W popularnych powieciach Leona Urisa Polacy ciesz si z hitlerowskiej zagady ydw, podobnie jak w wywietlanym niedawno na caym wiecie dziele Stevena Spielberga Lista Schindlera. W synnym wczeniej filmie Holocaust onierze z orzekami na czapkach rozstrzeliwuj powstacw w getcie. Proci, a moe po prostu raczej ciemni, bohaterowie filmu Shoah nie wydaj si specjalnie przejci dokonanym na ich oczach wymordowaniem ydkw", z ktrymi wsplnie zamieszkiwali swoje polskie wsie i miasteczka; podobnie jak peen polskiego antysemityzmu" jest pokazujcy ydowskie wspomnienia o takim miasteczku dokument Sztetl. O Owicimiu, Sobiborze, Treblince powiada si nieraz na Zachodzie a zwaszcza w Stanach Zjednoczonych polskie obozy zagady". Skd tyle uprzedze i negatywnych stereotypw? Dlaczego losy tych dwch narodw sploty si tak tragicznie? Czemu wanie na polskiej ziemi nastpio unicestwienie ydw jedyne i oby ostatnie w dziejach, od pocztku zaplanowane i konsekwentnie zrealizowane morderstwo narodu? Jak to jest z tym przesawnym polskim antysemityzmem? Rozproszenie ydw po wiecie, wielka diaspora trwajca bez maa dwa tysice lat po wygnaniu ich z ojczyzny, jest skutkiem caego cyklu przegranych powsta. Po opanowaniu Palestyny przez Imperium Rzymskie kade kolejne pokolenie ydowskie zrywao si do nieodmiennie daremnego boju, czerpic tradycj ze zwyciskiego zrywu Machabeuszw, ktry w latach 167-65 przed nasz er wyzwoli Jude, a w niej Jerozolim, spod panowania syryjskich Seleucydw. Tak byo za Poncjusza Piata w chrystusowych latach trzydziestych naszej ery, potem przyszo wielkie powstanie w latach 66-70, z najwyszym trudem stumione przez Rzymian, zakoczone okrutnym pogromem zdobytej Jerozolimy, zniszczeniem symbolu ydowskiej religii i narodowego oporu wielkiej wityni Salomona. Dalej, powstanie w latach 114-116, w czasach cesarza Trajana, obejmujce swym zasigiem nie tylko dzisiejszy Izrael, ale take odlege siedziby ydw nawet w Egipcie. No i wreszcie ostatnie, w latach 132-135, pod przywdztwem Szymona Bar Kochby, rozbite przez armi, na ktrej czele osobicie sta cesarz Hadrian. Tak jak po zrywach Polakw, ktrzy poczwszy od Powstania Kociuszkowskiego daremnie rzucali si do walki z silniejszym zaborc, tak po ydowskich powstaniach pozostaway groby, zgliszcza, zdziesitkowane pokolenia modziey i wielka narodowa pami, pozwalajca trwa i odradza si niepodlegemu Duchowi Izraela. ydzi okazali si jednak mniej szczliwi ni Polacy, a Imperium Rzymskie trwalsze od zczonych witym Przymierzem XIX-wiecznych trjzaborcw. Polacy doczekali niepodlegoci po stu dwudziestu trzech latach niewoli, ydzi po upadku rewolucji Bar Kochby zostali wygnani z Judei, Jerozolima ostatecznie zrwnana z ziemi, take witynia, ktr powstacy zaczli odbudowywa na gruzach wspaniaej budowli Salomona. Tak wic ostateczna utrata pastwa i ziemi ojczystej, przymusowe rozproszenie ydw po caym wiecie, byy rezultatem sekwencji patriotycznych powsta, co kto jak kto, ale Polacy powinni najlepiej zrozumie i doceni. Moe wanie dlatego nasze hymny narodowe oba powstae w czasach niewoli maj podobne fragmenty. Jeszcze Polska nie zgina! gosi Mazurek Dbrowskiego. Jeszcze nasza nadzieja nie zgina! powiada izraelska Hatikvah. Ale jake mao wiemy o ydach i ich nadziei, cho wanie Polsce dane byo przez kilka pniejszych wiekw by drugim Izraelem", zastpcz ojczyzn wygnanego narodu. Cz wygnacw osiedlia si w basenie Morza rdziemnego, zwaszcza w Hiszpanii, ktra pod panowaniem arabskim staa si now ydowsk ojczyzn. Ta grupa ydw sefardyjska, od Sefard, hebrajskiej nazwy Hiszpanii otwarta na wiat, czerpica z wielu kultur, a zwaszcza z klasycznego dorobku Grekw i Rzymian, wyrnia si znakomitymi osigniciami naukowymi i literackimi. Sefardyjczycy, nieskonni do mistyki, logiczni, racjonalni, umiarkowani, mieszali si atwo z innymi nacjami, wchodzili bez trudu w obrb innych kultur, kres ich iberyjskiemu skupisku pooyy katolickie przeladowania, a potem bezwzgldne wygnanie z Hiszpanii pod koniec XV wieku. Cz z nich pod przymusem przyja

chrzecijastwo, reszta rozproszya si po innych krajach, docierajc i do Polski. Znakomitym przykadem ducha sefardyjskiego jest dorobek XVII-wiecznego filozofa-racjonalisty Barucha Spinozy. Wielu wygnacw poszo te na wschd. Na judaizm przechodziy pod ich wpywem cae plemiona arabskie, nim je wchona pniej wielka rzeka islamu. Jeszcze na przeomie XIX i XX wieku do Palestyny, wchodzcej w skad rzdzonego przez Turkw Imperium Otomaskiego, gdzie ju pierwsi syjonici zapocztkowali ydowsk kolonizacj, przyjeday tysice judajskich wieniakw z dzisiejszego Jemenu, o wiele lepiej ni Europejczycy czujcy si w tamtejszym klimacie i na tamtejszej ziemi, im to w gwnej mierze dzisiejszy Izrael zawdzicza swe znakomite rolnictwo. Na judaizm przeszo okoo V wieku naszej ery pastwo Chazarw, pooone midzy Morzem Czarnym a Kaspijskim. ydzi w znacznej liczbie zamieszkiwali w Mezopotamii, by moe stamtd przyszli przez Bakany do dzisiejszej rodkowej Europy. Gwnie jednak napywali do niej z zachodu, uchodzc ze skupisk sefardyjskich przed agresywn niechci chrzecijaskiego otoczenia: w 1290 roku wypdzono ydw z Anglii, w XIV wieku wypdzono ich dwukrotnie z Francji, a w 1492 roku z najwikszego skupiska sefardyjskiego z Hiszpanii, nieco pniej te z Portugalii. Midzy XII a XV wiekiem byli wielokrotnie wypdzani z rnych miast i ksistw niemieckich. Pierwszy w Europie pogrom ydw zanotowa w wczesnej Pradze kronikarz Kosmas ju w XI wieku. Wojny krzyowe, wielka zaraza w poowie XIV wieku, a potem dziaalno inkwizycji znaczone byy wzmoonymi przeladowaniami ydw, ktrych, jako obcych i innowiercw obcionych wedle prymitywnie rozumianego chrzecijastwa win za mier syna Boego uwaano za sprawcw nieszcz i przyczyn gniewu niebios . Tak z rnych stron cho gwnie przez Niemcy i zniemczone miasta tej czci Europy napywali ydzi do wielkiego obszaru midzy Odr a Wog, midzy Batykiem a Morzem Czarnym, tworzc tu now kultur i tradycj swego narodu aszkenazyjsk, od hebrajskiej nazwy Niemiec Aszkenaz. Uksztatowaa si ona inaczej ni tamta, sefardyjska, ktrej zoty wiek splt si z otwart, woln jeszcze od pniejszych kompleksw, kultur pastwa arabskiego na Pwyspie Iberyjskim zdecydowanie przewyszajc swymi dokonaniami i poziomem duchowym kultur wczesnoredniowiecznych pastw europejskich. Tradycja i duch aszkenazyjski ksztatoway