Drago Vidovic - Simbolicne Predstave Na Steccima

7/31/2019 Drago Vidovic - Simbolicne Predstave Na Steccima

1/18

DRAGO VIDOVI

SIMBOLINE PREDSTAVE NA STECIMALES SYMBOLES SUR LES MON UME NTS FUNERAIRES MEDIEV AUX DE BOSNIE ET HERZE GOVIN A

NAPOMENA: vanije kratice:

GZM = Glasnik Zem. muzeja, Sarajevo.WM = Wis s. Mitth. aus Bosn. und Herc, Wien.Carr = biljenica Fr. Carrare.uri = rukopis Vejsila uria u biblioteci Zem. mu

zeja u Sarajevu.

A. KRST I RASPEE

Motiv krsta, u raznim oblicima, dosta je est nabosanskim nadgrobnim spomenicima iz Srednjegvijeka. To ranije nije bilo tako uoeno, te iroTruhelka, najvaniji meu starijim istraivaimasteaka, smatra da je motiv krsta na ovim spomenicima vrlo rijedak, da na 30 steaka dolazi tek

jedan znak krsta. Ipak, ni Truhelka nije odbijaomogunosti potivanja krsta u srednjevjekovnojBosni u svojstvu religioznog amblema. On je nataj nain prethodnik A. Solovjeva, koji dri da jetada znak raspea potovan, dok je krst bio prezren.

U novije doba za veinu istraivaa steaka po

java znaka krsta na stecima je stvar va n diskusi je.A. Benac istie da se ovaj znak nalazi na Radimlji u11 sluajeva i da je to ve znatan procenat (Ra-dimlja, str. 31). Relativna upotreba krsta kao or-namentalnog motiva takoer je karakteristina zasteke olovskog kraja kae on na drugom mjestu (Olovo, str. 53). Na nekropolama u okolini irokog Brijega A. Benac je opet naao 9 pojavakrsta, ne raunajui same spomenike istog oblika(iroki Brijeg, str. 41). Istraujui srednjevjekovne

nekropole u Istonoj Bosni, u okolici Srebrenice,D. Sergejevski je notirao 12 sluajeva pojave krsta (Ludmer, str. 28). Na stecima u travnikomkraju P. Koroec je pronala prilian broj uklesanih krstova (GZM 1952, str. 375). Na spomenicimau okolici Kupresa . Belagi je takoer notiraoznatan broj krstova (s njegovim materijalom upoznao sam se prije izdavanja).

Ovi rezultati prouavanja steaka u zadnjimgodinama doveli su do toga da znak krsta na timspomenicima ne predstavlja vie nikakvu udnovatu pojavu. Ako se tome doda materi jal koji jeskupio Vejsil uri i Fr. Carrara (sada u bibli

oteci Zem. muzeja u Sarajevu) i dokumentarni materijal u GZM, Arkeologikom viestniku i u brouri P. Kaera, onda se moe rei da se ovo pitanjedanas ne postavlja u vidu dokazivanja da na stecima ima uklesanih krstova, nego u tome kakvisu njihovi oblici, veze sa drugim kulturnim oblastima, te u kakvom se svojstvu nalaze na stecima.U pomenutom materijalu nabrojao sam preko jedne stotine razliitih oblika krsta na spomenicimaiz svih krajeva Bosne i Hercegovine. U priloenoj

Sl. 1 Kupres-Rili Polje: Ploa sa DonjeGlavice (sn. . Belagi)

119


2/18

Sl. 2 Steak iz Ivai a (sn. A. Kua n)

tabeli I III donio sam one forme koje su miizgledale najinteresantnije, a za najvanije (slu-ajeve date su fotografije.

Iz priloenog materijala vidi se da se krst nastecima pojavljuje najee u formi grkog i latinskog krsta. I jedan i drugi oblik nisu uvijek udetaljima jednaki, jer se esto na njihovim kraje

vima jav lja ju razni ukrasi u obliku kruga, kri naitd. Oblika sa postoljem ima dosta u Hercegovini(Tab. I sl. 11), te im je postolje slinog izgleda kaokod nekih krstova u Pei (Vasi, Zia i Lazarica,str. 221 i 227), to, moda, govori o utjecajima

s Istoka. Pored ovog, kalvariskog, tipa u zap. Hercegovini ima i oblika lorenskog krsta sa dvije horizontalne preage (Tab. I. sl. 19). U okolici irokog Brijega i na Radimlji pojavljuju se ponekadkrstovi u x-obliku, tzv. Andrij in krst. Ima parsluajeva krsta u obliku trozuba ili dvozuba (Tab.I sl. 22 i 37). U nekoliko sluajeva sree se T-krst(v. sl. 1). esti su i krstovi sa jed nak im krakovima, ukraeni m pri kraju, koji se obino zovu:croix pommee, pattee, botonee, recerclee, molineeitd. Ima i krstova sa vie horizontalnih preaga,sa novim preagama na krajevima gornja tri kraka itd. Zatim postoji prilian broj varijacija gornjih oblika.

Svi ovi oblici su u isto vrijeme ili neto ranijebili ustalj eni i u drugim zemljama u susjedstvu, aki oni najneobiniji. Tako napr. krst T-oblika dat

je i na slici Fra Angelica Raspee sv. Kuzme iDamjana, na jednoj slici P. Lorenzettija u crkvisv. Franje u Assisiju, a kasnije i na nekim Rem-

brandtovim i El Grecovim slikama. Krstovi u obliku trozuba takoer su u upotrebi u hrianstvuod II vijeka (L. Mirkovi, Pravoslavna liturgikastr. 173). Slini oblici nalaze se i na ciglama iz Ca-riinog grada, te na jednoj slici Berlinghierijevekole (Venturi, L. i R. S., La peinture italienne,knj. I str. 16). U mnogo sluajeva krstovi su ukraeni spiralama, grozdovima itd. Ovi oblici su najei na teritoriji ue Bosne, ali ih ima i na jugu,napr. na Radimlji i Nevesinjskom Polju. I ovo jepojava koja je vaila u Srednjem vijeku i za druge zemlje, a ne samo za Bosnu. Krst, kao drvo nakome je razapet Isus, bio je u to vrijeme posebnoslavljen i potovan. Jedan francuski stari pjesnik

ovako ga opisuje:

O croix! seul objet de notre foi!

Seul arbre digne d'honneur!

Nule foret n'en produit de telles en feuilles,en fleurs et en fruits

Ce bois salutaire et ces clous benisSoutiennent son corps adorable.

(H. Clement, Histoire de la poesie chretienne,str. 290, prema M. Durand-Lefebvre, Art Gallo-Romain et sculpture romane. Paris 1937).

