DDÖÖVVĐĐZ PZ PĐĐYASASINDA DENGE, YASASINDA DENGE, DDÖÖVVĐĐZ KURU SZ KURU SĐĐSTEMLERSTEMLERĐĐ VE VE

DDÖÖVVĐĐZ KURUNU BELZ KURUNU BELĐĐRLEMEYE RLEMEYE YYÖÖNELNELĐĐK YAKLAK YAKLAŞŞIMLARIMLAR

DR. DĐLEK SEYMEN

ASLI SEDA BĐLMAN

2

DDööviz Piyasasviz Piyasasıında Dengenda Denge� Esnek kur sisteminde döviz piyasasında denge, döviz

arz ve talebinin karşılaşması sonucu sağlanmaktadır.

Döviz Piyasasında Đstikrarlı Dengee

0Q

SD

L

0Q

Arz fazlasıA B

Arz fazlasıC D

Talep fazlası

H K

F G

Talep fazlası

1e

2e

0e

4e

3e

3

DDööviz Piyasasviz Piyasasıında Dengenda Denge

e

0 Q

SD

1e

2e A B

3eC E

1Q

(a)

Döviz Piyasasında Đstikrarsız Denge

0

e

Q

D

S

1e

1Q

2eA B

3eC

E

(b)

4

KUR SKUR SĐĐSTEMLERSTEMLERĐĐ

Dolarizasyon

Aslında bir kur sistemi değildir ancak güçlü para ekonomiye hakim olunca had safhada bir sabitkur sistemi gibi düşünülebilir.

Tamamen SabitKur Sistemi

Geniş MarjlıPariteler/Bant

Para Kurulu

Sürünen Sabit Kur/BantCrawlingpeg

Hedef Alanı

Yönetilen Serbest Kur Sistemi

Tamamen Serbest Kur Sistemi

Serbest Kur Sistemleri

Sabit Kur Sistemleri

5

DDööviz Kurlarviz Kurlarıınnıın Belirlenmesine n Belirlenmesine YYöönelik Yaklanelik Yaklaşışımlarmlar

�Dış Ticaret Akımları Yaklaşımı

�Satın Alma Gücü Paritesi

�Parasalcı Yaklaşım

�Portföy Dengesi Yaklaşımı

�Döviz Kurlarında Hedefi Aşma

�Spekülatif Kabarcıklar Teorisi

6

Dış Ticaret Akımları Yaklaşımı

� Bir ülkenin parasının değerini belirleyen unsur, o ülkenin mal ihracatı ve ithalatıdır.

� Đhracatın ithalattan büyük olması (dış ticaret bilançosunun fazla vermesi) durumunda ulusal paranın dış değeri yükselir.

� Dış ticaret bilançosunun açık vermesi durumunda ise ulusal paranın dış değeri düşer.

� Bu yaklaşımın en önemli eksikliği, sermaye akımlarının etkisinin göz ardı edilmesidir.

7

Satın Alma Gücü Paritesi YaklaşımıA- Tek Fiyat Kanunu

� Tam rekabetin ve serbest ticaretin varlığında bir malın yurt içi fiyatı (P) ile yurt dışı fiyatı (P*) farklıolduğunda mal arbitrajı ortaya çıkar.

� Malın yurt içi ve yurt dışı fiyat düzeyleri arasındaki farklılık devam ettikçe arbitraj da sürecek ve sonunda yurt içi ve yurt dışı fiyatlar eşitlenecektir.

�P > eP* eP* , P P =eP*�P< eP* eP* , P P=eP*

8

A- Tek Fiyat Kanunu

� Tam rekabetin ve serbest ticaretin varlığında bir malın yurt içi fiyatının o malın ulusal para birimi cinsinden yurt dışı fiyatına eşit olmasına tek fiyat kanunu (law of one price) denir.

� P=eP*

� Gerçek hayatta tek fiyat kanunu geçerli değildir. Bunun nedenleri:�Eksik rekabet şartları,

�Ulaştırma masraflarının varlığı,

�Serbest ticareti engelleyici politikalar.

9

B- Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi

� Tek fiyat kanununun n sayıda malı kapsayacak biçimde ifade edilmiş halidir. Başka bir deyişle, tam rekabet şartlarında ve serbest ticaretin varlığında belirli bir sepetin yurt içi fiyatının aynı sepetin ulusal para cinsinden yurt dışı fiyatına eşit olduğu biçimindeki değerlendirmeye mutlak satın alma gücü paritesi (absolute purchasing power parity) denir.

� Bu durum, tüketim mallarından oluşan bir sepetin (CB) ortalama fiyatını ölçen tüketim malları fiyat endeksi itibariyle aşağıdaki gibi gösterilebilir:

*CBCB ePP =

10

B- Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi

*CB

CB

P

Pe =

Satın alma gücü paritesi yaklaşımının tek fiyat kanunundan farkı, satın alma gücü paritesinde mal arbitrajının artık döviz kurunun değişmesine neden olmasıdır.