si wrd nieyczliwych zabjcom Chrystusa" chrzecijan, wrd antyydowskich restrykcji, pogromw i przeladowa, a ju w najlepszym wypadku wobec cakowitej obojtnoci i zamknicia kultury chrzecijaskiej, odwrconej plecami od wartoci, jakie nis i o jakie mg wzbogaci powstajce narody Europy dorobek jednej z najstarszych cywilizacji wiata. Odpowiedzi na wrog nieufno chrzecijan byo jeszcze gbsze zasklepienie si aszkenazyjczykw w ich odrbnych spoecznociach, wasnej kulturze, wierzeniach, systemie wartoci, pilnie strzeonym obyczaju. Wobec nieyczliwego wiata szukali oparcia w ydowskiej mistyce, w kultywowaniu narodowej i wyznaniowej dumy. Bardziej zaawansowani intelektualnie ni ich niemieccy lub sowiascy ssiedzi, skupili si na kultywowaniu tego, co wasne i osobne. Inne religie byy dla nich uwstecznieniami judaizmu, bo przecie zwaszcza chrzecijastwo odszczepiy si w jaki sposb od tego idealnego monoteizmu, przyjy elementy bawochwalcze". Nie poyczali wic od innych ani treci, ani formy, nie zuywali energii na nawracanie i przekonywanie kogokolwiek. Ale, nawykli od maego i od pokole do obcowania ze witymi tekstami, ze sowem pisanym, z nauk, byli urodzonymi ludmi ksigi", nie czujcymi paraliu oniemielenia ani wobec mistyki, ani zapisanej kartki papieru. Odcici przez chrzecijaskie otoczenie od wielu zawodw, zmuszeni do zajmowania si handlem i bankowoci, byli te narodem teologw, filozofw, poetw, i tu osigali szczyty. Nie byli jednak w tej chrzecijaskiej Europie grup najbardziej zagroon i przeladowan. Ludwik IX wity krl Francji kaza w XIII wieku spali Talmud i drastycznie ograniczy

prawa ydw, lecz nawet w tym okresie yo im si lepiej ni palonym ywcem albigensom i innym heretykom. W redniowiecznej i pniejszej Europie ydzi byli jedyn zwart grup niechrzecijask; poganie, czarownice, heretycy nie mieli z samej swej istoty prawa do istnienia i padali ofiar represji o wiele bardziej bezwzgldnych. Przeladowania ydw wybuchajce od czasu do czasu, po czym na jaki okres wygasajce wynikay nie z samej istoty chrzecijastwa, lecz z lku przed obc kultur, przesdw, wspzawodnictwa ekonomicznego. Izraelici mieli w tej Europie prawo i miejsce do ycia, ale panujcy wadcy i kapani powiadali im: nie moecie by pomidzy nami jako ydzi! Droga do spoecznoci chrzecijaskiej, do wczenia si w europejskie ycie, wioda tylko przez wyrzeczenie si ydostwa. Innego sposobu nie byo. O ile mdrzejsi okazali si niewierni" Arabowie, ktrych spoeczestwo byo otwarte na wartoci wnoszone przez sefardyjczykw, na ich prac i osobiste kariery, dziki czemu obie kultury przenikay si i wzbogacay nawzajem. Aszkenazyjczycy obojtnie, czy w Niemczech, czy na Sowiaszczynie yli wasnym yciem wrd spoecznoci odwrconej do nich plecami. Std instytucja getta, dzielnicy miasta, w ktrej wolno si byo ydom osiedla, odrbnego stroju, ograniczenia zawodw, ktrymi wolno byo im si zajmowa. Dla chrzecijan getto i wyrniajcy ubir byy ochron przed infiltracj obcych, dla ydw cho narzucone im przez chrzecijaskie otoczenie stopniowo staway si niezbywalnym skadnikiem obyczaju, dumnym wyrnikiem narodu wybranego" wrd na p barbarzyskiego (zwaywszy rodowd i trwanie ydowskiej kultury) otoczenia. Pocztkowo zdarzali si jeszcze ydzi-rolnicy, co dzi niektrzy uczeni uznaj za relikt wdrujcych na zachd Chazarw; stopniowo i ich zamknito w gettach. ydowskie mistrzostwo w handlu, finansach, pracy intelektualnej i w rnych dostpnych im zawodach miejskich chrzecijanie brali za przejaw ich podstpnej chytroci", zapominajc, e solidarno jest naturalnym ruchem odepchnitych, a zawodowa biego efektem toczonej przez pokolenia walki o byt. Tak, wanie getto, a nie antysemityzm, jest pierwszym owocem spotkania chrzecijastwa i judaizmu na europejskiej ziemi podstawowym, niezmiennym i wiecznotrwaym fundamentem aszkenazyjskiego losu. Nie inaczej w Rzeczypospolitej, gdzie powoli napywali z rnych stron prawowierni wyznawcy Jahwe, uchodzc przed trapicymi ich co pewien czas na Zachodzie falami przeladowa i eksmisji. Tutaj, w pastwie tolerancyjnym, wielonarodowym i wielowyznaniowym, z coraz wyraniej ksztatujcymi si zrbami szlacheckiej demokracji, mieli wicej ni w innych czciach Europy tak potrzebnego im spokoju. Pierwszy edykt tolerancyjny wobec ydw wyda ksi wielkopolski Bolesaw Pobony w 1264 roku. Krl Kazimierz Wielki pozostajcy wedle popularnej legendy w dugotrwaym zwizku z pikn ydwk Ester nada im przywileje obowizujce w caym pastwie, czynic ich servi camerae, czyli sugami skarbu, wczeniej podobne prawa otrzymywali w Rzeszy, ale te czciej ich tam bito i przepdzano. Rozszerzy te przywileje Kazimierz Jagielloczyk. Obejmoway one ochron prawa (karano take za krzywdy wyrzdzane ydom), wolno osobist, swobod religijn i prawo handlu w caym pastwie na rwni z chrzecijanami. ydzi nie musieli jak na zachodzie Europy mieszka w gettach, osiedlali si te na wsi, cho bez prawa nabycia gruntw, wolno im byo nawet nosi szable, czego pozbawieni zostali w innych krajach. Mieli prawo przejcia do stanu szlacheckiego, lecz oczywicie pod warunkiem chrztu, w tym byli uprzywilejowani w stosunku do chrzecijaskich plebejuszy, ktrzy mogli otrzyma herb tylko za wyjtkowo wybitne zasugi. Byli wic ydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodw osobnym stanem, o granicach wyznaczonych przez wasn religi, miejsca osiedlenia oraz tradycyjnie uprawiane handloworzemielnicze zawody. Stan ten rzdzi si wasnymi prawami, a nieingerencja chrzecijan w jego sprawy wewntrzne zagwarantowana bya zarwno przez przywileje krlewskie zatwierdzone przez szlachecki Sejm, jak i przez gotowo samych ydw do wiadczenia danin na rzecz pastwa w zamian za pozostawienie ich we wasnej odrbnoci i spokoju. ydzi zorganizowani byli podobnie jak w innych krlestwach chrzecijaskich w samorzdne gminy, zwane kahaami, ktre w Rzeczypospolitej cieszyy si cakowit swobod wewntrzn,

posiadajc wybierane przez og mieszkacw wasne sdy, urzdy, szkoy, domy opieki itp. Instytucj znamienn tylko dla Rzeczypospolitej i dowodzc wzajemnego przenikania (mimo wszystko!) ydowskiej samorzdnoci i demokracji szlacheckiej by tak zwany Sejm Czterech Ziem, czyli Waad", zbierajcy si regularnie a do 1764 roku w Lublinie lub Jarosawiu i bdcy ydowskim parlamentem, w ktrego skad wchodzia starszyzna kahalna, podejmujca postanowienia dotyczce ydw w caym pastwie.

