Drogi szerzenia się chorób zakaźnych

Jerzy Kita

Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR Wrocław

Drogi szerzenia chorób zakaźnych

Każdą chorobę cechuje nie tylko swoiste umiejscowienie zarazka w organizmie ale także przekazywanie zakażenia.• Wirus grypy w drogach oddechowych, zakażenie i

wydalanie ta sama droga.• Prątek Johnego bytuje w jelicie bydła, wydalany

jest z kałem ale do zakażenia dochodzi przy pobieraniu pokarmu.

Drogi szerzenia c.d. Mechanizm przekazywania nie zawsze jest

taki prosty.Wirus wścieklizny rozwija się w o.u.n. gdzie

praktycznie brak kontaktu ze światem zewnętrznym.

Aby się wydostać musi dostać się do narządu, który mu to umożliwi.

Tym narządem jest ślinianka,wraz ze śliną wirus dostaje się na zewnątrz.

Drogi szerzenia c.d.

Przez pogryzienie dochodzi do zakażenia.W niektórych chorobach niezbędny jest

żywy wektor (np. stawonogi)• wirusowe zapalenie mózgu• nzk• piroplazmoza.

Niektóre choroby szerzą się kilkoma sposobami: dlatego trzeba te drogi znać!

Drogi szerzenia c.d.

Znajomość dróg szerzenia umożliwia przerwanie łańcucha epizootycznego.

Drogi szerzenia chorób zakaźnych zwierząt różnią się od ludzi• podlegają wpływom rożnych czynników w tym

ekonomicznych• zwierzęta przebywają w innych warunkach.

Kontakt bezpośredni Zakażenie przez kontakt bezpośredni oznacza

zetknięcie zwierzęcia zdrowego z chorym • obwąchiwanie• oblizywanie• ocieranie się o siebie• akt płciowy• pokąsanie

Zakażenie tą drogą zależy od długotrwałości kontaktu zwierząt i zaraźliwości zarazka.

Kontakt bezpośredni c.d. Krótkotrwały kontakt może prowadzić do

zakażenia wtedy gdy zarazek jest wysoce zjadliwy a zwierzę jest wrażliwe• pryszczyca• księgosusz

Do powstania większości chorób zakaźnych wymagany jest dłuższy kontakt• gruźlica• nosacizna - niezbędny jest okres 48 godzin.

Kontakt bezpośredni Choroby przenoszące się przez kontakt

• wścieklizna• zaraza stadnicza koni.

Akt płciowy w szerzeniu chorób zakaźnych zwierząt odgrywa ważną rolę.

Choroby, w których kontakt bezpośredni nie odgrywa istotnej roli• wąglik• szelestnica• piroplazmoza

Pośrednie przenoszenie zarazków

W chorobach zakaźnych jest wiele możliwości zakażenia się drogą pośrednią.

Rolę pośrednika może pełnić między innymi środowisko zewnętrzne zanieczyszczone wydzielinami i wydalinami chorych zwierząt.

Większość zarazków wykazuje mniejszą lub większą wytrzymałość, dlatego środowisko zewnętrzne jest ważnym ogniwem w przekazywaniu zarazka.

Ze strony środowiska w przenoszeniu zakażenia pośredniczą:• przedmioty martwe • nawóz • pasza• powietrze• woda• gleba

Pośrednie przenoszenie zarazków c.d.

Przedmioty martwe

Należy tu wymienić przede wszystkim przedmioty służące pielęgnacji i karmieniu zwierząt.

Są to przedmioty stykające się bezpośrednio z chorym zwierzęciem.

Właśnie one ulegają najczęściej zanieczyszczeniu wydzielinami lub wydalinami i mogą przenosić zarazki.

Przedmioty martwe c.d.

Wydaliny i wydzieliny zawierają duże ilości zarazków.

Dlatego ich rola w szerzeniu chorób jest bardzo istotna.• grypa – wydzielina• pryszczyca – wydzielina• nosacizna – wydzielina z wrzodów przegrody

nosowej, ropa zanieczyszcza żłoby, paszę, ściółkę itd.