** // CBCBCBCB PPeePPe =↑→→<

** // CBCBCBCB PPeePPe =↓→→>

Bu yaklaşımda, döviz kurunun içsel değişken; iç ve dış fiyatların ise dışsal değişken olduğu kabul edilmektedir.

11

B- Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi

� Bu yaklaşımının gerçek hayatta geçerli olmamasının nedenleri şu şekilde özetlenebilir:

�Ulaştırma masraflarının varlığı,�Serbest ticareti engelleyici politikaların varlığı,�Eksik rekabet şartları,�Dış ticarete konu olan malların üretilmesinde dış

ticarete konu olmayan malların kullanılması,�Yatırımcıların gerçekleştirdikleri işlemler,�Ülkelerin tüketici fiyat endekslerinin gerek

kapsadıkları mallar gerekse bu malların sepetteki ağırlıkları açısından farklı olması.

12

C- Nispi Satın Alma Gücü Paritesi

�Mutlak satın alma gücü paritesinin dinamik versiyonudur:

)1*(

)1*()*(

)1(

)1()(

)1(

)1()(

−

−

−

−

−

− −+

−=

−

tCB

tCBtCB

t

tt

tCB

tCBtCB

P

PP

e

ee

P

PP

)1(*

)1(*)(*

)1(

)1()(

)1(

)1()(

−

−

−

−

−

− −−

−=

−

tCB

tCBtCB

tCB

tCBtCB

t

tt

P

PP

P

PP

e

ee

*)1(

)1()( ππ −=−

−

−

t

tt

e

ee Döviz kurunda zaman içinde meydana gelen değişme, iç ve

dış enflasyon oranları arasındaki farka eşittir.

13

C- Nispi Satın Alma Gücü Paritesi� Buna göre, yurt içi enflasyon oranı yurt dışı enflasyon

oranından büyük (küçük) olduğunda döviz kuru aradaki fark kadar yükselir (düşer), döviz kuru iç enflasyon oranının dış enflasyon oranını aşan kısmı kadar değer kaybeder (kazanır).

� π>π* iken ülke anti-enflasyonist politikalar izlerse fiyatlar genel düzeyinin düşmesi ile birlikte döviz kuru da düşer. Bu durum, ceteris paribus, ülkenin rekabet gücünüazaltır, cari hesap dengesinin kötüleşmesine yol açar. Cari hesap dengesindeki bozulma sermaye girişi ile telafi edilemezse ödemeler dengesi de kötüleşir.

� Yapılan ampirik çalışmalar, nispi satın alma gücü paritesi yaklaşımının uzun dönemde geçerli olduğunu göstermektedir.

14

ParasalcParasalcıı YaklaYaklaşışımmAA--ParasalcParasalcıı YaklaYaklaşışım ve Dm ve Dööviz Kuruviz Kuru

�1970’li yıllarda geliştirilmiştir. Bu yaklaşıma göre para piyasasında denge, reel para arzı (M/P) reel para talebine eşit olduğunda sağlanır.

),(/ iYLPM =),(/ iYLMP =

*)*,(**/* iYLPM =

*)*,(*/** iYLMP =

15

ParasalcParasalcıı YaklaYaklaşışımmAA--ParasalcParasalcıı YaklaYaklaşışım ve Dm ve Dööviz Kuruviz Kuru

�Döviz kurunun nasıl belirlendiğini açıklamak için, analize mutlak satın alma gücü paritesi ilave edilir:

*ePP =*/PPe =

),(

*)*,(*

** iYL

iYL

M

M

P

Pe ×==

16

ParasalcParasalcıı YaklaYaklaşışımmAA--ParasalcParasalcıı YaklaYaklaşışım ve Dm ve Dööviz Kuruviz Kuru

� Bu denkleme göre, döviz kurunu belirleyen iki unsur vardır:

�Yurt içi para arzının yurt dışı para arzına oranı (M/M*),

�Yurt dışı para talebinin yurt içi para talebine oranı[L*(Y*,i*)/L(Y,i)].

� Esnek kur sisteminde döviz kuru, yabancı ülke hükümetlerinin izledikleri politikalardan bağımsız değildir.

17

ParasalcParasalcıı YaklaYaklaşışımmB-Parasalcı Yaklaşım ve Ödemeler Dengesi

�Parasalcı yaklaşım sabit döviz kuru sisteminin geçerli olduğu bir ekonomi için ödemeler dengesi teorisi niteliğindedir. Bu yaklaşımın geleneksel versiyonunda nominal para talebinin nominal gelire bağlıolarak değiştiği kabul edilir:

kPYMD =

kPYM S =

Para piyasasında denge, para arzı para talebine

eşit olduğunda sağlanır.