Drugi srednjevjekovni pjesnik dirnut je to jesurovo koplje povrijedilo to drvo na kome je raspet Isus, te iz njega tee krv i voda. Kod jednogsaksonsikog autora ovo drvo ak pria svoju isto-riju od vreme na kad je raslo dok nije ponijeloraspetog Hrista. (E. Degouis and L. Casamian, AHistory of English Literature, str. 41). Ovo shva-tanje krsta prelo je i u likovnu umjetnost i dalomnoge oblike krsta. Krst je esto pretstavljankao rajsko drvo ivota (Lexicon fiir Theologie undKirche, VI, str. 241), te je i ukraavan po ondanjim shvatanjima. Jedna ploa sa Kupresa sa T-krstom (sl. 1), koji na sebi nosi mnoge ukrase, kaoda pretstavlja najbolju ilustraciju ovog shvatanjakrsta, Tu ima toliko u krasa da je teko odmahshvatiti o emu se radi.

Pone kad je ovo ukra avan je ilo dotle da jekrst pretstavljao manji dio ornamenrtalne cjeline(v. Tab. III sl. 93 i 94). To pretjerivanje u ukraa

vanju nije srednjevjekovni monopol, jer i u novije vri jeme ima slinih pr imje ra : na jednom nadgrobnom spomeniku kod Zvornika, sitarom manjeod jednog vijeka, urezano je nekoliko desetinakrstova. Ovo navodi na pomisao da bi se na stecima moglo nalaziti i ukraenih krstova gdje setoliko pretj eralo da su oni na prvi pogled maloslini tome znaku. Ovdje pr ije svega mislim naonaj gotovo redovni ukras na uim srtranama lje-menjaka u uoj Bosni (sl. 2, 3, 4). Ovaj motiv do-

120


3/18

121


4/18

122


5/18

OBJANJENJE UZ TAB. I, II, III: 1 Loznica (Ra-dimsky u Wiss. Mitth. BH II, 63); 2 iz Hercegovine (pouriu); 3 Simiova kod Bilee (Truhelka u WM BH V.292, sl. 22) ; 4 Staro Selo kod Jajca (K. Hormann u GZMIII, 49); 5 Vrlika (po Carrari, bilj. sl. 34); 6 Hercegovina, po uriu) ; 7 Gua Gora kod Travnika (GZMIII, 94, slino i u Rastiku kod Kladnja u GZM 1941, 100 sl.6) ; 8 Mrkalje, ist. Hercegovina (Truhelka u WM V, 282,

sl. 9) ; 9 Boganov i (A. Benac, Olovo, sl. 41) ; 10 izokolice Ljubukog (po uri u) ; 11 Stolac (Hornes, Din.Wanderun ge n, 341) ; 12 Prijevor kod Bilea (GZM III,371) ; 13 Djedii kod Trebinja (WM V, 280, sl. 7) ; 14 Klisa (A. Benac, Olovo sl. 23); 15 Vrlika (po Carrari, sl.28); 16 Kalufa u Neves. Polju (Sergejevski u GZM 1948Tab. III sl. 1) ; 17 iz Hercegovine (po uriu); 18 Vrlika (Carr. sl. 6) ; 19 Vrlika (po Carr. sl. 20, isto, po uriu, kod Ljubukog); 2022 Vrlika (Ca rr. sl. 20, 12,41) ; 23 Hercegovina (po Kaeru u bilj. uria) ; 24. izHercegovine (po uriu) ; 2529 Hercegovina (po uriu) ; 30 Eminovo Polje kod Duvna (GZM III 370, sl.2); iz Hercegovine (po uriu); 32 Radimlja kod Stoca(A. Benac, Ra d. sl. 77) ; 33 Herceg ovina (po uriu) ;34 Vrlika (po Car r. sl. 27) ; 35 iz Herceg ovine (pouriu) ; 36 Vrlika (po Carr . sl. 13) ; 37 Zimlje Polje(Hornes, Din. Wander. 338); 38 Grebljica (A. Benac,Olovo, sl. 23); 39 Slavanj (A. Benac, Olovo, sl. 26); 40

Knepolje kod ir. Brij ega (po uriu) ; 4142 Podve-

leje kod Mostara (GZM 1948, 99 sl. 11 i 12); 43 erinBrotnjo (po uriu) ; 44 Milavii (GZM V, sl. 51); 45 iz Herc egovine (po uriu) ; 46 Vrlika (Carrara, bilj.sl. 10); 47 Biskupija kod Knina (po uriu); 48 Klisa (A. Benac, Olovo, sl. 20); 49 Lisiii kod Konjica (poBelagiu) ; 50 . Begovina kod Rogatice (GZ M 1942); 51 Gua Gor a kod Tra vni ka ( GZM II I, 94) 5 52 i 53 Vr-lika-Cista (po Car rar i, sl. 6) ; 54 Krievii (A. Benac,

Olovo, sl. 46a); 55 Knepolje (po uriu); 56 i 57 Krehin Gradac kod Mostara (po uriu); 58 Donji Mo-ioci kod Sarajeva (po fot. S. Suljagia); 59 Lisiii kodKonjica (po Belagiu) ; 6064 primjeri iz Hercegovine (pouriu) ; 65 Radi mlja (po A. Bencu sl. 77); 6669 Cista-Vrlika (po Carr., sl. 21, 34, 26); 70 Kupres (po sn.. Belagia) ; 71 iz Herce govin e (po uriu) ; 7274 Cista Vrlika (po Carrari, bilj. 30, 13, 23); 75 DonjeBarice ispod vrsnice Pl. (po uriu); 76 i 77 sa Kupre-sa (po Belagiu) ; 78 i 79 Cista Vrlika (po Carrari,sl. 4, 22) ; 80 Donje Barice (po uriu) ; 81 i 82 Cista Vrlika (po Carrari, sl. 35 i 4); 83 1 84 Han Hrea kodSarajeva (P. Koroec u GZM 1940, str. 46, sl. 2) ; 85 Muii (A. Benac, Olovo, sl. 8); 86 -Kupres (po Belagiu);87 i 88 Boganovii i Jela uma (A. Benac, Olovo, sl. 40i 1) ; 89 Kneak na Nev. Polju (Sergejevski, u GZM 1948tab. IV) ; 91 i 92 - Radimlja kod Stoca (A. Benac, Rad. sl.77) ; 92 Gacko (Hornes, Din. Wander., str. 193) ; 93 i 94

Cista-Vrlika (po Carrari, biljen. sl. 38).

sta lii T-krstu i moda je i dat u -tome smislu.Meni izgleda da kod svih motiva na stecima, kojisu vrlo esti i gotovo stereotipni, treba traiti i dalje razloge njihove pojave, a ne samo pripadnost

jednoj klesarskoj koli. Tako je i s ovim T-moti-vom. On je vrlo est i na vrlo malo vari jaci ja. Naovakve zakljuke navodi i jedan motiv ove vrstesa nekropole u Stuparima kod Kladnja, koji kao dase nalazi na prelazu prema antropomorfnim oblicima. Moda se zaista ovdje radi o jednoj formikrsta, a ne 0 zabatnim ukrasima ljemenjaka, koji

treba da pretstavlja kuu. Na ovo e odgovorititek daljnja ispitivanja.