Przedmioty martwe c.d.

Martwe przedmioty odgrywają ważną rolę w przenoszeniu pryszczycy • koła samochodowe• worki do paszy• wiadra, widły, szczotki, miotły, derki, uprząż• aparaty udojowe• narzędzia do dekornizacji, kolczykowania,

pielęgnacji racic

Głównie ich rola ogranicza się do stada (?)

Pośrednie przenoszenie c.d.

Nawóz. Najwięcej zarazków jest wydalanych z kałem.

Kał jest głównym składnikiem nawozu. W następstwie nawóz jest stałym zbiornikiem

zarazków chorobotwórczych.Częściowa likwidacja zarazków poprzez

procesy biotermiczne.

Nawóz c.d.

Na skutek procesów biotermicznych w głębszych warstwach większość zarazków ginie.

W powierzchownych mogą utrzymać się dość długo, a nawet mogą się namnażać.

Prątek gruźlicy, pałeczka brucelozy w wilgotnym nawozie przeżywają do kilku miesięcy.

Nawóz c.d. Niektóre wirusy mogą się utrzymać dość

długo (n.z.k., rz.p.p.).Uwzględniając zwyczaj ”myszkowania”

zwierząt w nawozie i zjadania rozsypanej paszy (krowy, konie), grzebania (kury) lub rycia (świnie) trzeba przyjąć, że nawóz jest częstym pośrednikiem zakażenia i źródłem wielu chorób.

Nawóz c.d.

Do takich chorób należą: różyca świń, tężec, bruceloza, gruźlica drobiu, wąglik.

W przypadku brucelozy najważniejszym źródłem zakażenia jest chora krowa, która wydala ogromne ilości zarazka przy porodzie.

Trzeba pamiętać, że pałeczka Banga może wnikać nawet przez pozornie nieuszkodzoną skórę.

Nawóz c.d. Znaczenie nawozu jako pośrednika

zwiększa się jeśli są w nim zwłoki lub narządy padłych zwierząt.

Wyrzucanie poronionych płodów, łożysk, zwłok padłych zwierząt jest zwyczajowe.

Psy, koty, szczury – mogą odegrać rolę w przenoszeniu zakażenia.

Nawóz z rzeźni i lecznic jeśli jest sprzedawany.

Czy możliwe jest odkażanie nawozu?

Pasza

Pokarm może zawierać drobnoustroje chorobotwórcze i być przyczyną zachorowań u ludzi • salmonelozy u ludzi

• gruźlica typu bydlęcego.

U zwierząt pasze mają także duże znaczenie• zakażenie pierwotne

• wtórne zanieczyszczenie

• zawierają mleko i mięso

• siano,słoma, ziarna i zielonki

Pasza c.d.

Rola paszy w szerzeniu się nosacizny.Do zakażeń za pośrednictwem paszy

dochodzi przy:• wągliku• szelestnicy (latem pastwisko, zimą pasza z tego

terenu).U świń i zw.futerkowych wąglik powstaje

na skutek karmienia odpadami z rzeźni, lub mączkami mięsnymi.

Mechanizm zakażenia wąglikiem-ogólnie.

Pasza c.d.

Pasza może być przyczyną szerzenia pryszczycy

Wirus może się znaleźć w słomie, sianie itd.Wirus pryszczycy w sianie może przeżyć do

105 dni.Specjalną rolę odgrywają odpady rzeźniane,

popłuczyny mięsne, odpadki restauracyjne, mączki mięsne.

Pasza c.d.

Znane są przypadki gruźlicy, salmonelozy, ch. Aujeszky’go, wąglika u zw. futerkowych, po podaniu odpadków rzeźnianych.

Na specjalną uwagę w przenoszeniu zarazków zasługuje mleko (pryszczyca, gruźlica) od 3% do 7% krów zakażonych wydala prątki z mlekiem (zakażenia u cieląt, świń i dzieci).

Gruźlica wymienia z reguły rozwija się powoli i zwykle późno wykrywana.

Pasza c.d.

W przypadku pryszczycy, wirus może być wydalany przed pojawieniem się objawów.