Zoty wiek" Rzeczypospolitej jest te zotym wiekiem jej ydostwa, a nawet ta ydowska

pomylno na jej ziemiach trwa nieco duej, jeszcze wtedy, gdy wyczerpane pastwo degenerujcej si demokracji szlacheckiej coraz bardziej chyli si ku upadkowi. Wybitny rabin krakowski Mosze Isserles Remuh wobec coraz czstszych wystpie antyydowskich na Zachodzie napisa w poowie XVI wieku: Lepiej y o suchym chlebie, lecz w pokoju, w Polsce. W jednym z licznych ydowskich kalamburw tamtych czasw Polska (Polin) oznacza poh-lin, miejsce odpoczynku. W innym: Polonia" tumaczy si jako Poh-lan-ya, czyli Bg tu spoczywa". Z kolei zatroskani o napraw Rzeczypospolitej" polscy krytycy uksztatowanego wtedy ustroju powiadaj: Polska jest rajem dla ydw, niebem dla szlachty, czycem dla mieszczan, piekem dla chopw. Abraham Ezofowicz jest podskarbim krla Zygmunta Starego, a wic zajmuje stanowisko zarezerwowane zwykle dla przedstawicieli wielkich rodw magnackich. Jego brat zostaje uszlachcony, mimo e nawet formalnie nie odstpi od judaizmu. Trafnie ujmuje to ydowski historyk Barnett Litvinoff w szeroko znanym dziele Antysemityzm i historia wiata. Nie stronic od wypominania Polakom i nieraz susznie ich antysemityzmu, przyznaje, e w czasach redniowiecza i Renesansu: Polska prawdopodobnie ocalia ydostwo przed wytpieniem, ocalia je od zupenego zaniku. Od XVII wieku w Rzeczypospolitej nie tylko stosunkowo spokojnej i tolerancyjnej, ale pooonej te na skrzyowaniu handlowych szlakw mieszka wikszo wczesnego narodu ydowskiego; polsko-litewskie pastwo staje si Nowym Izraelem. W roku 1569, kiedy zawarto uni lubelsk, liczebno ydw mona szacowa na 200 tys. Z chwil utraty niepodlegoci ziemie dawnej Rzeczypospolitej zamieszkiwa ju prawie milion ydw wobec 12-13 mln caej ludnoci (przybliony szacunek) w dwch trzecich zapewne polskiej. S szacunki oceniajce t liczebno jeszcze wyej, bo na prawie milion ju w drugiej poowie XVII wieku, podczas gdy w tym samym czasie w Niemczech zamieszkiwao 180 tys. ydw; w Austrii 70 tys.; na Wgrzech 30 tys. Tu wanie, na ziemi Polakw, Litwinw, Biaorusinw i Ukraicw, uformowa si aszkenazyjski Nowy Izrael, tu powstaway najwiksze dziea kultury ydowskiej tego okresu, tu mieszkali najbardziej znani i wywierajcy najwikszy wpyw rabini, tu powstaway i giny ydowskie prdy intelektualne i religijne, tu usiowali zgbi tajemnice wszechrzeczy najsynniejsi ydowscy mistycy. Tu uksztatowa si przyniesiony z Niemiec jzyk grupy aszkenazyjskiej zwany jidysz, tu przetrwa jako argon prowincjonalny i tu doczeka swego odrodzenia jako wielki jzyk literacki uhonorowany w naszych czasach Nagrod Nobla dla Isaaka Bashevisa Singera. Tu miao pocztek tak wane dla dzisiejszego oblicza wiatowego ydostwa zjawisko jak duchowo chasydzka tak niezrozumiaa i egzotyczna dla nas, nie-ydw lecz zdolna do nadania wielkiego, jednoczenie metafizycznego i radosnego sensu nawet najpowszedniejszej codziennoci. Tu uksztatowa si i zyska wpywy syjonizm, propagujcy emigracj ydw do Palestyny w celu odzyskania utraconej przed bez maa dwoma tysicleciami ojczyzny, jako jedyn moliw odpowied na pienicy si w drugiej poowie XIX wieku antysemityzm. Przez setki lat kwita na tej ziemi ta wielka znacznie starsza i bardziej od polskiej dowiadczona kultura, Polacy za nie wykazali wikszego ni zainteresowania. Byle parobek uwaa si za nieskoczenie lepszego od rabina, bankiera czy krawca. Ale te aden yd nie zazdroci Polakom czeg mona byo si spodziewa od prymitywnego goja? Byy tu wzajemne i wzbogacajce narody przepywy kultur i czerpalimy od Niemcw,

Czechw Wgrw, Litwinw Rusinw, nawet Turkw i Tatarw. Sami te dorzucalimy sporo do ich ducha i obyczajw. Ale nie istnia prawie zupenie wzajemny przepyw midzy ydami a otaczajcym ich wiatem polsko-litewsko-ruskim. Tkwi ju w tym zalek pniejszego dramatu. Ziemia Polakw, Litwinw, Biaorusinw i Ukraicw bya te ojczyzn ydw na tej choby tylko zasadzie, e yy tu i umieray ich kolejne pokolenia. Wisa szumi tak samo po ydowsku, jak po polsku. Ale Rzeczpospolita bya pastwem swoich szlacheckich obywateli, w znacznie mniejszym stopniu pastwem chrzecijaskich, mwicych po polsku, litewsku, biaorusku czy ukraisku chopw, pastwem coraz bardziej polonizujcych si mieszczan nigdy jednak pastwem mieszkajcych tu ydw. Dlaczegby miaa nim by, skoro obie spoecznoci yy jak bymy to dzi powiedzieli w wielowiekowym apartheidzie, skoro nie istniaa wsplnota kultur i wiadomoci, skoro Res Publica moga sta si dla nich rzecz wspln tylko przez wykorzenienie z kultury i religii, dla prawowiernych pozostajc obc, zewntrzn, po trosze barbarzysk, c z tego, e wzgldnie tolerancyjn potg? Wasnym by dla ydw ich kaha, ich getto nie pastwo. Ju wkrtce miao si to obrci przeciw obu narodom. ydzi zostali wypdzeni jako kultura ju wysoka, nie byli w stanie adaptowa si do kultur niszych, wrd ktrych yli. Skazani byli na los zamknitej mniejszoci. Co