Pored raznih oblika ukraenih krstova, na stecima se nae i vie vrsta znakova, koji se nalazena sredini izmeu krsta i ljudskog lika sa rairenim rukama. Ovo nije ba rijetka pojava. Jo jeTruhelka objavio niz ljudskih likova sa ploa uMilaviima (GZM V, str. 95), koji su bili vrlo slini krstovima. A. Solovjev je pokuao dokazati dase u slinim sluajevima radi o raspeima koje supotovali bosanski bogumilski jeretici (GZM 1948,

123


6/18

Sl. 3 Steak iz Oevlja(sn. S. Suljagi)

str. 81), P. Koroec (GZM 1925, str. 404) je predloila da se ovi likovi, na nekim spomenicima u okolici Travnika, smatraju pretstavama pokojnika.Meutim, izgleda da se ni jedno od ovih miljenjane bi moglo lako usvojiti. Bosanska srednjevjekov-na umjetnost bila je realistika, ak naturalisti-ka, i teko je vjerovati da bi njeni majstori poznatog ovjeka, pokojnika, pretstavljali u ovako apstraktnom vidu. Protiv miljenja A. Solovjeva go

vori injenica da se na nizu spomenika nalazi sjedne st ra ne obini krst, a s druge antropomorfni .Ako bi se tu usvojio njegov stav, ne bi se nikakomoglo objasniti otkuda i znak krsta na istom spomeniku. Tome su primjeri: jedan spomenik iz Gue Gore (GZM III, 94), na kome je s lica latinskikrst, a s lene strane antropomorfni, jedan spomenik kod Travnika (GZM 1952, str. 404), slika 34 uCarrarinoj biljenici itd. Na jednoj ploi u Kne-polju, kod irokog Brijega, (sl. 5) isklesan je antropomorfni krst, a vie njega drugi krst, iji sehorizontalni kraci otro lome nadolje, slian krsto-vima na nekim bosanskim poveljama (v. GZM 1948str. 96), te nekim merovinkim oblicima krstova

(M. Durand-Lefebvre, Les sarcophages merovin-giens de Paris, Cahiers archeologiques VI, 1952,Tab. XLII, sl. 3). Poneki autori pokuali su da po

ja vu krsta na inae bogumilskim dokumentimaobjasne oportunizmom tih ljudi. Ma kako bilo,prednji primjeri govore vie u prilog suprotnogmiljenja, tj. miljenja da je i antropomorfni iobini krst pripadao istim vjernicima.

Protiv miljenja da su pokojnici pretstavljenikrstovima u ljudskom vidu govore i neki podaci sasteaka. Na erinu je na jednom ljemenjaku sajednog ela dat jedan, a sa drugog 3 ovjekolikakrsta (v. sl. 6, 6a). Nije vjerovatno da se ovdje na

lazi vie pokojnika, a sama grupa od tri figure govori daleko vie u prilog drugog, novog, miljenja.

Na ovo pitanje su dali odgovor sami nai sre-dnjevjekovni majstori, odnosno onaj koji je iskle-sao spomenik na jednom groblju u blizini Mesia,istono od Sarajeva (v. sl. 7). Tu je dat trostrukstup iz koga s obje strane, u horizontalnom pravcu, izlazi po jedna istinska ruka, koja dri neku kuglu. Iz ovog primjera moe se pretpostaviti da suu slinim sluajevima na stecima pretstavljenikrstovi u znaenju raspea ili samog Hrista. Triista znaka sa spomenika u erinu vjerovatno epretstavljati Golgotu. I na Kupresu ima jedan spomenik koji s oba ela ima antropomorfni znak, tee i ovo biti dokaz protiv miljenja da se tu radi oliku pokojnika (sl. 8, 9). Za to da pojava tri lika naerinu pretstavlja Golgotu nisam toliko na isto,

jer se i na Kupresu susreu neke stilizacije, u kojima su druga dva lika mnogo manja, i vie lie nakrs t nego naj gornji. Moda se ovdje htjelo prikazati boansko trojstvo, a moda krst, jako ukraen.U svakom sluaju najgornji lik u ovim kombinacijama dolazi samo uz krst, bilo kao pretstava raspea ili kao ukras krsta. Slian ornamenat nalazi sei na poznatoj nadgrobnoj ploi Milutina Marojeviau Glamokom Polju. Slian motiv ove svrste, kaoonaj ispod pl. vrsnice (sl. 10) nalazi se i na kuibr. 152 na Koruli, samo je krst, u vr hu njega, neto uglastiji. Prethodni primjeri govore svakakoza to, da su i krst i ove stilizacije imale istu vri

jednost. U Carrarinoj biljenici su malo drugaijestilizacije nego na Kupresu. Ne vidi se vie samostalan krst, ali zato okvirna stilizacija dobij a oblikkoji je vrlo blizak krstu, ali i raspeu (Tab. II sl.74, 79, 82, 81), a na nekima se mjesto uobianjenerombine glave nalazi krst.

124


7/18

Sl. 4 Steak iz Ivaia (sn. A. Kuan)

Mislim da prethodni primjeri govore u koristmiljenja da su i antropomorfne stilizacije pret-stava raspea, koje je na stecima imalo istu vrijednost kao i krst, i idejno nije bilo od njega odvojeno. Svakako da su te stilizacije sa likovnestrane neobine, ali to za srednjevjekovnog vjernika nije bilo nita neobino. Na jednoj ploi izBrskova (Muzeji VII, str. 82, sl. 5) pravom prav-catom uglastom krstu dodata je glava sa bradom.

Nekoliko kasnijih primjera govore u prilog miljenja da je ba raspee bilo dato u prethodnim,motivima. Na jednom nadgrobnom spomeniku izokolice Livna, mlaem od jednog stoljea, takoer

je tako na lenoj strani raspee. Za nas ovdje nijetoliko vana sama stilizacija raspea (sl. 11) negosama pojava da raspee sitoj i na nadgrobnom spomeniku i to, kako izgleda, na starom mjestu s unutarnje strane. Ovaj primjer sa katolikog grobljakraj Livna mogao bi odvesti do irih zakljuakao vjerskoj pripadnosti onih pokojnika na ijim jegrobovima iz Srednjeg vijeka uklesan znak raspea. Ipak bi to bilo preuranjeno, jer se sline pret-stave krsta sa dosta dugakim nogama nalaze i napravoslavnim nadgrobnim spomenicima, iz kraja17 vijeka i dalje, u Mostaru. Ovim primjerima tre

ba jo dodati i to, da neki starij i spomenici sa ka

Sl. 5 Knepolje kraj irokog Brijega

tolikog groblja Maet iz Jajca, gdje su takoerspomenici izraeni u obliku koji potsjea na ljudski lik podignuti u 18 vijeku, takoer govore uprilog gornje teze.

