopi KYYKU ___________________________________________________ 857

AINA VE BLGESNE SIMAYAN NDER: ATATRK Mehmet TEKN___________________________________________________________ 865

TRKLK, ATATRK V AZRBAYCAN Hidayt ORUCOV ________________________________________________________ 891

AIK VEYSEL ATIROLUNUN ATATRK SEVGSHseyin ZER ___________________________________________________________ 897

BULGAR BASININDA ATATRK VE TRK HALKININ ULUSAL KURTULUSAVAI (1919-1938) Mmn TAHR ___________________________________________________________ 909

CUMHURBAKANI SAYINAHMET NECDET SEZERN AI KONUMASI

Sayn Konuklar, Deerli Katlmclar, Doumunun 125. Ylnda Mustafa Kemal Atatrk Uluslararas

Sempozyumunda sizlerle birlikte olmaktan duyduum mutluluu ncelikle belirtmek istiyorum.

Atatrkn ve dnce sisteminin tm ynleriyle deerlendi-rilecei bu anlaml etkinliin dzenlenmesinde katks olanlar ve Sempozyuma bildirileriyle katlanlar kutluyorum. Sempozyum ne-deniyle lkemizde bulunan konuklarmza hogeldiniz diyorum.

Mustafa Kemal Atatrk Uluslararas Sempozyumu, Yce nderin doumunun 125. yl etkinliklerinin nemli bir blmn oluturmaktadr. Kutlama etkinlikleri belirli bir program erevesin-de, tm kurum ve kurulularmzn katks ve yurttalarmzn katl-m ile coku iinde, byk bir zenle srdrlecektir.

Trk Ulusu, her geen gn deerini daha ok anlad Yce Atasnn doumunun 125. yln Onun byklne yarar etkin-liklerle kutlamakta, lmsz nderine gnlden balln hi ek-silmeyen bir sevgi ve saygyla, byk bir itenlikle gstermektedir.

Byk Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasna uzanan srecin de balangc olan 19 Mays doum gn kabul etmitir. 19 Mays bu ynyle Atatrkn Ulusuyla zdelemesini en gzel biimde yanstan bir gn olarak belleklere kaznmtr.

Ulusumuz, doumunun 125. ylnda tarihe ve insanla malol-mu, eylemleri ve sylemleriyle dnyada hayranlk uyandrm, tm ynleriyle rnek alnan bir nderi yetitirmenin vncn de yaa-maktadr.

Atatrk, insanln sevgisini kazanan, Ulusu Onun tm bireyle-riyle gnlden bal olduu, tarihte ender karlalan bir dahi, stn bir kiilik, yrekli bir kahraman, yenilmez bir komutan, byk bir

2

devrimci ve devlet adamdr.ngiltere eski Babakan Churchill, Onu Byk bir kahraman;

Amerika Birleik Devletleri eski Bakan Kennedy, 20. yzyln en byk nderlerinden biri olarak nitelemi, srailin ilk Babakan Ben Gurion da Ondan daha byk bir devlet adam bilmiyorum diyerek Yce nderin devlet adamln vmtr.

Hindistanl bir siyasetbilimci Prof. Ari Hann, O, yalnz bir asker ve Devlet Bakan deil, ayn zamanda bir ulusun ve bir devletin nasl kurulabilecei konusunda rnek bir kiiliktir sz, Atatrkn devlet adaml yann arpc biimde vurgulamaktadr.

Savamyla yazgmz ve tarihin akn deitiren Atatrk, yal-nzca eserleriyle deil, dnce sistemi ve yksek ngrleriyle de insanln yetitirdii byk kiilikler arasndaki unutulmaz yerini almtr.

Deerli Konuklar, Konumamn bu blmnde sizlerden, Bugn dnyada hangi

nder dnceleriyle, yaptlaryla, zaferleriyle gncelliini koruyor, insanla ve Ulusuna yol gsteriyor? sorusunu dnmenizi, 20. yzylda tarih sahnesinde yer alan nder ve devlet adamlarn bel-leklerinizde canlandrmanz istiyorum.

Kukusuz, bu soruya verilebilecek ortak yant Atatrkten ba-kas deildir.

Atatrk yalnzca ann kahraman olarak anlmamtr. Yce nderin bykl, ngrlerindeki hakll geen zaman iinde yaanan gelimelerle daha iyi anlalmtr.

Alman belgesel yapmclarndan Liebe, Atatrk, tarihin Trk Ulusuna ve insanla bir armaandr. sylemiyle bunu en arpc biimde anlatmaktadr.

UNESCO Genel Kurulu, 1981 ylnn Atatrkn doumunun 100. yl olmas nedeniyle ald kararda, Atatrkn, gelecek kuak-lar iin rnek olarak stn kiiliini uluslararas anlay, ibirlii ve bar yolundaki abalarn, esiz devrimciliini ve zellikle smrge-cilik ve emperyalizme kar alan savalarn ilk lideri olduunu ve Mazlum Milletler in bamszlna kavuarak, insanlar ve lkeler arasnda hibir renk, din, cins ve rk ayrm gzetmeyen bir uyum

PROTOKOL KONUMALARI

3

ve ibirlii ann doacana inandn, Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu olarak politikasnda ve davranlarnda her zaman bar, uluslararas anlay ve insan haklarna saygya ncelik tanyan bir tutum iinde bulunduunu dnyaya ilan etmitir.

Atatrkn bykln, stn kiiliini ve evrenselliini en gzel biimde dile getiren bu deerlendirmelerden kvan duyma-yan hibir Trk dnlemez.

Atatrk, Ulusumuzun soylu zelliklerini yanstan nitelikleri, hayranlk uyandran kiilii ile yaad aa damgasn vurmu, kurduu Cumhuriyet rejimi ve Trk Aydnlanma Devrimi ile 20. yzyln en byk adalama hareketlerinden birini gerekletir-mitir.

Hindistan Babakan Nehru, Atatrk Modern an yaratc-larndan biri saymaktadr.

Fransa eski Devlet Bakan De Gaulle de, Atatrkten rene-ceimiz ok ey var. Dnya nderleri arasnda en byk baar elde eden kiilik Odur. nk, ulusunu adalatrmtr sylemiyle, Atatrkn, ada yann vurgulamaktadr. Rusya Bilimler Akade-misi retim yesi Prof. eremet de, Atatrk, ada bir Trk uy-garlk blgesi yaratt. szyle bu deerlendirmeye katlmaktadr. Atatrk, Avrupann hasta adamndan tam bamsz, ulus egemen-liine dayanan, laik, demokratik, ada bir devlet kuran, Devletin ve toplumun yapsn adalatran, cemaatten toplum, mmetten ulus, kuldan yurtta yaratan, Trk insann uygarln kavram ve de-erleriyle buluturarak hak ve zgrlklerine kavuturan nderdir.

Atatrk, kadna toplumdaki hakettii yerin ve deerin verilme-sini salamtr. Bu nitelii, Yce nderin yalnz lke iinde deil dnda da byk takdir toplamasna neden olmutur.

Amerikal siyaset bilimci Prof. Lowry diyor ki;Dnyada kadnlarn toplumdaki rolne Mustafa Kemal kadar

duyarllk gsteren pek az nder vardr. Kadnlara eit haklar tann-masn isteyen duygu ve dncelerin btn uygar dnyada gerek-leeceini yarm yzyl nceden ngrm olmas Onun benzersiz bir nder olduunu gsteriyor.

Fransada yaymlanan bir gazetedeki, Devrin yksek ahsiyet-

PROTOKOL KONUMALARI

4

leri kitaplarda, konferanslarda Trkiyenin asla deimeyeceini ve deimeden leceini ilan etmilerdi. Halbuki lmeden deiti. Hem de kknden ve batan aa deiti. nanlar, gelenekler, yntemler ykld. Son dkntlerini de yabanc zrhllar ve kapitlasyonlar gibi memleketten srp attlar. Trkiye, ruhunu deitirmiti... yo-rumu, Trkiyenin baard dnmleri arpc biimde anlatmak-tadr.

Atatrkn kiilik zelliklerinden biri de zamanlama ve planla-ma yeteneidir. Atatrk dnce al-veriine her zaman nem ver-mi, her eyi derinlemesine tm ayrntlaryla dnm, aratrm-tr. Doru zamanda, doru kararlar alm, koullar oluunca bunlar Ulusu onun desteiyle uygulamtr.

Trk Ulusunun barndan yetiip gelen bir nder olan Yce Atatrk, yaptklar ve zaferleriyle baka uluslara da yol gstermi, insanla umut ve g vermi, dnyada silinmez izler brakmtr.

Amerika Birleik Devletleri eski Bakan Eisenhower, Onu Tm dnyada bamszl iin savaanlarn esin kayna olarak vmtr.

Akla, bilime, yurt ve Ulus sevgisine verdii nem, yzlerce yl-da gerekletirilmesi olanaksz ileri ksa srede yaama geirebil-mesinin yolunu amtr.

Yunanistan eski Babakan Venizelos, Atatrk 1934 ylnda Nobel Bar dlne aday gsterirken baknz ne demitir: Bir ulusun yaamnda bunca ksa srede, bunca kkl deiikliklerin baarld pek enderdir. Bu olaanst almalar Atatrke, sz-cn tam anlamyla Byk Adam ann kazandrmtr.

Atatrk soukkanl, ileri grl, aklclktan ve gerekilikten dn vermeyen byk bir devrimcidir. Yolunda yryen bir yolcu-nun yalnz ufku grmesi yeterli deildir. Muhakkak ufkun tesini de grmesi ve bilmesi lazmdr deyii, Onun bu niteliini gzler nne sermektedir.

Atatrk hibir zaman hayalperest olmamtr. O, yarnn insan-dr, olaylara ve gelimelere byle bakm, koullar ve olanaklar bu yaklamla deerlendirmi, her zaman Ulusu iin en iyisini hedefle-mitir. Hedefe ulama srecinde her zaman doru admlar atmtr.

PROTOKOL KONUMALARI

5

Atatrk, Cumhuriyetle birlikte demokrasiye geme dncesini sre iinde kimi zaman denemelerle yaama geirmeye alm; demokrasi hedefinden hibir zaman vazgememitir.

Alman Sosyolog Bischoff, Atatrk demokrasi kuran deha olarak nitelemektedir.

Bremen niversitesi retim yesi Prof. Harkort da, Atatrkn demokratiklemeye verdii nem kapsamnda yle demektedir: 1930larda Avrupa bir karanlk iindeyken, Almanyada toplama kamplar varken, Trkiyede demokrasiye hazrlk almalar sr-drlyordu.

Atatrk, bar kimlii ve barn srekli klnmas ynndeki almalaryla da dnyaya rnek olmutur. D politikada servenci-lii reddeden bir kiilik yapsna sahip olan Yce nder, tm lkele-rin bar iinde yaamasn isteyen gerek bir barseverdir.

Birok sava yaam olmasna karn, Ulusun yaam tehlikeye dmedike sava cinayettir. diyecek kadar insansever bir nderdir.

Onun Yurtta bar, dnyada bar ilkesi yalnz Ulusumuza de-il, tm insanla yol gsterecek niteliktedir. Bu ilke dorultusunda bar bir d politika izleyen Trkiye Cumhuriyeti, hibir zaman izgisinden sapmam, blgesinde bar ve istikrar esi durumuna gelmitir.

Profesr Bernard Levvis, Yce nderin bu zelliini yle dile getirmitir: Atatrk, zgrlk ve barn lmsz mimardr.

nanyoruz ki, eer insanlk Atatrkn dncelerini benimse-mi olsayd, dnyamz daha yaanabilir olurdu.

Son olarak, Makedonyal bir retim yesi ile Ukraynal bir ni-versite rencisinin deerlendirmelerini sizlerle paylamak istiyo-rum.

Makedonya skp niversitesi retim yesi Prof. Yusuf, Biz Makedonya Trkleri, geleceimizi Atatrkln icra edilmesinde ve Atatrkle sadk kalmamzda gryoruz.,

Ukraynal siyasetbilimi okuyan niversite rencisi ise, Ben tm liderlerin yaamn inceledim... Atatrkn dncelerini dier liderlerden ok daha gereki ve yaratc buldum. Ukrayna iin gele-cee dnk siyaset belirlerken Atatrk bir izgi zerinde yrmek

PROTOKOL KONUMALARI

6

gerektiini dnyorum. sylemleriyle, O byk insann dnce-lerinin tm dnya insanlarn nasl etkilediini gstermilerdir.

Deerli Konuklar, Atatrk, gl ilkeleri, sarslmaz dnceleri ve yklmaz eserle-

riyle gnllerde yaamaktadr. O, bir gne gibi her gn domakta, insanmzn gnlnde ycelmekte ve yolumuzu aydnlatmay sr-drmektedir.

