482
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TƏHSİL PROBLEMLƏRİ İNSTİTUTU MÜDAFİƏ MAHMUDOV DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ Bakı – Mütərcim – 2014

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ

Embed Size (px)

Citation preview

  • AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY

    AZRBAYCAN RESPUBLKASININ

    THSL PROBLEMLR NSTTUTU

    MDAF MAHMUDOV

    DNYADA

    THSL SSTEMLR

    Bak Mtrcim 2014

  • MDAF MAHMUDOV 2

    ARTP-nin Elmi urasnn 31 may 2013-c il tarixli iclasnn

    (protokol 5) qrar il ap olunur.

    Elmi redaktor: Abdulla Mehrabov, Rusiya Dvlt Thsil Akademiyasnn xarici zv,

    texnika zr elmlr doktoru, professor

    Ryilr: Frahim Sadqov,

    pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

    Akif Abbasov, pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

    Oruc Hsnli, pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

    ahin Tayev, pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

    Ramiz liyev, psixologiya zr elmlr doktoru, professor

    M Cm Mm. t tm. Monoqrafiya. : Mtrcim, 2014. 480 sh.

    Kitabda inkiaf etmi dnya lklrinin thsil sistemi il bal mxtlif istiqamt-lrd aparlm aradrmalar ksini tapmdr.

    Bu aradrmalar qabaqcl v qonu lklrin thsilinin tarixi, onun mzmunu, struk-turu, idar olunmas, qbul qaydalar, qiymtlndirm modellri v s. haqqnda zngin materiallar ks etdirir. Kitab srf thsil sahsind alan mtxssislr v mkdalar n deyil, hm d geni ictimaiyyt n yazlmdr.

    Kitab 2003-c ildn balayaraq dnya lklrinin thsil sferasndak btn mlu-matlar toplanldqdan, aradrldqdan v tam thlil edildikdn sonra hazrlanmdr.

    ISBN: 978-9952-28-166-8

    M.Mahmudov, 2014

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    3

    MCT

    n sz (Qulu Novruzov) ..................................................................................... 4 mk m tt t .................................................................. 7

    t t .................................................................................... 74

    taliyada thsil........................................... ............................................. 114

    m t .............................................................................................. 124

    t .................................................................................................. 150

    d t ............................................................................................. 171

    Belika t .................................................................................................. 185

    t ...................................................................................................... 195

    t ................................................................................................... 215

    t .............................................................................................. 229

    C K t............................ ............................................. 259

    , Tayvan v Sinqapurda thsil ...................................................................... 276

    Avstraliyada t ............................................................................................. 301

    eni ellandiya t .................................................................................... 331

    Danimarkada thsil ........................................................................................... 340

    t t .............................................................................................. 354

    t ....................................................................................................... 366

    T t ................................................................................................. 376

    t ............................................................................... 393

    c t ........................................................................................... 434

    stifad olunmu dbiyyat v mnblr.............. ............................................... 476

  • MDAF MAHMUDOV 4

    N SZ

    Dnyann btn lklrind gnc nslin thsil v trbiysi indiki dvrd

    byk aktuallq ksb edir. AB, Qrbi Avropa, Yaponiya, Rusiya v s. tannm nfuzlu lklrd byyn nslin thsil v trbiysi il bal ld olunmu nailiy-ytlr, thflr btn dnya lklrin z tsirini gstrmidir. Eyni zamanda Azrbaycanda da dnya lklrinin thsil sistemi geni mzkir mvzularndan biri olmudur. Bu baxmdan bir ox lklr mumavropa thsil mkanna inteqra-siya olunmaqla, hr bir lknin thsilinin z spesifikasna uyun myynlmsi sas x yolu olmudur.

    Dnya hazrda vahid deyil, mhz buna gr d thsilin hr hans bir vahid modeli d mvcud ola bilmz. Buna baxmayaraq biz lklri az v ox inkiaf etmi lklr blrk, bunlar irisind ellrini seirik ki, zmz onlara oxatmaq byk hmiyyt ksb etsin v ntic etibar il masir inkiaf etmi cmiyytin insannn hr hans bir modeli tsvir oluna bilsin.

    Kitab hazrlanarkn mvcud dnya thsil sistemin aid bir ox mlumatlara istinad edilmi, onlarn faydal chtlri nzr alnmdr. Kitabda dnyada tannm nfuzlu lklrin thsil sisteminin yaranma tarixi, inkiaf v bu gn kimi ld olunan nailiyytlri nzrdn keirilir. Dnyada thsil sistemlrinin mahiyyti sxematik kild beldir: ilk df olaraq mktbin yaranmas, inkiaf tarixi, indiki dvrd masir elm v thsilin ld etdiyi nailiyytlr v thflr, lk thsil v elminin zirvsin qalxm xslrin nailiyytlri v onlarn qiymtlndirilmsi, hr bir lk ictimaiyytinin bu prosesin inkiafnda gstrdiyi sciyyvi chtlr zn ks etmidir. Kitabda real hyatda lklrin thsil sistemlrinin bir-birin inteqrasiyas geni v aq kild rh olunmudur.

    Qabaqcl k t tm t yrnmkl bu irlilyiin, bu trqqinin mahiyytini anlamaq mmkndr. k m texnikann t k t kin t mk -t mna, yenilik, m, modernldirilm tm ad altnda ktknn znginlmsin mnbit zmin yaratd.

    T tm km aradrmaq c k tm imkan verir. Mlumdur ki, d k tt - m z hmiyytini itirmyn byk inkiaf yolu km. Mvcud t tmlr m , xalqlar yaranm t hallarn aradan qaldrlmasnda, m kt m m m, islahatlarn prioritetlrinin myyn olunmasnda mm tt.

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    5

    Kt m mndn tm k t sisteminin k t m. B c tm t t mt k . Kit m k t tm kk, t k t m xt, m , t, - m km. Kt , , , Tk . k c tlim-tin tkmillmsin tkan vern -ktc na xsusi diqqt yetirilmidir. Bu k mt t tm . O m c m t k t mt t k m n k mt ksb etmidir.

    Kitab hazrlanarkn lklrin thsil sistemin aid yazlm kitablardan, internet mlumatlarndan, jurnallardan, qzetlrdn, mxtlif ensiklopediya-lardan, radio v televiziya verlilrindn v s. istifad olunmudur, hm d thsil sferasnda alan mllimlrin v mxtlif xslrin fikirlri nzr alnmdr.

    Toplanan btn materiallar mumldirilmi, bir-birinindn frqlnn mddalar mqayis edilmi, oxuculara kifayt qdr mlumatlar verilmsin albm v qismn d olsa Azrbaycan thsili il dnya lklri thsilind frqli mbahisli mddalar aradrlmdr. Kitabda ulu ndrimiz Heydr liyevin lkmizd thsilin inkiafndak ideyalarna sadiq qalan mhtrm Prezidentimiz cnab lham liyevin bu istiqamtlrdki faliyytindn mlu-matlar rh olunmudur.

    Kitabda dnyann nfuzlu tannm lklrinin thsil sisteminin forma-ladrlmas, tarixi, z xalqnn tarixin, mnviyyatna, nnlrin uyun quruluu, inkiaf, nailiyytlri v s. gstrilmi v lklri bir-birinin thsil sistemin inteqrasiya yolunda mhm addm atdqlar faktlarla yana aradrlaraq aqlanmdr. Dnyada elm v texnikann srtl inkiafnn btn yeniliklrini bilmk, onlar qavramaq, qabaqcl ali mktblrl laq yaratmaq thsil prosesinin inkiafnda mhm rol oynayr.

    Dnya ali mktblrinin n mhm inkiaf meyillrindn biri thsilin qloballamas mslsidir. Bir ox lklrin thsil sistemlri vahid thsil m-kan v thsil standartlarnn yaradlmas istiqamtind faliyyt gstrir. nc minilliyin birinci onilliyind Azrbaycan thsilind byk dyiiklik v yeniliklr olmu, siyasi, iqtisadi v s. sahlrd myyn nailiyytlr ld olunmudur.

    Azrbaycanda thsilin dnya thsil sistemin, xsusn ali thsil mssi-slrinin Avropa thsil mkanna inteqrasiya prosesi, Bolonya Byannamsini tlblrinin yerin yetirilmsi sahsind ilri srtlndirmk n, Azrbay-can Respublikasnn ali thsil mssislrinin Avropa ali thsil mkanna in-teqrasiyas il bal bzi tdbirlr haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Pre-

  • MDAF MAHMUDOV 6

    zidenti lham liyev trfindn imzalanm 31 yanvar 2008-ci il tarixli srn-cam bu sahd zruri tdbirlrin hyata keirilmsini istiqamtlndirn m-hm snddir.

    Amerika v Qrbi Avropa lklrin yaxnlamaq istyiriks, onda nec yanamann yollar haqqnda fikirlmliyik v ya bu lklrd thsilin qurulu-unu v inkiafn drindn yrnmk lazmdr.

    Dnyada ali mktblrin n mhm inkiaf meyillrindn biri thsilin qloballamas mslsidir. Bir ox lklrin thsil sistemlri vahid thsil mkan v thsil standartlarnn yaradlmas istiqamtind faliyyt gstrir. Bu prosesin balca faktoru Azrbaycann da 2005-ci ild qoulduu Bolonya prosesidir. Son zamanlar Azrbaycan thsilind byk dyiiklik v yeniliklr olmu, siyasi, sosial, iqtisadi v s. sahlrd myyn nailiyytlr ld olunmudur.

    lkmizd kurikulum islahat hyata keirilir v cmiyytimizin btn sahlrind olduu kimi hm d thsil sahsind yeni tlim standartlar ttbiq olunub. Buna grd kitabdan dnya lklrinin mumithsil v mxtlif ali mk-tblrind kurikulumla bal geni sayda mlumatlar almaq olar, digr trfdn kitabda masir thsil texnologiyalarndan biri olan qiymtlndirm sahsind yeni yanamalar z ksini tapr.

    Kitab masir dnya ali mktblri haqqnda qiymtli v vzolunmaz bilik-lr verir. Kitab agirdlr, tlblr, magistrlr, mllimlr, pedaqogika tarix-ilrin, thsil sferasnn btn sahlrindki iilr, thsill maraqlanan insan-lara v s. nvanlanmdr.

    Qulu Novruzov, Azrbaycan Respublikasnn Thsil

    Problemlri nstitunun direktoru, hquq zr flsf doktoru

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    7

    AMERKA BRLM TATLARINDA THSL

    Amerika Birlmi tatlar dnyann oxsayl demokratik lklrindn biri-

    dir. AB-da 220 milyondan ox hali vardr v bu lkd ilk mktblrin al koloniyalarn yaranmasnn balanc dvrn (XVIXVII sr) tsadf edir. XVIIXVIII srlrd imali Amerikada mktb thsili Avropa thsil sisteminin tsiri altnda inkiaf edirdi. imali Amerikada ilk ibtidai thsil mssislri XVII srd puritan icmalarnda yaranmaa balad. Bel mktblrin faliyytini tnzimlmk n 1647-ci ild Massausets tatnda ibtidai mktb sisteminin sasn qoyan ilk qanun qbul edilmidir. lk hr mktbi 1635-ci ild Bostonda almd. XVIII srin 70-ci illrind imali Amerikann koloniyalarnda yeni tipli mumthsil mktblri yaradld v bunlar akademiya adlanrd.

    Milli maarif sistemi istiqlaliyyt urundak mharibdn sonra tkkl tapmdr. 1852-ci ild Massausets tatnda ibtidai mktb sisteminin sasn qoyan ilk qanun qbul edilmidir. tatlarn oxunda thsil 6 yandan 16 yan-adk icbaridir. 1974-c ild mumthsil mktblrin nzdind birillik hazrlq blri yaranmdr. 1974-c ild mumthsil mktblrind 50 milyon, pe mktblrind is 12 milyondan ox agird oxuyurdu. 1970-ci illrin vvlind 159 universitet v 2506 kollec faliyyt gstrirdi. Ali mktb v kolleclrin oxu, 1469-u xsusi (zl) olsa da, onlarda yalnz 2 milyon tlb thsil alrd. Xsusi mktblrd thsil haqq dvlt ali mktblrindkindn xeyli ykskdir.

    Milli maarif sistemi istiqlaliyyt urundak mharibdn (17751783) sonra tkkl tapmdr. 1779-cu ild T.Cefferson trfindn hazrlanan v mktb pulsuz, mumicbari status vern thsil layihsi drc olundu. Onun tbbs il pillli mumthsil mktb modeli hazrland. Bu model o dvrd Amerika mktblrind kk salm Avropa thsil sistemindn uzaqlamaq istiqamtind ilk chd idi. 1789-cu ild AB Konstitusiyasnda v 1791-ci ildn is hr bir tatda Thsil komitlrinin yaradlmas qbul olunmudur. XIX srd AB-da milli thsil sisteminin formalamas prosesi hyata keirildi. 1852-ci ild Massausets tatnda, 1918-ci il qdr is btn tatlarda mumi icbari ibtidai thsil haqqnda qanun qbul olunmudur.