Najzad, treba istai da u ovakvim znacima nemanita jeretiko. Krstovi antropomorfnog oblika uhrianskoj umjetnosti iroko su poznati. U me-rovinko doba imamo takvih krstova: obini krstlatinskog tipa sa glavom krunog oblika iz kojeizviru, okrenute nadole dvije ruke (M. Durand-Lefebvre, Les sarcophages merovingiens de Paris,Cahiers archeologique VI, 1952, Tab. XLII, sl. 6).Slian znak, vrlo stiliziran, nalazi se i na ilingubiskupa od Wur:zburga iz 15 vijeka (Meyers Lexi-con, Leipzig, 1929 pod Schilling). Jedan stari njemaki crte ustolienja korukog vojvode pretstav-lja vojvodu sa krstom u obliku stupia iz koga izlaze talasaste preage, sline rukama. Ta pretstavakrsta-raspea gotovo je identina s onom na Tab.II sl. 62 (Narodopisje Slovencev, I 220, sl. 115).Slini likovi (po opisu u Lexiconu fiir Theologieund Kirche, pod Kreuz) nalaze se u S. Petronijukod Bolonje, u Garofallu u Ferrari, te na slikamaHansa Friesa u Freiburgu i padaju u vrijemepotkraj Srednjeg vijeka. Oni su najsliniji spomenutom raspeu iz blizine Mesia i treba da, po ci-

125


8/18

Sl. 6 Steak iz erina (sn. V. uri)

Sl. 6a Steak iz erina (sn. V. uri)

Sl. 7 Steak sa Varoita, kod Mesia(sn. S. Suljagi)

126


9/18

tiranoj enciklopediji, pretstavljaju t. zv. lebendeKreuzen. I u ranosrednjevjekovnoj irskoj hri-anskoj umjetnosti imamo sline pretstave (Irish

Art in th e Early Christi an Per iod by FrancoiseHenry). Frolow je takoer upozorio da svaka po

java antropomorfnog krsta ne pripada jereticima

(Byzantinoslavica, X 2 1949, str. 3589). Nije iskljueno da je i na stecima antropomorfni krstpored toga to je pretstavljao raspee, imao ponekad i drugo ali opet ortodoksno znaenje.

Mnoge pretstave na stecima svjedoe nam opotivanju krsta. Na jednom spomeniku iz Opliia dva enska lika dre meu sobom krst (GZM1895, Tab. II). Na jednom steku iz Klobuka (u rukopisu V. uria) pretstavljena su 2 enska likasa krstovina u obliku djeteline u rukama, kakostoje izmeu 2 viteza, kao da ih mire. U kolu, naistom steku, sve osobe dre meu sobom krst uobliku djeteline. U Carrarinoj biljenici, na sl. 34,

vidi se enski lik kako stoji uz veliki krst lat inskogtipa.

Zanimljiv je arhaiki nain na koji su poneka-da davane pretstave raspea, naroito pojava gla

va rombinog oblika. Ovdje se radi, kako izgledao jednom vrlo starom likovnom rekvizitu, jer sepretstava glave u rombinom obliku javlja u vrloranim periodima ljudske istorije. U nainu prikazi

vanja iglave na spomeniku kod Han Hree, blizuSarajeva (Tab. II sl. 8384) ima slinosti sa jednimprethistorijskim crteom iz peine kod Slanog Jezera u SAD (R. Furon, Manuel de prehistoire generale, Pari, 1951, si. 180). Slinih rombinih pri

kazivanja glave ljudskog lika ima i u staroj umjetnosti nekih afrikih naroda (Eneycl. Brit. podAfrica). Izgleda da je slian oblik postojao i kodstarih Slovena, jer su likovi boanstava, preostalina starim ruskim narodnim vezovima, dati sa rom-binim glavama. L. A. Dinces istie da je romb,kao i krug, solarni znak, te da se na bjeloruskom

jeziku romb i danas zove krug (Sovj. etnografija,IV 1948 str. 48). Izgleda da se i na stecima ogledaju ti stari preostaci, te su navedene stilizacijenastale kombiniranjem motiva narodne umjetnostisa bibliskim i uzorima na Zapadu.

Iz prednjeg se mogu, smatram, izvesti ovi za

kljuci: Prvo, znak krsta se na stecima pojavljujeu tri osnovna oblika: obini krst, ukraeni krst ikrst-raspee. Sva tri oblika imaju istu religioznuvrijednost, mada se umnogome u detalj ima razli kuju i mada je meu njima gotovo nemogue postaviti granicu. Treba naroito istai arhaianizgled tih stilizacija. Drugo, veina tih oblika imasvoje idejne ili likovne analogije, bar u zapadnimzemljama, gdje se ove pojavljuju vjerovatno netoranije. Moda i ovo govori o tome s kojim su kra

jevima i crkvom bili jae vezani Bosanci u Srednjem vijeku. Tree, religiozni ivot, prema svemu izloenom, bio je dosta iv, ivlji nego to seto obino pretpostavlja i, moda, ortodoksniji.

Sl. 8 Kupres-Ravanjska vrata, sjeverna strana spomenika(sn. . Belagi)

Sl. 9 Kupres-Ravanjska vrata, juna strana spomenika(sa. . Belagi)

127


10/18

B. POLUMJESEC I SUNCE

Meu najee ukrase steaka spada polumjesec i razni solarni znaci, koji se na njima nalazesami ili u raznim meusobnim kombinacijama. Mada se u raznim krajevima oblici steaka meu so

bom razlikuju i mada i u ornamentu postoje razlike lokalnog karaktera, spomenuti znaci ine uovome pogledu izuzetak, pojavljujui se na spomenicima na itavom podruju srednjevjekovneBosne. Oni gotovo uvijek ine samostalan orna-menat, esto puta jedini na stecima, a u kombinacijama dolaze obino polumjesec i jedan solarniznak (vidi tablu IV) ili se jedan ili oba znaka nalaze uz znak krsta (v. Tab. V). Ponekada je na spomenicima isklesano i po vie ukrasa ove vrste, alinikada oni ne ine dio nekog kompliciranijeg ornamenta. Solarni znak je ponekada zamijenjen rozetom, ali je to sasvim oigledno, jasno se vidikada se rozeta nalazi u poloaju obinog ukrasnog

motiva, a kada pretstavlja solarni simbol. Nasvim oblicima spomenika ovi simboli imaju najistaknutije mjesto: na ploi s gornje strane, a naljemenjacima obino sa zabata. Njihov poloaj,samostalno ili u kombinaciji, nije podvrgnut nekimutvrenim pravilima, napr. znak polumjeseca moe se sresti u svim poloajima, te otpadaju svekombinacije u vezi sa poloajem polumjeseca naspomenicima, kojih je dosada bilo.