Byk Atatrkn dledii Trkiyeye ulamak iin, yaplmas gereken, dncelerini ve felsefesini zmsemek ve gelecek kuak-lar ilke ve devrimlerinin nda, ada bir eitimle yarnlara ha-zrlayabilmektir.

Kimi konulardan yaknmak yerine, Atatrkn salad ada, aydnlk, laik ve demokratik Cumhuriyetin sonsuza dek srmesi iin herkesin elinden gelen abay gstermesi zorunludur.

Doumunun 125. ylnda bir kez daha vurgulamak istiyorum ki, Atatrk, Trkiye ve Trk Ulusu iin hi snmeyecek bir ktr. Atatrkn, Ulusumuzun gnlndeki eriilmez yeri, hibir zaman deimeyecektir.

Szlerime son verirken byk kurtarcmz rahmet, sayg, sevgi ve gnl borcuyla anyorum.

Bu nemli Sempozyumun baarl geeceine inanyor, esen-likler diliyorum.

PROTOKOL KONUMALARI

BABAKAN SAYIN RECEP TAYYP ERDOANIN AI KONUMASI

Sayn Cumhurbakanm, deerli konuklar, hanmefendiler, be-yefendiler; sizleri, bu anlaml gnde en kalb duygularla selamlyo-rum.

Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn dou-munun 125 inci yl vesilesiyle bir arada bulunuyoruz.

Szlerimin banda zellikle bir hususa dikkatlerinizi ekmek istiyorum, o da udur: Tarihe malolmu byk ahsiyetler sadece kendi dnemlerindeki baarlaryla deil, gelecei ekillendirmede-ki rolleriyle deerlendirilmelidirler.

Ben de bugn sizlere zellikle Atatrkn tarihi ahsiyeti ze-rine romantik deerlendirmelerle yetinmekten ziyade, onun gn-mze k tutan fikirleri ve Cumhuriyetimizin kurulu ideallerini d-nmeye davet ediyorum. Hafta boyunca srecek sempozyumlar da bana gre bunun erevesini zellikle belirleyecektir.

Onun En byk eserim dedii Trkiye Cumhuriyeti, 20 nci yzyln balarndaki mill bamszlk hareketlerinin sembol ve il-ham kayna olmutur. Byk alkantlarla balayan 20 nci yzyl, tarih sahnesinden silinmek istenen Trk Milletinin nasl ayaa kalk-tna, yok olma srecine girmi Osmanl Devletinin enkazndan nasl yeni bir devlet karldna ahit olmutur.

Bu srete Gazi Mustafa Kemal Atatrkn liderlii, Ya stiklal Ya lm parolasnda somutlamaktadr. Trk Milletinin bamsz-lk ak bu yksek ruhta karlk bulmutur.

Atatrkn liderliinde zaferle nihayetlenen mill mcadelemiz-den sonra modern bir devletin inas balam, zamann ruhuna uy-gun bir model ortaya konulmutur. Bu model, Trk Milleti iin bir yenilenme, modernleme, muasrlama hamlesi olmutur. Bildii-miz gibi, Atatrk bir doktrin ya da ideoloji vazetmemi, herhangi bir kalplam ideolojiye dayanma gerei hissetmemitir. Onun dnya grnn temeli aklclk ve bilimdir. Millete hedef olarak gsterdi-

8

i muasr medeniyete ulama ynndeki akl ve bilim, hayati neme sahip deerler olarak karmza kmaktadr.

Atatrk tekamle, yani gelimeye dayal bir dnya tasavvuru-na sahipti. Bu tekamln akl ile bilimin dorusunu tespit edip ona uygun bir ekilde davranma, akl ve bilimin klavuzluuna, milletin iradesine sonuna kadar gvenme yatyordu. Bu gereki ve aklc slup, Atatrkn Cumhuriyeti kurarken doru tercihler yapmasn-da, tarihin akn iyi ve doru okuyabilmesinde ok nemli bir yere sahiptir.

te bu sebeple, szlerimin banda da belirttiim gibi, Mustafa Kemal Atatrk anarken ve anlamaya alrken zerinde durma-mz gereken asl unsurlar, Cumhuriyetimizin temelini oluturan ku-rucu ilkelerdir.

nk, bu ilkeler dnya grnn tarihe ve topluma bak-nn temelini tekil etmektedir. Atatrkn fikriyatnn ve Trkiye Cumhuriyetinin temelini oluturan kavramlar genel bir ereve iinde; cumhuriyet, mill egemenlik, mill devlet ve laiklik olarak sralanabilir. Trkiye Cumhuriyeti bu kavramlar, bu fikirler zerinde ykselmitir. Bugn bizlere den grev, mill mcadeleden itibaren ortaya konan, Trkiyenin istikametini belirleyen bu isabetli, doru tercihlerle sahip kmak ve daha da ileriye tamaktr.

imdi bu kavramlar zerinde ksaca durmak, gemiten gelece-e yol alrken bu kavramlarn nemiyle birbirini btnleyici zellik-lerine iaret etmek isterim.

Deerli konuklar, cumhuriyet, saltanatn kaldrlmasn ve cum-hurun yani milletin ynetimini ifade eder. Esasen demokrasinin da-yand demos ile cumhuriyetin dayand cumhur birbirleriyle rten kavramlardr. Cumhuriyet ve demokrasi birbirinde anlam bulan birbirini btnleyen kavramlardr. Bu manada saltanattan cumhuriyete gei, Trkiyeyi muasr medeniyetin deer ve kural-laryla buluturacak bir demokratik, siyasi dzenin inasna ynelik olarak atlm en byk admdr.

Mill egemenlik, modern demokrasinin, demokratik ve laik cumhuriyetin olmazsa olmaz artdr. nk demokrasi, meruiyetin kaynan baka bir yerde aramayan, toplumda, millette gren bir siyasi dzenin addr. Atatrkn egemenlii kaytsz millete teslim

PROTOKOL KONUMALARI

9

eden anlay, Trkiyenin bugn sahip olduu demokratik rejim a-sndan belirleyici bir nem tamaktadr. Zira, meruiyetin temeline milleti koymayan bir rejime demokrasi demek mmkn deildir.

Atatrkn 19 Mays 1919da Samsuna ayak basmasndan iti-baren dillendirdii mill egemenlik fikri, 29 Ekim 1923te Cum-huriyetin ilanyla birlikte gerek anlamna kavumu, demokratik bir siyasi dzenin tesis edilmesinin temel dayana olmutur.

Mill, niter devlet, Trkiye Cumhuriyetini oluturan bireyle-rin vatandalk temelindeki ortaklna iaret etmektedir. Mill dev-let, idari ve siyasi armlar kuvvetli bir kavram olmakla birlikte sosyolojik bir muhtevaya da sahiptir. Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yaayan ve vatandalk bayla Trkiye Cumhuriyetine ba-l olan her bir ferdi, milletimizin ayrlmaz ve eit bir unsuru kabul edilmektedir.

Atatrk hibir zaman inan farkllklar ve etnik kken esasn-da tanmlanan millet anlaylarna itibar etmemitir. Bugn Trkiye, anayasal vatandalk zemininde tarih uuruna ve ortak yaama irade-sine sahip, farllklarn zenginlik kabul eden bireylerin oluturduu gl ve demokratik bir lkedir. Mill devlet fikrine uygun ekilde bu lkenin btn bireyleri, baka hibir hususiyetlerine baklmakszn, sadece Trkiye Cumhuriyeti vatanda olmalar hasebiyle eittirler.

Deerli konuklar, demokrasinin ve toplumsal barn teminatla-rndan biri olan laiklik, aslnda iki boyutlu bir kavramdr. Laikliin birinci boyutu, devletin din kurallarna gre yaplandrlmamasdr. Bu, standartlatrlm, niter, paral olmayan bir hukuk dzenini gerektirir. Laikliin ikinci bir boyutu ise devletin btn dini inan-lar karsnda tarafsz, eit mesafede bulunmas, bireylerin din ve inan anlamndaki zgrlklerini teminat altna almasdr. Nitekim Anayasamzda Cumhuriyetin Nitelikleri maddesinde de bu hu-sus kayt altna alnmaktadr. 2 nci maddenin gerekesinde laikliin ierii ve tanm iin yle denilmektedir: Hibir zaman dinsizlik anlamna gelmeyen laiklik ise, her ferdin istedii inanca, mezhebe sahip olabilmesi, ibadetini yapabilmesi ve dini inanlarndan dolay dier vatandalardan farkl bir muameleye tabi klnmamas anlam-na geliyor.

PROTOKOL KONUMALARI

10

Bu zellikleriyle laiklik ilkesi cumhuriyetimizin temel ve birle-tirici bir niteliidir.

Atatrkn hayata geirdii bu kavram ve ilkeler kanaatimce bugn onun aklc ve tekamlc bakna uygun olarak ada de-mokrasinin evrensel normlarna gre yorumlanmal ve srekli ola-rak daha ileriye tanmaldr.

Mustafa Kemal Atatrkn mill mcadeleden balayarak yap-m olduu doru tercihler ve bu tercihlerin ifadesi olan kavramlar, zerinde zenle durulmas gereken, milletimiz tarafndan da iselle-tirilmesi gereken birletirici kavramlardr. Bu kavramlar toplumsal ihtilaf alanlar haline getirmekten hep birlikte, zenle kanmamz gerektiine inanyorum. Bunun iin ncelikle bu kavram ve ilkelerin lafzlar kadar ruhlarn da benimseyip korumamz gerekmektedir.

Anayasamzda da ifade edildii ekliyle, insan haklarna dayal, laik, demokratik ve sosyal bir hukuk devleti olan cumhuriyetimizin temel nitelikleri arasnda bir ncelik sralamasna gitmek, fikri de-erlendirmelerimizi yanl bir mecraya srkleyecektir. unu unut-mayalm ki, cumhuriyetimizin artk kurum ve kurallaryla, milleti ve fertleriyle demokratik bir olgunlua erimi olduunu kabul et-memiz, btn neticeleriyle ortadadr. Cumhuriyetimiz adna bugn sahip olduumuz en byk kazanm da bana gre budur.

Bugn Mustafa Kemal Atatrkn doum yldnmn kutlar-ken cumhuriyetimizin kurulu ideallerine her zamankinden daha ya-kn olmann da bahtiyarln yayoruz. Zira Trkiye Cumhuriyeti, bugn artk Avrupa Birliine katlm mzakerelerine balam bir l-kedir ve Avrupa Birlii sreci aslnda cumhuriyetle birlikte balam bir sretir.

Deerli konuklar, bu anlaml gnde, lkemiz adna iftiharla syleyebilirim ki, Trkiye bugn muasr medeniyet yolculuunda demokrasisini hzla gelitirerek, vatandalk uurunu glendirerek emin admlarla ilerlemektedir.

Anayasamzda Devletin ama ve grevleri arasnda gsterilen temel hak ve hrriyetlerin nndeki engelleri kaldrarak, cumhuri-yetine de demokratik deerlerine de bal ve gl bireyler yetiti-rilmektedir.

PROTOKOL KONUMALARI

11

Bugnn anlamna ve nemine binaen yapmamz gereken ey hem sahip olduumuz deerlerin muhasebesini yapmak hem de mut-laka ileriye, daha ileriye doru bakmaktr.

Trkiye Cumhuriyetinin itibar bugn btn dnyada yksel-meye devam etmektedir. Trkiyenin gelecek perspektifi, zaman kaybetmeden gcn, deerlerini geni imkan ve kaynaklarn hare-kete geirerek gelime potansiyelini, ilerleme azmini en st dzeye karmaktr.

Hedefimiz, cumhuriyetimizin 100 nc ylnda Trkiyeyi her adan dnyann en gelimi, en saygn, en gl lkeleri arasna katmaktr. Yani, ilk etapta kii bana mill gelirin 10 bin dolara ula-t bir Trkiye ki hedef olarak 2012 yl sonunda biz bunu yaka-layabiliriz. Bunu yakaladmz andan itibaren Trkiyeyi ve Trk Milletini yakalayabilene ak olsun!.. te bunu baarmak, bana gre, hep birlikte omuz omuza vererek amamz gereken bir hedeftir.

Mustafa Kemal Atatrkn iaret ettii medeniyet perspektifi ve lkeler manzumesi hepimiz iin balayc ve birletirici olduka Trkiye Cumhuriyeti ilerleyiini srdrecek, milletimiz refah ve z-grlk bakmndan dnya lkeleri arasnda hak ettii yere, eitimde de salkta da adalette de emniyette de ulamda da toplu konutta da ve tarm ve hayvanclkta da uluslararas diyaloglarda da kavua-caktr.

Ben bu inanla szlerime son veriyor, sizleri bir kez daha say-gyla selamlyorum.