    Virciniya tatnda dvlt mktblri 1870-ci ildn faliyyt gstrirdi v 517 yalarnda thsil mcburi idi. Bu tatda 6,5 milyon nfr halidn 1,3 milyonu (5 nfrdn biri) thsil alrd v 77 min mllim (hr 56 agird bir mllim drd) faliyyt gstrirdi. Mktb 5 gnlk idi v thsil mddti ild 180 gn idi. Hr gn tdris saatna 5 saatdan ox vaxt ayrlrd. Aydndr ki, tdris prosesi

  • MDAF MAHMUDOV 8

    ny, kim, nec, n vaxt suallarndan doan dinamik faliyytd yaranrd. Onun nticlri is bilik, bacarq v vrdilrin davamll il llrd. agirdlrin sviyysini myynldirmk n yoxlamalar aparlrd. Bu zaman agirdlrin toplad ballara yox, onlarn bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysin diqqt yetirilirdi. Ntic ictimaiyyt aqlanr v ilk nvbd valideynlr atdrlrd. Thsil mssislrin dvltin mhm sahsi kimi baxlrd. Amerika thsil sis-temi tdricn ibtidai v mumthsil modeli istiqamtind tkaml etmidir.

    XIX srd thsil sistemind oxvariantllq yaranmd. AB-da mktb sis-temi qeyri-mrkzlmi prinsip sasnda qurulmudu. XIX srin ortalarnda AB-da formalaan xalq thsili znd pillli sistemi birldirmidi: 1) ibtidai mktb (614 yallar); 2) orta mktb (1418 yallar); 3) ali mktb.

    XX srin vvlrind AB-da 16 yaa qdr (bzi tatlarda 18 yaa qdr) pulsuz thsil sistemi mvcud idi. mumthsil mktblrin strukturunda mstqil-lik var idi. Bzi mumthsil mktblri 8+4 (8 illik ibtidai v 4 illik orta mktb), bzilri is 6+3+3 (6 illik ibtidai, 3 illik natamam orta v 3 illik tam orta mktb) quruluuna malik idi. AB-da dvlt mumthsil mktblri il yana, xsusi (zl) v elitar (akademiya) mktblr d faliyyt gstrirdi. XX srin birinci yarsnda AB-da thsil praqmatizmi (yunanca, praqma-i, hrkt) stnlk tkil edirdi. btidai v natamam orta thsildn sonra agirdlr sas thsil qrupuna ayrld, yni:

    mumthsil mktblr (burada agirdlr nzri bilik verilir v univer-sitetlr istiqamtlndirilirdi);

    orta mktb (burada agirdlr texniki universitetlrd thsil almaa hazr-lanrd);

    ixtisasladrlm tdris mssislri. Xsusi mktblr spesifik xsusiyyt malik idi. Bu mktblr sasn

    dnili idi, bzilri is olduqca baha v imtiyazl idi. AB-da XX srin sonunda olduqca mrkkb v oxpillli, bir ne hiss-

    dn ibart yksk sviyyd inkiaf etmi thsil sistemi formalamd. XX srin ikinci yarsnda AB-da pulsuz icbari thsilin mddti artrld, ibtidai v orta mktblr arasnda aralq mrhl yarand.

    Mxtlif ixtisas drclrin uyun kadr hazrl ali v orta mktblrd, dvlt pe thsili mssislrind, xsusi irktlrin thsil mssislrinin kursla-rnda v bilavasit i yerlrind hazrlanrd. Digr trfdn ii qvvsi hazrlan-maqla yana, thsil sistemi getdikc daha yksk drcd mhm sosial funksi-yan (vzifni) yerin yetirirdi. Bir ox hallarda is vtndalar glck v ya ha-zrk pe faliyytin hazrlamaq v inkiaf etdirmk mqsdi qarya qoyulmu-du.

    AB-da yaradlm oxpillli thsil sistemi yeni ali thsilin quruluuna gr dnyada etalon olaraq n yax, mkmml sistem kimi qbul olunmudu. Halbuki bu sistemi ilk df Qrbi Avropa lklri v Yaponiya qbul etmidi.

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    9

    1987-ci ild Amerika mktblrinin mllim heytinin thlili aparlmdr. Onlarn d bir hisssi riyaziyyat v tbit fnlri zr sritsiz mllimlr idi-lr. Hr il milyon nfr yaxn agird thsilini bitirir, lakin bunlar irisind nar-komaniyaya quranma v cinayt trtm hallar gndn-gn artrd. Amerikada thsil sistemin klli miqdarda kapital qoyulur: zl informasiya bazas, kom-pyuterlrl la tminat v s. Amerika yegan lkdir ki, orada kadrla bal he bir tinlik yoxdur. Bu is masir dnyann n ciddi problemlrindn biridir. Hazrda n balca problem dnyada thsilin Qrb lklrinin standartlarna yaxnlamas mslsidir. 1997-ci ild btn ii qvvsinin txminn 29%-i ali thsilli, 28%-i is natamam ali thsilli idi. Orta thsilli xslr 33%, orta thsili olmayanlar is 11% tkil edirdi. XX srin sonunda Amerikann ii qvvsinin txminn 60%-nin ali v natamam ali thsili var idi. Bu is dnyada n yksk gstricilrdn biridir.

    AB-da pe thsilinin n mhm mnblrindn biri ii qvvsinin i yerlrind hazrlanmasdr. Amerika ii qvvsinin 30%- yaxn thsil almdr. Pe hazrlnn sas mnbyi zl irktlr v iri korporasiyalarn thsil mrkzlridir. Hesablamalara gr, AB-da ii qvvsinin 10%-dn oxu bu cr thsil mrkzlrind hazrlanr. Pekar fhllr, texniklr, idaretm kadrlar arasnda hmin gstrici 12-17% tkil edir.

    ilrin txminn 2%-i silahl qvvlrd qulluq edn zaman pey yiy-lnirlr. Ayr-ayr pelr zr orduda hazrlanm mtxssislrin faizi olduqca ykskdir. Amerika Aviasiya texniklrinin 45%-i informasiya avadanlnn tmiri mssislrind, texniklrin 20%-i is pe hazrln orduda alrlar. Thsil (dvlt v zl mktblr) ayrlan xrclr (yallarn thsilin sasn istehsalatdan ayrlmadan pe hazrlna olan xrclrdn baqa) 1980-90-c illrd 66%-dn ox artm v 1997-ci ild 564 milyard dollar tkil etmidir. Bu is AB-n hrbi mqsdlr srf olunan illik xrclrindn (270 milyard dollar) xeyli ykskdir. Bundan baqa, mxtlif mlumatlara gr, yallarn thsilin ayrlan xrclr 150 milyard dollara qdrdir v bu rivd, msln, 1994-1995-ci tdris ilind mxtlif tdris mssislrind 76,3 milyon nfr v ya lknin yal halisinin 40%-i (80 -ci illrin ortalarnda yalnz 13,3%-i) itirak etmidir. Btn dvlt v zl mssislr nzr alnmaqla AB-da thsil sistemin qoyu-lan mumi xrc ild 800 milyard dollara atr.

    1997-ci ild mktbqdr thsil mssissindn ali thsil mssissin qdr ayrlan xrclr 456 milyard dollar v ya btn bdcnin txminn 80%-ni tkil edirdi. Thsil sistemi oxsayl v yksk sviyyd hazrlanm pedaqoji kadrlara malikdir. 1996-c ild AB-da 3 milyon zl mktb mllimi, dvlt mktblrind is 2,6 milyondan ox mllim var idi. Hmin ild ali mktblrd txminn 900 min yaxn mllim var idi ki, bunlardan 630 mini dvlt ali mktblrind, 260 min nfri is zl ali mktblrd alrd. Hesablamalara gr, bir milyondan artq ii qvvsinin thsil mssislrind, snaye ir-

  • MDAF MAHMUDOV 10

    ktlrind, hrbi sahd, muzeylrd, kitabxanalarda v s. thsill laqli ii vardr. Thsil sistemind ilyn inzibati heytin say da olduqca oxdur, yni 1,2 milyon nfrdn artqdr.

    Amerika thsil sisteminin sas pillsi orta mktb thsil sistemidir. O hm xsusi pe biliklrinin sas sahsini tkil edir, hm d uaqlarn v yeniyetm-lrin mumi inkiafna istiqamtlndirilmi humanitar xarakterli mumi biliklri vermk ndr. 1997-ci ild AB-da 108 min yaxn orta v ibtidai mktb var idi v bu mktblrd 51 milyondan artq mktbli thsil alrd. Orta thsilin sa-sn 87 mindn artq dvlt mktblri tkil edirdi. AB-da ibtidai v orta thsil ayrlm vsaitin mumi hcmi 1997-ci ild txminn 340 milyard dollar idi. Qeyd edk ki, zl mktblr dvlt mktblrindn daha keyfiyytli thsil ve-rirlr.

    Amerika orta mktbini sciyylndirrkn nzr almaq lazmdr ki, bir sra parametrlr zr ksr xarici, o cmldn kemi SSR-i dvltlrinin orta thsil sistemindn xeyli frqlnir. Yni AB-da lknin mxtlif regionlarnda v mktblrind, tdris proqramlarnda, tlblrd v tlim metodlarnda frqlr olduqca nzr arpandr. Burada vahid tdris proqramlar, dvlt thsil standart-lar v vahid maliyyldirm mnblri yoxdur. Konstitusiyaya sasn lkd formal olaraq orta thsilin sas slahiyytlri v msuliyyti tatlara hval edil-midir. nnvi olaraq yerli sviyyd mllim v valideynlrin ictimai tkilat-lar agirdlr nyi yrtmk v nec yrtmk bard sas qrarlar qbul edirlr. AB-da mktblrin faliyyti zrind yerli hakimiyytin v ictimaiyytin yksk drcd nzarti dvlt mktb thsil sisteminin sciyyvi xsusiyytidir. Mktb iinin tkilinin sasnda da hmin prinsip qoyulmudur. tat sviyy-sind thsil msllri il tatn thsil bsi mul olur, onun zvlrini quber-nator tyin edir v ya hali seir. tatn thsil komit rhbri is thsil bsi, qubernator v ya hali trfindn seilir.

    XX srin 90-c illrinin ikinci yarsnda AB-da 3681 ali thsil mssissi var idi ki, onlardan 1594- dvlt, 2087-si is zl idi. Bu onu gstrir ki, AB byk v geni ali thsil sistemin malikdir. Amerika ali mktblri yalnz 1995-ci ild mxtlif ixtisaslarda (istiqamtlrd) txminn 1,2 milyon bakalavr (lk-nin tlb yal halisinin 5%-i), 400 min yaxn magistr (1,7%) v 44 mindn ox elmlr doktoru (0,2%) hazrlamdr. Amerika thsil sisteminin mhm trkib hisslrindn biri zl irktlrd kadrlarn hazrlanmasdr. Bzi hesablamalara sasn, hmin mqsdlr kiln xrclr hr il 100 milyard dollardan ox olur. Amerika thsilinin yksk sviyyd inkiaf he d hr hans problemin olmamas demk deyil. 1983-c ild AB-da bir qrup ekspertin adndan sslnn Millt thlkddir mruzsi ap edilmidi. Amerika thsil sisteminin ciddi problemlrin hsr edilmi v onun inkiafnn gerid qalmasn etiraf edn hmin mruz hm ictimaiyytin, hm d hkumtin diqqtini clb etdi. Mruzilr bu sahd vziyytin yaxlamas n cmiyytin v dvltin daha geni faliyyt gstrmsinin katalizatoru oldu. Orta thsil v onun keyfiyytin xsusi diqqt

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    11

    yetirildi. Msln, ekspertlrin qiymtlndirmsin sasn Yaponiya mktblri-nin mzunlar biliklrin gr amerikal hmyadlar il mqayis edildikd ox-ox stndrlr. Bir ox mzunlar olduqca zif hazrlq sviyysin malikdir, bel ki, soru keiriln agirdlrin 28%-i oxu mtninin mzmununu syly bilmir v 10%-i yksk sviyyli yaz yazmaq qabiliyytin qadir deyil. Tbit elmlri v riyaziyyatdan agirdlrin bilik sviyysi xsusil aadr.

    XX srin 80-ci illr il mqayisd 90-c illr AB-n thsil sistemi trqqiy nail oldu. Bu onunla bal idi ki, orta mktbd riyaziyyat v tbit fnlrinin tdrisin olduqca byk diqqt verildi. 1994/95-ci illrd keirilmi nc Beynlxalq Olimpiadann nticlrin gr amerikal skkizinci sinif agirdlri tbit elmlri zr 17-ci, riyaziyyat zr is 34-c yeri, rusiyallar is 13-c yeri tutdular. Hr iki ixtisas zr Sinqapur, Cnubi Koreya v Yaponiyann nmayndlri olimpiadann lideri olmudur.

    1990-c ilin oktyabr aynda AB prezidenti C.Bu thsill bal memoran-dum imzalamdr. Birlmi tatlar hmi federal v tat hkumtlri il thsilin vahid dvlt formasnda inkiaf il bal danqlar aparmdr. 1990-c illrd thsil sistemind islahatn sas istiqamti thsilin keyfiyytinin yaxladrlma-sndan ibart idi. sas problemlrdn biri masir informasiya texnologiyalarna v balca olaraq kompyuterlr sasnda mktblrin texniki tchizatnn yksldil-msin yer verilmsi idi. 1997-ci ild lknin btn dvlt mktblrinin 78%-i internet xla tmin olunmudur.

    AB-da 1983-c ild Millt thlkddir mruzsi ap edildikdn sonra mktb thsili sistemind kkl dyiikliklr ba verdi. 1994-c ild qbul edilmi 2000-ci ilin mqsdlri Amerika thsilidir qanunu bu inkiafa balca sbb oldu. 1995-ci ild bu mqsdlr n 345 milyon dollar srf edilmidir.

    Yzilliyin srhdind thsilin yaxladrlmasna dvlt xeyli sy gstr-midir. Gndlikd duran sas vziflrdn biri d thsilin keyfiyytinin yksl-dilmsinin myyn edilmsi idi. 2000-ci ild ilk df 48 tatn mzunlarna ye-kun testlm ttbiq edilmidir. 36 tatn mktblrind agirdlrin mvffqiy-ytlri bard xsusi hesabatlar nr edilmidi.