Naroito je vano da se ovi znaci vrlo esto nalaze uz razne oblike krsta (v. Tab. V). Negdje supovezani s krstom, a na drugim mjestima isklesanisu u njegovoj blizini. Da je ovo namjerno, a nesluajno uinjeno, pokazuje injenica to su isti

znaci ponekada postavljeni i uz krst antropomor-fnog karaktera (v. sl. 10, 12), kao to se to vidi sa

jedne ploe od Knina. I u nekim p rets tavama kolanalazi se ponekad u rukama kolovoe znak u oblikuvijenca, samo to ovdje ve nije toliko sigurno daje to ba solarni simbol, je r je pozna to svega 1 ili2 primjera. Simboli ove vrste mogu da se vide ina nekim titovima, takoer isklesanim na stecima (Glasnik ZM 1891 str. 381).

Poto se solarni znaci pojavljuju i na najstarijim muslimanskim nianima, mogu se oni smatrati nasljeem iz srednjevjekovne Bosne. Meutim, izgleda da ni polumjesec ni solarni znak nisusve do danas nestali sa nadgrobnih spomenika u

Bosni i Hercegovini. Oni se nau i na vijek-dvastarim katolikim nadgrobnim spomenicima u okolici Travnika (v. sl. 13) te na pravoslavnim spomenicima iste starosti iz Sarajeva, koji su sada uzidani u kapelu na groblju. Negdje je to stari polumjesec sa krunim solarnim znakom, a negdje suoba znaka okruglog oblika, kao to je to sluajsa onima na pravoslavnom starom groblju u Sa-

Sl. 10 Spomenik iz Donjih Barica, ispod vrsnice Planine(sn. V. uri)

Sl. 11 Noviji nadgr obni spomenik iz okolice Livna (sn, M.

Gavazzi)


11/18

OBJANJENJE UZ TAB. IV: 1 Trnavica (TruhelkaGZM VII 274, sl. 20); 2 Lakat (Sergejevski u GZM 1948Tab. II sl. 1); 3 Bujakovina (Hornes, Din. Wanderun-gen, 325) ; 4 Kneak (Sergejevski u GZM 1948 Tab. IVsl. 1); 5 Gacko (P. Slijepevi, GZM 1928 T. I i LudmerD. Sergejevski T. XX, sl. 45)-; 6 Olovo (A. Benac, OlovoT. XXXII, sl. 50a) ; 7 atorovii (Truhelka u GZM VII354, musl. nian); 8 Hercegovina, line bilj.; 9 poTruhelki (GZM VII 354); 10 Jusii Zvornik line biljeke; 11 Gradina, Gacko (Truhelka u GZM VIII 327);12 Krievii (A. Benac, Olovo, T. XXXI, sl. 49); 13 Hercegovina line bilj. 1419, 21, 22, 25, 2933, 36, 37oblast irokog Brijega (A. Benac ir. Brijeg 5a, 3, 10, 53,

9, 38, 52, 28, 15a, 17, 3) ; 15 Kneak (Sergejevski u GZM1948 Tab. I sl. 2, nian); 16 Travnik (P. Koroec u GZM1952; 17 Srebrenica (D. Sergejevski, Ludmer T. XII sl.24); 18 Osmaci Zvornik, lina bilj.; 20 Vukova Batina kod Skendervakufa (M. Karanovi u GZM 1928, 135) ;23 Simiova Bilea (Truhelka u GZM VII 275, sl. 22);24 Podveleje (Solovjev u GZM 1948, 99) ; 26 Mila-vii (Truhe lka u GZM VI 9 5, sl. 5) ; 27 PremilovoPolje kod Kalinovika (GZM II, 303); 28 Vrlika (Carra-ra, bilje. sl. 52) ; 34 kod Stoca (Truhelka u GZM 1914,230); 35 Glasinac (Fiala u Wiss. Mitth. BH II, 320); 38 Carrara, biljen. sl. 6.

9 Nae starine 129


12/18

Sl. 12 Sa spomenika iz Biskupije,

kod Knina (sn. V. uri)

rajevu. Kod Zvornika i danas se na mnogim, sasvim skoranjim, spomenicima na pravoslavnimgrobljima vide mjesec i zvijezde. Samo je zaboravljen razlog ove pojave: kau da je to radi ljepote. Znak u obliku polukugle, koji je est na sre-dnjevjekovnim spomenicima, odrao se i do naeg

vremena na nadgrobnim spomenicima u mnogimkrajevima stare Bosne. Ne ulazei u pitanje kretanja stanovnitva u turskom periodu, ipak ovimpojavama treba posvetiti prilinu panju.

Ove uporne pojave solarnih i lunarnih simbolana srednjovjekovnim spomenicima u Bosni zapazili su mnogi istraivai te su im priznali simbolinikarakter, najee se ne udubljujui u porijeklotih simbola. Wilke ih dri za simbole smrti i uskrsnua (Glasnik ZM 1924 str. 27). Za Hornesa suto viteki znaci (Mittelalterliche Grabdenkmalerin der Herzegowina str. 22). A. Benac kao i D.Sergejevski je evoluirao postepeno do shvatanjaovih znakova kao simbola (Radimlja, str. 31, iroki Brijeg, str. 4245), te doputa u njima i neke slovenske elemente. Paula Koroec (GlasnikZM 1952 str. 375) uglavnom prima Wilkeovo shva-tanje.

U ovom pitanju dosta je teko dati neto odreeno, jer je malo naroda na zemlji koji nisu proliili se jo ne nalaze na onom stupnju razvitka religije na kome je oboavanje sunca i mjeseca sama osnova religije.* Tako se i za nas ne postavlja

* Solarni simboli u obliku koncentrinih krugova, ilisamo kruga, poznati su jo paleolitskim ljudima, a razvili suse naroito u bronzano doba. Ovo vai i za druge simbole ovevr st e: svast iku, trokraku svast iku, itd. Oni se sreu u asirskojumjetnosti, kod Etruana, Ilira, u nordiskim krajevima, nagrkim slikanim vazama. Polumjesec se takoer javlja na grkim vazama, uz slike babilonskih bogova, uz pretstavu feni-anske boice Astarte, a u Evropi mnogo kod Kelta.

Ovi znaci poznati su i u kul tur ama koje jed va da suimale ikakve veze sa nap rijed spomenutim podru jem: na

toliko pitanje da li se ovdje radi o nekadanjimreligioznim simbolima, nego otkuda ba ti isti znaci i na stecima.

Prema onom to je poznato iz starijih izvora,van svake je sumnje ne samo oboavanje sunca imjeseca u staroj slovenskoj religiji nego i postojanje jakih ostataka istih shvatanja i poslije primanja hrianstva, protiv kojih se zvanina crkva borila kroz itav srednji vijek. U Nikonovskom ljetopisu govori se o Stefanu, episkopu Perma, koji:ivjae posredi nevjernih elovjek, ni boga zna-

juih ni zakona vjedjaih moljaesja idolomsolncu . . . (Niederle, ivot starych Slovanu, Dilu

Novoj Gvineji, kod uroenikog stanovnitva Srednje i JuneAmerike itd.