PROTOKOL KONUMALARI

PROF.DR. SAYIN SADIK TURALIN AI KONUMASI

Sayn Cumhurbakanm, Babakanm, Genel Kurmay Baka-nm, Bakanlar Kurulunun deerli yeleri, Trk Ordusunun deerli kuvvet komutanlar, yksek yargnn deerli bakanlar ve yeleri, lkemizdeki bykeliliklerin temsilcileri, bilim ve sanat dnyas-nn kl insanlar, deerli yneticilerimiz, deerli konuklarmz; bu zel toplantmzda aramzda bulunduunuz iin sizleri sayglarla ve en iyi dileklerle selamlyoruz.

125 yl nce Zbeyde Hanmdan doan, Ali Rza Bey olu Mus-tafa, asker okullardaki renimden sonra orduya subay olarak ka-tlmasndan itibaren Gazi ve Mir unvanlarn kazanmas da dahil, mesleini hakkyla yapm bir paa;

57 yllk mrnn 42 yllk ksmn daima cephelerde bir kahra-man gibi yaayarak, bir kahramanlk rnei olmu ahsiyet;

eitli byklkteki birlikleri yneten stiklal benim karakte-rimdir diyen ve her trl dmannn karsnda metaneti ve sabry-la mcadelesini cesaretiyle talandrm asker bir deha;

lkesinin ve milletinin yanl ve yetersiz ynetildiini grn-ce, Harp Okulundan itibaren zmler dnmeyi bir hayat biimi-ne dntrm, Amasya Genelgesiyle milleti kurtulua arm, Erzurum ve Sivas Kongrelerinin, Trkiye Byk Millet Meclisinin kuruluunu tasarlayp gerekletirmi, Cumhuriyet rejimini ilan edip bu anlay kklendirmek iin 15 yl alm, ynetim, eitim, hu-kuk alanlarnda yapt byk deiim ve dnmlerle bir siyasi nder, siyasi rnek;

Devletin bamszl, milletin btnlemesi asndan olumas ve oluturulmas gereken kurumlar da davranlar da eylemleri de hem tm dnyaya hem milletine srarla anlatm, anlatmaktan yorul-mam ve bu konuda da baarl olmu sivil mill lider;

Mustafa Kemal Paa, 1895-1935 yllar arasnda dnya harita-snn keyfince deitirme ve yetkisi olduuna inanan emperyalist devletlere ve emperyalist manta kar kazand zafer, emperya-

14

list devletlere kar kazanlm bu apak zafer, daha sonra sayla-r 100 bulan mazlum toplumlarn bamsz devletler kurmasnn rnei, ncs ve bu anlamda da bir siyasi dehann dnya ufkunda ykselmesi anlamna gelir.

nsanlarn hr doduuna, hr yaamas gerektiine inanan Mustafa Kemal Atatrk hem blge bar ve hem de dnya barna yapt katklarla kurulmasn tasarlad ve gerekletirdii ulusla-raras paktlar ve birlikler arasnda an lideri, barlln dehas;

Geleneksel tarm ekonomisinin kabuklarn yer yer kran, yer yer de deitirmek iin hem yepyeni mevzuatlar oluturmann ile-lerini yaayan hem de kurumlatran, milleti vahi kapitalizm veya snrlayc sosyalizmin eline brakmak yerine nc ve rnek kurum ve kurumlamalar oluturan insani deha;

Atatrk Orman iftlii ve dier kamu retim ve tketim fabrika ve merkezleri oluturmas, milletimizin kendine gvenerek, ii de-il iyeri sahibi olma inancna kavumas ynnde hep ileri admlar atm olmas, mill banka ve mill sigorta sistemleriyle ekonomideki para politikalarnn gelitirilmesiyle iktisadi hayatmza yepyeni bir yol gstermi olmasyla da apayr bir deha;

Askeri deha, siyasi deha, idari, iktisadi deha olmak itibaryla Mustafa Kemal Atatrkn uluslararas nder, nc rol dnln-ce evrensel boyutunun, kimsenin inkar edemeyecei evrensel boyu-tunun doru kavranmas gerektii apak bir gerekliktir.

Onun ulusal boyutunun doru anlalmas iin ise sayca ve ye-terli kalitede almalarn artrlmas gerektii gzden uzak tutula-maz.

20 inci Yzyln ilk yarsnda, dnyann gz nnde siyaset, fikir, idare alanlarnda ok etkili ve yetkili olmak zere saylar 40 bulan liderler vard. Bu liderler iinde ok olumlu bir ahsiyet olarak 21 inci yzylda da eskimeyen, birliini, bykln, rnekliini daima koruyan, hala Mustafa Kemal Atatrktr. Bunu kskanyor-lar. Bu g birtakm insanlar zyor, onu biliyoruz;

Atatrk ve dnemi konusunda bilgisizlikten, anlay ktlndan, yabanclarn propagandalarnn etkisini tayan dnce kirliliinden domu ve doacak her trl kar klarn, sesini ykseltmeleri,

PROTOKOL KONUMALARI

15

ne olursa olsun bir kenara braklmaldr. hret olmak veya farkl saylmak amacndan doan kart grll de ciddiye almamak gerekir.

Trk aydn ve Trk milleti Atatrk ok sevmitir ve sevmek-tedir. Bundan hi kimsenin phesi yoktur. Siz, konuklarmz, bunun bir hafta boyunca rneklendirilmesini greceksiniz. Onu anlamaya alan herkes, onun fikirlerini rendiinde Trkiyenin blge ba-r ve lkeler aras ilikiler asndan ufuk ac bir ok cmleler, fikirler bulacaktr.

Atatrkn emperyalizme kar at mill mcadele bayra da kazand byk zafer de kurduu Trkiye Cumhuriyeti Devleti de lmne kadar oluturulmasn salad byk deiim, dnm ve devrimler de benzersiz ve rneksizdir. Bu deiim, dnm ve devrimlerin Fransz htilalinde de Sovyet htilalinde de benzeri yok-tur. Atatrk bu konuda bakn ne sylyor: Trkiyeyi derece derece mi ilerletmeli ani olarak m?.. ki sistem var, biri malum, Fransz h-tilalindeki tarz; rejimler deiecek ihtilallere kar mukabil ihtilaller yaplacak, sa solu tepeleyecek, sol sa sprecek, bir de baklacak ki bir buuk asr zaman gemi. Bu milletin damarlarnda o kadar bol kan ve nnde o kadar geni zaman var m?.. te Atatrkm-zn tavr ve dncesinin temelinde bulunan g budur.

Sayn Cumhurbakanm, 2005 yl 10 Kasm Anma Treninde Atatrkmzn 125 inci doum yl iin gerekli etkinliklerin yapl-mas emrini vermitiniz, bu toplantmz da yksek himayelerinize aldnz. Bunlar iin kranlarm ltfen kabul buyurun. Bu konuda ulusal bir koordinasyon kurulu oluturan Sayn Babakanmza, bu kurula bakanlk eden Devlet Bakanmz Sayn Atalaya, bildirisi-ni okumak iin buraya gelmeyi ok istiyordu, defalarca telefon etti, mektuplar yazd, metnini de teslim etti. Ankaraya geldikten bir gn sonra rahatszland. imdi Gazi niversitesi hastanesinde tedavi g-ryor. Kendisine acil ifalar dilediim, Atatrkn sohbetlerine katl-m, hitamna muhatap olmu, Ordinarys Profesr Reat Kaynarn ahsnda Atatrkn ulusal ve uluslararas boyutlarn alp deerlen-diren yerli ve yabanc bildiri sahiplerine, deerli konuklara sayglar ve minnetlerimi sunuyorum.

PROTOKOL KONUMALARI

PROF. DR. MEHMET SARAYIN AI KONUMASI

Sayn Cumhurbakanm, Sayn Babakanm, Sayn Meclis Ba-kanm, Sayn Genelkurmay Bakanm, Sayn Bakanlarm, Sayn Ko-mutanlarm, Saygdeer Hanmlar, Beyler ve Basnmzn Kymetli Mensuplar;

Bugn burada, yalnz Trk tarihinin deil, insanlk tarihinin ye-titirdii en byk kumandanlardan birinin, bir bar ve demokrasi erbabnn ve bilge bir ahsiyetin, yani Atatrkmzn 125. doum yln kutlamak iin toplanm bulunuyoruz. Teriflerinizden dolay hepinize sevgiler ve sayglar sunuyorum.

Yurtdndan ve yurtiinden gelen Atatrk ve dnemi zerinde kymetli aratrmalar yapan ve leden sonra balayacak oturumlar-da sunumlarn yapacak olan 80i akn bilim adam dostlarmza da ho geldiniz diyorum. Efendim, ilmi ve sosyal ierikli dopdolu bir programmz var. Emei geen tm arkadalarma teekkr ederim.

Sayn Cumhurbakanm ve Sayn Babakanm, Zt- Devletlerinizin tensip buyurmalar ile Atatrk Aratrma

Merkezi Bakanlna atanmamn zerinden bir buuk yl geti. zin verirseniz, bu bir buuk yl iinde yaptm ve yaptrdm almalar ile ilgili ksaca bilgi arz etmek istiyorum. Yurt dnda ve yurt iinde bulunan Atatrkmzle ilgili belgelerin byk ounlunu topladk, geri kalan belgeleri de bu yaz toplam olacaz. Bylece, hem ya-banc ve hem de kendi belgelerimizin nda bu byk insan btn gzellikleriyle ortaya koyma ve anlatma imkanna kavuacaz.

Bu arada, Atatrkmzn Nutukunu daha nce yaplan Fran-szca ve Almanca tercmelerinden sonra ngilizce, Rusa, Farsa ve karde cumhuriyetlerin dillerine tercmelerini yaptrdk. u anda Arapa, ince ve Yunancaya tercmeleri yaplmaktadr. Japonca, spanyolca ve braniceye tercmeleri ile bu almalarmz tamam-lanm olacak. nanyorum, bylece, Atatrkmz btn dnya yakndan tanyacaktr. Bu vesileyle dost-dman, herkese, zelik-le Trkler Mustafa Kemal Paann fikirleriyle hareket etmekten

18

vazgesin diyen Avrupal dostlarmza unu sylemek istiyoruz: anakkaleden Mill Mcadeleye gsterdii birinci snf askerlik dehasyla onurumuzu kurtaran Atatrkmz, Onun barsever, demokrat ve bilge kiiliini, Trk milleti olarak ne kadar derinden sevdiimizi ve ebediyete kadar da sevip izinden gideceimizi grp bilmelerini istedik. Ayrca biz biliyoruz ki, bugn bu gzel yurdun zgr semalarnda Ezan- Muhammediye dinleyip ibadetimizi yapa-biliyorsak bu Gazi Mustafa Kemal Atatrkmze borluyuz. Yine biliyoruz ki, Osmanlnn enkaz zerine kurulan laik demokrat cum-huriyetle ada bir devlet ve millet haline geldiysek bunu da Ata-trkmze borluyuz.

Atatrk ve Trk Aydnlanmas projesini devreye soktuk. Bu proje erevesinde, niversite bulunan 26 vilayetimizde Valilerimiz, Belediye Bakanlarmz ve Rektrlerimiz ile birlikte, hem mill bir-lik ve btnlmz pekitirmek, hem Atatrkmz anlatmak, hem de o vilayetlerin mill mcadeleden gnmze kadar kat ettii ilerlemeyi, bugnk sosyo-kltrel ve ekonomik problemlerini ve zm yollarn bilim adamlarmza tarttrdk ve halkmz bilgi-lendirmeye altk. Bu proje btn vilayetlerimiz ve niversiteleri-mizde uygulanacaktr.

Bu arada, AB ile grmelerde devletimizin ve hkmetimizin istifadesi iin, demokratikleme, eitim ve kadn haklar bata olmak zere ana konularda, cumhuriyetin kuruluundan bugnlere, kat et-tii mesafeyi, bugnk durumunu ve zm yollarn ortaya koy-mak iin hazrladmz projelere, ne yazk ki ne DPTden ve ne de Maliyeden destek alabildik.

Bu bilgileri arz ettikten sonra izin verirseniz, birka cmle ile de olsa Atatrkmzn ve Onun ehit arkadalarnn bu devleti ne artlar altnda kurduklarn hatrlatmak istiyorum. Osmanl Devleti, Trk milletinin kurduu devletler iinde en uzun mrl olandr. Gurur duyulacak pek ok yn olmasna ramen kt ynetim ve cehaletten dolay bu cihan devletini kaybettik. Bilen ile bilmeyen bir olmuyor. Bilen dmanmz bilmeyen bizleri yendi. Ama dmanla-rmz bizi yenmekle kalmad, yurdumuzu babalarndan miras kalan bir toprak paras gibi aralarnda paylamaya kalktlar. Maa gibi kullandklar Rumu, Ermeniyi ve Yunanly zerimize saldrttlar.

PROTOKOL KONUMALARI

19

Bu da yetmiyormu gibi bizzat kendileri de lkemizi igale balad-lar. Bu amansz dmanla ve saldrya kar Trk milleti Atatrkn nderliinde yaam hakkn kullanarak kendini ve yurdunu mdafaa etti. Yokluk iinde verilen bu onur mcadelesine bugn biz stiklal Harbi diyoruz.

