Konwencja ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami

jako element wielopoziomowego systemu

ochrony praw człowieka

Dr Anna Śledzińska-Simon, WPAiE UWrDr Adam Bodnar, HFPC, WPiA UW

Geneza KPOzN• Konwencja o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami

(KPOzN) i Protokół Dodatkowy (PD) przyjęte przez ZO NZ 13.12.2006 r. / w.w.ż. 3.05.2008 r.• sukces ratyfikacyjny KPOzN - 154 sygnatariuszy, 125 stron PD - 91 sygnatariuszy, 75 stron• EU stroną KPOzN (umowa mieszana) podpisanie 30.03.2007 r. / ratyfikacja 23.12.2010 r. • Polska podpisanie 30.03.2007 r. / ratyfikacja 25.09.2012 r.

KPOzNNIE TWORZY NOWYCH PRAW

ALE -ma uczynić dotychczasowe gwarancje praw bardziej skuteczne oraz-doprecyzować obowiązki państw w stosunku do OzN

ZMIANA PARADYGMATU:-z modelu pomocy („cap in hand”) do modelu praw człowieka-równość materialna - odrzuca kryterium neutralności na rzecz uznania różnic wynikających z niepełnosprawności

Modele niepełnosprawności

1. Model indywidualny – niepełnosprawność jest problemem jednostki

Podejście medyczne i funkcjonalne

2. Model społeczny – niepełnosprawność jest problemem społeczeństwa

Podejście środowiskowe i praw człowieka

KPOzN jako urzeczywistnienie holistycznej koncepcji praw człowieka• Prawa człowieka są- Powszechne- Niepodzielne- Współzależne- Wzajemnie powiązane• KPOzN uwzględnia większość praw gwarantowanych

w innych międzynarodowych dokumentach praw człowieka, które często odzwierciedlają podział na generacje praw człowieka i gwarantują inny poziom ich ochrony

Cel KPOzN

- Art. 1 KPOzN- promowanie, ochrona i zapewnienie pełnego

i równego korzystania z wszystkich podstawowych praw i wolności oraz

- promowanie poszanowania wrodzonej godności ludzkiej

Podstawowe zasady KPOzN - Art. 3- poszanowanie godności, indywidualnej autonomii i

niezależności, - niedyskryminowanie, - pełne uczestnictwo i włączenie, - poszanowanie różnic i różnorodności, której OzN są

częścią, - równość szans, - dostępność, - równość kobiet i mężczyzn, - poszanowanie rozwijających się zdolności dzieci zN.

Obowiązki stron KPOzN - ochrony, poszanowania i realizacji

• Trzy wymiary obowiązków państw w zakresie ochrony praw człowieka - protect, respect & fulfill

• „zapewnić i promować pełną realizację wszystkich praw człowieka i fundamentalnych swobód przez osoby niepełnosprawne, bez jakiekolwiek formy dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność” (Art. 4)

• progresywna realizacja praw socjalnych• zasada współpracy i udziału z OzN i ich NGOs• zasada niederogacji bardziej korzystnych praw• podnoszenie świadomości• zbieranie danych

Prawa i obowiązki• „państwa zobowiązują się…” <=> prawa jednostek (język Art. 15 czy 17?)• Promowanie zmian społecznych• Gwarancje dostępności (usuwanie barier)• Prawo każdej istoty ludzkiej do życia• Ochrona i bezpieczeństwo w sytuacjach zagrożenia• Prawo do uznania zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych,

prawo do otrzymania pomocy w korzystaniu z w/w zdolności, ochrona przed nadużyciami, równe prawo do posiadania i dziedziczenia własności

• Prawo do skutecznego i równego dostępu do wymiaru sprawiedliwości• Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego• Wolność od tortur i nieludzkiego traktowania• Wolność od wyzysku, przemocy i wykorzystywania• Prawo do integralności osobistej• Wolność przemieszczania się, wyboru miejsca zamieszkania i

obywatelstwa• Prawo do życia we wspólnocie z innymi, do włączenia i udziału• …

KPOzN jako żywy instrument praw człowieka

• Obserwacje końcowe do raportu wstępnego Hiszpanii, 19.10.2011 r.

• Pozytywna ocena(+) środki pozytywne w zakresie zdrowia,

mieszkalnictwa, pracy itp.(+) rządowe programy działania i strategie na rzecz OzN(+) wysoki procent udziału dzieci zN w szkolnictwie

powszechnym

Zasady ogólne i zaleceniaKomitetu POzN

Negatywna ocena(-) ochrona przed dyskryminacją i gwarancje równych szans wszystkich OzN niezależnie od stopnia niepełnosprawności(-) efektywność systemu rozstrzygania skarg OzN (arbitrażu) , również na poziomie lokalnym, stworzenie dostępu do bezpłatnej pomocy prawnej i zwiększenie świadomości prawnej OzN(-) włączenie OzN, także dzieci zN w proces decyzyjnym na wszystkich poziomach(-) zniesienie różnic w dopuszczalności przerwania ciąży w zależności od tygodnia ciąży ze względu na niepełnosprawność (do 22 tyg. ciąży, gdy ryzyko poważnych anomalii płodu, po 22 tyg. ciąży, gdy ryzyko poważnej i nieuleczalnej choroby płodu)