U velikoj veini oni su religioznog kara kte ra, simbolikulta mjeseca i sunca, tako rai renog u svoje vrijeme kodIndoevropljana. U Indu kultu mjesec je vrata neba, u Manikultu-brod svjetlosti. Kod starih Grka on je naseljen duama.Mjesec je gospodar ljudskog ivota, na njemu poivaju sjeneheroja. U Mitrasovom kultu mjesec i sunce su glavni simboliovog boga. Ovi simboli su postojali i u kultu Izie i Ozirisa,a u Kilikiji Selena i Helios su zatitnici onih koji poivajuu grobu. U rimsko doba polumjesec je naroito est na nad

grobnim stelama Panoni je i Galij e. Slini simboli solarnihi lunarnih boanstava poznati su i kod Kineza i drugih dalekoistonih naroda (Cumont, Franz: Recherches sur le sym-

bolisme funera ire des Romains, Paris 1942. str. 179252; R.Furon, Manuel de prehistoire generale, Paris 1951, str. 247;M. Hornes, Urgeschichte der bildenden Kunst str. 92, 461,498; Dechelette, Manuel d' archeologie prehistorique sv. II,1502, sl. 688 sv. III, 373; S. Reinach, Repertoire des vasespeintes grecques et etrusques, I br. 5, 91, 100, 129, 160 L'Artdes origines a nos jours I, 33; Sovjetskaja etnografija 1952,II str. 181; E. Gonsemius, Etnographical Survey of the Mis-kito and Sumu Indians of Honduras and Nicaragua, Wash.1932, 45; Roth, W. E. Additional Studies of the Arts, Craftsand Customs of the Guiana Indians, Wash. 1929 T. I i V;Spinden, Ancient civilisations of Mexico and Central America, New York, 1928 str . 54, 58, 142, 166, 1856, 193, 200,212, 241; Mead, Old civilisations of the Inca Land, New York1932 str. 122).

130


13/18


14/18

II, sv. 1, v Praze 1916, str. 66). Slovo Joanna Zlatoustoga spominje slina vjerovanja: I naaa re-ti molnjiji i gromu i solncu i lunje (Niederle, Istodjelo, str. 78). Zapovijest mitropolita Georgija pri

jeti onima koji potuju mjesec: Ae kto cjelujetmjesjac, da budet prokljat (Niederle, isto djelo,str. 78). ak poetkom 16 vijeka novgorodski ipskovski arhiepiskop Makarije javlja caru IvanuGroznom o nekim svojim vjernicima: Sut eskvjerni molbia ih ljes i kamenje, rijeki i blata,istonjiki i gori i holmi ; solnee i mjesjac i zvjo-zdi (Niederle, isto djelo str. 28). Ovo su, dodue,fakti koji se odnose na istone Slovene, ponekadsamo djelomino, ali ima mnogo slinih pojava ikod zapadnih Slovena, a i na jugu. U dokumentuo osnivanju zagrebake biskupije, krajem 11 vijeka, od strane kralja Ladislava, kae se da je tomecilj da se privedu na put istine oni koje je za

bluda idolopoklonstva otuila od tovanja pravogboga. ii smatra da je kod tamonjeg stanovnitva vjera bila zaputena i sa mnogo prethrian-skih shvatanja (F. ii, Povijest Hrvata 1925, str.616, 619). A kakva bi ta shvatanja mogla i biti negostara slovenska? Ovo kao da potvruje i jedan glagoljski ispovjednik iz 1442 koji direktno govori opotivanju sunca i mjeseca u naim krajevima:ako li bi se klanal suncu ale mesecu ali inomustvoreniju i inil molitvu, ki to ini sagrea samrtno (Jireek, Istorija Srba, I, str. 120). Izgledada su svi slovenski narodi teko naputali staragledita o svijetu, budui izvjesno vrijeme napolahriani, kako ba Ljutie i zove jedan izvor iz 12stoljea (Niederle, Isto djelo str. 275). Tek postepeno su jaala crkvena gledita.

Tragova solarnog kulta ima i u naoj narodnojpjesmi. U jednoj se sunce izjednauje sa bogom(boiem):

Granu sunce iza brdaVeselo, veselo

Nije sunce, nego BooKoledo, koledo

(Vuk, Narodne pjesme, knj. V str. 145, st. 12).

U drugoj je opet boi povezan sa suncem:

Boi ide uz ulicu te se veseli

Pred njim ide arko sunce te mu svijetli(Vuk, Narodne pjesme, knj. V str. 164 st. 15).

Meu ostalim boinim obiajima, do zadnjegrata bio je, a moda postoji i danas, jedan obiaju sjevernoj Bosni da se oko tih praznika ispekuuplji kruhovi, u obliku krunog vijenca, te bi ses njima vraalo oko stoke. U Dubrovniku su ranije oko praznika mijesili za goste kruh u oblikupolumjeseca (Vuk, ivot i obiaji naroda srpskog,str. 5). U nekim naim krajevima doskora se pucaloda se pomogne suncu za vrijeme pomraenja, baonako kako i danas ine neki stanovnici srednje

Amerike. (Vuk, Rjenik, pod pomrati). Slino se

vjerovalo i o mjesecu jo u 16 vijeku (Rad JAZU LXXXVII, str. 145148). U nekim krajevimaPoljske i do danas se zadrao srednjevjekovni obiaj da se klekne prema mladom mjesecu i ita molitva (Kostrzewski, Les origines de la civilisationpolonaise, str. 414415). I danas u naem narodumnogi poslovi rade se uz mlad mjesec, bar se zapoinju, jer inae ne bi bili uspjeni (M. Filipoviu Glasniku ZM 1952 str. 360). Ovi primjeri, ma dane uvijek meu sobom u vezi, govore o jakimostacima solarno-lunarnog kulta i poslije srednjeg

vijeka u naim krajevima kao i kod drugi h slovenskih naroda.

Ovdje je vano dodati da je i u drugim, okolnim, zemljama u srednjem vijeku dosta esta po

java solarnih i lunarnih simbola uz znak krsta.Ve u nekim rukopisima iz ranog sre dnjeg vijekau slikama raspea pojavljuju se vie kr sta dvakruna znaka, vjerovatno sunca i mjeseca (Lexi-

con fur Theologie und Kirche VI, 248). Solarn iznak nae se i na merovinkim sarkofazima i zanjih neki autori dre da su emblematskog i talis-manskog karaktera (M. Durand-Lefebvre, Les sar-eophages merovingiens de Paris, Cahiers arche-ologiques VI Paris, 1952, Tab. XLI), te da su sasvim ortodoksnog karaktera jer se baziraju na po

jedinim religioznim spisima. (Geneza I, 14: Fiatluminaria in firmamento coeli; ili Jovan I, 9: Eratlux vera, quae illuminat omnem hominem venien-tem in hunc mondrum). Ovi znaci esto se pojavljuju u romanikim djelima, naroito gdje su pret-stavljeni Hristos ili raspee. (M. Durand-Lefebvre,

Art Gallo-Romain et sculpture romane, Pa ri

1937, str. 1645).