    Mktblrin kompyuterlrl tchiz edilmsi proqram 2000-ci ild bdcsi 425 milyon dollar olan xsusi yaradlm fond vasitsil hyata keirildi. Artq 1998/99-cu tdris ilind hr 10 mktbliy bir kompyuter drd. Telekommuni-kasiyalar haqqnda 1996-c ildki qanuna uyun olaraq mktblrin internet siste-min qoulmasna ciddi sylr gstrilirdi v yalnz 1998/99-cu illrdn sonra h-min mqsdlr 3,6 milyard dollar xrclnmidir. 1994-c ild tdris siniflrinin yalnz 3%-nin internet x var idi v bu rqm 1998-ci ild 51%- qdr artd.

    Mllimlrin yeni texnologiyalardan istifad etmy hazrlanmas dvltin daha bir mhm vzifsi idi. 1999-cu ild mllimlrin kompyuter hazrlna 75 milyon dollar, 2000-ci ild is mllimlrin ixtisas artrlmasna 98 milyon dollar ayrlmdr. spandilli halinin thsilinin tkmilldirilmsi rivsind 2000-ci

  • MDAF MAHMUDOV 12

    ilin bdcsind mktblilrin iki dild yrdilmsi n mllimlrin hazrlan-masna 100 milyon dollar nzrd tutulmudu. Bu is hmin mqsdlr 2000-ci ild xrclnndn 28,5 milyon dollar artqdr. 2000-ci ild mktblilrin yay tdris proqramlarna buraxlan vsaitin mbli iki dfdn ox artaraq 453 milyon dollara atd v bu, 675 min mktbliy lav xidmt gstrmy imkan yaratd. Bu zaman 2001-ci ild hmin mqsdlr bir milyard dollar xrclnmsi nzrd tutulmudu.

    AB-n ali mktblrind bir sra texniki fnlr zr mllimlrin atma-mas problem olaraq qalrd. Bu is universiletlr xaricdn yksk ixtisasl kadr-lar clb edilmsin gtirib xard. Son mlumatlara gr, 1993-c ild mhndis-texnik ixtisasllar zr xarici kadrlarn say mllimlr arasnda 37%, riyaziyyat, kompyuter ixtisas zr 27% tkil edirdi. Onlar Asiya v Avropa lklrindn, xsusn d Hindistan, in, Byk Britaniya, Tayvan, Kanada, Cnubi Koreyadan olan alimlr idi.

    Federal bdc 2000-ci maliyy bdcsindn ild Pella qrantna (tlblrin ali thsil almasna verilirdi v onlar i dzldikdn sonra 10-15 il mddtind qaytarrlar) 7,6 milyard dollar ayrmd v bu qrantlar birbaa maliyy yardm klind verilirdi. Hmin qrantlarn miqdar 1993-c ildn 2000-ci il kimi 2,3 min dollardan 3,3 min dollara qdr artmd. Daha bir mhm tbbs 1997-ci ild qbul edilmi thsil mqsdlri n kredit gr vergi gztlri haqqnda qanun idi. O, hm ixtisasn artrlmas niyyti il yallara, hm d tlblr aid edilirdi. Hmin qanuna gr, 2002-ci il qdr hr bir ailnin thsilin 5 min dollar, sonrak dvrd is 10 min dollar verilirdi v 20%-lik vergi gztlri edilirdi. On il mddtind thsil sistemin 29,8 milyard dollar miqdarnda vergi gztlri nzrd tutulmudu. 2001-ci ilin bdcsind thsilin sas mqsdlrin 28%-lik vergi gztlri klind ali thsil lav investisiyalar nzrd tutul-mudu. Bu cr vergi kreditini hr il 10 min dollara qdr gtrmk olar.

    Kanadann thsil sistemi. imali Amerikada yerln Kanadann thsil sistemi dnyada mvcud olan n mkmml thsil sistemlrindn biri hesab edi-lir. Digr lklrl mqayisd Kanada thsilin inkiafna daha ox maliyy v-saiti ayrr.

    lkd dvlt mktblri il yana, zl mktblr d faliyyt gstrir. Thsil mssislrinin byk ksriyyti dvlt trfindn maliyyldirilir. Td-ris proqramlarnn mzmunu mxtlif regionlarda frqli olsa da, mumilikd lk konstitusiyasnn mvafiq tlblrin uyun hazrlanr. Btn yaltlrd thsilin mzmununa v keyfiyytin ciddi dvlt nzarti vardr. lkd hr bir yaltin ayrca Thsil Nazirliyi olsa da, federal Thsil Nazirliyi v rsmi akkreditasiya sistemi mvcud deyil.

    Uaqlar bir v ya iki il knll olaraq mktbqdr thsil mssislrin clb olunur. Alt ya olmu uaqlar is birinci sinf qbul edilir. Drs ili sentyabr aynda balayr, iyun aynda baa atr. Myyn hallarda is uaqlarn mktb qbuluna yanvar aynda balanlr. lknin yaltlrindn asl olaraq, orta

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    13

    mktb thsili 11 v ya 12 il davam edir. Abituriyentlr universitet, kollec v ya 3 illik pe thsili mssislrin qbul ola bilrlr.

    lkd yksk nailiyytlri il seiln kifayt qdr oxsayl thsil mssissi faliyyt gstrir. agirdlrin oxu, tbit elmlri v riyaziyyat fnlri zr beynlxalq testlrd yksk nticlr gstrmsi Kanada mktblrindki keyfiyytli thsilin yani tzahrdr.

    Tdris proqramlarnn tcrb il sx laqlndirilmsi Kanada thsil mode-linin stn chtlrindndir. Tdris planlar igtrn mssislrin tvsiylri nzr alnmaqla trtib olunur.

    Kanadada yksk texnologiyalar, aerokosmik snaye, mikroelektronika, biotexnologiya v digr sahlrin inkiaf yalnz tdrisin keyfiyyti saysind mmkn olub. Btn bunlarla yana, mhndislik, biznes v tbit elmlri sahsind d ciddi nticlr ld edilib.

    Kanada universitetlrinin diplomlar btn dnyada tannr. Ali mktb tl-blri ingilis v ya fransz dilind thsil ala bilrlr. Bzi universitetlrd thsilin iki dild olmasna baxmayaraq, tlblrin hr iki dili yksk sviyyd bilmsi vacib deyil.

    Kanadada mktbqdr thsil 5 yadan balayaraq icbari thsil dvrn qdr olan mrhlni hat edir. Bzi yaltlrd uaqlarn mktbqdr thsil mssislrin qbul ya frqlidir. Mktbqdr thsil pulsuzdur. Kifayt qdr ox olan mktbqdr thsil mssislrind uaqlarn hrtrfli formalamas v mktb hazrlanmas n hr cr rait yaradlb.

    Valideynlr vladlar n hans mktbqdr trbiy mssissini semk baxmndan tam srbstdirlr. Mktbqdr thsil mssislrinin ii, bir qayda olaraq, sentyabr aynda balayr v iyul aynda baa atr. Gnuzadlm uaq baalar is, demk olar ki, il rzind fasilsiz faliyyt gstrirlr.

    Kanadada orta thsil ingilis v ya fransz dillrind aparlr. lkd dvlt, zl, byk, kiik, srbst, pansion v ali thsil mssislrinin nzdind mk-tblr faliyyt gstrir. ctimaiyyt trfindn maliyyln mktblr d tlbat duyulur.

    Mktblrd thsilin keyfiyytin sasn iki assosiasiya: Sakit Okean lklrin ngilis Dilli Assosiasiyalar v Pe mktblrin ngilis Dilli Kanada Assosiasiyas nzart edir. agirdlr n intensiv ingilis dili, inteqrasiya edilmi akademik v ya ingilis dili proqramlar mvcuddur. ngilis dilindn bacarqlar yksk olan agirdlr v akademik proqramlar zr thsil alm mzunlara mvafiq frqlndirici diplom verilir.

    zl orta mktblr Kanadann hr bir yaltind mvcuddur. zl mktb-lr daxil olmaq n bzn TOEFL imtahannn nticlri d tlb olunur. Yuxar siniflr daxil olmaq istyn agirdlr is testl imtahan vermlidirlr.

    Kanadann biznes v siyast sahsind aparc mvqe tutan simalarnn ksriyyti zl mktblrin mzunlardr. zl mktblr yerldiklri yaltlr

  • MDAF MAHMUDOV 14

    zr Thsil Nazirliyind qeydiyyatdan kemli, vahid kurikulum v digr standartlara cavab vermlidirlr. Valideynlr vladlar n yalnz olanlarn v ya qzlarn, o cmldn d qzlarla olanlarn birg oxuduu thsil mssislrini se bilrlr. Bzi zl mktblr dini etiqad msllrin sadiq qalaraq daha ox mnviyyat elmlrinin tdrisin stnlk verir, hminin ciddi elmi standartlar ttbiq edirlr. Dini v dnyvi thsil vern orta mktblrin thsil proqramlar yaltlr gr frqlnir.

    Orta mktblrd cnbilr d oxuya bilr v bel mktblr seilmi mktb uralar trfindn idar olunur. Btn ictimai mktblr yalnz gndz bsind thsil proqramlar tklif edir. Mktblrd cnbilr n qbul rtlri v thsil haqlar frqli ola bilr.

    Xsusi dil mktblrind standart (mumi ingilis dili, biznes ingilis dili, pekar proqramlar) v agirdlrin tlblrin uyun ixtisaslam kurslar tklif edilir. Demk olar ki, btn mktblrd cnbi agirdlr n nzrd tutulmu "Akademik mqsdlr n ingilis dili" kimi uzunmddtli kurslar tkil olunur. cnbi agirdlr n fransz dilini xarici dil kimi tdris edn mrkzlr d vardr.

    Alt yanda birinci sinf daxil olan uaqlar mktbdn, elc d yaltdn asl olaraq, 11 v ya 12 il thsil alr, yalnz bundan sonra universitetlr daxil ol-maq istyn abituriyentlr kolleclrd 2 illik hazrlq blmsind oxuyurlar. Mk-tblrd uaqlara sas (riyaziyyat, qrammatika, dbiyyat v dzgn yazl, Ka-nadann siyasi strukturunun saslarndan ibart fnlr) v tbit elmlrin dair (fizika, biologiya v s.) fnlr qrupu tdris olunur. Qeyd ediln fnlrl yana, mktblrd kompyuter vrdilri, xarici dil, musiqi kimi fnlr d keirilir. Yu-xar siniflrd is qeyd ediln fnlr zr biliklrin mhkmlndirilmsi davam etdirilir.

    Eyni zamanda lk zr geni yaylm xsusi pansion mktblr d faliyyt gstrir. cnbilrin thsil ald bel tdris ocaqlar, sasn, katolik mktblr hesab olunur.

    Kanadada txminn 170 dvlt v xsusi kollec faliyyt gstrir. Bunlar regional kolleclr, texniki institutlara v teniki pe kolleclr sistemin blnr.

    Regional kolleclrin ksriyyti uyun assosiasiyalara (Kanada Kolleclr Birliyi Assosiasiyasna) daxildir. Kanada kolleclrinin sas vzifsi snaye v biznes sahsi zr pekar kadrlar hazrlamaqdan ibartdir. Bu kolleclrd thsil alan tlblr qsa mddt rzind myyn pey yiyln bilir. Kolleclrd tdris olunan birillik proqramlarn sonunda dinlyicilr mvafiq sertifikat tqdim olunur. Bundan lav, kolleclrd ikiillik proqramlar da tdris olunur ki, bu proqramlarn sonunda mzunlara diplom verilir.

    illik bakalavr proqramlar mvcud olan kolleclr hr hans bir ali thsil mssissi il mkdalq edir. Son illr qdr illik kolleclri bitirmi mzun-lara xsusi bakalavr drcsi verilirdi.

    Kolleclrd, sasn, informasiya, texnologiya, dizayn, mhasibatlq, biz-nesin idar olunmas, mehmanxana v turizm idaretmsi ixtisaslar zr m-

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    15

    txssislr hazrlanr. Nzri biliklr ixtisas zr tcrb mllri il vhdt tkil edir.

    Kanadann ali thsil sistemi z nfuzuna gr dnyada n stn yerlrdn birini tutur. Kanada universitetlrind 1,5 milyondan ox tlb thsil alr. Onlarn 1,2 milyonu drc proqramlarnda, 275800- gndz bsind oxuyur. Ali mktblrd tam tatl 42000 professor v mllim alr.

    lk zr aparlan tdqiqat ilrinin 30 faizi universitetlr trfindn hyata keirilir. Ali thsil mssislrind dnya miqyasnda tannan elmi tdqiqatlara imkan yaradan yksk keyfiyytli infrastruktur v unikal laboratoriya avadanlq-lar mvcuddur. Onu da qeyd edk ki, lkd hyat trzinin yksk olmas mhz "insan kapitalnn" inkiaf il laqdardr.

    Ali thsil mssislri tdris proqramlarnn drinliyi baxmndan frqlnir. Universitetlr d daxil olmaqla, yalt v razilr zr mvafiq dvlt orqanlar thsilin btn sahlrin cavabdehdir.

    Kanadada txminn 100 universitet v onlarn nzdind faliyyt gstrn universitet kolleci faliyyt gstrir. Digr ingilisdilli lklrl mqayisd, aq immiqrasiya siyastinin mvcudluu ali mktblri bitirn cnbilrin Kanadada qalb ilmsi n geni fqlr ar. Tsadfi deyil ki, hr il 125 min cnbi tlb Kanada ali mktblrini seir v glck hyatlarn bu lk il balayrlar.