Zasady ogólne i zalecenia Komitetu POzN

• Równe traktowanie(+) brak wymogu prezentowania orzeczenia o niepełnosprawności w

celu złożenia skargi na dyskryminację(-) konieczność wprowadzenia wymogu racjonalnego usprawnienia,

brak racjonalnych usprawnień łamie zakaz dyskryminacji, obowiązek ten jest skuteczny bezpośrednio (nie podlega progresywnej implementacji)

(-) nieograniczanie władzy rodzicielskiej ze względu na niepełnosprawność

(-) wprowadzenie zakazu dyskryminacji wielokrotnej, dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność przez asocjację i przez percepcję

(-) miękkie środki – podnoszenie świadomości, trening, szkolenia

Zasady ogólne i zalecenia• Kobiety zN(-) szczególna ochrona kobiet zN przed przemocą i innymi

niekorzystnymi zjawiskami – bezrobociem, dyskryminacją, wprowadzanie programów promujących autonomię i udział kobiet i dziewcząt zN w społeczeństwie i przeciwdziałanie przemocy ze względu na płeć

• Dzieci zN(-) szczególna ochrona dzieci zN przed przemocą,

wprowadzenie programów mających na celu uczestnictwo dzieci zN, zapewnienie inkluzywnego dostępu dzieci zN do systemu pomocy i opieki

Zasady ogólne i zalecenia

• Podnoszenie świadomości o KPOzN i PD funkcjonariuszy publicznych i społeczeństwa, a także OzN

• Dostępność(-) skuteczność gwarancji dostępności do dóbr i

usług w sektorze prywatnym, na poziomie regionalnym i lokalnym (np. w transporcie lotniczym)

Zasady ogólne i zalecenia

• Prawo do życia(-) prawo do życia nie jest absolutne i należy

zagwarantować OzN, które zostały pozbawione zdolności do czynności prawnych, możliwość wyrażania/wycofania zgody na leczenie, świadoma zgoda OzN nie może być zastępowane decyzją ich opiekunów prawnych

• Ochrona w sytuacjach nadzwyczajnych(-) wprowadzenie szczególnych procedur ochrony

OzN

Zasady ogólne i zalecenia• Równość wobec prawa(-) zastąpienie mechanizmu substytucyjnego podejmowania decyzji mechanizmem

wspomagania podejmowania decyzji(-) krytyka instytucjonalizacji niepełnosprawności, likwidacja przymusowego

pozbawiania wolności ze względu na niepełnosprawność• Integralność osoby(-) zakaz sterylizacji bez świadomej zgody• Niezależne życie w społeczeństwie(-) stworzenie alternatyw dla instytucjonalizacji, racjonalne usprawnienia w sferze

mieszkalnictwa i osobiści asystenci OzN• Edukacja(-) racjonalne usprawnienia w sferze edukacji(-) zgoda rodziców na umieszczenie w szkole specjalnej i możliwość zaskarżenia tej

decyzji• Prawo do pracy(-) programy ułatwiające podjęcie pracy• Udział w życiu publicznym(-) powszechność praw wyborczych również dla osób pozbawionych zdolności do

czynności prawnych i umieszczonych w instytucjach zamkniętych(-) zakaz decydowania o prawach wyborczych w orzeczeniach sądowych

Wielopoziomowy system ochrony praw osób z niepełnosprawnościami

Wielopoziomowy system ochrony praw OzN

• Różny zakres podmiotowy: funkcjonowanie różnych definicji niepełnosprawności

• Różny zakres przedmiotowy: różny zakres obowiązywania zakazu dyskryminacji

• Różne środki ochrony i ich skuteczność w prawie krajowym

Wyczerpanie środków krajowych skarga

wyrok/pogląd/decyzja organu międzynarodowego wykonanie na poziomie krajowym

Zakaz dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność

w KPOzN• Definicja dyskryminacji• „wszelkie formy różnicowania, wykluczania lub

ograniczania ze względu na niepełnosprawność, których celem lub wynikiem jest utrudnienie lub uniemożliwienie uznania, korzystania lub egzekwowania wszelkich praw człowieka i fundamentalnych swobód, na równych zasadach z innymi obywatelami, w sferze politycznej, gospodarczej, społecznej, kulturowej, obywatelskiej i innej”

• także – „wszelkie przejawy dyskryminacji, w tym odmowę racjonalnego dostosowania środowiska do szczególnych potrzeb osób niepełnosprawnych”

• wielokrotna dyskryminacja z uwagi na płeć / wiek i niepełnosprawność,

Niepełnosprawność w KPOzN• Definicja niepełnosprawności• wynik interakcji pomiędzy osobami z dysfunkcjami a

barierami środowiskowymi i wynikającymi z postaw ludzkich, będącej przeszkodą dla pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu społecznym, na równych zasadach z innymi obywatelami;