Atatrk, Osmanlnn kn iyi ett etmi, cehaletin ve bil-gisizliin bizlere nelere mal olduunu grmt. Daha harp bitme-den kongrelerini yapan retmenlere sesleniinin ve yalvarrcasna konumasnn nedeni bu cehaleti yenmek iindi. retmenlerden ocuklarmz ve genlerimizi mutlaka ok iyi yetitirmelerini ve millete bir daha bu aclar ekmememizi istemitir. Bilahare onun yapt inklaplarn, reformlarn temelinde de cehaleti yenme fikri vardr. Onun iindir ki Cumhuriyeti kurduktan sonra ilkretimi mecburi tutmu ve herkesin okumasn istemitir. Ama Onun ara-mzdan ayrlmasndan sonra, Cumhuriyet Hkmetleri bu ilkre-tim yasasn tam olarak uygulamaktan adm adm uzaklamlardr. Anadolunun muhtelif yerleri ile Dou ve Gneydou blgelerinde veliler, ocuklarn, zellikle kz ocuklarn okula gndermemeye baladlar. Bu hatal tutumu grmelerine ramen, yneticilerimiz son derece lkayt davrandlar. Sonunda bugnk manzara ortaya kt. Nfusumuzun %54 ilkokul mezunu ve 7, 5 milyonuda oku-ma-yazma bilmeyen bir kitle halinde karmzda duruyor. Haydi Kzlar Okula kampanyas ho bir jesttir. Biz buzdann grnen ksmyla mcadele ediyoruz. Muhterem hanmlar ve beyler, biz oku-may emreden bir dinin mensuplar, yasalarn okumay mecbur tut-tuu bir lkenin insanlar olarak nasl olurda cehaleti yenemeyiz?

Atatrkmzn kurduu bu cumhuriyet kurulduu gnden beri cehalete kar mcadele etmektedir. Bu cehaleti yenmemizin iki vaz-geilmez art vardr: biri iyi retmen ve retim yesi yetitirmek ve ihtiyalarn karlamak, dieri ise eitimle ilgili yasalar tam ola-rak uygulamak. Ltfen bunu gerekletiriniz, efendim.

Sizlere arz edeceim ikinci konu da hukukla ilgili. Bilindii gibi, Trkiye Cumhuriyeti Devletinde yasalar bir erkein bir kadn-la evlenmesine izin verir. Fakat mecburi eitim yasalarnda oldu-u gibi, evlenme yasasnn uygulanmasnda da byk aymazlk ve vurdum duymazlk yaanmakta ve yasalar aka inenmektedir.

PROTOKOL KONUMALARI

20

Anadolunun baz kesimleri ile Dou ve Gneydou blgelerinde bulunan erkeklerimiz ok kadnla, yani iki veya kadnla yaa-makta, 10 ve 10un zerinde ocuk yapmaktadrlar. Okutulmayan gen kzlar babalar yanda insanlara mal satlr gibi satlmakta zor-la evlilik hayatna sokulmaktadr. ntihar edenlerde bunlar, sokaklara srlenlerde bunlardr. Byle bir yaam tarznn ne slamda, ne de hukukta yeri vardr. Peygamber Efendimiz Mslmanlara bir kadn-la evlenmeyi tavsiye etmitir. Yasalar da bunu emretmektedir. Bu geree ramen nasl oluyor da baz insanlar ok kadnla yaanabi-liyor? Durum bu iken, bu lkede yasalar niin uygulanmyor? Yasa uygulayclarmz bu duruma nasl seyirci kalabiliyor? Byle bir n-fus art hem manen ve ahlaken, hem de maddeten lkemize byk zarar vermektedir. ok kadnla yaayp ok ocuk yapan insanlar, doal olarak ne ocuklarn doru drst okutabiliyor, ne de onlar hayatlarn kazanabilecekleri bir meslek sahibi yapabiliyor. Byyen ocuklarn bir ksmn PKK alp gidiyor, bir ksm da byk ehirlere gnderilip i bulmalar isteniyor. Ve bizde bu problemlerle ura-yoruz. Dnyada kendi yaratt problemlerle uraan bir lkenin iyi idare edildiini sylemek elbette mmkn deildir. Bu problemleri halletmediimiz srece Atatrkn ruhunu asla ad edemeyiz.

Sayn Babakanm, nsaf sahibi herkesin bildii gibi, baz konularla birlikte bu ko-

nularda, gemi dnemlerin ihmali veya baarszlklar neticesinde, nnzde bulunuyor. nanyorum bu problemi zeceksiniz. Balat-tnz yol projesini ltfen en ksa zamanda tamamlaynz. aka-demisyen arkadamla balattmz bir almay bitirmek zereyiz. Konu, Cumhuriyet Hkmetlerinin Dou ve Gneydou Anadoluya Yaptklar Yatrmlar ve Akbetleri. Bu alma esnasnda en ok dik-katimizi eken konularn banda yol sorunu gelmitir. Zat- linizin balatt yol projesi iin pf noktalarndan biridir. Ltfen bunu en ksa zamanda tamamlattrn. adamlarnn ve hkmetlerin en b-yk ikayeti Biz, buraya yaptmz fabrikalarda rettiimiz mallar hangi yollardan, hangi limanlara tayacaz idi. te bu ikayetleri durduracak plan sizlerin balatt yol projesi olacaktr. Ltfen bu lkenin makus talihini yenin. Buna paralel olarak blgede vakit ge-irmeden bir eitim seferberlii balatn. Okuma yazma bilmeyen

PROTOKOL KONUMALARI

21

kalmasn. Blgenin insanlarna meslek retilsin, retken hale geti-rilsin. Ltfen, bu yaray saralm, efendim.

Sayn Cumhurbakanm, Zat- devletleriniz bir hukuk bidesi. Hukuk kurumlarmzn

kymetli mensuplar da buradalar. Bendeniz, tarih ilminden sonra en ok hukuk ilmi zerinde okudum, ve hatt bir de kitap yazdm. nsanlarmza hak ve zgrlkler konusunda mutlaka ak bilgi ver-memiz gerekiyor. Bilhassa sevgili genlerimize okul anda hak ve zgrlkleri ve bunun snrlarn retmeliyiz. Zat- devletlerinizle bendeniz arasndaki ortak nokta u iek buketidir. Ben neye inan-yor isem, fikrim ve zikrim ne ise bunun snr ieklere kadardr. Ben o snr aarsam zat- devletlerinizin hak ve zgrlklerine musallat oluyorum demektir ki, byle bir hakkm yoktur. Ayns zat- aliniz iinde geerlidir. Demek ki hak ve zgrlklerin bir snr vardr ve bu snr bizlerin birbirimizin fikrine, inancna, hak ve zgrlklerine sayg gstermemizi gerektirir. Yani hak ve zgrlkler snrsz de-ildir. te bu hak ve zgrlkler, hibir demokrat toplumda devleti blmeye, ykmaya ve terr desteklemeye kullanlamaz. Bu bilin-medii iin Trkiyemizde her gn su ilenmekte, mill ve manevi deerlerimiz ypratlmaktadr. Sayn Cumhurbakanm, Sayn Ba-bakanm, saygder hukukularm Ltfen bu hukuk kargaasnn n-ne geiniz, efendim.

En derin Sayglarmla.

PROTOKOL KONUMALARI

SMET NN, ALMAN TELEVZYONUNUN ATATRKE VE TRK DEVRMNE LKN SORULARINI CEVAPLIYOR (BASINIMIZDA

BLNMEYEN BR SY LE)

Prof. Dr. Utkan KOCATRK

Deerli bilim adamlar, deerli konuklar!Sunacam bildiri smet nn, Alman Televizyonunun

Atatrke ve Trk Devrimine ilikin Sorular Cevaplyor (Ba-snmzda Bilinmeyen Bir Sylei) baln tayor. stikll Savann Bat Cephesi Komutan, Lozan Badelegesi, Trki ye Cumhuriyetinin ilk Babakan ve Atatrkten sonra ikinci Cumhur-bakan smet nnnn Trkiye Byk Millet Meclisindeki ko-numalar, gerekse Meclis dndaki sylev, deme, maka le ve sy-leileri son yllarda dizi yaynlar halinde kitaplam bulunmaktadr.

Ben bu bildiride, sz konusu yaynlarda bulunmayan smet nnye ait uzun ve nemli bir syleiden sizlere baz blmler ak-taracam. Bu sylei, 1963 yl Eyllnde Alman televizyonunda yaynlanmtr. Televizyon sunucusunun Almanca olarak sordu-u sorular smet nn, Trke cevaplam, bu cevaplar o srada Almanyada bulanan Prof. Dr. Ahmet Mumcu tarafndan Almancaya evrilmitir.1

Deerli bilim adamlar, deerli konuklar! Alman Televizyonunun smet nnye, Atatrkle ilk tanmas ve ilk temaslarn sormas zerine nn unlar sylemektedir:

1 smet nnnn syleisini ieren iki adet ses band, Prof. Dr. Ahmet Mumcu tarafndan 1991 ylnda Atatrk Aratrma Merkezi Arivine armaan edil-mitir. (Ariv Dosya Nu.=191,

UTKAN KOCATRK24

Mustafa Kemal Paa ile biz kurmay snflarnda yakn s nflarz. Biz birinci snftk, o nc snft. Kurmay snfl arnn bir zellii vardr; kurmay snflarnda btn gen subaylar birbirlerini mutla-ka tanrlar. Yakn bir mnasebet te deil ama, o ekilde tanyoruz. Onun, ciddi, kymetli bir kurmay subay olarak yetitiini, salam bir karakter sahibi olduunu mektepten biliyoruz; ama fazla bir m-nasebetimiz yok! Mustafa Kemal Paay ben, II.Merutiyetten son-ra ttihat ve Terakkinin inklap gnlerinde ciddi bir iki vesile ile tandm. Fakat asl tanmam, Birinci Cihan Harbinin ilk ylla rnda oldu. Birinci Cihan Harbinde Atatrkle aramzda haki ki bir yakn-lama, dostluk ve itimat olumutu. Birbirimizi ok iyi anlyorduk. Muharebe iinde konumalarmzda, memle ketin kar karya ol-duu tehlikeleri ak bir ekilde g ryorduk ve muharebeden sonra Mtareke ile gelen halleri ok strapla takip ediyorduk. Atatrk bu zamanda ok faal bir va ziyette idi. Bir defa muharebeden bir byk kumandan olarak k mt. Asker evrelerde, devlet tekilt iinde hususi bir mevkii vard. Kendisi de ok enerjik olduu iin her ii yakn dan takip eder, o zamanki padiah hkmetinin daireleri ve na-zrlarna muhatap olurdu.

nn, syleisine yle devam ediyor: Mtarekede Atatrkle zaman zaman buluurduk; grd mz hadiseleri birbirimize anla-trdk. Atatrk bu dnemde de vaml olarak sivil olsun, asker olsun herkesle grr, mem leketin durumu hakknda malmat sahibi ola-rak telkinler de bulunurdu. Bu gnlerde mnasebetimiz ok iyiydi ve gelecek gnler iin hazrlanmak fikri, birok vazifelerin bize tevec-ch edecei fikri galip geliyordu. Bu vazifeler ne ekilde, ne ehem-miyette tevecch edecek, bunun hakknda sarih bir fik rimiz yoktu. Ama bir vaziyet olacakt.

smet nn, Alman Televizyonunun Atatrk, Trk Mill Mcadelesinde nasl n plana kt? sorusuna u cevab ve riyor:

Birinci Cihan Harbi srasnda harbin neticesi ok adaletli ola-caktr, intikam politikas takip olunmayacaktr di ye ok propaganda yaplmt. Mehur 1. maddeyi bir hatrlayn! Halbuki Trkiye, harp sonunda Mtareke akdi olarak her ta rafta igal olundu. Her tarafta silh alnmas, ok ciddi ola rak Trklere kar tatbik edildi ve niha-yet en kymetli top raklarmz, Yunanllara teslim edildi. Yirmi se-

SMET NN, ALMAN TELEVZYONUNUN ATATRKE VE TRK DEVRMNE LKN SORULARINI CEVAPLIYOR (BASINIMIZDA BLNMEYEN BR SY LE)

25

neden beri u radmz felaketlerin en fenasna uramtk. Kimse tayin de etmedii halde, bir toplant yerinde byle bir hareketi ida re etmeye salahiyetli odur, diye sz verilmedii halde, o dev rin en ileri yetimi insan ve davay yrtmek iin fedakr ca ileri atlm insan olarak Atatrk, kendiliinden tabii bir lider olarak ortaya kt.

smet nn, Atatrkn Anadoluya geiiyle ilgili olarak da unlar sylyor:

Bu frsat Atatrk, Ordu Mfettii olarak Anadoluya gn-dermek kararyla ele gemi bir frsat haline geldi. Biliyorsunuz ki stanbul Hkmeti, onu Anadoluya Ordu Mfet tii olarak gnderir-ken, tilf Devletlerinin isteklerini memlekete tatbik ettirmek iin, stanbul Hkmetinin grd glkleri Padiah lehine, onun he-sabna belki kolaylat racak bir otorite olarak kullanmak istiyorlar-d.