    Digr Qrb lklrind olduu kimi, Kanada ali thsil sistemi d pilllidir. illik ilk ali thsil proqramnda bakalavr drcsi verilir. Bir v ya ikiillik magistr proqramndan sonra doktoranturaya qbul olanlar flsf doktoru drcsi almaq n daha 4 il elml mul olmaldrlar.

    Bundan lav, universitetlr ixtisaslam diplom v sertifikatlarn verilmsi il bal bir sra proqramlar da tklif edir. Kanada ali mktblri tdris proqram-larna gr qrupa blnr. Bakalavr thsili vern ali mktblr birinci, bakalavr v magistr proqramlar tdris ediln universitetlr ikinci qrupa daxildir. nc qrupa is doktor proqramlar v tibb fakltlri olan n nfuzlu universitetlr aid edilir.

    Universitetlr snd qbulu tdris ilindn bir il vvl balayr. Qbul n orta thsil haqqnda attestat, TOEFL imtahannn nticlri v fransz dili zr universitetin xsusi testindn kemk tlb olunur. Magistraturaya daxil olmaq n testl imtahan vermk lazmdr.

    cnbi tlblrin universitetlr daxil olmalar n akademik proqramlar sasnda kurslar tkil olunur. cnbilrin qarsnda qoyulan tlblr onlarn sediyi ixtisaslardan asl olaraq dyiir. Bir qayda olaraq, onlar orta thsil haqqnda attestat tqdim etmli v TOEFL imtahan vermlidirlr.

    Kanadada thsil almaq istyn cnbi tlby il rzind 15-20 min Kanada dollar hcmind maliyy vsaiti lazmdr. Yaay v thsil xrclrini dmk mqsdil cnbi tlblr hftd 20 saat v ttil gnlrind is tam tatda ilmk imkan yaradlr.

  • MDAF MAHMUDOV 16

    Kanadada 3 aylq dil kurslar n tlb vizas almaq tlb olunmur. Lakin lkd uzunmddtli thsil almaq n tlb vizas v thsil n icaz sndini almaq sas rtlrdn biridir. Birillik tibbi sortaya is 700 Kanada dollar dnilir.

    Btn bunlarla yana, tlblr tqad almaq n riz il dvlt mra-cit etmk imkan verilir. Kanadann Xarici lr v Beynlxalq Ticart Nazirliyi trfindn realladrlan dvlt tqad yksk tdris uurlar olan tlblr amil edilir. Bu sraya Kanada Hkumtinin Tqad Proqram, Ali Mktblrd Elmi-Tdqiqat Proqram v Ali Mktblrin Tkmilldirilmsi Proqram daxildir.

    Kanadann ali mktblrinin dnya elminin inkiafna verdiyi xsusi thflrd Toronto Universiteti mhm yer tutur. Bu thsil ocanda ilk elektron kardiostimulyator, sni qrtlaq, kimya lazeri hazrlanb, mdalt vzinin trans-plantasiyas mliyyat, bir ox digr mrkkb xstliklrin malicsi hyata keirilib. 5000 aparc tdqiqat universitetd hr il bir milyard dollar dyrind tibbi tdqiqatlar aparr. Tibb elmi tarixind nmli hadislrdn olan insulinin kfi 1921-ci ild bu ali mktbd yerin yetirilib. 1963-c ild beyin smynn krlmsi mliyyatnn sasn qoyarkn gvd hceyrlri akarlanb. 1972-ci ild tdqiqatlar nticsind atmosferd qara dliklrin olmas sbuta yetirilib. Universitetin astronomlar Uran planetinin peyklri olan Kaliban v Sikoraksan, Andromeda I, II, III qalaktikalarn akar ediblr. Dnyada ilk operativ kompyu-terlrdn biri olan UTEC v ilk kommersiya kompyuteri Toronto Universitetind hazrlanb. Ali mktbd elmi-tdqiqat sahlri gnbgn genilndirilir v bu istiqamtd dnya liderliyini qazanmaq n sylr artrlr.

    Kanadada texniki pe thsilinin tarixi XVII srin ikinci yarsna gedib xr. Texniki pe thsilinin sas 1668-ci ild Kvebek hrind Roma Katolik Kilssi trfindn yaradlm snt mktblrinin faliyyt balamas il qoyulub. Bu mktblrd xarrat, ilingr, kmi, drzi, heykltra, rssam, bnna v digr pelr yrdilirdi.

    XVIII srd ilk pe-ixtisas thsili sahsind tcrb daha da genilndi, mktbd tdris olunan nzri v praktik fnlr arasnda laqlr mhkmlndi. Dvrn tlblrin uyun pelr maraq artd, pe thsili mssislrinin b-ksi formalad.

    Pe thsili mumi orta thsil v yaxud da orta mktbdn sonrak pe hazrl rivsind hyata keirilir. Masir dvrd Kanadada pe thsili hm-inin orta mktb thsili rivsind agirdlrin mumi biliklrinin znginl-dirilmsini v oxsayl praktik vrdilri hat edir. lk vtndalar il yana, cnbilr d dnili rtlrl texniki pe thsili ala bilrlr.

    Kanada universitetlrind aparlan elmi tdqiqatlar lk tarixind, elc d btn dnyada biznesin inkiaf, dvlt siyastinin dzgn myynldirilmsi, briyytin tdqiqi, mdniyyt v incsntin trqqisin imkan yaratmaqla hyat sviyysinin yksldilmsini tmin edir.

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    17

    lkd mhm elmi kflri v ixtiralar, innovasiyalar hyata keirn Ka-nada nnovasiya Mrkzi mstqil korporasiya kimi faliyyt gstrir. Bu qurum elmi tdqiqat infrastrukturunu maliyyldirmk mqsdil tsis edilib. Mrkzin balca mqsdi universitetlrin, kolleclrin v tdqiqat laboratoriyalarnn faliy-ytini stimulladrmaqdr. Btn bunlar msbt ntic verrk, shiyy, tbii resurslar, informasiya-kommunikasiya texnologiyalar, enerji v traf mhit kimi sahlrin srtli inkiafn tmin edib.

    Universitetlr elmi tdqiqatlar hyata keirn n byk mrkzlr hesab olunur. Universitetlrin hyata keirdiyi elmi tdqiqatlarn 55-60 faizi hkumt trfindn maliyyldirilir.

    Tdqiqat istiqamtind qrant agentliklrindn maliyyln Kanadann So-sial Elmlr v Briyytin Tdqiqi uras v Kanada Shiyysinin Tdqiqi nsti-tutlar bakalavr v magistr tqadlrini dmkl yana, tlblr tdqiqat il-rind kmklik gstrilmsini d maliyyldirir.

    Elmi tdqiqatlar sahsind hrt qazanm Kanada ali mktblri bir sra elmi kflr v innovasiyalara imza atb. Msln, 1999-cu ild dnyada ilk df MakGil Universitetind klonladrlm keilr yetidirilib. Daha sonra Monsters Universitetind klon buzov yaradlb.

    Digr sahlrd d Kanadann payna dn elmi ixtiralar sadalamaq olar. Btn bunlar is dnya elminin v briyytin inkiafna Kanadann verdiyi thflrin aydn mnzrsini yaradr.

    Kanada thsil sahsind beynlxalq mkdaln inkiafna xsusi yer ve-rir. lk zr tlblrin 10 faizini cnbilr tkil edir. Kanadann beynlxalq thsil bazarndak mvqeyini daha da mhkmlndirmk n Xarici lr v Beynlxalq Ticart zr Federal Departament yaltlr v thsil mssislri il birg mvafiq ilr aparr.

    2011-ci ild ikiillik yeni Beynlxalq Thsil Strategiyasnn ilnilib hazr-lanmas n bdcdn txminn 10 milyon dollar hcmind vsait ayrlb. Bu strategiyada n istedadl cnbi tlblrin Kanada universitetlrin clb edilmsi mslsi d z ksini tapb. Hmin sndd d hminin tdqiqat tlblr, tdqiqat alimlr lverili imkanlarn yaradlmas v lk hdudlarndan knarda yerli mtxssislrin faliyytin tkan verilmsi nzrd tutulub.

    Kanada Universitetlr v Kolleclr Assosiasiyas universitet prezidentl-rindn ibart nmaynd heyytlrini hmi dnyann mxtlif lklrin gn-drir, cnbi tlblrin thsil v karyera sahsind seim zaman Kanadaya stnlk vermlri n tbliat kampaniyalar tkil edir. Mhz bunun nticsi-dir ki, Kanada universitetlrind ilbil saylar artan cnbi tlblr thsillrini baa vurduqdan sonra bu lkd qalmaa alrlar.

    Kanadann universitetlri artq srlr boyunca zngin tcrb qazanm ali mktblrdn hesab olunur. Odur ki, btn dnyada biznes, hkumt, hminin

  • MDAF MAHMUDOV 18

    akademik dairlrd Kanadada verilmi drc, diplom v sertifikatlar yksk sviyyd qbul edilir.

    Hazrda AB v Kanadada thsil sistemi aadak pilllrdn ibartdir: kiillik proqrama uyun kollec assosiativ bakalavr drcsi verir ki, bu d-

    rc kemi SSR dvltlrinin texnikum thsilin mvafiqdir (ekvivalentdir). Ali mktblr qbul imtahan tam orta thsil bazasndandr.

    Drdillik proqramla kollec (institut, universitet) bakalavr drcsi verir v bu drc ali thsilin birinci pillsin (natamam ali thsil) mvafiqdir. Ali mktb qbul hm orta mktb bazasndan, hm d assosiativ bakalavr bazasndandr.

    Bir v ya ikiillik proqramla institut v universitetlrd magistr (tam ali th-sil) drcsi verilir v bu, kemi SSR dvltlrinin aspiranturasna mvafiqdir. Qbul bakalavr bazasndandr.

    Universitetlr iki-illik proqramla doktor drcsi verir. Burada elmi-td-qiqat ilri v dissertasiya mdafisi nzrd tutulur. Bu is Rusiyann elmlr na-mizdi elmi drcsin mvafiqdir v magistraturadan sonra olur. n geni yayl-m drc flsf doktorudur.

    Amerika ali thsili statusuna gr son on il mddtind dnyada hrt qazanmdr. Dnya lklrinin n nfuzlu universitetlri il mqayis etdikd Amerika universitetlri yksk mvqe qazanmalarna gr birinci yeri tutur. Ame-rika universitetlrinin bu qdr gcl mvqelrini aadak obyektiv chtlrl izah etmk olar:

    Dvlt dstyi, hmiyytli drcd maliyyldirm, gcl maddi-texniki baza.

    Dnyann n grkmli alimlrini v mllimlrini dvt etmk imkan. Lider ad urunda universitetlrin z aralarnda rqabtli mbarizsi. evik thsil sistemi. Tdris prosesind universitetlri v fakltlri srbst

    dyimk imkan. Amerika universitetlrind hr il yarm milyondan artq cnbi thsil alr.

    Onlarn ksriyyti Asiya lklrinin vtndalardr. AB v Kanada universitetlrin tlb qbulu qaydas aadak kimidir: sndlrin birbaa universitet (v ya bir ne universitet) verilmsi; kollec v pe texniki mktblrini qurtardqdan sonra vaxt itirmdn

    thsili universitetd davam etdirmk; xsusildirilimi ingilis dili kurslarnda thsil almaq mqsdil mumi

    snaq proqram zr qbul olunmaq. Bilik sviyysindn asl olaraq hazrlq proqramnn mddti bir aydan

    doqquz aya qdrdir. Birinci sas rt seilmi thsil mssissi trfindn sizin orta thsil haqqnda attestatnzn qbul edilmsi v ingilis dilini bilmyinizin tsdiq edilmsidir. kinci v nc halda orta thsil v ingilis dilindn yksk sviyyd bilik olmaldr, nki hmin proqramlar dill lav mul olma v lazmi sviyyy qdr hazrlama tlb edir. Amerika universitetlrinin bir

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    19

    oxu (20-y qdr n nfuzlu universitetlr) Rusiya orta thsil attestatn qbul etmy hazrdr. Qbul kampaniyas, adtn, aadak mrhllri nzrd tutur:

    - sizi maraqlandran tdris mssissinin seilmsi v qiymtlndirilmsi (ixtisaslarn reytinqi, qbulun mrkkbliyi (tinliyi), razi, qiymt v s.);

    - seilmi universitetlr cnbilrin qbulunun rtlri bard soru verilmsi, riz formalarnn alnmas;

    - sndlr paketinin hazrlanmas (riz formalarnn doldurulmas, rylr v digr zruri sndlr);

    - tt m, m t m, m m;

    - getm m (, t, -m, t).

    Bt m tm k t t .

    kt K 30- t k tt- mk, m m . kt -tt m t. Onlar 1,5-2 m-t t m m mt m .

    kt mk t tt rdr:

    tw-Mtm Cmmt C

    Ct, -k . -k t tt m, m tt m. k mt ( t) -5000 . t (t 3500-5500 dir).

    Cmmt C

    , t tt (). t, c k tt tt mk . k mt (t ) -13500 .

    m Cmmt C

    , t tt, . Mk t tt mk . k mt 7500 ( t), m -m (t 5000 ). M m mk .

    M t C

    k, K. k m (20- t t), K tt -m k mt 18000 . t, kc k m m .

    C

    K t, M tt, k mt -m. T, kc k m -m m k 17500 . t kc t ( 2000 ).