wicej, religia im zakazywaa polubiania obcych kobiet i spoywania obcego poywienia. Ich spoiwem bya idea narodu wybranego, dajca im poczucie wyszoci i zwartoci. Antysemityzm musia powsta w czasach dzisiejszych mwi o historii swego ludu wspomniany tu ydowski pisarznoblista. Pogromy i antyydowskie tumulty miejskie zdarzay si te w Rzeczypospolitej, lecz rzadko. Bywao, e niektre miasta zakazyway na pewien czas pobytu ydom, chtnie za przyjmoway ich inne. Wypdzi ydw na przykad Jarosaw, ale nie mia nic przeciwko organizowanym tu tumnym zjazdom ydowskim z okazji Sejmu Czterech Ziem. Pierwszym wielkim pogromem w Rzeczypospolitej na skal mona by rzec prawdziwie europejsk" bya rze ydw podczas powstania Chmielnickiego na Ukrainie, ktra pochona podobno 100 tys. ofiar. Chwilowy rozejm zborowski zawarty w 1649 roku z Chmielnickim postulowa wydalenie z Ukrainy zarwno, jezuitw, jak i ydw. Potem przysza jeszcze synniejsza, rwnie obfita w niewinne ofiary rze hajdamacka. Skutkiem by exodus ydw z Ukrainy ku centralnym regionom Rzeczypospolitej. Po pierwszym rozbiorze zarwno Prusy, jak i Austria wygnay do Polski ze swoich zaborw spor cz bezuytecznej" biedoty ydowskiej. Katarzyna II rozpoczyna cignc si przez cay wiek XIX metodyczn polityk carw stopniowego usuwania ydw z Rosji do Rzeczypospolitej bd na zabrane ziemie polskie, litewskie i zachodnioukraiskie. W 1786 roku cesarzowa zakazuje osiedlania si ydw w Rosji poza miastami. W 1791 roku wyznacza pas dozwolonego osiedlenia, ktry stopniowo obejmuje dwadziecia pi guberni na zachodzie imperium, byy to wanie ziemie dawnej Rzeczypospolitej poszerzone o Besarabi i Krym. ydzi rosyjscy pod przymusem lub wobec organizowanych przez wadze pogromw zaczynaj przenosi si do Polski i na tereny nalece niegdy do Rzeczypospolitej zwiksza to gwatownie liczb ludnoci ydowskiej w Nowym Izraelu", zaostrza jej problemy gospodarcze, poszerza stref ydowskiej biedy, wzmaga walk o byt, take pomidzy ydami a rwnie biedn ludnoci miejscow. W pierwszej poowie XIX wieku prawie cztery pite yjcych wwczas na wiecie ydw mieszka na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, gwnie w zaborze rosyjskim. Potem rozpoczyna si wielka fala wyjazdw do Ameryki, gdzie w otwartym spoeczestwie emigrantw ronie nowe, prne, o wiele lepiej ni w Rzeczypospolitej ze swym otoczeniem zronite skupisko ydowskie, liczebno mieszkacw Nowego Izraela maleje, ale nadal pozostaje on gwnym orodkiem narodowym i duchowym judaizmu. Mimo e teraz po tragedii holocaustu i stopniowym wyjedzie ocalaych resztek nie ma ju waciwie ydw w Polsce, dwie trzecie

tego yjcego dzi w rnych krajach narodu jest polskie" w tym sensie, e oni sami lub ich bezporedni przodkowie mieszkali wrd Polakw: w Rzeczypospolitej bd na jej dawnych terytoriach wschodnich. Nie tylko to, co si stao na polskiej ziemi w hitlerowskich gettach i obozach zagady, ale przede wszystkim Drugi Izrael szlacheckiej Rzeczypospolitej i jego kilkuwiekowe dzieje sprawiaj, e losy obu narodw sploty si nierozerwalnie i dramatycznie Adam Mickiewicz pisa: Pomimo carskich grb, na zo stranikom ce przemyca na Litw yd tomiki moich dzie. A miaa kultura polska takim ydom-szmuglerom co zawdzicza: przemyt jak bymy to dzi powiedzieli drukw obiegu pozacenzuralnego feldmarszaek Iwan Paskiewicz, rosyjski namiestnik Krlestwa Polskiego po upadku Powstania Listopadowego, kara tysicem kijw, z czego nie kady wychodzi z yciem. Nic dziwnego, e w Skadzie zasad polskiego legionu formowanego przez Mickiewicza we Woszech podczas Wiosny Ludw 1848 roku czytamy, Izraelowi, bratu starszemu, uszanowanie, braterstwo, rwne we wszystkim prawo. Warszawski kupiec ydowski Berek Joselewicz uformowa podczas Powstania Kociuszkowskiego puk konny, walczy potem w Legionach Dbrowskiego we woskiej kampanii napoleoskiej, bra udzia w bitwie pod Austerlitz, a wreszcie poleg w 1807 roku, jako oficer kawalerii w wojnie polsko-austriackiej. W Powstaniu Listopadowym wielu ydw przelao krew za spraw polsk, uformowano ydowsk milicj do wspudziau w obronie Warszawy. W 1848 roku krakowski rabin Dov Beer Meisels nawoywa swych wspwyznawcw do poparcia da politycznych Polakw; ju jako naczelny rabin Warszawy zostanie za to samo uwiziony przez Rosjan w okresie Powstania Styczniowego. Podczas poprzedzajcej to powstanie krwawej warszawskiej manifestacji kwietniowej w 1861 roku ydowski gimnazjalista Micha Lande przej krzy z rk poturbowanego przez Kozakw Karola Nowakowskiego i zaraz potem pad zabity. Takich przykadw jest wiele, a po Legiony Pisudskiego. Byy to wszake jednostkowe prby szukania drg do wsplnoty obu narodw, nie za prd znoszcy granice i amicy uprzedzenia. Gorzej bowiem byo z praktycznym przyznaniem Izraelowi, bratu starszemu rwnych z Polakami praw obywatelskich. Pierwsze na wiecie zakazay wszelkiej dyskryminacji ydw nowo powstae Stany Zjednoczone