Zbiorniki mleka i mleczarnie.Pałeczka brucelozy może być także

przenoszona za pośrednictwem mleka.

Powietrze

Trochę przeceniano rolę powietrza ale było to w okresie nauki o miazmatach.

Czynnik chorobotwórczy powstaje w ziemi i jest ciałem gazowym.

Obecność drobnoustrojów w powietrzu jest powszechne, zwłaszcza w przyziemnych warstwach może być dużo.

Drobnoustroje są też na znacznych wysokościach.

Powietrze c.d.

Mikrobiologiczne badania chmur wykazały, że do 4 000 metrów występują drobnoustroje

Bakterie przewyższają ilościowo zarodniki grzybów zarówno w chmurach jak na wszystkich wysokościach.

Z gatunków chorobotwórczych wykryto gronkowca złocistego (do 1800m).

Powietrze c.d.

Powietrze miast zwiera więcej drobnoustrojów, powietrze pól, lasów i łąk mniej.

Silny wiatr podnosi ilość drobnoustrojów w powietrzu, deszcze spłukują.

Latem powietrze zawiera więcej drobnoustrojów niż jesienią i zimą.

Powietrze c.d.Obecność drobnoustrojów w powietrzu jest

faktem. Znaczna ich część jednak szybko ginie, gdyż

powietrze jako środowisko zewnętrzne nie jest korzystne dla drobnoustrojów nie przystosowanych do życia w nim.

Niekorzystnie działa• duże rozrzedzenie• stały ruch powietrza• promieniowanie słoneczne.

Powietrze c.d.

Szczególnie promieniowanie ultrafioletowe oraz zmieniająca się wilgotność powietrza.

Ogólnie uważa się, że powietrze nie odgrywało większej roli poza zarazkami o dużej zaraźliwości np.wirus pryszczycy.

Może on wywołać chorobę nawet w milionowym rozcieńczeniu. Nie jest wykluczone, że kropelki śliny przylepione do cząsteczek kurzu mogą być przeniesione na duże odległości.

Powietrze c.d. Powietrze w zamkniętych pomieszczeniach

dla zwierząt zawiera naturalnie więcej drobnoustrojów niż powietrze wolne.

Największa liczba drobnoustrojów znajduje się w strefie przebywania zwierząt.

Powietrze w tych pomieszczeniach zawiera głównie saprofity.

W pomieszczeniach z chorymi zwierzętami powietrze może zawierać zarazki chorobotwórcze

Powietrze c.d.

Zarazki w powietrzu mogą być przyczyną zakażenia aerogennego.

Może to nastąpić drogą pyłową/kropelkową.Zakażenia pyłowe mogą nastąpić po

wyschnięciu wydzielin i wydalin chorych zwierząt i jako drobne cząstki mogą być przeniesione.

Z tego rodzaju zakażeniami pyłowymi można się liczyć przy gruźlicy

Powietrze c.d.

Zakażenia pyłowe mogą się zdarzyć np. przy wągliku u owiec pędzonych po drogach polnych, wysypanych żwirem z miejsc gdzie były zakopane zwłoki zwierząt padłych na wąglik.

Zakażenie kropelkowe jest następstwem rozpryskiwania w powietrzu śliny oraz wydzieliny nosowej.

Cząstki drobne < niż 0,1 mm po wyschnięciu mogą utrzymać się do kilku godzin w powietrzu.

Powietrze c.d.

Zakażenia kropelkowe odgrywają rolę w chorobach dróg oddechowych • influenza koni• gruźlica – ustawianie głowami – wadliwe

Woda

Dawniej wodzie przypisywano duże znaczenie w powstawaniu i szerzeniu chorób.

Przyczynę wielu epidemii upatrywano w wodzie, uważano, że wraz woda wydobywają się jady, które są odpowiedzialne za epidemie.

Poglądy te zostały obalone przez mikrobiologów. Woda może być „źródłem” chorób zaraźliwych jeśli

dostały się zarazki chorobotwórcze.

Woda c.d.

Z woda wiążą się epidemie duru brzusznego, cholery i leptospirozy.