  • MDAF MAHMUDOV 20

    tt c Mmt

    , K (). mcmt k, mt m.

    ttt Tc

    -k K - mt tt 13 , K K T-t 2 . - 20 tm ttt-unu hat edir. tk -k mt m. k ( t-)t 8000-12000 -.

    t w

    t , Kktkt tt (). k mt m, 60- t t . T, kc k m m m k 18500 .

    c K t

    M, -C tt (). k mt m, 50- t t . T, k k m m -m k mt 20000 .

    tt t

    Tm, tt () ( t, m, , , var). k mt m, t tmt 15 t . k mt ( t) t k 10 000-15000 . tt k- m m mk .

    mc t Ctt t

    k tt, Cci tt -c, K tt () (k t, - ). t , kmyut, . k ymti ( t) 12000 .

    mumi saq xsusi proqram vasitsi Amerika universttlrin qbul olunma prosesi hyata keir. Bu m tbr vvlc ingilis dili zr hazrlq kursu kemk, zruri imtahanla v testri vermk tklif edilir. Sonra irkt mkdaa i birlikd xaricd universitet semk v yerind snd vermy kmk edir. Proqramn mddti tlbnin ilkin sviyysindn v arzulardn asl olaraq bir aydan doqquz aya qdr ola bilr. Thsil, yaay v qidalanma daxil olmaqla proqramla qiymti orta hesabla ayda 1500 dn 2000 qdr . AB v Kanadada mmm snaq proqram zr irktin mkdala AB-n 75 kollecin v universitetin qbul olunma kmk edir.

    AB-n istnin tatda agirdr proqramlar istk km se . Msln, aadak kolleclrin v universitetrn bazasda altaylq hazrlq proqramlar vardr (sonra qbul olunmaqla):

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    21

    ck t

    tt, t, k, kc t m 2 m m m (6 ) mt 10 000 .

    tt C

    t tt, t, k, kc t m 2 m m m (6 ) mt 9100 .

    t Mc t

    M tt, t, k, kc t -m 2 m m m (6 ) mt 10200 .

    w

    -k, t, k, k t -m m m (6 ) mt 10500 -.

    w C

    t, t, k, kc t m m m (6 ) mt 11500 .

    Aradrmalar gstrir ki, AB thsil sistemi Avropa t tm

    xeyli sonra m (ilkin olaraq Harvard unversiteti 1636-c ild faliyyt balamdr). tt Avropa t sistemini tqlid etmk (m, Oksford Kembric tt) formalamaa balamdr. Amerika ali mktbri yz il rzind dnyada kk sviyyy atm v tt Avropaya tsir gstrmy balayr. Bir ox uni-versitetr elmi mrkzr evrilmidir v orada btn fnr zr dnya hrtli mtxssisr drs deyr. Harvard niversitetinin professoru Henri Rosovski vziyyti be : Mn csartl dey bilrm ki, dnyan n yax universitetrinin d ikisi, drdd Birmi tatlarda yerir (Mn o fakt toxunuram ki, dnyan n pis kollecrinin v univer-sitetrinin xeyli hisssi bizd yerir). Bizim iqtisadiyyatmzn v ya ictimai hyatmzn hans sahsi bard eyni szri demk olar. He kim dey blmz ki, bu gn n yax poladtkm v ya avtomobil zavodlarn, kompyuter . istehsal zr mssisrin, banklan hkmt dairrinin d ikisi Amerikada yerir. Ali thsilin keyfiyyt kalasn yu-xar hisssind bizim yerimiz olduqca qeyri-adidir. Ola bilsin ki, bu, bizim xsusi milli srvtmizdir. Dinamika v praqmatizm, Amerika hyat trzinin bu iki sas trkib hisss thsil sistemini formaladrmdr. Amerikalar eksperiment aparmaqdan qorxm v rqabti t tt. c raitd k, bacarql v ya n frastli , m yaayr. unlar ona gtirib xar ki, dnyan btn lkrindn gnclr mhz AB-da thsil almaa alr.

    Beynlxalq Thsil stitutunun mlumata gr 2000-ci ild AB-da 453787 cnbi tlb thsil alr bu, tlblrin mumi saynn yalnz 3%-i tkil edir. Bu n Amerika kollcri v universitetri n iri milli xidmtr

  • MDAF MAHMUDOV 22

    (ixracedicilri) arasnda beinci yeri tutur; r il cnbi tblr t AB-a tm 7 milyard dollar .

    Amerika ali mktbrinin tlblri kimrdir? Gncrin n oxu Asi-yadan (57%), sas etibari Yaponiya, in, Koreya, Tayvan v onkdan glir. Sbbr mxtlifdir. Bzi lkrd m ixtisaslar zr ali ths , m, iqtisadt, din . Amerika hkmti Asiya lklrind n istedad gnclrin thsilini davam etdirmk xeyriyi mbadi proqramla hyata keirdir. Avropalar mk m ikinci yeri tutur (15%). Son zamanlar rqi Avropadan v Rusiyadan tlb axn hesabna onlan say bir oxalmdr. AB-da hmin regiondan yalnz 4780 nfr thsil , 1995-1996-c ilrd bu rqm 18032-y at. ox gnclrin say Rusiya-dan (5589 nfr), bu is Fransadan tm gnlr v svedn gnrdn txminn 2000 nfr ox idi. H Qrbi Avropa lkrnd, xsusn d Almanya, ngtr v Fransadan az glir.

    AB-n thsil mssisrind thsil alan cnbi tbrin say:

    Regionlar 1994-1995 -ci il 1995-1996-c il Fr Afka 20724 20844 0,6 Asiya 261789 259893 -0,7 Avropa 64811 67358 3,9 Latn Amerikas 47239 47253 0.0

    Yax rq 30246 30563 1.0

    imali Amerika 23394 23644 1,1

    Okeaniya 4327 4202 -2,9 Cmi: 452635 453787

    Maraqldr, amerikallar vladlara xaricd thsil vermk qran qbul etdikd onlar hara gndrirlr? suala cavab Avropan th-sil mssislrinin nfuzu Amerika thsil m az olmad sbut ed. Qeyd edk ki, vlad xarici lky thsil almaa gn-drmk n varl alideynlrin imkan ola bilr, orta tbqli ailnin buna gc atmr (gr uan gcyi xatirin ainin btn zvri, o cm-dn babalar, nnlr v qayke xalalar, bibr kmklik edrs, onda xarici lky thsil almaa gndrilir). stedadl gnclr, xsusi onlar gck pe karyeras Avropa i laq (msln, politoloqlar va ya st-naslar), eyriyyilik fondundan universitetdn xsusi t- ala bir.

    Xarici lkd thsil almaq rusiyalar n asan ml dyil, btn gnclr rsm eyni problemri hll tm . Adtn, seim Qrbi Avropaya , ngiltr nnvi olaraq digr lkr mqayisd li-derlik edir, onra is Fransa v spaniya. Avropada thsil alan amerikalar

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    23

    sas ictimai v hmanitar elmri 37%, biznesi 14%, xarici dillr 10%, bdii v ya ttbiqi incsnt nvrinin 9%-ni seir. Sual olunr: nda n n mhz thsil almaa AB-a gedir? Amerika ali mktbrnin mhur mllmri, kk m-texniki bazas v kitabxanalar onlarn rqabt qabiliyytini bir-birindn frqndirir. azar iqtisadiyyatda n ox tb olunan tmt v nadir (unikal) Amerika tcrbs sas fn-rin yksk sviyyd tsind zn gstrir. 1994-95-ci tdris ilinin mlu-matlarna cnbi tbrin ny t mk tk k k km tm:

    tmt T % tm 92632 20,4 Mk m 72410 16,0

    ( , kmmk, km ) 42130 9,3

    ctm m 38242 8,4 k tt m 37226 8,2 t kmyut m 35940 7,9 ct 26749 5,9 20674 4,6 mt m 16161 3,6 Tl 13200 2,9

    K tt 8293 1,8

    m-tk tmt t mt k, c tt. - c t t m . k mt mmt k, ct m m tm. 1950-ci lrdn balayaraq Kaliforniya universitetd thsil alan cnbilr sayna gr birinci yeri tutur. Digr byk mrkz Nyu-Yorkdur. Tsadf deyi ki, btn dnya tlb paytaxt hesab edir. hrin be mssis 25 min rdn artq gnc ts ar. C t- c tblr n iri maliyy, informasiya, texnologiya mrkzri yrn : Nyu-York, Suffolk, District of Columbia, Cook, Middlesek, Filadelfiya Dade qraflqlanda thsil almaa stnlk verirr.

    cnbi tlblrin tatlar zr paylanmas Kaliforniya 55799 Nyu York 47987 Texas 27883 Massausets 25739 llinoys 19408 Florida 18982

  • MDAF MAHMUDOV 24

    Pensilvaniya 17897 Miiqan 16284 Oayo 16161 cnbi tlbrin n ox thsil ald 25 n iri kollec v universitetr

    k:

    T m c

    T

    T t

    t tt 4532 17650+6480$ m t

    -k tt

    4242 16650+6780$ t

    tm C Universiteti

    4048 16020+6037$ t

    Wc-M Universitet

    3935 7841+3300$ t

    tt . M Cm

    3818 8292+8292$ t

    c t 14444+6223$ c t

    . T t t

    3587 5512+3400$ t

    . 3183 16838+6330 \ 3110 $ c t

    Universiteti 3137 7674+5840 \ 3075$ t

    . Mc-

    3043 14069+4285$ t

    . Cm

    3038 7580+4058$ t

    Cm Universiteti 2609 17264+5678$ c t t Universiteti 2587 17775+6535$ c t

    Purdue U. Main Campus

    2584

    8190+3650$

    ox tin deyil

    T & M 2572 5606+3738 \

    2004$ t

    . Mt-Tw Ct

    2548 8563+33$ t

    Wt . 2545 16080+6290$ t

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    25

    Mc tt . 2521 9677+3568$ t tt . 2498 6996+4680$ t

    tt . 2416 11489+6780 \ 3480$ t

    w tt . 2413 7386+3044$ t

    m . 2357 2120+3160 \ 1243$ t

    t . 2325 7241+8112 \ 4200$ t

    t tm , tm il baldr? Universitetrin v kollecrin gcl inkiaf ikinci dnya mharibsindn sonra baland. zaman faizmdn xilas olmu Avropadan ox byk miqdarda istedadl insanlar Amerikaya glmidi. mumi iqtisad vziyyt lverili idi, dvt vtndalar zri thsilin inkiafn dstkmyi, ona pul vsaiti m milli borcla hesab edirdilr. Kimliyindn asl olmayaraq tannm riyaziyyat v ya istedadl rssam, kompyuter kk ib mkt m m v ya dbd olan yaz, t qadn, Asiyadan, Afrikadan, Rusiyadan glmi adamlan hams n eyni imkanlar -. Thsil almaq he zaman gec deyil! Siz z seiminizd azadsnz v biz siz maksimum imkanlar tqdim edirik! Amerika thsil lvhsind txminn be arlar . Bu yanama Amerika Avropadan, Yaponiyadan frqndirir Amerika ncr hl orta mktbdn z glck pesini ser.

    Bu gn Birmi tatarda ali thsil byk biznesdir, daha , 100 milyardlq biznesdir, yni mumi milli 2,7%-dir. he bir lk t tm miqdarda m v tdris mssislri il yn bilm. - 156 universitet, 1953 drdillk, 1378 ikiillik thsil vern kollec v texniki mktbr . Onlarn arasda (20 m nfr qdr tb thsil alr) v kiik (min nfr qdr) vardr. t m- yadan oxu . A mktblr byk hrlrd v rayonlarda yerir. k tt unversitetlr, tatlrn thsil mssislri, humantar kollecr, dini thsil mssisri hrbi akademiyalar vardr. c ct ki, btn kollec v universitetlrd mumi v br-birindn frql chtlr zn gstrir.

    AB-da mktbrin v ali thsil mssislrinin faliyytini myyn edn v idar edn mumdvt struktur yoxdur. Hr tatn z xsusi qanunla, vergi sitemi v thsil mssislri var. Universitet v kolleclr bazar qtisadiyyatda t qiymtlndirilmsind srbstdir v inkiaf strategiyasn mstqil ser. tatn v yerli nnlrin xsusiyytri ali mktbin z qarsnda hans mqsdr qoymasna, hans tdris proqram v kurslarnn daha byk m, tbrin hans ixtsaslar zr hazrlamalana, tbrin v mllim heytinin seim meyarlana tsir

  • MDAF MAHMUDOV 26

    tmk mm . Ali mktbr hmin seim azadln n qdr mvffqiyyt hyata keir, onun reytinqid bir o ksini tapr. kt nfuz ox ykskdir, bzilri is diplomlar fabriki kimi ad qazanm.

    Sarmaq cmiyyti adlanan (qeyri-rsmi addr, hmin ali mktbri qdim divarlar sarmaq yarpaqla i rtl olduu n bel deyilir) mkt m daxil olan tm universittr bunlardr: takada Kornel univrsitet (orada Vladimir Nabokov Qrbi Avropa dbiyyatndan drs demidir), Providensd Braun universiteti, Nyu-Yorkda Kolumbiya Universiteti, Hannoverd Dartmund kolleci, Kembricd Harvard universiteti, Prinstonda Prinston universiteti, Filadelfiyada Penslvaniya unversiteti, Nyu-Hayvend Yel universiteti. Birlmi tatlar t hans thsil mssissini bitirmsi e d hmiyytiz deyil. Adtn, i yeri serkn (mi yox) nfuzlu thsil mssisrinin diplomu aq-akar stnly sbb olr. Thsl mssisnin nfuzu bir ox irliyi sbb olr. Nfuz thsl mssis ksr pekarnda, m-llim heytnin elmi sviyysin, abitryentrin sritliyi v saynda v s. zn ks etdirir. Msln, Hyustonda Pays Universiteti (Texas) k m-vffqiyytlr ld tm orta mktblrin 5%- istedadl mzunlarndan tlb toplamaa nail olmudur.