Ameryki, byo to jednak wielonarodowe pastwo emigrantw i uciekinierw, a i ono miao sw hab w postaci niewolnictwa Murzynw. W Polsce, jeszcze przed uchwaleniem Konstytucji Trzeciomajowej, zaczto zachca ydw do zajcia si rolnictwem przez zniesienie dotychczasowych ogranicze i wprowadzenie ulg podatkowych, ale nawet wtedy rwnouprawnienie nie wyszo ze sfery szlachetnych projektw. Napoleoska konstytucja Ksistwa Warszawskiego przyznaje pene prawa obywatelskie, ale tylko tym, ktrzy znaj jzyk polski. Tu wanie wyania si podstawowy zapewne problem stosunkw polsko-ydowskich w XIX wieku, przyczyna pniejszych trudnoci i powika, a moe nawet kamie wgielny rodzcego si antysemityzmu w nowoytnym wydaniu; dopki ydzi bytowali w zamknitych na zewntrzne wpywy kahaach, od ktrych w dodatku chrzecijaska spoeczno odwrcia si plecami, dopki oba zamieszkae we wsplnym domu narody nie stykay si w codziennym yciu, lecz tylko wchodziy ze sob w okazjonalne stosunki handlowe, dopty ich cakowita obco wzajemna nie stanowia problemu. Teraz wraz ze znoszeniem samorzdw kahalnych, tworzeniem si zrbw spoeczestwa przemysowego, mieszaniem si odizolowanych dotd warstw i grup spoecznych stany naprzeciw siebie w tym wsplnym domu dwa odrbne narody, mwice rnymi jzykami, wyznajce rne religie, ukorzenione w cakowicie odmiennej tradycji, kulturze i obyczaju, obcione kady wasnymi kompleksami, lkami i przeczuleniami. Antysemityzm minionych stuleci przypomina wybuchajce od czasu do czasu wojny odrbnie yjcych pastw, w ktrych do starcia popychay religijne przesdy, irracjonalny lk, krzyowanie si ekonomicznych interesw; po kolejnym przelewie krwi obie zwanione strony wracay kada do swego, osobnego i cisymi granicami zakrelonego ycia.

Teraz z kadym dziesicioleciem w coraz wikszym stopniu oba narody miay y nie tylko w odrbnych pokojach wsplnego domu, lecz w jednym pomieszczeniu, dzielc nie tylko ziemi i powietrze, ale take codzienno. Okazao si bowiem, e mieszkajcych od wiekw w Polsce ydw rni od Polakw nie tylko obyczaj, religia i kultura, ale przygniatajca ich wikszo w ogle nie zna jzyka polskiego, a utrwalona przez wieki izolacja ydowskich gmin wyznaniowych nawet po zniesieniu kahaw nie sprzyja upowszechnieniu tej znajomoci. W takiej sytuacji, gdy co zrozumiae kady usiuje w yciu publicznym realizowa wasne interesy, pojawia si od razu podejrzenie o narodow manipulacj, a kady interes prywatny okazuje si podszyty interesem nacjonalistycznym. Kady z zaborw znalaz si tu w innej sytuacji: Prusacy od pocztku zastosowali intensywn germanizacj kogo si tylko dao, a niemiecki rodowd jzyka jidysz uatwia asymilacj ydw dlatego po 1848 roku, gdy otrzymali peni praw obywatelskich, stali si (a przynajmniej ich warstwy owiecone) Niemcami wyznania mojeszowego. Austriacy okazali si mniej konsekwentni, mieli zreszt w swym zaborze zwaszcza we wschodniej Galicji o wiele wikszy ni w zaborze pruskim odsetek ludnoci ydowskiej, ale w kocu po 1867 roku i oni uznali rwnouprawnienie. Nigdy natomiast ydzi nie otrzymali rwnych praw tam, gdzie byli najliczniejsi w pastwie carw i w okrojonym, podlegym Rosji, a potem do niej cakowicie wcielonym Krlestwie Polskim. Tak samo jak na Polakw wywierano na nich nacisk rusyfikacyjny i tak samo jak Polacy bronili si przed nim, znajdujc ostoj w swej wierze i kulturze. Ich pooenie byo w oczywisty sposb gorsze od pooenia Polakw, nie mieli nawet praw im przysugujcych, a w dodatku przez cay XIX wiek wadze carskie kontynuoway rozpoczt przez Katarzyn II polityk przymusowego wysiedlania i prowokowanych przez policj pogromw, zaostrzon szczeglnie pod koniec stulecia, za panowania Aleksandra III. To obciajce carat dziedzictwo nierwnouprawnienia, zacofania i odgrnie pobudzanej nienawici, odezwie si w nastpnym stuleciu, gdy carska Rosja bdzie ju tylko wspomnieniem, a niepodlega Polska zacznie sama boryka si z tym, co odziedziczya. Do powiedzie, e jeszcze na przeomie XIX i XX wieku jzykiem ojczystym 90% ydw w Galicji oraz zaborze rosyjskim by jidysz. Nawet ju w czasie okupacji hitlerowskiej jedn z przyczyn utrudniajc ratowanie ydw i umoliwianie im ycia wrd Polakw przez wystawianie faszywych dokumentw aryjskich czym zajmoway si specjalne komrki AK-owskiego podziemia bya bardzo saba znajomo jzyka i podstawowego obyczaju polskiego, nawet wrd ydw z Warszawy, nie mwic ju o orodkach pooonych bardziej na wschd. Nieraz obywatele polscy wyznania mojeszowego nic znali najprostszych zwrotw po polsku, cho wygld niektrych z nich umoliwiby im byt po aryjskiej stronie muru okalajcego getto. W innej sytuacji byli ydzi z byego zaboru pruskiego. W pierwszych kilku dziesicioleciach XIX wieku wrd bardziej owieconych warstw polskich ydw wydaway si dominowa tendencje asymilacyjne, nie tak radykalne jak w przechodzcej zbiorowo na katolicyzm grupie frankistw" z drugiej poowy siedemnastego stulecia, ale przynajmniej