Woda dziś w krajach cywilizowanych jest kontrolowana.

Inaczej jest z wodą do picia zwierząt.Zwierzęta korzystają z różnych źródeł,

często z otwartych (rzeki, stawy).

Woda c.d.

Wody, te zwłaszcza blisko osiedli ludzkich są zanieczyszczone.

W hodowli zwierząt przykłada się zbyt małą wagę do czystości wody.

Niewłaściwe są wspólne wodopoje, które mogą łatwo ulec zakażeniu wydzielinami i wydalinami (gruźlica, EBB).

Woda c.d.

W wodzie następuje proces samooczyszczania• życie biologiczne

• temperatura wody

• światło itp.

Wykazano, że samooczyszczanie następuje szybciej w temp. 20oC, niż w 8oC, ustaje w 0oC.

Odrębny problem stanowią wody ściekowe.

Woda ściekowa

Zanieczyszczenie tych wód zagraża zdrowiu ludzi i zwierząt, także rybom i roślinom wodnym.

Otwarte wody mogą zawierać bez większych zaburzeń życia biologicznego takie ilości zanieczyszczeń organicznych jakie mogą same oczyścić.

Jeśli nastąpi przekroczenie zanika życie roślin i zwierząt.

Woda ściekowa c.d.

Szczególnie niebezpieczne są ścieki z rzeźni, garbarni, szpitali, zakładów chemicznych.

Konieczność odkażania (oczyszczania) wody przed spuszczeniem do rzek.

Wirus pryszczycy w lecie przy temp. powietrza 17-21oC po 3 tygodniach był żywy, w zimie (4-13oC) po 103 dniach.

Gleba Gleba, pastwiska są wciąż narażone na

zanieczyszczenia wydalinami i wydzielinami chorych zwierząt.

Gleba może odgrywać większa rolę w przenoszeniu zarazków niż woda, z uwagi na ściślejszy kontakt zwierząt.

W powierzchownych warstwach gleby są duże ilości drobnoustrojów.

Ich ilość zależy od zasobności gleby w substancje organiczne.

Gleba c. d.

Na głębokości 4-5 m praktycznie glebę można uznać za jałową.

W glebie obok drobnoustrojów saprofitycznych, znajdują się także chorobotwórcze i warunkowo chorobotwórcze.

Do zanieczyszczenia dochodzi wraz wydalinami i wydzielinami zwierząt i ludzi.

Los zarazków w glebie jest podobny jak w wodzie

Gleba c.d.

Wcześniej lub później ulegają zniszczeniu: nieodpowiednia temperatura środowiska, drobnoustroje glebowe przemieniają związki organiczne w nieorganiczne oczyszczają glebę z substancji odżywczych dla zarazków.

Proces ten nazywa się mineralizacją. Pierwsze fazy rozkładu resztek organicznych

(mineralizacja) dokonują bakterie nie zarodnikujące.

Gleba c.d.

Później dochodzą do głosu bakterie zarodnikujące. Przypuszcza się, że formy laseczkowate maja

silniejsze enzymy i są zdolne rozkładać związki niedostępne dla nie zarodnikujących.

Wprowadzenie do gleby nawozu powoduje wzrost swoistej mikroflory glebowej, która przyśpiesza mineralizację substancji białkowych. Jest to proces pożyteczny.

W samooczyszczaniu odgrywa rolę skład fizyko-chemiczny gleby.

Gleba c.d.

Zjawisko adsorpcji ma wielkie znaczenie sanitarne, umożliwia wymywanie bakterii z gleby.

Zdolność absorpcyjna gleby zależy od zawartości iłu, pyłu średniego i drobnego.

Gleba gliniasta ma większą ilość cząstek ilastych pyłu średniego i drobnego i przez to ma większą zdolność adsorpcyjną drobnoustrojów aniżeli piaszczysta.

Przenikliwość gleby gliniastej dla bakterii jest mniejsza niż piaszczystej.

Gleba c.d.

Przeoranie gleby (spulchnienie) sprzyja samooczyszczaniu.