Deerli bilim adamlar, deerli konuklar!Atatrk Trk Devrimini 1935 ylnda yle ifade edi yordu:

Uurumun kenarnda ykk bir lke Trl dman larla kanl boumalar... Yllarca sren sava Ondan son ra ierde ve dar-da sayg ile tannan yeni vatan, yeni top lum, yeni devlet ve bunla-r baarmak iin arasz, devrimler smet nn de ayn grten hareketle Alman Televizyonundaki syleisinde Trk Devrimini 1-Mill Mcadele, 2-Dev rimler olmak zere iki dnemde yorumla-makta ve unlar sy lemektedir:

Trk nklbnn asker ksmn, stikll Harbini bitir dikten sonra memlekette ciddi slahat yapmak fikri, bizde prensip olarak kkl ve ok hararetli idi. Atatrk bu husus ta en ilerde idi. Btn slahat Zaferi mteakip radikal olarak hemen yapmay kesin ola-rak lzumlu gryordu. Atatrkn tabiatnda, byk hareketleri sratle kesin olarak yap mak, derhal tatbik etmek deti vard. Bu tarzda baladk. Ya plan slahatta beraber dndklerimiz var, Atatrkn dorudan doruya kendi zihniyetiyle, kendi buluuyla telkin edip sonra bizim beraber takip ettiklerimiz var. Bunun heyet-i umumiyesi, Trk cemiyetini ortaa nizamndan esasl ve kkl ola-rak kurtarp bu asrn btn ihtiyalarn karlayacak bir zihniyetle yeni bir devlet kurmak fikrine istinat eder. Bu tarzda hareket ettik, dndklerimizi sratle tatbik ettik.

UTKAN KOCATRK26

smet nn, syleisine yle devam ediyor:Bunun en gc Harf nklab idi. Milletlerin hayatnda en g

olan budur. Eski harfle yetimi byk bir nesil var, byk bir hazine! Bunu brakp yeni bir harfe, yeni bir kltre girmek, son derece g bir eydir. Ve yeni bir harf, zannolunduu kadar bir ekil deitirme-si deildir; tam manasyla bir kltr istikametinin deitirilmesidir. Her eit mukavemetler olmutur; fakat bunlarn hepsi muvaffaki-yetle almtr. Demokratik rejime girdikten sonra, bunlarn mille tin bnyesinde esasl olarak yerlemi olduunu tecrbe ile tespit ettik.

Deerli bilim adamlar, deerli konuklar!smet nn, Alman Televizyon sunucusunun, Sizce, yaplan

en nemli devrim hangisidir? sorusuna da u karl ve riyor:Benim kanaatimce inklaplarn hepsi nemlidir; en nde gelen

iki tanesi, en nemlisidir. Biri harf inklbdr, biri Trk kadnnn cemiyete girmesidir. Bu ikisini ben, kendi an laymla en ehemmi-yetlileri grmmdr. Trk kadnn cemiyete skmek iin ehem-miyetli kitle iinde fazla mukave met grmedik; fakat uzun srd. Zamana ihtiya gsteren iki unsur vard. Biri harf inklb biri ka-dnn cemiyete girme si... Byk lde yeni nesiller yeni harf ze-rine yetiiyor; byk lde yeni nesiller kadnn hrriyeti nizam iinde yetiiyor. Fakat eski mukavemet urada, burada det halinde de vam ediyor.Biz her inklb kuvvetle ve derhal tatbik ettik. Kadn inklbn kuvvetle ve derhal tatbik etmedik. Bir zel lik buradadr. Onu tehis ettik, kadn cemiyete girdi, almaya girdi, pee kalkt. Fakat mecburi olarak btn aileler, btn kadnlar derhal bu nizam tatbik edecek diye bir kanun karmadk. Telkinle, tevikle ve daima tatbik ile tedvir etmeye altk. Ve isabet ettiimizi zannediyorum.

Deerli bilim adamlar, deerli konuklar!smet nn, syleinin bir blmnde Trkiyenin ok par tili

demokratik rejime nasl getiini de yle anlatmakta dr:Bizim rejimi demokratik rejime geirmek teebbs, Mill

Mcadelenin bandan beri beslediimiz bir idealin tabii sonucudur. Biz Mill Mcadeleye baladmz, Byk Millet Meclisini tekil ettiimiz zaman, esas itibariyle demokra tik rejimi de temel olarak almtk. Atatrk kendi zamannda, ciddi olarak demokratik rejimin

SMET NN, ALMAN TELEVZYONUNUN ATATRKE VE TRK DEVRMNE LKN SORULARINI CEVAPLIYOR (BASINIMIZDA BLNMEYEN BR SY LE)

27

kurulmasna teebbs etmitir; en sonu 1930da oldu, Serbest Frka. Fakat inklaplarn, re formlarn pek taze olduu bir zamanda yaplm olduu iin byk tehlikeler meydana kard ve yrmedi. Anladk; Atatrk bu suretle devri kapad. Ben Cumhurbakan olduumun ilk gnlerinde demokratik rejimi getirmek fikrinde olduumuzu ilan ettim. Ama arkasndan II. Cihan Harbi kt; bu harbin nihayetini bekledik. Demek ki tek parti sisteminden ok parti sistemine ge-mek, bizim programmzn ve esas anlaymzn tabii bir neticesi saylmak lazm gelir. Onun zerine demok ratik rejime getik ve ok partili hayata girdik. Sadece bu deil, tek dereceli seime de girdik. Tek parti zamannda seim, tek dereceli deildi, iki dereceli idi ve byk lde iktidar da bulunan insanlarn tesiri altnda idi. Demok-ratik rejime gei byle oldu. Ancak, demokratik tam serbest hayat olutuk tan sonra iki hakikat meydana kt. Birisi bizim arad mz hakikat: Reformlar memleket iinde salam bir zemin bul mulardr; bu reformlarla yeni nesiller yetimitir. Bu mspet taraf. Dier, bu-nun karsnda olan bir ciddi mukavemet de u: Reaksiyoner cereyan bsbtn kaybolmamtr, fakat bundan da ehemmiyetli olan siyasi hayatn her vastadan istifade etmek hastalna tutulaca ve her va-stadan istifade ederken reaksiyoner btn temayllerden de istifade etmek isteyecei gerei idi. Bu gerei tam lsyle grmemi ve tahmin etmemitim. Fakat asl davada, yani reformlarn, yeni dev-let temellerinin memleket iinde byk bir tabakaya yerle mi, kk salm olduu anlaldktan sonra, kan glklere dayanmak mm-kn oldu. Bu suretle demokratik hayat iledi.

Deerli bilim adamlar, deerli konuklar, smet nnye ilikin basnmzda bilinmeyen bir syle iden

baz blmler ieren bildirim burada sona eriyor. Bil dirimi smet nnnn yine Atatrk hakknda u szleriyle nok talyorum: Be-raber altmz zamanlarda bana daima rehber ve yardmc olan byk Atatrke kar yreim sevgiler ve minnetlerle doludur.2

2 smet nn, Hatralar, 1. Kitap, yayna haz: Sabahattin Selek, Bilgi Yayne-vi, Ankara 1985, s.14.

BATI GZYLE AtAtrk

Dr. Andrew MANGO

Doumunun 125. yldnmn kutlamakta olduumuz Mustafa Kemal Atatrk tarihe iki belirleyici zellii ile gemitir: Muzaffer bir bakomutan ve yeni bir devletin kurucusu ve esas mimar olarak. Bu iki zellii birletiren tarih ahsiyetlere pek rastlanmaz. rnein Churchill sava kazanm bir nderdi, ama ada ngilterenin mi-mar deildir: Millet onu sava sonundaki seimlerde yenilgiye u-ratmakla gelecein mimar olarak grmek istemediini gstermiti. Man Denizinin kar yakasnda General de Gaulle 4. Cumhuriyetin kurucusu saylabilir, ama sava bakalar kazanmt; o Fransann itibarn kurtarmt. Tarihte Atatrknkine benzer roller stlenmi ahsiyetlere misal olarak belki George Washingtonu gsterebiliriz. Amerikan Bamszlk Savan o zafere ulatrmt, ama Amerika-llar onu cumhuriyetlerinin tek kurucusu deil kurucu atalarndan biri olarak sayar. Daha geriye gidersek Trkiyede haksz olarak Deli Petro olarak bilinen Byk Petro gerekten Rusyann Batya bakan penceresini aan byk bir adalatrc idi; svee kar sava da kazanmt ama sava meydannda Osmanlya yenik dmt.

Atatrkn bu iki zellii dolaysyle, deerlendirmelere konu olurken yalnz kendisi deil, mimar ve biimlendiricisi olduu Tr-kiye Cumhuriyeti de deerlendiriliyor. Cumhuriyetin itibar ne kadar yksekse, kurucusu Atatrkn itibar o kadar yksek oluyor. Hakl olarak, nk arkasnda brakt eser kiinin aynasdr. Bu bakm-dan Londrann 1666 yangnndan sonra mimar olan Christopher Wren iin sylenen sz Atatrke uygun dyor: Ant aryorsan et-rafna bak. Ne var ki sava meydanndaki zaferin nemi derhal belli iken, kurulan veya yeniden kurulan bir devlet yapsnn deeri ancak

ANDREW MANGO30

zamanla anlalr. Bat, dirayet sahibi birka gzlemci dnda - ki Churchill bunlardan biriydi - Atatrk anlamakta gecikmiti. tti-hat myd? Bolevik miydi? Napolyondan esinlenen ihtiras sahibi miydi? Batllar ilkin bir trl karar veremiyordu. Kald ki Trkiye iindeki muhalifler ve dndaki Trk dmanlar Batdaki yazarla-r, zellikle nyargl yazarlar etkiliyordu. Doal olarak Atatrkn devrimleri memleketi Bat ile btnletirme amacna ynelik olduu iin Batdaki gzlemcilere ho geliyordu. Fakat devrimler kalc m idi? Trkler Atatrkn varsayd lde yetenekli miydi? Unut-mayalm ki kinci Dnya Savandan nceki yllarda rk teoriler ok yaygnd. te rk davranlar, muhaliflerin ve Trk dman-larnn fsltlar ve sansasyon hevesiyle birleince, ngiliz yazan Harold Armstrongun Bozkurt kitab veya Atatrkn lm m-nasebetiyle belli Amerikan dergilerinde yaynlanan yazlar ortaya kyordu. Ne var ki 1930lara gelindiinde Batdaki demokrasiler Atatrkn bartan yana d siyasetini takdir ederek Trkiyeye mttefik gzyle bakmaya balad. Trkiye Cumhuriyetinin deeri anlaldka kurucusunun deeri de belli oluyordu. Bu dnemde en isabetli deerlendirmelere Trkiyedeki yabanc eliliklerin rapor-larnda raslyoruz. Diplomatlar gereki olma mecburiyetindediler. Atatrkn durumu doru deerlendirip isabetli kararlar ald gz-lerinden kamyordu.

Trkiyenin mttefik olarak deeri kinci Dnya Sava ardn-dan Souk Harp dneminde aka ortaya kt.. stelik Atatrkn yerletirdii kurum ve kurallar 1950de demokrasiye sancsz geii salam olmas devrimlerin artk olgunlat izlenimini yaratyor-du. Geri 1950lerin ortalarnda Trkiyede duyulmaya balayan siyasi sanclar ve Trkiye ile baz mttefikleri arasnda Kbrsta olduu gibi kan belli sorunlar endie yaratmyor deildi. Yine de Souk Harp sresince Trkiye Cumhuriyetinin ve dolaysiyie ku-rucusunun deeri Batda geni kabul gryordu.. Hocam Profesr Bernard Lewisin 1961de yaynlad ve uzun sre Trkiyenin en iyi modern tarihi olan The Emergence of Modern Turkey (ada Trkiyenin Douu) ve Lord Kinrossun 1964de yaymlanan ve yine uzun sre Atatrkn en iyi biyografisi saylan Atatrk: The Rebirth of a Nation (Atatrk: Bir Ulusun Yeniden Douu) Souk Harp dneminin havasn yanstan salam ve olumlu yaptlardr. Bu

BATI GZYLE ATATRK 31

havann en veciz siyasi tezahrn, o zamanki Avrupa Ekonomik Topluluunun bakan Profesr Walter Hallsteinin 1964de Top-lulukla Trkiye arasndaki ortaklk anlamasn 1964de Ankarada imzalad zaman verdii demete grrz.