zmierzajce do wtopienia si w polskie otoczenie przy zachowaniu religii i wiadomoci ydowskiej. Sprzyjaa temu liberalna polityka Aleksandra I, zmarego w 1825 roku, a potem Aleksandra II w pierwszym okresie jego panowania przed Powstaniem Styczniowym. Niepodatni na te tendencje byli oczywicie chasydzi, rozwijajcy wasn odrbn take od owieconych" ydw duchowo. Przejawami tego zbratania i wzajemnego przenikania narodw byy nie tylko te najgoniejsze bo opromienione aureol bohaterstwa przypadki; ju przed Powstaniem Listopadowym istniaa w Warszawie grupa wpywowych bankierw i intelektualistw ydowskich dziaajcych na rzecz zniesienia kahau i popierania asymilacji. W poowie XIX wieku formuje si nastpna generacja pracujcych w tym kierunku ydw, jak wspomniany rabin Meisels czy przedstawiciele zasymilowanej

buruazji Leopold Kronenberg i Herman Epstein. Zakadaj oni wpywow Gazet Codzienn", ktrej redaktorem jest znany polski pisarz Jzef Ignacy Kraszewski, propagujc pogodzenie polskich i ydowskich interesw w sprawach religijnych, kulturalnych i gospodarczych. W przemyle i handlu dominuj zreszt nazwiska ydowskie Toeplitzowie, Kronenbergowie, Natansonowie, Wawelbergowie bardzo zreszt zasuone dla polskiej gospodarki. W kulturze znakomitociami s Samuel i Maurycy Orgelbrandowie czy Franciszek Salezy Lewental. Te asymilacyjne tendencje owieconych warstw ydowskich s przecie tylko odnog prdu biegncego ju wczeniej przez kraje europejskiego Zachodu i zmierzajcego w podobnym jak tam kierunku. By moe, gdyby owa tendencja bya do utrzymania, dwudziestowieczne stosunki polsko-ydowskie nie przedstawiayby si a tak zasmucajco, mimo nienadania wcielonych do Rosji ziem polskich za przyznanym ju dawno na Zachodzie formalnym rwnouprawnieniem. Zblienie polsko-ydowskie zostaje brutalnie przerwane przez upadek Powstania Styczniowego, towarzyszce mu represje, odejcie Aleksandra II od liberalnej polityki z pierwszego okresu panowania, a wreszcie mier znienawidzonego ju cara w zamachu zorganizowanym po serii nieudanych przez rewolucyjnych terrorystw rosyjskich z organizacji Narodnaja Wola (bomb na cara rzuci zreszt Polak Ignacy Hryniewiecki). Panowanie Aleksandra III zaczyna si od serii brutalnych pogromw przy cakowitej bezczynnoci policji majcych by jakoby odwetem" za carobjstwo; od centralnej Rosji ta krwawa fala, cho ju osabiona, dociera do Warszawy i odzi. Id za tym ukazy majowe" z 1882 roku, zaostrzajce przepisy o pasie osiedlenia", obejmujcym tereny dawnej Rzeczypospolitej. ydom zabroniono nabywania ziemi, zamknito dostp do wyszych szczebli kariery urzdniczej, ograniczono dostp do wyksztacenia, wolnych zawodw i miejsca we wadzach lokalnych. W cigu kilku miesicy zniweczono wysiek ludzi dobrej woli, cofnito wszystko, czego dokona cigncy si od paru dziesicioleci proces powolnego zblienia i zrozumienia. Wrd tumultu, rozptanych namitnoci, policyjnej prowokacji i niesprawiedliwych praw, dotychczasowi umiarkowani stali si radykaami, a radykaowie ekstremistami. Aleksander III okaza si nie tylko rusyfikatorem polskich szk, ale take ojcem polskiego antysemityzmu. Zachd szed dalej drog asymilacji i egzekwowania przyznanego wczeniej rwnouprawnienia, w Polsce wypuszczono nie dajce si pogodzi z Duchem Rzeczypospolitej demony, gdzie indziej ju dawno sptane. By moe, bya to cz tej straszliwej ceny, jak mj kraj paci za narzucony ad kongresu wiedeskiego, by moe jedn z najstraszniejszych krzywd, jakie carat wyrzdzi Polsce, byo zahamowanie XlX-wiecznego procesu zbliania Polakw i ydw, rozptanie pod koniec tamtego stulecia fali urzdowo sterowanego antysemityzmu. Do zaboru rosyjskiego, na dozwolone im do zamieszkania tereny dawnej Rzeczypospolitej, napyna nowa fala ydw wysiedlanych z gbi Rosji, ktrym dotd udao si przelizgiwa pomidzy niezbyt pilnie przestrzeganymi przepisami o pasie osiedlenia". Zwano ich Litwakami" ydami z Litwy, cho zamieszkiwali znacznie dalej na wschodzie, a ich ojczystym jzykiem by zwykle rosyjski. Polski nie traktowali nawet jak Nowego Izraela, lecz jako miejsce zesania, spraw polskich nie rozumieli. Na przeomie XIX i XX wieku na terenach dawnej Rzeczypospolitej zamieszkiwao okoo 23 mln ludzi, z czego nieco ponad 14 mln Polakw, lecz ju blisko 5 mln ydw. Napyw ludnoci ydowskiej, jeszcze bardziej obcej, sfrustrowanej pogromami, nieznajcej jzyka, nieasymilujcej si, zaostrzy wszelkie problemy codziennego wspistnienia narodw: ekonomiczne, spoeczne, kulturalne. Wzmoga si walka o byt i zwizane z ni wzajemne pretensje. Koniec XIX wieku jest jednoczenie okresem przebudzenia rodkowoeuropejskich narodw, nawet najmniejszych, uzyskiwania wiadomoci narodowej przez warstwy upoledzone takie jak chopi czy biedota miejska okresem wylgania si nacjonalizmw w tej ich agresywnej i populistycznej wersji, w jakiej tak krwawo, okrutnie i bezsensownie zaprezentoway si w wieku XX.