• do osób niepełnosprawnych zaliczają się osoby, z długotrwałą obniżoną sprawnością fizyczną, umysłową, intelektualną lub sensoryczną, która w interakcji z różnymi barierami może ograniczać ich pełne i efektywne uczestnictwo w życiu społecznym na równych zasadach z innymi obywatelami

Zakazy dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność

w prawie UE• Dyrektywa Ramowa 2000/78/EC • Zakaz dyskryminacji dotyczy tylko obszaru zatrudnienia i pracy • Projekt dyrektywy horyzontalnej (2008) – brak postępu• Rozporządzenia w zakresie transportu wodnego,

autokarowego i powietrznego – prawa pasażerów zN• Orzecznictwo TSUE• C-13/05 Chacón Navas v Eurest Colectividades SA (2006) • C-303/06 Coleman v Attridge Law (2008) • Sprawy przed TSUE w toku• C-335/11 Jette Ring v Dansk almennyttigt Boligselskab DAB • C-337/11 LoneSkouboe Werge v Pro Display A/S => czy uraz kręgosłupa i zwyrodnienie stawów stanowią

niepełnosprawność?

Niepełnosprawność w świetle orzecznictwa

Trybunału Sprawiedliwości UE• Sprzeczność z założeniami KPOzN i modelem

społecznym podejścia do niepełnosprawności• Wyrok z 11.07.2006 r, Chacón Navas, C-13/05• „Ograniczenie wynikające konkretnie z naruszenia

funkcji fizycznych, umysłowych lub psychicznych, które stanowi przeszkodę dla danej osoby w uczestnictwie w życiu zawodowym” (para. 43)

EU

• Wyrok Chacon Navas – odnosi się do upośledzenia, które jest przyczyną niekorzystnego traktowania – nadal opowiada się za modelem medycznym

• Rozporządzenie 1107/2006 – osoba niepełnosprawna … której mobilność jest ograniczona z powodu fizycznej (sensorycznej lub lokomotorycznej, stałej lub czasowej) niepełnosprawności

Zakaz dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność

w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

• Art. 14 EKPCz + PD nr 12• Różny zakres ochrony w zależności od obowiązywania PD

(Polska nie ratyfikowała)• Art. 14 • Korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej

Konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów jak płeć, rasa, kolor skóry (…) bądź z jakichkolwiek innych przyczyn.

• PD nr 12• Korzystanie z każdego prawa ustanowionego przez prawo

powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry (…)

Niepełnosprawność w świetle orzecznictwa

Europejskiego Trybunału Praw Człowieka• Glor v Szwajcaria (2009) • Odmowa przyjęcia do służby wojskowej objęta zakresem ochrony

art. 8 Konwencji • Sugestia wprowadzenia racjonalnych usprawnień w stosunku do

OzN w dostępie do służby wojskowej• The Court suggested that people in the applicant’s case might be

offered the possibility of alternative forms of service in the armed forces that entailed less physical effort and were compatible with the constraints of a partial disability – in his case, insulin injections four times a day – or of civilian service, without that option being reserved for conscientious objectors alone

• Alajos Kiss v. Węgry (2010)• Sprawy dot. pozbawienia wolności, m.in. Kędzior v. Polska (2012) –

amicus curiae MDAC

Zakaz dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność

w Europejskiej Karcie Społecznej

Skarga zbiorowa do EKPS na naruszenie praw społecznych

European Action of the Disabled (AEH) v. France, skarga nr 81/2012-zarzut nierównego traktowania (dyskryminacji de facto) dzieci autystycznych w stosunku do innych dzieci zN w edukacji i szkolnictwie zawodowym

Autism Europe v. France, skarga nr 13/2002, 4.11.2003 -Naruszenia art. 15(1) i 17(1) EKS w związku z brakiem efektywnego postępu w zagwarantowaniu edukacji dla dzieci z autyzmem

Implementacja standardów ochrony OzN na poziomie krajowym

Problem 1: automatyczne pozbawienie osób ubezwłasnowolnionych częściowo praw wyborczych •KPOzN - naruszenie art. 29 KPOzN – negatywna ocena sprawozdania krajowego, jeżeli zostanie ratyfikowany PD do KPOzN – skuteczna skarga •EU – brak kompetencji w zakresie praw wyborczych, chyba że sprawa dotyczy wyborów do PE•EKPCz – naruszenie art. 3 Protokołu nr 1 do EKPCz•PL – konieczność zmiany Konstytucji (art. 62 ust. 2)

Implementacja standardów ochrony OzN na poziomie krajowym

Problem 2: dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność w zatrudnieniu / dostępie do służby publicznej•KPOzN – naruszenie art. 27 w związku z art. 5 ust. 3 KPOzN pod warunkiem rat. PD •MPPOiP - naruszenie art. 25c w związku z art. 26 MPPOiP •EKPCz – naruszenie PD nr 12 lub naruszenie art. 14 w związku z art. 8 EKPCz•EU – naruszenie Dyrektywy Ramowej •PL – naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu (SN w sprawie asesor prokuratury – złe prawo)