Trkiye Avrupann bir parasdr, demiti Hallstein, ve bu bakmdan ilk akla gelen, bu lkede eserine her yerde karlatmz, ve Trkiyede yaamn tmn Avrupa ynnde kkten deitiren Atatrkn muazzam ahsiyetidir. Krk yl nceki bu havann bu-gnlerde deimi olduunu inkr edemeyiz. Bunun eitli nedenleri var: Trkiyenin i ekonomik ve siyasi sorunlar, Trkiye ile mt-tefikleri arasnda kan sorunlar, Souk Harbin demokrasinin zafe-riyle bitmesi sonucu bir yandan Trkiyenin dnya sahnesinde ro-lnn deimesi, dier yandansa liberal dncenin yaylmas, yine Trkiyenin Bat ile btnleme srecinin Batya yarar yannda Batya masrafnn da dnlmesi bu nedenler arasnda saylabilir. Nedenler ne olursa olsun Kad kznda kusur bulma eilimi Tr-kiye Cumhuriyeti ve kurucusu Atatrke Batnn bakn etkiledii denebilir. Ne var ki kad kz kusursuz deilse damad da kusursuz deil. Trkiyenin ufkunda bulutlar varsa baka ufuklarda bulut yok mu?

1980lerde, zellikle Souk Harbin bitimiyle glenen, Trki-ye Cumhuriyetinin gelimesini ve kurucusunun eserini sorgulama sreci bir bakma normaldir. Tarihiler bo durmaz; bulduklar yeni belgeler, edindikleri yeni bilgiler nda gemii deerlendirmeleri etkiler. Tarihinin gr as zaman ve mekna gre deiir. nl ngiliz tarihisi Lord Actonun Tarih daima ada tarihtir sz geerliliini koruyor: Yani dn yazarken bugn dnrz, . Ne var ki revizyonizm denen tarihi yeniden ve yeni biimde deerlen-dirme eiliminin baka nedenleri de var.

Atatrk, adalar olan ou Batl dnr gibi uygarl ve kltr tek ve evrensel varsayyordu. Ve amac lkesini ve ulusunu bu tek ve evrensel uygarlkla btnletirmekti. Oysa zamanndan bu yana daha ok Batnn kendine gvenin zayflamas sonucu yay-lan kltr grecilii (ngilizcesi cultural relativism) akmnn etki-siyle tek uygarlk varsaym, yerini eitli uygarlklarn varl ve bu uygarlklarn atmas dncesine brakmtr. ok-kltrllk

32 ANDREW MANGO

kavram bu dncenin rndr. ok-kltrllk hogr istemin-den esinlese dahi kapal topluluklar yaratmakla sonulanabilir. Bu bakmdan kresellemeye ve bilginin evrensel geerliliine ters d-t gibi, lkeler arasnda ve lkeler iinde ayrmaya yol aabilir.

Daha nce adalatrc ve Batc bir akm olarak kabul edi-len Atatrklk, 801i yllardan balayarak, zellikle 1987de Trkiyenin Avrupa Topluluuna (imdi Birliine) yelik bavu-rusundan sonra, tepeden inme, otoriter bir dzenin felsefesi olarak sunulmaya balad Batnn baz evrelerinde. Eskiden ilericilik, n-clkle eanlam olan Kemalist sekinler terimi artk eletirel an-lamda kullanlmaya balad. Dikkat ederseniz, eletiriye konu olan Atatrk deil Kemalist sekinler veya Kemalist kurulu dzen oluyor-du. Liberal evrelerde samim olan bu eletiriler Trkiyeye dman evrelerde kar amalyd. Ne olursa olsun, Atatrkn ve kurduu Cumhuriyetin kadrini bilenler de az deildi zellikle Trkiye ile i grenler arasnda. Amerikan Cumhurbakan Bili Clinton 1999da Trkiye Byk Millet Meclisinde seslenirken Atatrkn Trk a-l, vn, gven szn anarak Atatrkn telkin ettii kendine g-ven ruhunun her zamandan daha gerekli olduunu belirtmiti. Ayn yl yaynladm Atatrk biyografisi hakknda kan yazlarn ou da Trkiye Cumhuriyetinin kurucusuna hayranlk dile getiriliyordu.

Bugnlerde ise revizyonist akmn revizyonuna tank oluyo-ruz. Bunun balca nedeni Trkiye Cumhuriyetinin glenmesi ve bunun Batya yararnn anlalmasdr. Her lkenin olduu gibi, Trkiyenin de eletirilecek taraflar var. Ama uras da bir gerek ki bir yabanc Trkiyeye tayin edildii zaman memnun oluyor. Ayrld- zaman da Trk dostu olarak ayrlyor. adam olsun, akademisyen olsun, diplomat olsun Trkiye ile temasta olan yabanclar kendileri-ne benzer, kendileri gibi davranan muhatap buluyorlar. Trkiyeye gelen milyonlarca yabanc turist rahat edip burada hi yabanclk hissetmiyor. Btn bu deneyimler ortak bir izlenim brakyor: bu da Trkiyenin salam bir yer olduudur. Bu da Cumhuriyetin kuru-cusunun salam temel attnn kantdr. Bununla Atatrkln z ortaya kyor. Bugnn artlarnda Atatrk cumhuriyetiliinin z demokrasi, millyetilii ortak kltr millyetilii, halkl ynetimde halka hizmet ilkesi, laiklii dini kamu ynetimine kar-

BATI GZYLE ATATRK 33

trmama, devletin din ilerinde tarafszl ve bu esaslar dahilinde din ve vicdan hrriyeti, devletilii devletin dzenleyici grevini stlenmesi, devrimcilii adalk ve d dnya ile btnlemeden korkmadan an gereini yerine getirmek olarak yorumlanabilir. Bu ilkelerin tm ise Atatrkn hayatta tek hakik mrit bildii ilme yani bilgiye ve usulua yani mantkla hareket etmeye dayanr.

Trkiye geliip deitii gibi Bat ve genellikle d dnya da de-iiyor. Eski itirazlar, eski kavgalar nemini yitiriyor. Terr belasnn Batya sirayeti durmadan kurulu dzenden yaknanlara dahi dze-nin - eski tabirle kanun ve asayiin nemini hatrlatt. lkeleri bira-rada tutan dzenin de kltr birliine dayand, ok-kltrlln vatandaln temeli olan bu kltr birliine zarar vermemesi gerek-tii gittike daha ok anlalr oldu Batda. ngiliz veya Amerikan vatandalna gemek iin, ngilizce bilmek, ngiliz, Amerikan tari-hinin anahatlarn renmi olmak art koulduuna gre Atatrkn devlet dili Trkeye ve ortak Trk kltrne vurgusu herhalde anormal saylmaz. Avrupada kamu, mill gelirin ortalama %40na sahip karken Atatrkn devletilii makul gzkmez mi? Eleti-rel anlamda kullanlan Kemalist sekinler terimi bir de bakarsnz yine vg ifade etmek iin kullanlmasn m?.

Bir ay nce Times gazetesinin Kim hangi kitaplari okuyor s-tununda, bir ngiliz yazar Atatrkn biyografisini yeni okuduunu ve ne kadar byk bir devlet adam olduunu anladn yazd. Bu demek deildir ki Atatrk, kurduu Trkiye Cumhuriyeti, devrimle-ri ve ilkeleri artk eletirilmeyecek. Geenlerde ngilterede yaplan bir ankette Churchill tarihte en byk ngiliz ilan edildikten az sonra Churchilli yerin dibine vuran bir tarih kitab kt Londra piyasasna. Revizyonlar, yeni deerlendirmeler durmaz.. Tarih bir ahsiyet ne kadar nemliyse o kadar ok deerlendirmeye tekrar ve tekrar konu olur. Ve her yeniden deerlendirme onu daha ok tantr. Atatrkn n bundan zarar gremez. ngilteredekine benzer En byk Trk kimdir? anketi yaplrsa sonucunu tahmin etmek iin khin olma-ya lzum yok. Doumunun 125. yldnmnde Atatrkn yaratt eserin kalcl belirgin, tarihteki yeri her zamankinden olumlu ve salamdr. Bundan on yedi yl nce Fransz htillinin 200. yldn-m vglerle atafatl bir biimde kutland. Fransz Devrimi birok

ANDREW MANGO34

kiinin ad ile irtibatlandrlabilir. Oysa Trk Devriminin atas tek, varisi btn bir millet, yararlanan hepimizdir. Ne mutlu Trkiye Cumhuriyetinin 100. yldnmn kutlayacak olan kuaa!

Atatrk CUMHURYETNN NTEL

Prof. Dr. Dursun Ali AKBULUT*

Atatrk cumhuriyetinin nemli aamada vuku bulduu syle-nebilir. Birincisi TBMMnin almas, ikincisi saltanatn kaldrlma-s ve ncs de cumhuriyetin ilandr. Bunlarn arasn dolduran, her olay birbirine balayan gelimeler de cereyan etmitir. Mill Mcadeleyi balatmak zere Samsuna kt andan itibaren Ata-trk mill bamszlk isteimiz kadar mill egemenlik ve mill irade kavramlarn da kuvvetle vurgulam, bylece yeni Trk Devletinin temel dayanaklarnn bunlar olmas gerektiini daha iin banda belirtmiti. TBMMnin alna takaddm eden gnlerde youn anayasa hukuku tartmalar yapld gzlerden kamamaktayd. Mustafa Kemal Paann 17 ve 19 Mart 1920 tarihli iki ayr genel-gesinde meclisin Ankarada toplanmasnn yasal, anayasal artlarn tartmaya amas, bu konuda kolordu komutanlar ile yazmas ve onlarn grlerine ba vurmas bu durumu aka ortaya koymak-tayd1. te yandan stanbuldan Anadoluya gelmekte olan Mebuslar Meclisi Bakan Celalettin Arif Beyle balant kurup ayn yasallk gerekelerini sorgulamas hadisenin esasl boyutunu tekil etmekte-dir. Celalettin Arif Bey, Mustafa Kemal Paann 27 Mart 1920 tarih-

* Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi.1 Teklif niteliindeki 17 Mart1920 tarihli ilk genelgedeki hususlar tartrken,

18 Mart l920 de Kazm Karabekir Paaya verdii cevapta Mustafa Kemal Paa unlar sylemekteydi: u halde kavanin-i mevcudenin meriyetini ve tarz- idare-i kadimini kemafissabk muhafaza etmekle beraber memlekette vahdet-i idareyi temin ve icabnda ittihaz edilecek tedabir-i fevkaladenin it-tihaz iin selahiyet-i teriiyeyi milletten alan bir heyete lzum vardr ki o heyet meclis-i messisan olabilir. (Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul l988, s. 514 vd.).

DURSUN AL AKBULUT36

li telgrafna ayn tarihte verdii cevapta, Osmanl Anayasasnda bir aklk olmamasna ramen anayasa hukuku esaslarna bal olarak mesela Fransz Anayasasnda, meclisin kanunsuz bir ekilde kapa-tlmas yada saldrya uramas karsnda kurtulabilen mebuslarla yeniden seilenlerin uygun bir yerde toplanabileceklerini iaret et-miti.2 Bunlardan kan sonu anayasa hukukunun temel prensipleri erevesinde meclisin Ankarada toplanabileceiydi.

Anayasal dzen olgusu bundan byle Atatrkn btn al-malarna yansd. Gemiten gelen byle bir zlemi vard, imdi ise mevcut koullarda baka k yolu bulunmuyordu. Osmanl Ana-yasas ve yasalarna gre byle bir meclisi toplamak, toplansa bile kararlarn geerli klmak mmkn deildi. TBMM kendini eklen Meclisi Mebusann devam gibi gstermeye almakla birlikte, mahiyeti itibariyle ondan ok farkl olup asla bir merutiyet parla-mentosu nitelii tamyordu. Bu meclisin ald kararlarn ve -kard kanunlarn zerinden Ayan Meclisinin glgesi, padiahn onay kaldrlm olmakla gerek anlamda millet egemenliinin n ardna kadar alm bulunuyordu. TBMMnin ikinci birleiminin nc oturumunda alnan kararda meclisin yetkileri aka ortaya konulmutur. Buna gre mecliste toplanan mill iradeyi fiilen lke-nin gelecei iin hkim klmak esas ilke kabul edilmi, yasama ve yrtme erklerine sahip yeni bir meclis oluturulmu, TBMMnin zerinde herhangi bir kuvvetin bulunmad ilan olunmu, bununla da yetinilmemi meclisi yasalarla glendirme almalar srdrl-mtr. Nitekim 29 Nisan 1920 de kabul edilen Hyanet-i Vataniye Kanununun birinci maddesiyle vatan hainliinin tanm yaplrken, kanunda kurulu amac belirtilen TBMMnin meruiyetine kar ey-lemli, yazl, szl kalkmada bulunan veya bozgunculuk karan-lar vatan haini saylmlardr. Ayrca Tekilat- Esasiye Kanununa bu zde maddeler konulmu, dahas Osmanl Anayasasnn yedinci maddesiyle padiaha tannan btn hak ve yetkiler sz konusu ka-nunun yedinci maddesiyle meclise devredilmitir. Bylece meclisin devlet hayatmzda en yetkili kurum olduu eklinde bir ynetim an-lay ortaya kmtr.