Nacjonalizm jest ideologi prostack, niewymagajc pracy umysu ani doskonalenia ducha i charakteru, operuje strywializowan wizj wiata, w ktrej mocni znajduj uzasadnienie dla deptania sabych, a sabi pociech, e ich nieszczcia wynikaj z knowa obcych si". Nacjonalizm rozbudzony w wielonarodowej Rzeczypospolitej musia si okaza szalestwem nie tylko dlatego, e depta i odrzuca wszystko to, co jej demokratyczny i tolerancyjny duch mia do zaproponowania wiatu, ale take z tej przyczyny, e w tej mozaice narodw i wyzna musia oznacza wojn ze wszystkimi take z ydami. Polskiemu rolnikowi powiada on, e jego wrogiem i przyczyn chopskiej biedy jest ydowski karczmarz rozpijajcy wie marn gorza i ydowski sklepikarz udzielajcy wieniakom lichwiarsko oprocentowanego kredytu. Niepotraficemu utrzyma rodziny robotnikowi mwi, e winien jego nieszcz jest ydowski waciciel fabryki, ydowscy handlarze na najbliszej ulicy oszukaczo podbijajcy ceny, i ydowski kamienicznik zdzierajcy co miesic komorne. Polskiemu rzemielnikowi, kupcowi, fabrykantowi wskazywa jego ydowskiego konkurenta. Przechodniowi z ulicy dobiegajcy zewszd obcy argon. Tak, mia po stokro racj August Bebel, jeden z przywdcw niemieckiej socjaldemokracji, powiadajc, e antysemityzm jest socjalizmem idiotw. Tak, jak zwulgaryzowany bolszewizm rewolucyjny woa: rabuj zrabowane! Tylko, e zamiast burujawyzyskiwacza" podstawia yda, spajajc wszystkie klasy spoeczne solidaryzmem nienawici. W Polsce zbiedniaej, wyniszczonej zaborami, spnionej na zachodnioeuropejsk rewolucj przemysow, raonej dziedzictwem pogromw Katarzyny i Aleksandra, byo a nadto poywki dla tej zarazy. Ale polski nacjonalizm ma te inne oblicze, z pozoru szlachetniejsze, bo patriotyczne; jest reakcj na arogancki nacjonalizm wielkich narodw, zwraca si przede wszystkim przeciw trzem zaborcom, przeciw germanizacji i rusyfikacji, nawoujc do zwarcia szeregw oraz do solidarnoci zagroonych przez wynarodowienie i zepchnicie do roli podludzi. Tak rozumiany nacjonalizm patriotyczny zwalcza dwch wrogw bardzo odmiennych: zaborcy s wrogiem atwo identyfikowalnym, przez sw obco i agresj najzupeniej oczywistym. Drugim wrogiem, podstpnym, zakamuflowanym i nieoczywistym, jest kosmopolita. Czowiek wyobcowany, gwnie yd, ktry, opuciwszy getto i uwierzywszy w tradycj Owiecenia, chce by nade wszystko czonkiem zbiorowoci ludzkiej, nie za jedynie polskiej, litewskiej, ukraiskiej bd jakiegokolwiek narodu; dla nacjonalisty jest on zatrut enklaw jadu rozsadzajcego obronn, ksenofobiczn spoisto zagroonej wsplnoty narodowej. W wiecie nacjonalistycznym yd obojtnie, czy prawowierny, czy zasymilowany, a nawet przechrzczony nie ma adnych szans. Drug postaci nacjonalizmu mona przecie dowolnie i skutecznie manipulowa nawet w kraju bez ydw, co pokaza okres powojenny, a po dni ostatnie. Nic tak przecie nie umacnia niepopularnego wadcy, jak odwoanie si do odruchw obronnych narodowej solidarnoci, zwarcia szeregw wobec widma podstpnego i obcego rasowo wroga. Wiedzieli o tym doskonale zarwno car Aleksander III, jak i pierwszy sekretarz Wadysaw Gomuka, a take pomniejsi komunistyczni twardogowcy, a prcz nich ju w wolnej Polsce przerni kandydaci na politycznych przywdcw usiujcy w ten sposb uprawomocni swj antykomunizm albo tylko zwyky apetyt na stanowiska i zwolennikw. S w specyfice polskiego antysemickiego nacjonalizmu inne jeszcze bardzo gorzkie wtki. Wiek XIX by okresem prawie w caoci straconym dla Polski, jako nowoczesnego pastwa europejskiego; borykajc si z podstawowym dla pastwowego bytu problemem rewolucji niepodlegociowej, musielimy si spni na rewolucj techniczn. Ale stracilimy ten wiek rwnie na niesychanie wanych polach kultywowania praw i powinnoci obywatelskich, budowania nowoczesnej demokracji, tolerancji i pluralizmu. Wyprzedzajc Europ przez par wiekw w tych wanie dziedzinach, majc wiadomo narodow ksztatowan przez

obywatelskie standardy tamtej Res Publica, zostalimy przemoc zatrzymani w p drogi, a Duch Rzeczypospolitej musia skarle i wykrzywi si, wcinity w ciasny kaftan despotyzmw. Mona by te powiedzie sumujc to wszystko e antysemityzm moe by cen za ratujc nas wrd nocy zaborw romantyczn tradycj niepodlegociow. Pikne haso tej tradycji za wolno wasz i nasz nigdy jednak nie stosowao si do wspobywateli obcego wyznania i rasy. Ma te w tym sw rol i nasz Koci. Rosa jego potga jako ostoi polskoci, jedynej siy narodowej skutecznie przeciwstawiajcej si rusyfikacji czy germanizacji. Katolicyzm sta si wyrnikiem i symbolem Polakw. Ale taki Koci-ostoja" musia by ciemny, ksenofobiczny, zrytualizowany, narodowy, w tym rwnie antysemicki. U ydw przecie te religia bya wyrnikiem i rdem siy, a dom modlitwy ostoj. Wszak przetrwali wanie dlatego i to o ile duej w tak samo nieyczliwym jak Polacy otoczeniu. Polacy i ydzi zapacili w istocie t sam cen za przetrwanie, cho inaczej j nazywaj. Fala antysemityzmu na pocztku lat osiemdziesitych XIX wieku nie tylko zniszczya tendencje asymilacyjne, ale zwrcia owiecone warstwy ydowskie w kierunku syjonizmu, uksztatowanego ostatecznie w 1879 roku na wiatowym kongresie ydw w Bazylei, na ktrym proklamowano utworzenie ydowskiego pastwa narodowego w Palestynie przez emigracj i zasiedlenie Ziemi Obiecanej. Miao to by jedynie skuteczne lekarstwo na narodow obco, nierwno praw i pogromy. Rozpoczyna si exodus ydw nie tylko do Stanw Zjednoczonych, ale take do Palestyny. W zatoczonym zarwno wypdzonymi z Rosji, jak i zamieszkujcymi tu od wiekw aszkenazyjczykami Nowym Izraelu wita era syjonizmu, ktry ju niedugo zwyciy ostatecznie i nieodwoalnie, jednak nie tyle dziki samym ydom, ile dziki pewnemu patologicznemu antysemicie austriacko-niemieckiemu nazwiskiem Hitler. Po nazistowskim caopaleniu Nowego Izraela tak jak wypdzenie i inkwizycja zniszczya jego sefardyjskiego poprzednika w Hiszpanii pozostanie ju tylko Izrael prawdziwy: odbudowany. Tymczasem syjonistyczna utopia wydaje si odlega, kosztowna i niesychanie trudna. Wszystkie ydowskie kierunki polityczne dziel si na dwa nurty, z ktrych jeden nawouje do ponownej kolonizacji mojeszowej Ziemi Obiecanej. Nawet socjalici dziel si na Poalej Syjon (Robotnicy Syjonu) propagujcy emigracj i przeciwny mu Bund. Nawiasem mwic, z syjonistycznego socjalizmu polskich