    US New And Word Report jurnal hr il Amrikan n yax tdris mssislrinin siyahsn nr edir. Reytinq amerikalar, mumiyytl, se-vimli oyunudur m onlar tmamil ciddi qbul edirlr. Hmin nrd 1992-ci ilin tdqiqatn nticlrin gr t m k ardcllqla gstrilmidi:

    Universitetlr: 1. Utt (Mt) 2.t Utt (-) 3. Utt (Kktkt) 4.t Utt (K) 5.K T ttt 6.Mt T ttt 7.mt kc (-m) 8.k Utt (m K) 9.k Utt 10.Km Utt (-k) 11.K Utt 12. Utt 13.m- Utt () 14. Utt 15.C k Utt (M) 16.k K Utt

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    27

    17.Cct Utt (t, Km m) 18. Utt (-) 19.K-M Utt () 20.t Utt (M) 21.m Utt () 22.c Utt. 23.-c K Utt 24.M Utt 25.t Utt (T) Kc: 1. kci (Mt) 2. mt kci (Mt) 3. tm kci () 4. kci (Mt) 5. m kci (K) 6. kci (M) 7. tt (Kktkt) 8. M kci (mt) 9. kci () 10. mt kci (Mt) 11. -M kci () 12. Kt kci (Mt) 13. kci (-k) 14. kci () 15. K kci (M) 16. Kmt Mkk kci (K) 17. K tt kci (-k) 18. kci (m K) 19. M-k kci (Mt) 20. kci () 21. mt kci (-k) 22. t tt (c) 23. t kci (M) 24. Tt kci (Kktkt) 25. t kci () mk t mt t k,

    t tm t mk m . t tt kc - . k ktc t. M- t m m m mm m tt t m . -tt t tk mt tc

  • MDAF MAHMUDOV 28

    m . mkt tt m t m. mk mkt m t t c m m. mt mt t edir. Msln, universitetrin v kollecrin mt -t gr n ykk yerri tutan t z thsil mssislrin -m dvt edir. z tkliflrini hiss olunan drcd clbedici etmk n thsil haqq dnmsindn tam azad edilmsin qdr mxtlif gztlr tklif edir. Dnya lkrinin ksriyytind olduu kimi Amerikada bir universitetin baqa universitet professorun z trfin kmy almas, mhur elmi ad qazanm v ya misilsiz natiqlik keyfiyytin malik mllimin olmas uurlu marketinq suludur. Btn universitetrd haql olaraq edirr ki, professor-mllim heytinin sviyysi thsil mssissinin hrtini lazmi sviyyd saxlamaa kmk edn sas amilrdn biridir. lbtt, uni-versitetr arasnda rqabtn mnfi chtri d var. n yax mtxssisr xsi mqsdri namin k thsil mssissinki nny mhl qoymadan ox tez-tez br universitetdn digrin kerlr. qabt Amerka thsl sstemnn k tsir gstrmidir. Amerika universitetlrinin idar edilmsi sistemi Avropadakdan frqlnir. Mlkiyyt formasndan asl olmayaraq universitet bir nfr prezident rhbrlik edir. Qyyumlar uras vardr, prezident v mdiriyyt ona hesabat verir. Bir qayda olaraq tdris prosesi, abituriyntrin qbulu, elmi drcrin verilmsi, tdqiqatlan isti-qamtlrinin seilmsi laqdar olan btn msllr t m m mm t hll edir. Lakin niversitetin kollecin t, inkiafna aid olan hr ey prezidentin v onun c aparatn slahiyytinddir. Dekanlar, prorektorlar, orta v yksk drcli rhbrlr seki (Amerika dmokratiyasnn tccbl paradoksudur, qribliyidir) qaydas il yox, tyin edilir. Gcl, populyar olma-yan qrarlar qbul etmk kollektivin ryin sasla. Lk Avropa universitetlri tamami Thsil azirliyindn v digr hkmt orqanndan asldr. Nticd rqabt asanlqla qarql xidmtrl vzlnir, rhbrliyin seim sistemi is onun zifliyin sbb olur.

    Amerika ali mktblri tdris hmiyytli drcd diqqt yetirir. Bu is Avropada nnvi olaraq orta mktb aiddir. Avropal, o cmdn km t brinci kurs tlbri bzn tccb-nirr ki, onlar z vtnrind orta mktbd yrndiklr fnlri yrnmk lazm glir. Amerikallar hesab edirlr ki, bu c mt ct k t. Onlar ox gzl anlayrlar ki, mhz c t m zruriliyi orta mktbd qismn tdrisin zifliyi . zi kollecr orta mktbdki buraxl imtahanla bir kurs thsil alm kimi hesaba alrlar. Gncr m bir daha yeni mllimrl t m, yeni tdris bazasna baxmaq v dzgn seim etmk imkan qazanr. stisnasz olaraq btn universitetr v kollecrin tbri

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    29

    kopuslarda ba vermi maraql hadislr haqqda danma sevirr. Gl-ck pesindn frqli t istnin sah (idman, musiqi, qzet n-ri .) m . T li mktbdki dostlarla(onlar mxtlif lk-lrdn) ylnc axamlar mt t nsyyt dairsini son drc genindirir. Odur ki, al mktb qbul olan zaman anketrd z hvs v xobbirini gstrmk abituriyentr n hmiyytlidir. Amerika ali mktbri n tbrin qeyri-formall onlarn gck taleyini xarakteri ct. Mllmlrl mt v qeyri-rmik tc-cb dourmur. Onlarn bzilri arasnda sl dostluq yaranr, birbirin qonaq gedir, xsi problemri mzakir edir. Amek thsilinin milli x-ssiyyti saysind bzn mllimr zrinin elmi irndn daha ox tbrin xsi problemr i mul olurlar.

    AB-da thsilin strukturu. AB-da thsil mssislri drd kate-qoriya t, : bakalavr drcsi (4 il) almaq istyn tlblr n mt kollec, magstr v elmr doktoru drcsi almaq istynr n universitetr; universitetrin trkibin daxil olan drdillik kolleclr; texniki thsil mssislri, yarm ildn drdillik mddt qdr mm, onlar bitirdikdn sonra tlblr pe qazanr v ths haqqda diplom, yaxud sertfikat alr; ikiillik bldiyy kolleclri, agirdr onu btirdikdn sonra ya i drdillik kollec qbul oluna bilr.

    Thsilin keyfyytinin ykslmsinin sas gstricisi hmin thsil ms-sissinin akkreditasiyasdr. Amerika Thsil urasnn Akkditasiya edilmi ali v orta ixtisas thsili mssisri adl hr l AB- akkredi-tasiya edilmi btn thsil mssislrinin tam siyahs verilir.

    Yerli v ibtidai thsil kolleclri. kc mxtlif olur, m, btidai kolleclr, mstqil pe kollecri v s. Burada tklif olunan tdris proqramla km - texnikumlar universitetrinin brinci kursunun proqramlar il mqayis edi bir. Onlarin vzifsi kolleci arzu ednr thsil vermkdir. Thsilin illik dnii nsbtn aa olmaqla, t mxtlif fnlrin geni semi tklif edilir. Qbul olunanlarn qar-snda qoyulan tlblr n mumi xarakter dayr. Gncri yalnz thsil haq-qnn az olmas, gck pe zr dar rivd xsusi bilik v almalar deyil m mllimlrin onlarn hr birin ox diqqt mlar zn clb edir. tn kolleclrd lav thsil xidmtr ttbiq edilmir. tr kk m k tk . Dorudur, be kollerin yataqxanalar olmur. na gr tbr harada yaama m zri tm.

    ibtidai thsil koecri myyn fnn zr xsusi bilikr m, n drdillik kolleclr qbul olunmas hazadrm xsusi diqqt yetirilir. Yerli kollecr ikiillik thsil proqram bitir diplom, qsa mddtli kursla bitir hadtnam verir.

  • MDAF MAHMUDOV 30

    Drdillik kollec v universitetlrin he d hams yerli kollecrin dip-lomlarn qbul etmir. vt kollec v universitetlrin yerli kollecr mqa-viri olur v kolleclrin diplomla universitetlr trfindn tanr. La-kin thsil mssislri m.

    Drdillik kollecr v univrsitetlr. Kollec v universitet anlaylar m-t mm. li mktblrin gr tlb srt me-yarlar t tmk . Onlan bir t m- m glmsindn v s. as olaraq, mkt zri se v ya dyi. Bu tip dvlt ali mktblri tdqiqat ilri apara bin mtxs-sislr hazrlayr. m yksk keyfyytli thsil vern tdris mssisrin m hr iki t mkt rast glmk olur. Onla arasda yegan frq maliy . Dvlt thsil mssisri tatn hkmti t hmin tatdan olan tlbr bz stnlk verilir. Tlblrin k zlri trfindn t k. Bir qayda olaraq dvt univer-sitet v kollecrinin ksriyytind thsilin qiymti zl mkt aadr.

    Dvlt universitetri len-qrant v si-qrant tipli universitetr b-nr. 1862-ci ild ay-ayr tatlar universitetlr yaratm n torpaq sahlri (land grant) m. Hmin thsil mssisslri sas etibari knd tsrr-fat, texnologiya v manqayrmaya tk . Onlan digr adla Knd tsrrfat v avtomatladrma universiteti, Texnoloji universitet tat universiteti . Dniz tdqiqatlar sahsind ixtisaslaan uni-versitetr i-qrant (sea grant) adlanr.

    Qsamddtli proqramlar. Elmi drc mm t thsil almaq niy-ytind olan gncr qsamddtli kursla bitir bir. Onlar mddti bir ne hftdn bir aya qdr frqlnir. Yay proqramla adlanan kurslar geni yaylmdr. Qsamddtli proqramlar bitirdikd tbl sertifikat alrlar.

    Texniki pe thsili mssisrd bir ne hftdn ne i qdr thsil almaq olar. Pe kolleclrin mqsdi tk km i tm m gncr hazrlamadr (ox zaman be mssislri snt mktb-lri adlandrlar). Odur ki, tdrisin t v qbul olunan t gr onlar bir-birindn ox frqnir.

    Kollecrin siniflrd rait mtli agirdin iycyi istehsalatda olduu kimi. gr seilmi pe zr i t t 730-da bala-yrsa, onda mr hmin vaxtda balayr. Kollcrn ksriyytind gndlik davamiyyt , mlrin buraxlmasna v gecikm-r yol verilmr. n ox yaylm fnr tikinti, avtomobil ii, rsmxt v katiblik iidir. Texniki thsil c ktk , hm d nzri hazr nzr-d tutur. n ox yaylm fnr informatika, mhdislik ii, rabit, la-qli tibb fnri, orta tibb tmt pelr, mhasibat uotu, kommer-siya mssislrinin idar edilmsi, yanndan mhafiz ii, aqrobiznes, ba-lq . baldr.

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    31

    mmt, tk kollecrd lav kurslar, msn, xarici dil yrdilmsi kursu olmur. cnbi tlbr, adtn, yaam mnzill v amerikallar gztlrl tm m. Hmin thsil mssis-rin mzunla hadtnamr v diplomlar , lakin onlar yerli kolleclrin, yaxud universitetlrin elmi drclrin brar ttmur. Odur ki, yalnz nfuzlu universitetr qbul olunmaq (gr be ideya yaranarsa) v ya nfuzlu firmalarda i dzlmk n hmin sndr t t y uyun glmir.

    Amrika ali mktblrini gckd n gzlyir? C.Smolou Vainqtonda Amerika universitetinin sabiq prezidenti Cozef Daffinin olduqca kdrli fikirrini : Amerka ali thsili 2000-ci il n znn dnyada aparc rolunu itirckdir. Bzim thsi olan inammz v onu maliyydir-mk qabiliyytimiz tknir. lknin aparc ali mktblri n vziyyt qdr dramatik deyil. rta v universitetrin v kollec-rin byk hisssi gckd he bir msbt nailiyyt gzmir. Qazanlm itirilmmsi n tcili lazmdr. C.Elson AB thsil ba-zarnda k vziyyti nnlri thlil edrk aadak nticlr gl-midir: on vaxtlar hm federal hkmt, hm d tat hkumtri trfindn thsilin maliyydirilmsi durmadan azar. Xsusi fondlar qrantlar u-runda rqabt son drc artmdr. Htta kifayt qdr z fondla olan uniersittr (msn, Harvard, Yel, Prinston universitetlri br milyard dol-lardan artq fonda malikdir) qnat strategiyas bard dnmk v yaranm- vziyyytdn smrli x yollar axtarmaq mcburiyytind m.

    lbtt, yuxarda gstrin tm tt km t m flaktdn qorxmaya b, onlar dnya bazarnda apac rolunu itirmyckdir. Amma digr tti tin snaqlar gzlyir. Onlarn bzilri ayr-ay t fakltri balamq qrar klan yenidn tkili . Ali mktb qbul olunan t saya gr m mllimrin say kt .