18

B-Parasalcı Yaklaşım ve Ödemeler Dengesi

�Parasal yaklaşıma göre ödemeler dengesi açığının nedeni, para arzının artmasıdır veya kısaca parasaldır. Örneğin; ödemeler dengesi fazlasının nedeni, para arzının azalmasıdır.

�Parasal yaklaşıma göre, ödemeler dengesizlikleri kendiliğinden-otomatik olarak bertaraf edilir.

19

PortfPortfööy Dengesi (Varly Dengesi (Varlııklar) Yaklaklar) Yaklaşışımmıı

� Parasalcı model, para dışındaki varlıkları da kapsayacak biçimde genişletilmiştir. Kişilerin ve firmaların servetlerini para, yurt içi tahvil ve yurt dışı tahvil gibi üç mali varlık biçiminde tuttukları ve karşılanmayan faiz oranıparitesinin geçerli olduğu kabul edilmektedir.

� Ayrıca, yurt içi ve yurt dışı tahvillerin tam ikame olmadıkları, bir başka deyişle, yurt dışı tahvil tutmanın yurt içi tahvil tutmaya kıyasla riskli olduğu varsayılmaktadır. Bu varsayım gereği, karşılanmayan faiz oranı paritesi aşağıdaki gibi yazılır:

[ ] RPeeeii ee −−=− /)(*

RPxii −+= *

20

PortfPortfööy Dengesi (Varly Dengesi (Varlııklar) Yaklaklar) Yaklaşışımmıı

),,,,*,,( WYPRPxiifMD =- - - + + + +

),,,,*,,( WYPRPxiifBD =+ - - + - - +

),,,,*,,(* WYPRPxiifeBD =- + + - - - +

*DDD eBBMW ++=

*SSS eBBMW ++=

21

PortfPortfööy Dengesi (Varly Dengesi (Varlııklar) Yaklaklar) Yaklaşışımmıı

� Varlıklar piyasasında denge koşulu, para talebinin para arzına, yurt içi tahvil talebinin yurt içi tahvil arzına ve yurt dışı tahvil talebinin yurt dışı tahvil arzına eşit olmasıdır:

� Varlıklar piyasasında denge sağlanınca, yurt içi tahvilin fiyatı, yurt dışı tahvilin fiyatı, yurt içi faiz oranı, yurt dışı faiz oranı ve denge döviz kuru (sabit kur sisteminde ödemeler dengesi) belirlenir.

**,, SDSDSD eBeBBBMM ===

22

DDööviz Kurlarviz Kurlarıında Hedefi Anda Hedefi Aşşmama� Dornbush’un öncülüğünü yaptığı bu analizde, mal

fiyatlarının kısa dönemde katı olduğu, fiyatların denge düzeyine uzun dönemde intibak ettiği varsayılmaktadır.

� Bu varsayım gereği, yurt içi para arzında bir artışolduğunda, fiyatlar da katı olduğundan, reel para arzı artar ve yurt içinde faiz oranları düşer.

� Para arzı artınca ve buna bağlı olarak yatırımcıların uzun dönemde geçerli olacağını bekledikleri günlük döviz kuru yükselince, vadeli döviz kuru da yükselir.

� Bu analizde, faiz paritesinin geçerli olduğu ve yurt dışı faiz oranının sabit olduğu da varsayılmaktadır. Buna göre, para arzı artıp faiz oranı düşünce karşılanan faiz paritesinin geçerli olabilmesi için, cari günlük döviz kurunun vadeli döviz kurundan daha fazla artması gerekir.

23

DDööviz Kurlarviz Kurlarıında Hedefi Anda Hedefi Aşşmama� Para arzındaki artışın etkisiyle fiyatlar zaman içinde

yükselmeye başlayınca, reel para arzı azalır ve yurt içi faiz oranı yükselir. Günlük döviz kuru karşılanan faiz paritesini geçerli kılacak şekilde düşer ve uzun dönem denge değerine yönelir.

� Bu şekilde, para arzındaki artış sonucu günlük döviz kurunda kısa dönemde, fiyatlar veri iken meydana gelen artış, günlük döviz kurunda uzun dönemde meydana gelen artıştan büyüktür.

� Bu duruma, yani döviz kurunun parasal bir değişmeye kısa dönemde uzun dönem denge değerinin üstüne çıkarak intibak etmesine döviz kurunda hedefi aşma (döviz kurunun aşırılığı, exchange rate overshooting) adıverilir.