ydw wywodzi si David Ben Gurion pierwszy premier niepodlegego Izraela urodzony w 1866 roku w Posku, uczestnik rewolucji 1905 roku. Nawet nacjonalici ydowscy dziel si na syjonistycznych oraz takich, ktrzy propaguj narodowy egoizm tu, na miejscu, wobec Polakw i innych lokatorw wsplnego domu niezgodnych nacji. Nic te dziwnego, e programowi syjonistycznemu rnych kierunkw sprzyja nacjonalizm polski, widzc w emigracji odydzenie" swego kraju i rozwizanie sprawy wspzawodnictwa narodw o pozycj spoeczn i ekonomiczn, walki ludzi o byt. Kt mg przypuszcza, e syjonici zwyci tylko dlatego, e ocalej w Palestynie lub poza zasigiem Hitlera, wszystko inne zostanie za spalone w Piecach Zagady? Kruszy si ad powiedeski, zblia wojna wiatowa, nabrzmiewaj nacjonalizmy maych i wielkich narodw. Trudno si dziwi, e perspektyw wyzwolenia i rozpadu pastw zaborczych ydzi odbieraj jako zagroenie, przecie ani wielonarodowa Rzeczpospolita nie bya ich pastwem, ani nie bdzie nim ta nadchodzca Polska Polakw. Pord zbrojcych si co si

narodw rodkowoeuropejskich tylko ydzi nie posiadali siy zbrojnej ani nawet nie zamierzali jej stworzy. Nic dziwnego, e byli bierni, nieufni i lojalni wobec aktualnie silniejszych. Poniewa w tej mozaice narodowych sprzecznoci nie sposb zadowoli wszystkich, spady na nich nowe pogromy, tratoway ich przewalajce si fronty, przepdzali kolejni oswobodziciele". Tak rozpocza si krtka epoka powersalskiej Europy niepodlegych pastw i pastewek. W Drugiej Rzeczypospolitej znalazo si ponad dwa miliony osb podajcych si za ydw. Reszta tak licznego Nowego Izraela rozpierzcha si po wiecie, gwnie wrcia do Rosji, wygina w wojnach, pogromach i rewolucjach bd wyemigrowaa do Ameryki, a po czci i do Palestyny. Odtd ju Stany Zjednoczone, nie Polska, miay by Nowym Izraelem, tam znajdowao si teraz gwne skupisko ydowskie wiata, liczce ponad 4 mln osb. Odzyskana polska niepodlego zacza si pod zymi znakami. Na Zachodzie woano o polskim antysemityzmie, powoujc si na liczne przykady pogromw, zapominajc wszake, i najstraszniejsze z nich, jak rzezie Chmielnickiego i masakry hajdamackie nie byy dzieem polskich rk, te za z lat 1881-1982 i 1905 byy oczywist prowokacj policyjn majc odwrci uwag carskich poddanych od ruchw rewolucyjnych, zewrze ich w poczuciu ydowskiego zagroenia" przy tronie jedynowadcy, skierowa nabrzmia nienawi do ciemiycieli ku wrogom pozornym tak samo uciemionym. Zreszt nim fala antyydowskich rozruchw dotara do zachodnich rubiey imperium, zdya opa, a wrd antyrosyjsko nastawionych Polakw trudno byo znale do wielu gotowych odpowiedzie przychylnie na idc z Rosji zacht do mordu i rabunku; dlatego wydarzenia na ziemiach polskich pod wzgldem rozmiaru i liczby ofiar byy tylko echem wydarze rosyjskich. Owszem, byy pogromy zarwno podczas wojny wiatowej, jak i zwaszcza polsko-bolszewickiej, nieraz wywoywane przez Armi Czerwon (Wilno 1919 i 1920), nieraz przez Polakw (Pisk, marzec 1919) wszystkie jednak szy na polskie konto, niby polskie obozy zagady" w czasach hitlerowskich, bo odbyway si na ziemiach Rzeczypospolitej. Syjonistyczny odam wiata ydowskiego nadawa tym wszystkim poaowania godnym wydarzeniom jak najszerszy rozgos, bo wspieray tez o nieuniknionej koniecznoci emigracji do Palestyny. Wyrobiona przez wieki cierpie ydowska nadwraliwo i uczulenie na wszelkie objawy niechci te sprzyjay nie tylko rozgosowi, ale i wyolbrzymianiu. Jak zreszt miaoby si oby bez gwatw i mordw w tym tyglu rozbudzonych nacjonalizmw, w ktrym co kilka miesicy to w jedn, to w drug stron przewalay si tratujce wszystko i wszystkich fronty? W tej rodkowoeuropejskiej wojnie wszystkich ze wszystkimi, w tym krwawym zamcie, z ktrego wyaniay si nowe, narodowe pastwa, ydzi i susznie nie widzieli dla siebie szans, nie byli za Polsk, Ukrain czy Rosj, ale za witym spokojem. Zachd z kolei z przeraeniem suchajcy wieci o okropiestwach na wschodzie kontynentu zapomina o diametralnej rnicy midzy znan mu z Francji, Anglii czy Niemiec sytuacj stosunkowo nielicznych i dobrze zasymilowanych ydw, ktrym od dawna przyznano peni praw obywatelskich i ktrzy od dawna utosamiali si z obywatelami pastw swego zamieszkania, a stanem rzeczy na rozlegych terenach dawnej Rzeczypospolitej, gdzie wielkie masy ydw nieznajcych jzyka, niepoczuwajcych si do jakiejkolwiek przynalenoci pastwowej, yjcych poza obrbem chrzecijaskiej spoecznoci, odepchnitych przez carat i pozbawionych praw obywatelskich byy wydziedziczonym aszkenazyjskim narodem pozbawionym ziemi, trapionym przeladowaniami, przepdzanym z miejsca na miejsce. Po latach to lekkomylne przeniesienie na obcy teren uformowanych u siebie ocen pozwoli Zachodowi dziwi si, czemu to hitlerowcy tak atwo wymordowali na polskiej ziemi tak wielu ydw? Krtka pami bdzie niezawodnym sojusznikiem tych wci si odradzajcych stereotypw: narzekajc w powersalskiej Europie na jakoby wrodzony Polakom antysemityzm, nie bdzie si pamita Niemcom ich Ligi Antysemickiej z koca XIX wieku, pogromw na Pomorzu i w Brandenburgii wymagaoby to przecie rzetelnej analizy dziejw Prus, gdzie niemieckie poszanowanie prawa dziesiciolecie za dziesicioleciem cofao si pod presj zaborczego

nacjonalizmu. Nastrojom tym ulegaj nie tylko tacy ludzie jak David Lloyd George, jeden z wersalskich mocarzy, zawsze nam nieprzychylny, obawiajcy si zbytniego zachwiania potgi Niemiec, ale take gorcy sympatycy powstaczej Polski, jak duski pisarz Georg Brandes a bdzie tu o nim jeszcze mowa wzywajcy teraz do nie nadawania nam lub przynajmniej ograniczenia niepodlegoci w trosce o los ydw. Wewntrz za nowo powstaej Drugiej Rzeczypospolitej pleni si histeria ydokomuny". Komunizm dawa inn ni syjonizm odpowied na ten sam bolesny dylemat gnbionego narodu bez ziemi i pastwa, skazanego albo na wykorzenienie, albo na biedn i nudn codzienno getta. Syjonici proponowali radykaln odpowied przez emigracj i ponowne opanowanie Ziemi Obiecanej, komunici rwnie radykaln przez rewolucyjne zburzenie niesprawiedliwego wiata. Sami wyobcowani wrd nieyczliwego chodu chrzecijaskiego otoczenia, znajdowali ydzi w ogniu wiatowej rewolucji dawno oczekiwane ciepo nowej wsplnoty, poczonej nie wizami rasy bd ciasnego nacjonalizmu, lecz wszechogarniajcej idei. Ich mesjaska i [1>gnostycka