    Thsil sahsind mtxssisr be fikirr ki, n yax vaxtda dyiiklik ba vermlidir.

    yerdiyi yerdn knar xmayan kiik, kasb humanitar kol-lecr ya balanacaq, t maliyylmsi olan daha iri ali mktb-rl brck. Eyn zamanda yeniri d meydana xa br. Lak onlar daha ox ttbiqi xarakteri (msn, xidmt sahsi n mtxsisr hazr-layacaq) yenilikr yrdilmsin istiqamtlnck. Ms, Cnubi Florida niversitetinin yeni kolleci v Vainqton tatn Everqrin kollec t kcl. Qonuluqda yern niversitetr v kollecr corafi yax-qdan istifad edrk qarlql faydal mkdalq sullar tapmaa a. Msn, texniki bazalar birdirk bzi sinif laboratoriyalardan kollektiv srtd istifad li mktblrin drs cdvlind kurs v fnlrin tkrarn v etmy allar.

  • MDAF MAHMUDOV 32

    Bir ox universitetlr v kollecr artq indi cmiyytin mli sifaririn (tlblrin) istiqamtnmy v buna mvafiq olaraq, tdris plan v proqramlarn uyunladrmaa mcburdurlar. Mtxssisrin ryin gr, gckd tdris fnlri nzri xarakterli , ttbiqi xarakter c. Tbr iki xarici dil yrnmli olacaq, bu zaman in, yapon v rus dilrin daha ox dqqt yetirick. Ueslian Universitet demokratik institutlar v sosial qurum fakltsinin professoru Robert Vud hesab edir ki, dyiiklikr nnvi fnr d m. Bununla laqdar o demidir: iz iqtisadiyyat hr tby tdris etmliyik. O, istniln humanitar min yrnilmsi zaman zruri olan tfkkr v hesablama bacar formaladr. Drs cdvllrin mtq kommunikasiya vasitrinin, xsusi vizual laq-nin daxil olunmasn tb etmk lazmdr. nc, humanitar sahd t-br tbit elmri fnrinin ciddi tdrisini tmin etmlyik. d ml-limr (tbit fnri zr) vrdi etdkri kmi yrtmkd davam edirlr (m m k m). umanitar t t tlbr zrk xmaq, suda batma km k t.

    M tt km m tt tmtm tt tm . tt t kt k-m , t, k k t t tm t .

    tt tn (m t) t k m t . Mt k, tt , , tt m . k, tt mkt tmk d t mt k t.

    tt k tm k, , m . tt m m k, m mk .

    kt tm? - t m -m t . mk ingilis v k , rus dilind mlumat kitabalar, mhazirlr, vsaitlr kt . -m t Amerika tt m t t mm mmt m, mt t tm . Mmt kt mt olan m- .

    mk mkt m mm tm -k km: m tm, ktt (mt , m- m) t t; tt k -t mkt t t t t t m; m

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    33

    m mk, m t t m t mtm; m mkt m t, tt mt m; 10-15 t m; mkt-, k mmt kt m; tt-, k m t tmk k m ( mkt t t- , t m , t m m, mt mkt t ); m m tkt mct m; kc tt c mk, mt t , tm mk m; t m, m. mkt m mmt mk m. C kc tt m k ck.

    M m : k m m? ( k m tm m m t ). m k tmk t, m t t ; m m mk m- km bura aiddir.

    Testlr. MDB kn mkt AB- ali mktb qbul m tk arasnda hmiyytli drcd frq . MDB k abituriyentin mkt qbul olunmas yalnz n qbul imtahan nec vermsindn asld, v har zaman t t kamal attestat zr orta bal da nzr alnr (bu yanama m tam rb slubunda-dr). Amerika ali mktbrind testlr yalz abituriyentin perspektivliyini v thsil m tmk bir vasitdn ibartdir.

    TOEFL (Tt )-gr imtahan vern n ingilis dili xarici dldirs, b dilin mnimsnmsi sviyysini qiymtln-dirmk imkan vern xsusi imtahan sistemidir. Test hissdn ibartdir. Birinci hissd imtahan vern mxtlif vaxt rzind maqnitofonda dialoqlar dinyir v ona verilmi blankda suallara cavabla variantlan eyd edir. kinci hissd mxtlif tapqla yerin yetrmlidir; msln, cmlni bitirmli, buraxlm szlri v ifadlri yerin yazma, seilib ayrlm szri el dyidirm ki, cmlnin mnas alnsn. nc hissd mtn ox-mal v ona aid qoyulmu suallara cavab vemlidir. Taprqla hr birini yerin yetirrkn imtahan blanknda gstriln cavab variantlardan birini semk lazmdr. TOEFL zr 650 baldan az (khn sstem sasn) qiymtr aldqda nfuzlu ali mktb qbul olmaq bard dnmk olmaz. Bzn daha ox xsusi testr vemk tb olunr. Bir qayda olaraq imtahan TOEFL- verdiyi gnlrdn birind keirilr: TWE (Test of Wtt

  • MDAF MAHMUDOV 34

    English)1- sa yazlmas n 30 dqiq vaxt verilir (mvzu imtahan btrind gstrilir). TSE (Test of Spoken English)2 20 dqq rzind msahib alan (plyonkaya yazm ss) suallarna cavab vermlisiniz. Szin cavablanz hr sual n aylm intervallarda plyonkaya yazlr (cavab vaxt siz mm olacaq).

    SAT (ctc tt Tt)-abituriyentin mumi thsil sviyysini yoxlamaa imkan vern iki testdir. I SAT (Reasoning test)3 iki hissdn ibart mntiq . Birinci hissd oxunmu mtn zr suallara cavab ver-mk v onu thlil etmk, hminin tklif olunan tapqlar yerin yetirmk (digr mtnlr zr 40 suala; analogiyalardan istifad etmk 20 suala cavab vermk; 20-25 cmni tamamlamaq) lazmdr. Bunlar hamsa 75-80 dqiq t ayrlr. kinci hissd ddlr mliyyat aparmaqla sad, lakin mrkkb m proqram zr thsil alan km mktblrinin vrdi tk bir sra msri hll etmk qabiliyyti yoxlalr.

    II SAT (Subcect Tests ) 4 mxtlif testrdir, t ingilis dilinin mnimsnmsini v myyn fnni, msln, The Writing Subcect Testi bilmyi nmayi etdirmk lazmdr 60 dqiq t . Bu vaxt rzind dili kt mnimsm v onu hiss m nmayi etdirmli. 40 dqiq rzind shv ttbiq edilm szlri, cmrin shv qurulmas v s. ilmkl, m 60 suala cavab vermk m. Son 20 dqiq rzind kiik ina yazmaq lazmdr.

    The Literary Subcect Test: dbiyyatdan mvzu testi. m , hm d dbi srlrdn hissrin thlili i laqdar 60 suala cavab vermk lazm.

    Amerika tarixini v ictimaiyytin yrnn mvzu testi v Amerika tarixi 9095 sal ver. 12 illik Amrika mktbinin proqrama daxil olan btn fnr mumdnya tarixi, riyaziyyat, biolo-giya, kimya v s. zr analoji testlr verilir. Bz thsil mssisri myyn fnr zr II SAT tlb edir, tlb fnni sem tklif .

    ACT (American College Test)5 tbnin z bard, hm d ingilis di-lini, riyaziyyat, tbit elmrini v s. bilmsini yoxlayan suallardan ibart. Doktaranturaya qbul olunmaq n zruri testr: GRE (Graduate Record Examinations)6 biznes v menecment laqdar olmayan fnr zr dok-taranturaya qbul imtahan verirr. Test iki hissdn ibartdir. mumi test: dil zr (sinonimr seilmsi, cmlrin tamamlanmas v s.), yaziyyat

    1 2 3 Mt 4 M 5 Amerika kollecinin sna 6 Mzunun yekun imtahan

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    35

    (hesab, cbr, hnds, v s.) zr analitik msllrin hllin aiddir. Xsusi test: imtahan vernin seimi i myyn fnn zr biliklri yoxlalr. GMAT (Graduate Management Admisson Test)1 biznes, menecment v s. zr doktaranturada thsil almaq istynr imtahan verirr. Hmin testin gedi-ind doktorantlarn birinc kursunda thsil m n zruri olan dil, riya-ziyyat zr n mumi vrdir (bacaqlar) yoxlanlr; yanvar, mart, iyun, oktyabr keirilir.

    Vizalar. Fl AB-a akademik v dil proqramla zr thsil almaa gedn tbr verilir. Hmin vizan sahibin myyn rtlrl ilmy icaz verilir.

    Universiteti v ya kolleci bitirdikdn sonra tcrb keirilmsi n viza daha bir il mddtin zadla bilr. Fl vizasnn sahibri Cl vizas alanlardan frqli olaraq, z statusunu sonralar dydr v digr qeyri-immiqrasiya v ya mmiqrasiy (mhacirt) vizas ala bir. F2, F1 vizas ai i gedn verilir. Bu tipli vizalar olan xsr imy icaz verilmir. Cl AB-a Ameri-ka hkmti v ya digr tkilatlar trfndn maliyyn hr hans thsil v ya baqa proqramda itirak etmk n mbadi zr gedn xsr (tbr, mllimlr, professorlara, mtxssisr) verilir. Vizan sahibi proqram baa atdqda z vtnin qaytmaldr. Viza hmn xsin ancaq proqramda itirak etdiyi mddt, AB-a mti istiraht, turizm, dostlarnn qohumlann yanna, malic v s. tk verilir.

    B2 i laqdar olmayan igzar sfrr n verilir. Thsil haqq. Btn Amerika sfirliklri gck tbr tkidl

    tvsy edrlr ki, Amerikada thsil n ilyib qazanmaq, yaxud digr maliyy mnbri tapmaq mid m.

    Beynlxalq Thsil nstitutunun tdqiqatlara sasn, nbi tbrin 68%-i thsil haqqn z xsusi pullardan ailsinin toplad pullardan dyir, 3/4 ( ) oxu AB-dan knarda yerln mnbrdn maliyy dstyi alr. tdris illrind Amerika universitet v kollelri btn tbrin yalnz 16%-in thsilin qrantlar tqdim etmi, dvt fondlar trfdn cnbi tlblrin yalnz 1%- maliyy dstyi gstrilmidir.

    tttk mmt , 2000-ci ild nfuzlu tt kc- k thsil haqq 40 min dollara qdr tm.

    Sifariin qiymti. Qbul imtahan n bir imtahana dni 20-75 dollar. lav xrclr (nqliyyat, hesabatlan trtib edilmsi .) ola bir.

    Thsil haqq. Akademik il (9 ay) n t 3000-22000 dollar. Universitetin tqdim etdyi xidmtlrdn istifady gr dni bir ild 100-550 dollar, susi materiallardan v laboratoriyalardan istifad (tex-

    1 Mzunun menecment sahsi zr qbul imtahan

  • MDAF MAHMUDOV 36

    nologiya, incsnt v s. yrnnlr n) lav dnilir. Kitab tdris -mt t bir ild 500 dollar, zi ixtisasla ox bahadr.

    Nqliyyat xrclri. AB-a uuu aviasiya irktindn yrnmk m-. gr bilet qabaqcadan al, gzt v ya tlb gztin-dn istifad . yerdn univrsitt getmk v geriy tm mm t 1300 dollara qdr. gr universitet gl-diyiniz yerin yanda yerlrs, xrc az . Havada syaht rahat mdr, lakin bahadr. Gndlik nqliyyat xrcri t-t t dyiir.

    Akademik il rzind k c. Otaq v qida xrri bir il n 2200-5500 dollar. Hmin mb vvlcdn razladrlmaldr. gr mqavid gn rzind ne df qida vericyi gstrilmidirs, onda 100-200 dollar lav olunur. Mit yalar n xrclr br ild 100-150 dollar. Buraya ktk , dsmallar, yataq aa v s. daxildir. Ttilr d 1000-1500 dollar m xrc tlb edir. Bir ox yataqxanalar ttil za-man balar. Ttil zaman evlrin qaytmayan tbr zri n mnzil tapmaldr. Bu lav xrc mqavild gstrilmir, trafl mlumatlar universitetin mnzil bsindn yrnmk olur. Aivi mnzi bir ild 200-600 dollar. Bzi kpusla aili tbr n otaqlar var, lakin istynrin say olduundan sifarii oraya getmdn 10 ay vvl vermk lazmdr.

    Ksdan knarda mnzil. Mehmanxana gnd 25-100 dollarr. gr siz AB-a mm znz mnzil tapmamsnzsa, myyn vaxt bu xrci d kmli olacaqsz. Mebelli otaq ayda 100-350 dollarr. Knd yerlrind otaqlar ucuzdur. Birt mnzi ayda 200-600 dollardr ki, hrlrd bu rqm daha k. Byk mnzil bahadr. Mebelsiz mnzil ayda 150-500 dollar, hrrd daha da bahadr. M mnzillr ucuzdur, lakin mebel anarsa, k ild 500-1500 dollar ola . Xidmtlrin dnilmsi ayda 500 dollardan da yuxar ola bilr. Qeyd: telfon haqq, adtn, mnzilin qiymtin daxil edilmir, telefon quradrlmas n az 100 dollardr, qaytarlan depozit pay quradrma xrci dndikdn sonra v t istifad hr ay dni edildikdn sonra .

    Qdalanma. storanlarda qidalanma 1000-3000 dollar . Krpusdan knarda yaayan tlblr 1000-1800 dollar m qidalanma talonu ala bilr, k universitetlrin ksriyytind yemk hazrlanmasa icaz verilmir. gr mtbx varsa, mk , daha supermarketdn rzaq alma bir ayda 150-250 dollara baa glir. Geyim 500 dollar v daha ox tt. sti geyim almaq azm ol, n az 600 dollar lav olunur.