2 Kemal Atatrk, Nutuk II, stanbul 1967, s.424-425.

ATATRK CUMHURYETNN NTEL 37

Byk Zaferin kazanlmas ve Mudanya Mtarekesinin imza-lanmasndan, Lozan Bar Konferans yolunun almasndan sonraki gelimeler yukarda sz edilen ikinci aamann balangcn olu-turmaktadr. Mill Mcadeledeki olumsuz ve ykc rol nedeniyle padiahl bir ynetime kar olanlarn says bir hayli fazla olmakla birlikte, onun yerine getirilecek hkmet biimi hakknda zihinler de bir o kadar karkt. Trakyay tesellme memur edilen Refet Paa, stanbula geldii gnden beri meclis hkmeti nden sz ederken anayasa hukuku alannda yetkili kiilerce itirazla karlam, byle bir sistemin devlet hayatmzda uygulanamayaca ifade edilmi-tir3.Meclisin ald gnlerde 17 Temmuz 1920 de Mustafa Kemal

3 Evvel emirde ayan- dikkattir ki Refet Paa imdiye kadar hkmetler hak-knda hukuk- esasiyede malm olan suret-i tasniflere yeni bir suret-i tasnif eklemi oluyor. imdiye kadar mevcut olan suret-i tasniflerde meruti hkm-darlklarla cumhuriyetler daima birbirinden ayr grlrd ve bu pek tabii idi. Refet Paa bu tasnife ehemmiyet vermiyor. O kendi tasnifini bsbtn baka bir nokta-i nazardan yapyor: Marnileyh, reis-i hkmet lerin mevcudi-yeti veya adem-i mevcudiyeti esas zerinden bir tasnif icra ediyor. tirafa mecburuz ki bu tarz- tasnifi biz indi ve ahsi bir mahiyette grdk...Halbuki Refet Paa bahsi tevsiinde tamamen anlalyor ki marnileyh esasen hi kuvve-i icraiye taraftar deildir. Vezaif-i hkmeti dorudan doruya Millet Meclisine vermek fikrindedir... Refet Paann mantyla (tasnifin) heyet-i icraiyeli hkmetler ve heyet-i icraiyesiz hkmetler suretinde olmak zaruri kalr. Mesele bu ekl-i garibe geldii gibi itiraf etmek zaruri kalr ki bu su-rette hibir hkmet olamaz.(Ltfi Fikri, Hkmdarlk Karsnda Milliyet, Mesuliyet ve Tefrik-i Kuva Mesaili, stanbul 1338, s. 7.) Sleyman Nazif Bey, Ltfi Fikri Beye cevaben yaynlad risalesinde Fakat Refet Paann szlerini stanbulun en cra keleri gibi, alem-i islamn en uzak ufuklar dikkatle dinleyecek ve Refet Paann makam- hilafetten refettii savt- da-vete, eminim ki her taraftan lebbeyk! Sedalar cevap verecektir. Halkmzn mtarekeden beri iin iin yanan kalbi, iin iin alayan vicdan ve iin iin beddua eden iman Refet Paann Anadoludan getirdii mjdede bir tesli-miyet, bir deva, bir ifa buluyor. demekteydi (Sleyman Nazif, Ltfi Fikri Beye Cevap Hilafet, Milliyet ve Tefrik-i Kuva Mesaili, stanbul 1341-1922, s. 3.) Ltfi Fikri Beye reddiye niteliinde yazlan bir dier risalede Halbuki mcahid-i ekrem Refet Paa Hazretleri kimseyi ne tahrik ne de tevik etmedi. Btn halk sevincinden marnileyh hazretlerinin askerlerini omuzlarnda tamakla, kimisi hasretinden alamakla, kimisi kendisini grmek iin sabah-tan akama kadar mahfil nnde beklemekle ne yapacan bilemiyor. Bu in-kar olunur mu? Ltfi Fikri Bey btn bunlar grmemi ve gazetelere mtalaa etmemi ve bilhassa imdiye kadar iimizde bulunmam da yeni Paristen terif etmi ve grm ki burada bir paa nutuklar sylerken Montesquieu

DURSUN AL AKBULUT38

Paa, bizim grmz ki halklktr, kuvvetin, kudretin, egemen-liin dorudan doruya halka verilmesi, halkn elinde bulundurul-masdr. demekte daha sonraki yllarda halk hkmetinden, halk devletinden sz etmektedir. Ona gre halk hkmeti, demokratik ve sosyalist bir hkmet olmayp, mill hkimiyeti, mill iradeyi te-celli ettiren tek hkmettir. Halk devleti ise halkn devletidir.4 Ma-zideki kurulular bir ahs devleti idi. Dier taraftan basn yoluyla kitapklar halinde, tartmalar srdrlrken 1 Kasm 1922de sal-tanat kaldrld. TBMMnin alm olduu kararla hilafet ile saltanat birbirinden ayrlm, saltanat ilga, hilafet ibka, olunmutur. Bu ge-lime tartmalarn bsbtn alevlenmesin, risaleler savana yol at. Yeni Trk Devletinin bakannn kim olacandan, ya da kim olmas gerektiinden, hibir biimde bir devlet bakanna tahamml gsterilmeyeceine, bunun yeni bir saltanata yol aacana kadar ok farkl grler ortaya konuldu. rade-i seniyyeye kar irade-i millye deyiminde olduu gibi, imdi de saltanat- ahsiyeye kar bir saltanat- millye edebiyat alp yrmt. Fakat bu kavram e-itleniyor, bazen mill halk saltanat, bazen de halk hkmeti yada mill halk hkmeti ve halklk ekillerinde tezahr ediyordu.5 Vahideddinin firar, padiah yanllarn rahatlatt. Onlar aibeli h-

nazariyatndan uzaklam bunu tenkid ediyor (Fuad kr, Halk Saltanat, stanbul 5 Terinisani 1338, s. 6.). Ahmed Hamdi Bey de Milli Halk Saltanat unvanl kitapnda, hkmdarlkla halk saltanatlarnn uyuma imkanszl karsnda milli saltanat etrafnda kopartlan grltden fazla rahatsz olmu grnmemekte ve bu noktada ok kimsenin samimiyat ve safvetle hareket et-mekte ve kanaatlerini yine samimane ve safiyane bir surette gsterdiklerini sylemekte ve yle devam etmektedir: Milli saltanat inklab zerine yuka-rda kaydettiimiz vechile kapal ve yarm ak ekillerde dedi-kodu yapan-lar ksma ayrmak kabildir. Bunlardan bir ksm ananekar ve mutaassp-tr. Fikirleri yalnzca anane ve taassubun ve din hkmlerini yanl esaslarla dnmenin mahsuldr... kinci bir ksm daha vardr ki 2 Terinisani 338 inklabn lzumsuz buluyorlar... Bu inklap ile halk hkimiyetine yeni bir ey ilave edilmeyeceini... iddia ediyorlar. nc ksm iddialarnda daha ok maddi delillere istinad ederek bu inklab Suret-i mutlakada zararl bulanlar-dr. (Ahmed Hamdi, Milli Halk Saltanat, stanbul 6 Terinisani 338, s.4-5.). Ayrca Mehmed Emin Beyin de Halk Hkmeti ve Halklk (Ankara l339) unvanl bir kitap bulunmaktadr.

4 Daniel Dumoulin, Atatrkten Dnceler, Ankara 2000, s.49.5 Dursun Ali Akbulut, Saltanat, Hilafet ve Milli Hkimiyet, Samsun 1994,

s.9.

ATATRK CUMHURYETNN NTEL 39

kmdardan kurtulduklarna gre yeni halife Abdulmecit Efendinin pekala devlet bakanl makamn doldurabileceini dnyor bu dncelerini ifadeden de kanmyorlard. Ancak bu durum 1 Ka-sm kararnn ruhuna aykryd. 15 Nisan 1923 de Hiyanet-i Vataniye Kanununun birinci maddesinin tadili hakknda kanunla saltanatn kaldrlmas kararna aykr davranlar hyanet-i vataniye kapsam-na alnm, siyasi irtican nne geilmitir.

Tekilat- Esasiye Kanununda 29 Ekim 1923 te 364 sayl ka-nunla yaplan deiiklikle hkmet biimi cumhuriyet oldu. Bu nok-tada cumhuriyet ama olmaktan ok, anayasal dzenin yaatlmas iin etkin bir ara olarak grlmtr. Nitekim yakn ala birlik-te Amerikallar 1776 da anayasal dzenlerini cumhuriyete emanet ederlerken Franszlar 1789 ihtilalinden sonra merutiyeti tercih et-miler, fakat anayasal dzeni merutiyette yaatamaynca onlar da areyi cumhuriyeti ilan etmekte bulmulard. Ardndan Avrupada meydana gelen 1830 ve 1848 ihtilalleri teki lkelerde de anaya-sal dzenlerin kurulmasna zemin hazrlamt. htilalciler hkmet biimiyle uramaktan ok anayasal dzenin yerlemesine ve kk-lemesine gayret ediyorlard. Onun iin tal ynetimler baka bir biimde, meruti monari eklinde varlklarn korudular. Osmanl Devleti de bu gelimeden uzak kalamad, 1876 Kanun- Esasisi ilan olundu. Fransa rneinde grld gibi anayasal dzeni meruti monari ierisinde muhafaza etmek her zaman mmkn olamyordu. Mutlak monarilerin meruti monarilere dnmesi hkmdarlar ve onlarn ynetimleri asndan bir eksiklik hatta bir dklk ola-rak alglanyordu. Prusya Kral IV. Wilhelme 1849 da mill meclis tarafndan Alman mparatorluk tac takdim edildiinde, parlamento-larn ta verme geleneini balatmak, halkn temsilcilerinden kuru-lu parlamentoyu imparator atama yetkisine sahip bir kurum halinde grmek istemedii iin o, bunu reddetmiti. Ynetim sistemindeki gelimeler hkmdarlarn yetkilerini snrlandryor, yasama erki onlardan alnarak halka veriliyor sadece yrtmeyle ykmlendi-riliyorlard. Meruti monarklar yasamay yrtmeden ayr dne-medikleri iin meclis faaliyetlerini snrlandrc, hatta engelleyici dzenlemeler yaparak anayasal sistemi daha iin banda kmaza sokuyorlard. ki meclisli parlamento kontrol mekanizmalarnn

DURSUN AL AKBULUT40

banda geliyor6, semen haklar da son derece kstlanm bulunu-yordu. Osmanl merutiyetinde Mebuslar Meclisinin yan sra pa-diah tarafndan atanmlardan oluan Ayan Meclisinin bulunmas bunun ak bir gstergesiydi. Kald ki Kanun-i Esaside padiaha ok byk yetkiler ve haklar tannmt. Karizmatik hkimiyet anla-y, zat- hazret-i padiahinin nefs-i humayunu mukaddes ve gayr- mesuldr. biiminde anayasann beinci maddesine yanstlm, yedinci maddede yrtme ve yarg ile ilgili olanlarn yan sra Me-buslar Meclisini toplama, almalarna ara verme, faaliyetlerini er-teleme ve nihayet meclisi kapatma yetkisi padiaha verilmiti. By-lece o sorgulanamaz, denetlenemez, bir konuma getiriliyor, Kanun- Esasinin mi yoksa irade-i seniyyenin mi daha stn olduu tartl-yor, bu da anayasann sadece bu iki maddeye feda edildiini aka ortaya koyuyordu. Bu dzenlemeye dahi tahamml gsterilemedi ve mebuslar meclisi padiah II.Abdlhamit tarafndan fesholundu. Sonraki meclislerin kaderi de deimedi. arl toplanan ilk meclis hari, geride kalan be merutiyet meclisi padiah buyruu ile kapa-tld. Grlen o idi ki Trkiyede anayasal dzeni meruti monari iinde muhafaza etmek olanakszd.