24

t

e, F

1FeLR =

00 ,Fe

1e

0t

Döviz Kurunda Hedefi Aşma: Karşılanan Faiz Paritesi Yaklaşımı

P

t

LRP

0t

0P

i

t

0t

0i 1i

25

DDööviz Kurlarviz Kurlarıında Hedefi Anda Hedefi Aşşmama

�Döviz kurunda hedefi aşma analizi, Dornbush’un orijinal çalışmasındaki gibi, karşılanmayan faiz paritesi itibariyle de tekrarlanabilir.

�Bu yaklaşımda, malların fiyatlarının kısa dönemde katı olduğu varsayılmaktadır.

26

M

t1t

0

1M

2M

(a)

t0

e

2e−

e

1e

(b)

1t

P

0 t

−

P

1P

1t

i

0 t

1i

2i

1t

(c) (d)

Döviz Kurunda Hedefi Aşma: Karşılanmayan Faiz Paritesi Yaklaşımı

27

DDööviz Kurlarviz Kurlarıında Hedefi Anda Hedefi Aşşmama

� Döviz kurunda hedefi aşma analizi döviz kurunda kısa dönemde ortaya çıkan ve ekonominin temel göstergeleri ile pek tutarlıolmayan aşırı hareketlerin, aslında makul ve uzun dönemde istikrar sağlayan değişmeler niteliğinde olabileceğini içerir.

� Dornbush’un “Yapışkan Fiyatlar” Modeli’nde, satın alma gücü paritesi ilişkisi kısa dönemde geçersizken, kurlar, satın alma gücü paritesinin gerektirdiği uzun dönem denge değerinin de üzerine çıkmaktadır.

28

� Döviz alım satımı yapanlar, rasyonel bekleyişler içinde oldukları için, faiz oranının gerektirdiği denge, uzun dönem denge yoluna doğru giderek azalan kur sayesinde yeniden sağlanır. Çünkü, bu sırada fiyatlar yavaş yavaş artmakta ve yeniden daralan yurt içi reel para arzı sayesinde yurt içi faiz oranı tekrar dış faiz oranı düzeyine doğru yükselmektedir.

� Bu modelde adı geçen değişkenlerde zaman içinde meydan gelen değişmeler; para arzı, döviz kuru, fiyat düzeyi ve faiz oranıendekslerinin başlangıçtaki değerinin 100 olduğu varsayılarak aşağıdaki şekildeki gibi gösterilebilir.

� Buna göre, bir para arzı artışı karşısında para, döviz ve mal piyasalarındaki uyum süreci tamamlanıp uzun dönem dengeleri sağlandığında, yurt içi para arzı, döviz kuru ve fiyat düzeyi başlangıçdeğerlerine kıyasla hep aynı oranda artmış; faiz oranı ise, yurt dışıfaiz oranı aynı dönemde değişmediğine göre yeniden başlangıçdüzeyine dönmüş olmaktadır.

29

Dornbush Modeli: Yapışkan Fiyatlar(Dornbush, 1976)

Zaman

Endeks Değeri

100

Döviz Kuru, e

Para Arzı, MS

Fiyat Düzeyi, P

Faiz Oranı, i

30

SpekSpeküülatif Kabarclatif Kabarcııklar Teorisiklar Teorisi� Beklenmeyen iktisadi veya siyasi bir olaya haber (news) denir.

Haberler, temel iktisadi büyüklüklerin (faiz oranı, para arzı, fiyatlar genel düzeyi, cari denge vb.) değişmesine yol açar.Bu büyüklüklerde meydana gelen değişiklikler ise, döviz kurunun değişmesine neden olur.

� O halde, döviz kurunu öngörmek için haberleri öngörmek gerekir. Oysa, haberleri öngörmek, tanım gereği mümkün değildir.

� Gerçek hayatta yatırımcılar, döviz kurunu temel iktisadi göstergelere göre değil, mevcut döviz kuru trendinin kısa dönemde geçerli olacağını beklerler.

� Đstikrar bozucu spekülasyon durumunda döviz kurunda meydana gelen değişme spekülatif köpük-balon (speculative bubble) olarak adlandırılmaktadır.

� Yatırımcılar döviz kurunu mevcut trendin tam tersi biçiminde de tahmin edebilirler (istikrar sağlayıcı spekülasyon).

31

ReferanslarReferanslar

� Kibritçioğlu, Aykut, (Ed.), (1996), Uluslararası (Makro) Đktisat Okumalar, 72 Tasarım Dizgi Fotokopi Ofset Bilgisayar Yayıncılık Ltd. Şti., Ankara.

� Seyidoğlu, Halil, (2003), Uluslararası Đktisat Teori Politika ve Uygulama, Güzem Can Yayınları, No: 20, Geliştirilmiş 15. Baskı, Đstanbul.

� Ünsal, Erdal M., (2005),Uluslararası Đktisat Teori, Politika ve Açık Ekonomi Makro Đktisadı, Đmaj Yayınevi, Ankara.