Izgleda pak da se ovdje radi i o lokalnim pa-ganskim vjerovanjima to, moda, potvruje pojava takozv anog kola sre e u crkvama na Zapadu,koje je poznato u 10 vijeku, a u nekim crkvamaostalo je i do danas. U bretanjskim crkvama potovan je izvjesni Saint of the Wheel. Na odreenedane iskazivano je potovanje svecu okretanjemkola i prilaganjem manje sume novca. Slian jetoak bio i u hramu Apolona u Delfima, to dostajasno govori o njegovom porije klu (Leach, Standard Dictionary of Folklore, Mythology, and Le-gend, New York, II, 173).

Slinih primjera ima i u jugoslovenskim krajevima za pojavu simbola o kojima je rije. Na jednom starohrvatskom arhitektonskom detalju u Arheolokom muzeju u Splitu takoe r se s gornjestrane krsta nalaze dva kruna ukrasa, koji samostalno lebde vie njega (Strzygovski, Starohrvatska umjetnost, str. 167, sl. 89). Na jednoj slici raspea u Deanima dati su i slini znaci (. Bokovi,V. Petkovi Manast ir Deani II 30, sl. 89).

Kasnije i jedan i drugi znak postaju sastavni diomnogih plemikih grbova u zapadnoj Evropi. Postojanje ovih simbola u hrianskoj umjetnosti vjerovatno je posljedica one biblijske prie o pomra-

132


15/18

OBJANJENJA SLIKA UZ TABLU V: 1 iz Hercegovine (po uriu) ; 2 Stupar i (Sergejevski u GZM1941, 100); 3 iroki Brijeg (A. Benac) T. II sl. 4; 4 iz okolice Livna-Vidoevii (po uriu) ; 5 NevesinjskoPolje (Sergejevski u GZM 1948 Tab . I I ) ; 6 Simiova(Truhelka u GZM VII 277, sl. 13); 7 Nevesinjsko Polje(Sergejevski u GZM 1948, T. II) ; 8 od Vrlike (Carrara,

biljenica, sl. 36 ); g okolica Ljubukog (po uriu); 10 Vrlika (Carrara, bilj. sl. 3); 11 Vrlika (Carrara. bilj.sl. 53); 12 Neves. Polje (Sergejevski GZM 1948 Ta b.III) ; 13 Glamoko Polje (Mandi , GZM 1930) ; 14 Od Knina (po uriu) ; 15 Hadii (po Mazaliu GZM1942, 205); 16 Zubanj (Hornes, Din Wanderungen, 256);17 i 18 Vrlika (Carrara, bilj. sl. 39 i 7). P

133


16/18

enju kada je Isus umirao na Golgoti ili nekihdrugih elemenata solarnog kulta, koji ini znaajneosnove hrianstva. Isto tako, vjerovatan je i uti-caj iz ranije religije tih naroda, od kojih su gotovo svi imali u svom prethrianskom panteonusolarna i lunarna boanstva.

Uvaavajui prethodne primjere, moglo bi sepretpostaviti da je porijeklo pretstava sunca i polumjeseca i na stecima iste prirode. Mada se tisimboli nekada i javljaju na heraldikim titovima, to je morao biti tek poetak novog obiaja, jerse veina javlja samostalno; to govori da su onipotovani prije nego to su stigli i na titove. Kasnija esta pojava ovih simbola u falsifikatima bosanskih grbova, koje A. Solovjev pripisuje ambicijiizdanaka plemiske porodice Ohmuevia, prije

je dokaz o osobitom potivanju ovih simbola usrednjevjekovnoj Bosni i o odjeku toga potovanjau falsifiaktima nego i za ta drugo, jer se'na bo

sanskim novcima i peatima gotovo ne susreu,a morali bi da se nalaze u velikom broju, da jetana gornja pretpostavka.

Stojan Novakovi (Heraldiki obiaji u Srba uprimjeni i knjievnosti, Godinjica N. upia, VI,1) istie da zvijezda i polumjesec u naim kraje

vima imaju neku tradicionalnu uobiajenost kojojse znaenje danas ne zna. On istie da se vijenac,polumjesec i zvijezda, koji su tako esti na stecima, mogu nai kao omiljen ornamenat na odjeinarodnog tipa te na kapuljaama koje se upotrebljavaju za nevremena. Sunce, ak s natpisom 'slnce'bilo je pretstavljeno na jednom starom crkvenom

barjaku iz Morovia. A. Solovjev daje primjere iznaih zapadnijih krajeva: znaci o kolima je rijepojavljuju se na bagatinima Slavonije iz 13 vijeka, na peatu otoka Raba iz istog doba, na najstarijim grbovima gradova Zagreba, Ostroca,Krievaca, Varadina, te na peatima nekih hrvatskih i meumurskih plemia (Glasnik (skopskognaunog drutva XII, str. 101). Zbog toga postaje

jo udnije to ovih znakova nema vie na novcimai pogotovo na peatima u srednjevjekovnoj Bosni,mada, prema A. Solovjevu, u spomenutoj radnji,Kai-Mioi ovako opisuje bosansku armu:jedan tit i na njemu polmiseca i jedna zvizda.Moe se zakljuiti da je razlog pojave ovih zna

kova na stecima zaista udaljen od heraldikog.Izgleda da ovo potvruju i neke pojave na sa

mim stecima. Prije svega pojava kombiniranjaovih znakova s krstovima; neto slino kao i spomenuti primjeri iz drugih hrianskih zemalja uisto vrijeme. Za ovu pretpostavku govorili bi i primjeri o jakim preostacima solarno-lunarnog kultakod naeg svijeta. Ima par sluajeva koji za ovogovore upravo napadno. Na jednom srednjevjekov-nom spomeniku kod Hadia urezan je krst ispodkoga se nalazi, svastika, vezana s njim jednom pru gom. (Tab. V sl. 15). I nehotice ovjek dolazi na pomisao da je to moda dokaz da ak ni stari solarni

simbol u obliku svastike nije bio zaboravljen i daje ovdje urezan uz krst, kao i neki solarni kruniznaci na drugim spomenicima, ili mjesto njih. Na

jednom spomeniku sa Glasinca solarni znak je, ovajput uz polumjesec, pretstavljen sa svastikom drugog tipa, vjerovatno vrlo starog, jer slinih ima i u