Mustafa Kemal Paa byle bir ortamda yetiti. ocukluk ve genlik yllarn, anayasann teoride var olduu fakat uygulanma-d, dolaysyla ikilemlerin yaand bir lkede geirdi. Henz yzba iken amda ve Selanikteki manevi isyannn temelinde bu olgunun yer aldn, Mill Mcadeleyi balatrken byle bir nok-tadan hareket ettiini dnmek yanl saylmamaldr. Cumhuriyet

6 1924 Anayasasna esas olan metinlerden biri Karesi Mebusu Ahmet Sreyya Beyin 144 maddelik deiiklik teklifinde, TBMMnden baka Trkiye Dev-let Meclisi bal altnda ikinci bir meclis teklif edilmi, fakat komisyondan gelen 108 maddelik kanun tasarsnda sz konusu ikinci meclise yer verilme-miti. Ayrca yasa tasarsnn genel kurulda grlmesi srasnda Bursa me-busu Refet ve on bir arkada tarafndan, azas mntehap ve vazifesi mddet ile mukayyed olmak zere ikinci meclisin tekili istenmi (Trk Parlamento Tarihi, TBMM kinci Dnem I cilt, Ankara s.483)., ancak genel kurulda buna kar klmt. Ktahya mebusu Ragp Bey, ikinci meclisi zamansz bulduunu syleyerek buna kar km, zmir mebusu Saraolu kr Bey de konumasnda, ikinci meclisi merutiyet parlamentosundaki Ayanla kar-latrm ve kinci meclis milletin zerinde bir urdur. Bunlarn ne ilim ne fende yeri vardr. demiti (Trk Parlamento Tarihi, s.476 vd.).

ATATRK CUMHURYETNN NTEL 41

ilan edilirken doal olarak bunu anayasal dzenin korunabilecei en nemli ara olarak grm, bununla birlikte benzeri ikilemle-rin yaanmamas iin hkmet biimini her trl anayasa d g odaklarndan arndrmaya almt. O biliyordu ki anayasal dzen ulusal egemenliktir ve bu bakmdan cumhuriyetin dayana Trk topluluudur. Cumhuriyet ancak millete dayanmak suretiyle yaa-tlabilirdi. Bu nedenle yeni Trk devletinin kurum ve kurulularn buna gre tanzim etmek zorundayd. Halbuki mutlak monarilerde ynetim halka deil, ounlukla snfsal dzene dayanmakta, asker, brokrasi ve ruhban snflarndan gcn almaktayd. Snfsal d-zenin bulunmad mutlak monariyi ayakta tutmak ok zor, hatta imkanszd. Bir anayasal dzen olan, ulus egemenliine dayanan cumhuriyeti mutlak monarinin kurumlarn muhafaza ederek yaat-mak da ayn lde imkanszd. Bu bir bakma cumhuriyeti iten ie rtecek olan kanser hcrelerine benzetilebilir. O halde cumhuri-yet bir sonu olduu kadar ayn zamanda bir balangt. Sonutu, nk ulusal egemenlik yada anayasal dzen gerek korunan bul-mutur, balangtr nk korunan yani cumhuriyeti kendisine zarar verebilecek unsurlardan arndrmak kanlmazd. Aksi takdir-de cumhuriyet zlenen yada ideal hkmet biimi olmaktan kar, sknt veren, kendisinden ikayet olunan bir rejim haline dnr ki bu bakmdan onun niteliinin ok iyi konulmas yada doldurul-mas esastr. Demek oluyor ki cumhuriyet bir bana yeterli ola-madndan daha dorusu olamayacandan yeni Trk Devletinin eski kurumlarla, mutlak monari kalnts snfsal dzenle bir arada, yan yana bulunmasndaki skntlar, tehlikeler ortadayd. Atatrkn cumhuriyetin ilanndan sonra balatt inklap hareketlerinin te-melinde byle bir kanlmazln varln dnmek zorundayz. Sz konusu dzenlemelerin yada inklap yasalarnn gerekelerine bakldnda ada dnyaya uyum iin birer zorunluluk olduklar aka grlmektedir. Bununla birlikte ayn zamanda cumhuriyetin niteliini doldurma araynn bir zm olarak kabul edilmeleri-nin gerektii de kukusuzdur. Cumhuriyetin ilanndan drt ay sonra gerekletirilen ayr inklap yasas ile eski kurum ve kurulularn tasfiyesine balanm, ulusal egemenlik ya da anayasal dzen a-sndan cumhuriyetimizi zaafa uratacak unsurlar ortadan kaldrm veya bunlar yeniden yaplandrlmtr. 3 Mart 1924 de hilafetin kal-

DURSUN AL AKBULUT42

drlmas ve Osmanl hanedannn hudutlarmzn dna karlmas, 1 Kasm kararnn eksikliini gidermesi bakmndan nemlidir. Bun-dan baka cumhuriyet idaresinde, elinde hilafet makamnn bulundu-u bir hanedann varlna, imparatorluk bakiyesi Trkiyede duygu ve dnce birliini bozan eitim sistemine, dinin siyaset alann i-gal etmesine msaade edilemezdi.

Giyim kuamn deitirilmesine bir takm lakap ve unvanlarn kaldrlmasna dair yasalarn gerekelerindeki adalama savn grmezlikten gelmeyerek, fakat ayn zamanda onlarn basite indir-genme giriimindeki hakszla da iaret etmek istiyoruz. Ulusal egemenlik, eit haklara sahip insanlarla gerekletirilir. Snfsal d-zen ise mutlak monarilerini dayanadr. Bir takm giysiler lakap ve unvanlarla toplumda kendilerini eit bireylerden ayran, eitlere gre ayrcalkl ve stn tutmay hedef alan, bu hedef dorultusunda faa-liyet gsteren insanlarn varln yeni kurulan cumhuriyetin ulusal egemenlik asndan tehdit olarak alglanmasnda byk bir hakllk pay bulunmaktadr.

Atatrk ulusal egemenlik yada anayasal dzenin cumhuriyet re-jiminde muhafazaya karar verdiinden ve bunu gerekletirdiinden Atatrk cumhuriyetinin en nemli niteliinin ulusal egemenlik oldu-u kendiliinden ortaya kmaktadr. Ulusal egemenlik yle bir nur-dur ki onun karsnda zincirler erir, ta ve tahtlar yanar, mahvolur. Milletlerin esirlii zerine kurulmu kurumlar her tarafta yklmaya mahkumdurlar.7 Ulusal egemenlik karizmatik hkimiyet anlay-ndan kanuni hkimiyet anlayna geii ifade etmektedir. Mutlak monarilerde tanrsal g bir ynetim ilkesi olarak kullanlm dev-letin asli fonksiyonlarn elinde tutan hkmdarlar yasa niteliindeki buyruklarnn tanrsal kkenli olduklarn iddia etmilerdir. Ulusal egemenliklerde yasa koyma hakk millete ait olduundan ynetim ilkeleri dnyevilemekte, laiklemektedir. Bu adan bakldnda anayasal dzen, ulusal egemenlik ve laiklik ayn eylerdir. Biri die-rinin tamamlaycs deil, olmazsa olmaz artdr. Baka bir ifadeyle laiklik yoksa ulusal egemenlik, ulusal egemenlik yoksa anayasal d-zen zaten mevcut deildir. Dolaysyla mill egemenlii kabul ettik-lerini syleyenlerin, laiklii de ayn lde savunmalar kanlmaz

7 Dumoulin, Atatrkten Dnceler, s.94.

ATATRK CUMHURYETNN NTEL 43

bir sonutur. Ulusal egemenliin kstlanmas yada snrlandrlmas laiklii zedeleyecei gibi, laiklikten taviz de ulusal egemenlii sar-sacak netice itibariyle ortadan kaldrlacaktr. Bu sistematii gren Atatrk ulusal egemenliin nndeki engelleri birer birer ortadan kaldrdktan sonra laiklii bir ilke olarak ortaya koymutur.

1924 anayasasnn, ulusal egemenliin tecelligah TBMMni devlet ynetiminde en etkin g haline getirmesi byle bir anlay-n rn olsa gerektir. Yasa tasarsnda baz artlar erevesinde cumhurbakanna meclisi feshetme yetkisi ngrlmesine ramen, milletvekillerinin itirazlar sonucunda genel kurulda kabul edilme-mi8, cumhurbakanna bte ve anayasa kanunlarnn dndaki ka-nunlar bir kez daha grlmek zere meclise iade yetkisi tann-mtr. 1924 anayasasnn deitirilmesi teklif dahi edilemeyecek tek maddesi vard ki o da devlet eklinin cumhuriyet olduuna dair olan birinci maddesi idi. Egemenlik millete aittir, bu bir hak olduu kadar ayn zamanda grev ve ykmllkt. Millet, her halkarda egemenlik hakkn kullanacakt. Egemenlik hakknn kullanmndan vazgeilemez, bu hak terk edilemezdi. Egemenlik hakk egemen-likten vazgeme hakkn iermiyordu. Sz konusu anayasann 51. maddesi idari dava ve anlamazlklar, zellikle hkmetin kanun

8 Tasarnn 25. maddesi, Meclis kendiliinden intihabatn tecdidine karar ve-rebilecei gibi, Reisicumhur da Hkmetin mtalaasn aldktan sonra esbab mucibesini Meclise ve millete bildirmek artyla buna karar verebilir. ek-linde dzenlenmiti. Madde ile ilgili olarak sz alanlarn saysndaki okluk, maddeye verilen nemi gsterdiinden, bizzat komisyon bakan Yunus Nadi Bey, ... baz tadilat yapmak zere... komisyona iadesini talep etmi, bu ta-lep olumsuz karlanm, usl tartmalar yaplm, komisyona gitmemesi ve grlp oylanmas ynndeki istekler n plana kmtr. Saruhan mebusu Read Bey, maddenin Gazi Paa tarafndan serdedilen dsturlara aykr oldu-unu, onun szlerinden rneklerle anlatarak, Ferdi saltanat, ferdi hkimiyet mlahazalarnda bulunanlar emin olunuz millet nazarnda mttehimdir. di-yerek konumasn yle srdrmtr: Allah reisicumhur olsa...Haa...Me-laikei Kiram Heyeti Vekile olsa fesih selahiyetini verecek yoktur. Bu szler alklarla karlanm konumalar uzadka uzamt. Bu konuda verilen dei-iklik nergeleri de kabul olunmaynca 25. madde tasardaki ekliyle oyland, yeterli ounluu salayamadndan bir sonraki birleime brakld. 24 Mart 1924 te yaplan yirminci birleimin birinci oturumunda ikinci kez tayini esami suretinde oya konuldu ve oylama neticesinde yine kabul edilmedi (TBMM Zabt Ceridesi, Devre II. C. 7/1, s. 992 vd.).

DURSUN AL AKBULUT44

tasarlar zerinde gr beyan etmek zere ura-y Devletin te-kilini n gryordu. yeleri TBMM tarafndan seilen, tekilat ola-rak babakanla bal bulunan ura-y Devlette her biri bir bakan drt yeden oluan be daire vard. kinci daire Tanzimat Dairesi idi ki genellikle kanun ve tzk tasarlarn inceleyerek grlerini yazard. Kanun tasarlarnn anayasaya uygunluunu, teki yasalarla uyumluluunu salamak zere gelitirilen sistemde son sz daima meclise ait olurdu.

29 Ekim 1923 te cumhuriyet ilan edilirken tadil yasasnn ikinci maddesi Trkiye Devletinin dini din-i islamdr, resmi lisan Trkedir. eklinde dzenlenmitir. Din-i islam ifadesi 1924 ana-yasasnda da muhafaza olunmakla birlikte uygulamalar laik devlet dzeni ierisinde cereyan ediyordu. 1925 yl ubatnda eyh Sait ayaklanmasn kmas zerine hkmete alnan tedbirler arasnda 25 ubat 1925 te kabul edilen Hyanet-i Vataniye Kanununun bi-rinci maddesinin tadili hakknda 15 Nisan 1339 tarihli kanuna m-zeyyel kanun yer almaktadr. Yasann birinci. maddesinde dini veya dince kutsal kabul edilen deerleri siyasi amalara esas ve alet etmek amacyla cemiyetler kurmak yasaklanm, bu gibi cemiyetleri kuran-lar ve bu cemiyetlere girenler vatan haini saylmlardr. Olaanst artlar altnda karlan bu kanunda dini siyasete alet edenlere en ar cezalarn verilmesi n grlmtr. Bylece siyaset ile dinin kulvar-larn birbirinden ayrmak iin nemli bir adm daha atlm, ulusal egemenlik asndan mahzurlu grlen bir uygulamann daha nne geilmi oldu. Bundan sonraki dzenleme ve uygulamalar bu ynde srdrlerek laiklik ilkesi temel nitelik olarak anayasamzdaki yeri-ni almtr.

TRKYE CUMHURYET TARHNN BALICA KAYNAKLARINDA ATATRK

Prof. Dr. Seil Karal AKGN

Tarihimizin gzel olaylarn anmak kukusuz ho bir alkanlk. Bu gzel alkanlkla Atatrk doumunun 125. ylnda anmak iin yl boyunca srecek trl etkinlikler dzenlendi. Ne var ki, bu et-kinlikleri gitgide younlaan Atatrk karalama kampanyalaryla Atatrk olan ve olmayanlar eklinde ikiye ayrlm bir Trkiye olmann burukluuyla srdrmekteyiz. Atatrkn yaad gnler-den uzaklatka onun getirdii aydnlanmadan uzaklamay, cum-huriyetin laik,