Zakażona gleba może pośredniczyć w przekazywaniu choroby.

Szczególnie niebezpieczne może być nawożenie świeżym obornikiem, gnojowicą

Choroby związane z glebą to wąglik, tężec, szelestnica.

Żywi przenosiciele zarazków

W przenoszeniu chorób zakaźnych często pośredniczą zwierzęta, które mogą to czynić mechanicznie (biernie) lub biologicznie (czynnie).

Przenosiciel mechaniczny to taki, który nie jest żywicielem, przenosi je tylko mechanicznie (muchy – dur brzuszny).

Przenosiciel biologiczny to taki,w którym zarazek się namnaża (wesz), przenosi na dalsze pokolenia (kleszcz), przechodzi okresy rozwojowe (komar).

Żywi przenosiciele - stawonogi

Stawonogi odgrywają odgrywają dużą rolę jako żywi przenosiciele.

Niektóre choroby są przenoszone sporadycznie przez owady lub pajęczaki inne szerzą się wyłącznie tą drogą.

Sporadycznie przenoszona jest tularemia przez kleszcze, komary i inne owady lub pajęczaki.

Można się zarazić przez bezpośrednią styczność z chorym zwierzęciem lub zwłokami.

Żywi przenosiciele - stawonogi

Wyłącznie przez owady przenoszony jest dur osutkowy i powrotny, malaria i piroplazmoza bydła.

Z owadów należy wymienić: muchy, komary, pchły i wszy z pajęczaków kleszcze.

Owady i pajęczaki pobierają zarazki na jednych i przenoszą na inne.

Żywi przenosiciele - stawonogi

Zarazki przenoszą przez nakłuwanie lub kontakt z zakażonym organizmem.

Dlatego w wielu chorobach stanowią ważne ogniwo w łańcuchu epizootycznym.

Znaczenie epidemiologiczne i epizootiologiczne much.

U nas dwa gatunki odgrywają rolę: bolimuszka (Stomoxys calcitrans) i mucha domowa (Musca domestica)

Żywi przenosiciele - stawonogi

Mucha domowa jednorazowo składa ok.150 jajeczek, z nich larwy, w ziemi w poczwarki,wychodzą dojrzałe owady.

Muchy odbywają loty na odległość 1,5 km.W chorobach ludzi rola muchy uwydatnia

się w przenoszeniu zakażeń jelitowych (dur b., dyzenteria, cholera).

Żywi przenosiciele- stawonogi

Muchy badane w szpitalach miały zarazki chorobotwórcze dyzenterii, salmonelli.

Oprócz zarazków patogennych wykazano obecność bakterii jelitowych: E.coli, enterokoki i inne.

Obecność tych drobnoustrojów wskazuje na związek mikroflory much i człowieka.

Żywi przenosiciele - stawonogi

Walka z muchami jest ważna w kontroli chorób zakaźnych ludzi i zwierząt.

Obserwacje z praktyki wskazują, że muchy mogą przenosić wąglik na zwierzęta i ludzi.

Wszy to osiadłe pasożyty zewnętrzne przystosowane do jednego gatunku żywiciela. Rola wszy mniej znana.

Wesz mysia przenosiła włoskowca różycy z myszy chorych na zdrowe

Żywi przenosiciele - stawonogi

Pchły – przejściowy pasożyt człowieka i zwierząt. Przenoszą dżumę z gryzoni na ludzi oraz dur

plamisty. Kleszcze – wolnożyjące pajęczaki, żyją w zaroślach

i w pewnych okresach atakują zwierzęta. Kleszcze przenoszą zakażenia: bakteryjne,

riketsjozy, wirusowe. Pasożyty wewnętrzne – stosunkowo mało poznane

(nicienie płucne –wirus influenzy.

Żywi przenosiciele - ptaki Ptaki mogą przenosić wirus pryszczycy, ptaki

wodne-wirus grypy. Ssaki

• człowiek• gryzonie• psy• koty

Wpływ czynników ekonomicznych. Targi zwierząt, wystawy zwierząt. Transport zwierząt (świadectwa). Wojny.