umjetnosti nekih afrikih plemena (Tab. IV sl. 35).Slian sluaj, mada manje jasan, je i sa jednim spomenikom u okolici Srebrenice (D. Sergejevski,Ludmer Tab. XLIII, sl. 94). Na nekim spomenicimau okolici irokog Brijega polumjesec je kombiniran s jednim trokrakim znakom, koji je, moda,

jedna derivacija od tr ok ra ke svastike (A. Benac,iroki Brijeg, T 1, sl. 1). Na jednom steku s Ra-dimlje, s oba zabata, samostalno, data je grupaznakova koji pretstavljaju itav arsenal solarnolunarnih simbola (Sl. 15a i b). Pored hrianskoggrozda, tu je znak u obliku X, koji moe da pret-stavlja i solarni simbol i t. zv. Andrijin krst, zatim obiniji solarni znak u obliku krunog vijenca

u reljefu, dva povezana znaka koji mnogo lie napolumjesece, te nekoliko puta, uspravno postavljene, izlomljene crte moda simboli munje. Ovdjese skoro nehotice sjetimo Divkovievih Govorenjasvarhu evanelia priko godine s poetka 17 vijeka,gdje se Ilija prorok naziva prvim zatitn ikomsvega kraljevstva bosanskoga i uporeuje sa suncem (str. 39, 42, 43).

Kada se uzme u obzir naturalistiki i primitivnikarakter bosanske srednjevjekovne umjetnosti,onda se moe na prednju grupu prije gledati kaona hieroglifski zabiljeeno jedno narodno vjerovanje o suncu i mjesecu, nego na heraldike zna

ke. Tim vie, to bi u tom sluaju gotovo svi bosanski plemii imali samo ove heraldike znake uzaecima svojih grbova. Razumije se, to je prijesvega ukraavanje ukrasima kojima se pridavaoposeban znaaj, a ne svjesni jeretiki stav.

Prethodni primjeri, bar zasad, navode nas nasljedee zakljuke: Prvo, da su solarno-lunarnisimboli imali religiozni karakter na stecima i dasu se formirali pod zajednikim uticajima starihslovenskih vjerovanja i hrianskih religioznihshvatanja, te da u njima nema nita jeretiko. Njihova je veza sa znakom krsta nedvojbena, te semogu pretpostaviti kao znaci za koje se vjerovalo

da imaju istu simbolinu vrijednost. Ovome u prilog govori i pojava sunca i mjeseca na novijim spomenicima kod Travnika (Sl. 14). Drugo, da je solarni znak imao istu vrijednost i bio isto tako omiljen kao i polumjesec, te da su oni imali istu ulogu, jer se vrlo esto pojavljuju zajedno, na jedangotovo tipski nain. Zbog toga i razloge njihovepojave na spomenicima treba prouavati zajedniki, u meusobnoj vezi.

Za ovakav njihov karakter govori, pored ostalog, i injenica da su do skorih dana zadrali svojemjesto na nadgrobnim spomenicima, mada, moda,i iz promijenjenih razloga. Ipak, njihovo vezivanje

134


17/18

Sl. 15a i b Ornamenti sa steaka iz Radimlje (Kliei Zem.

Muzeja u Sarajevu, iz radnje A. Benca Radimlja, sl. 26,27)

samo za posmrtni kult ne bi bilo potpuno pravilno, jer oni oigledno imaju iri religiozni karakter.

Na kraju treba naglasiti da se ovdje radi o primjerima sa ukraenih steaka, koji uglavnom spadaju u zadnje stoljee bosanske samostalnosti, teda se i predloeni zakljuci odnose na to vrijeme.S druge strane, kada je rije o solarno-lunarnimsimbolima i oblicima antropomorfnih krstova, tre

ba naglasiti da su ovi simboli i znaci, vrlo slininekim (kuprekim) oblicima antropomorfnog krsta,vrlo esta pojava na novcima nekih maarskih vladara, naroito od Gejze II do Ljudevita I, te da postoji mogunost utjecaja na formiranje nekih antropomorfnih oblika krstova i na pojavu solarno-lunarnih simbola na stecima i s te strane.

135


18/18

RSUM

L'auteur s'occupe de l'apparition de la croix et des symboles solaires et lunaires sur les monuments funraires dumoyen ge en Bosnie. A l'encontre des assertions des ancienschercheurs, il constate que la croix se trouve souvent taillesur ces monuments. Elle y apparat dans des formes multiples, semblables aux formes de la croix dans les pays occi-dan taux vers la fin du moyen ge. On dist ingue sur cestableaux trois espces principales de la croix: la croix simple, celle orne et la croix vivante ou la croix de crucifixion.Comme on trouve parfois sur le mme monument la croixanthropomorphe auprs de celle ordinaire, on en conclut quece fait rfute les suppositions antrieures selon lesquelles la

croix ordinaire tait adore dans la Bosnie moyengeuse parles croyants orthodoxes, pendant que les hrtiques bogomiladoraient l'autre croix. Le gran d nombre de formes danslesquelles cette croix apparat sur les tombeaux nous en ditlong sur son adoration, et la ressemblance avec les formesorthodoxes de la croix de l'poque montre que la rligion enBosnie tait bien moins hrtique de ce qu'on en pense communment. Il en resta, dans quelques rgions de Bosnie, lecoutume de dcoration parfois curieuse de la crois, d'installation des tombeaux funraires anthropomorphes, ainsique celui d'apposition de la croix anthropomorphe sur certains monuments.

Ce sont les symboles du soleil et du croissant qui apparaissent, auprs des formes varies de la croix, le plus sou

vent sur les anciens tombeaux funraires de Bosnie. Le plussouvent ils se trouvent ensemble ou en combinaison avec lescroix. Il est vident que ce ne sont pas de simples ornements,tant dans bien des cas les uniques signes sur certains monuments. On les trouve rarement sur les cus de ces mmestombeaux ; leur rle hraldi que n'est pas encore clair.Comme ils sont bien frquents en combinaison avec la croixou comme des symboles autonomes sur les monuments, etque les symboles solaires de faon diffrente apparaissent ouseuls ou avec le croissant en proportion gale et presque partout o l'on trouve des stetchak tout cela indique plutt une fonction religieuse que hraldique de ces symboles.

Ou ne saurait les considrer comme des preuves d'hrticiti'des Bosniaques de l'poque, car il y a des apparitions semblables dans quelques pays occidentaux avant l'hrsie bo-gomile. Il s'y agit probablement des anciens symboles religieux qui ont survcu l'accepta tion de la nouvell e religion(le christi anisme), car mme de nos temps les paysans deBosnie t iennen t le soleil et la lune d ans un honneur toutspcial.

L'auteur limite ses conclusions aux derniers cent ans del'indpendance de Bosnie, car c'tait l'poque de la floraisondes stechak taills et orns.

136

Documents

Drago Vidovic - Simbolicne Predstave Na Steccima