    T mt k tm ld 100-300 dollar . Ali mktblrin ksriyyti tb xidmtri tmn , lakin bu xronik v ciddi xstliklr m aid deyil. Bunun n lav tbbi sorta lazm-dr. Tlblr n is daha tibbi sorta 200-500 dollar, ai zvri n ykskdir. Bir ox ali mktblr tb tibbi sorta t .

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    37

    N xrclr ld tm 15002500 dollar : ot, camarxana v s. lav xrclr. AB-da ingilis dilinin yrnilmsi, cari xrclr d daxil

    olmaqla ayda 1000 dollar v daha kk. ngilis dilinin mnimsnmsi, sviyysinin yksldilmsi n azm olan mt iki aydan bir i qdr bir. mddtd thsl xrci (styiniz gr) illik mumi xrc-lrin txminn yasn tkil edir. Yay thsil ci ola bir, ki bu halda nqliyyat xrcrin qnat edilir, m thsil daha tz tmm.

    Qeyd: Bir ox cnbi tbr hesab edirlr k, yay dvrnd asanlqla i tapa bir. Lakin AB-da cnbi tb n yayda i dzlmk deyil. nlarn bunun n xsusi icazsi olma. birci tdris ilini mvffqiyyt bitirnk velmir. Ai il birlikd olmaq sizin istyinizldir.

    - t tm mt t mk-. B k mmt tmk istrdik. - mkt t . c, t mkt t t t k tc c t- mkt kc, ttt tt . mkt .

    - t tm tt k 3 :

    1-c kk t k 25 tt aiddir, tm 7590% tkil edir. k mkt : , t, k, Mctt ttt Tc-, , ttt Tc.

    2-c t 5070 tt daxildir. O k, tt l km tm, k m tt km kk t mk. kt- tt m m kk t . k mkt : t Pensil-vaniya, t M, Tc, t t .

    3-c t 50 tt hat edir. m t tm , k m t tt . k mkt : mc t, Mt tt t, ct ttt Tc, tt t k t mt.

    - t tm tkt l t. t c' , c' k -c m t. ttt, tt, tm mkt k kc . Ts mt 4 , c t m tm m tm

  • MDAF MAHMUDOV 38

    mmk. Mt tk mt tt m k c .

    k t m k k : - m 1-c t ; - m 2-c t ; - 3-c t ; - 4-c t . T t mt t, m mt,

    m t m t (ccm) . , t mc t t m m m km. Mc , t m mk mk mk. , - mkt t t k k mm t k. - tt m mt .

    mkt t ct cmc tkm . T t mt -t , m t mct . c t- t m, m mk , m- m km (t km) t m, tt tt kmk .

    t Mt' , . Mt' mt -c. c k kk k t . T mt t, t , t m tkt .

    Mt c tt, kc tm mk-t t . Mtt c t t -. m t (tt tmt) m, kkt - m, m t mt- m t .

    kt ( t) ( ) mk ktt m (t ) . ktt m m t , m mt ttkm t m t . kt-t m m k (4-5 t) mtt (2-3 t) .

    ktt m k t : mk t m;

    m km mt m. -tt (tct) tktt c.

    k kt t mt tt m m . k k mt ,

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    39

    , m m t . t tt t . kt c m m mkt m t .

    mkt m mm t. T mkt k m k tt mt m m. mt m m k k m mt m kt .

    ) tk m t m t t k mtt m T mm t:

    1 t (1-ci nv) 620 2 t (2-ci nv) 600 3 t (3-c nv) 550 ) - mkt m tk t t k

    : T: 1 t (1-ci nv) 600-650 2 t (2-ci nv) 550-630 3 t (3-c nv) 550-600 1t (1-ci nv) 770 2 t (2-ci nv) 760 3 t (3-c nv) 720 T . Bu imtahan k m zr c k m

    c tt mt. T . Tk m tt t kk

    mkt ( tt t ) k mt m ttr.

    mtt ktt mq c tt - t 720- 770 km -.

    tt m mt. - tt- t () t t-t m- km m . , kmk k mt k -mt . mkt kmk tmt itm km tm t. D m k-tm/t itm (m mt) mc.

    - tt m mt m -tt . tm k k km:

    k: mt /mt km; mt sentyabr-a kimi.

    Mtt: mt, k / km; mt, ta kimi.

  • MDAF MAHMUDOV 40

    tmk m k, tm mmt m tt -t mct tmk m.

    - m t tt mmt vek.

    K 157 t tt m t m 175- t tm t kc t t. K k t m Tt tt. 60 000- t t , 10 000- k, mt kt km m c t m, t , m tkt tk . t m m t .

    K tt k t t t: k t k tt mmun m, m, M tt t kt (tt ; t , k t, mtk) m; k k t m; k kk m nmli saylr.

    tt t mddtd120 kt tm t . kt 54- kmk , 20-s ktk, 40- .

    1852-c m tt Kk t k t m . tt t 40 m t tm 352 tmt (m) .

    Harvard Universiteti (Harvard University).Harvard Universiteti Massa-usets tatnn Kembric hrind yerlir, -n n qdim ali thsil ocadr mk 154 hektarr. Universitetin tarixi Massausets vilayti Ali Mhkmsinin qrar il 8 sentyabr 1636-c il Harvard kollecinin yaradlmasndan balayr.

    Kollecin ilk himayisi gnc nazir Con Harvard k ad . 1638-ci ild , lmndn z mlknn yarsnn v kitabxanasnn yeni yaranm thsil mssissin m vsiyyt edib. 1643-c ild Harvard Universitetinin mqsdi bel aqlanb: "Bilik axtar v onlarn glck nsl trlmsi namin! Bu yoldan qorxub kinnlr is qoy cahilcsin kilsnin mczlrin mid balasnlar".

    XIX srin birinci kollec faktik olaraq universitet evrilmi-. k u zamana qdr ncil, mxtlif dillr v riyaziyyat yrdilirdi. Kollecin universitet statusu tibb (1810) v hquq (1817) elmlrinin tdris edilmsi il bal . Harvardn ilk buraxl 9 nfr olub.

    Universitetin kitabxanas dnyann n byk kitabxana . Bu kda mrkzi kitab toplusundan , nadir kitablar v lyazmalar, tibb, in-yapon v s. kitablar yerlir.

    Universitetd 9 faklt faliyyt gstrir:

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    41

    ncsnt v elmlr fakltsi, Harvard kolleci, ncsnt v elmlr dok-toranturas, Tibb Mktbi, Harvard lahiyyt nstitutu, Harvard Hquq Elm-lri nstitutu, Harvard Biznes nstitutu, Dizayn Doktoranturas, Pedaqoji Elmlr Doktoranturas, Tibb nstitutu, Conn F. Kennedi adna Dvlt daretm nstitutu.

    Harvard Universitetind bakalavr pillsind thsil alan tlblr magistrant v doktorantlarla mqayisd oxluq tkil edir. tt 2300 mllim faliyyt gstrir. 43- Nobel mkafat ar. nyada n ox Nobel mkafat m Harvard Universitetr. Bir illik thsil orta hesabla 42000 AB dollarr. Tlblrin d iki hisssi tqad alr, bu, xarici tlblr d aiddir.

    Amerika kampuslar baqa lklrin ali mktblrindn frqlidir. Burada yerli (hr) v hrknar kampuslar mvcuddur, tlblrin oxu hrknar kampuslarda . Tipik amerikal tlb n universitet tkc auditoriya, laboratoriya, kitabxana deyil, o, burada idmanla mul olur, ylnir, mdni sviyysini artrr, ictimai hyatda fal itirak edir. Kampus byk bir mk bazardr, tlblr bo vaxtlarnda kafe v restoranlarda, maazalarda, yanacaqdoldurma mntqlrind v baqa kiik biznes mssislrind ilyrk pul qazanrlar. Htta n varl amerikal aillr bel vladlarnn yalnz thsil haqqn dyirlr. Valideynlr hesab edirlr ki, bu, ictimai adaptasiya n n yax mktbdir. Universitetin qbul qaydalar ox srtdir, sndlrini tqdim ednlrin yalnz 20%- qdri Harvard tlbsi adna yiylnmk ans qazanr. Qbul imtahanlar 2 mrh-ld aparlr: test v msahib.

    Prezident Ceyms Brayant Konantn (1933-1953) universitet rhbrlik etdiyi dvrdn balayaraq burada lav mumi thsil proqram qbul olunub: hr bir mzun sas ixtisas fnlrindn baqa, faklttiv fnlrdn d imtahan vermlidir. Hesab olunur ki, Harvardn mzunu eyni zamanda bir ne karyera qurmaq v hr yerd zn yksk ixtisasl mtxssis kimi tqdim etmk imkanna malikdir. Harvard Universitetini oxlu sayda dnya hrtli xslr bitirib.

    r il apar aradrmalara sasn, 2008-ci ild 12 illik fasildn sonra Harvard Universiteti znn "Amerikann n yax ali mktbi" titulunu geri qaytarb sas rqibi olan, 8 il dalbadal birinci pilld Priston Universitetini k. Harvard Universiteti Amerikann elit universitetlri qrupuna daxildir.

    M tt (t Mc). M tt 1817-c m - M tt . k 4,1 m . kmk t 6238, t t 38000 r. tt t mm 56000 . 2009-c tt t -, M tt 100 mkt 19-c -

  • MDAF MAHMUDOV 42

    . t m mk tt k . M tt mk tm t mkt .

    M tt 1817-c tt M tt t km t . 1837-c M tt t t M tt km tt 16 kt . tt k 1841- t 1871-1909- tt tmt, mm, mk, tm t kt . M tt m m tt tm k mk t-t. 1900-1920- tmt , km, tt m , t, k xstxana kt kmk, k t tk.

    1959-c Mt km M tt c- tt txminn 50 kt . m tt km . m kmk t tt tt m M tt t tt mk t t kmkk t.

    tt k 1871-c . 1980-1990-c - M tt t kmk v t tk, kmyut m t t k . 2000- - tt t t m m , tt mt mk tt m t . 2009-c tt 30 k v kmk t t . tt 2,5 m tkt t k.

    M tt k 4 m 104 m 608 m tk r. tt t, m m. t t mm t 791 m 221 m, kmt t m t 712 m 963 m, tt t 9 m 649 m tk . (m) 7 m 570 m t. tt - c, t tt c k , lk tt c mr.

    tt t t , m m, t-, , kt .

    M tt t c t. , - t. tt 524- t . M tt 4 km , m, M-k, T km. mt tt

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    43

    T c . t mkt, mt -tk mk, . m. tt k 1837-c Mk km . Km m- kk . m km 1952-c t .

    M tt t tm k - t . tt t tm m - K . m mk M -tt t mc. M- - m-tt mt, Kc t, m ct, m t t. 2006- tt Mk km m t kmk tkm m t.

    M tt kt tm 8 m kt . m 177000 dd t. tt 19 kt . Kt m t m km t tk t, mm tt k, m tk . M t-t m . Mk km Tt ti ( t), K T t m-, m km .

    2002- M tt t km M Km k . , tt 13- t. M..K-m m . mmk, tt 6200- kmk t, 38000 t M km , , t mkt- t. M tt 56000 t t 65%- t, m mt, 20%- Mk mkt- t . Mti kt b, ktt -t, m mt mkt t .

    Yel Universiteti (Yale University). Yel Universiteti - tm m tt m - . - 125 m m , -k 120 kmt m- t 200 kmt c- . Utt 1701-c , 12 m : k k Kc; (fundamental), tt mt m, c , t, , t mt m-, t, mm, m, m, kt . t doktorantura. tt tm Kc m m tt 65 k ki, il 2000- m k .

    tt k t - t k k kl t.

  • MDAF MAHMUDOV 44

    tt c t - m kc-t tm t. k Kmc kc tt tm. T mm , k . c t tm m t mk , m t tc mk .

    1717-c Utt c t 1000 - t r 1718-c kc cr. m tt k tt tc Kc lr. Tk m k k Kktkt tk. k 25-30 , kc cm 100- t t . c t m , mt mt k t t. t , mt, tk k . m t t k, t - t m . K t m. t mt . 1920-c mm mt tm tk t, c Utt m k- - 27-c t m Tt km mk m. Mm k 1931-c .

    tt t Kmc, k, c tk km: ct, kk t, , tt , tk mtk m . t m mk tk mkmm .

    17761781-c mk m tt tm. - doktorantura pe kti, ttt , Utt tt . 1810-c m t, 1822-c t, 1824-c kt t . 1847-c , tt mt m doktorantura t , 1861-c - k , Utt m kt c t km tk . 1869-c ct, 1894-c m, 1890-c m tt t mt m, 1923-c t t ,1955-c tt, 1972-c mm, 1974-c tm kt . 1879-c Utt doktoranturasnda t , 1969-c 4-k k .

    Utt qabaqcl tt - . 2000 -mm t kk tm .

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    45

    tt 50- , mt 600- t k k. tmt Utt tt mk k c- t, mt c t t t. Tt tk tt, mk m m tt - m mk m t m k t- Utt tm kt t -.

    Utt - c tin tm t tt t 16%- c t. t t k k mm t ck km m m Utt 100- ks m m mk m bura .

    Utt mh m . 1989-c - t t Utt m . Cc t k (t ), Kt, c t , - sabiq t kt Kt, Cc k ( ), , mk km t-t k m.

    Utt mk t tt . Massausets Texnologiya nstitutu (Massachusetts Institute of

    Technology MIT). ttt AB-n Massausets tatnda, Kembric hrind yerlir. Kompyuter texnologiyalarnn mrkzi adlandrlan universitet elm v texnologiya, robot texnikas v sni intellekt sahlri zr dnya k m. m nstitut menecment, iqtisadiyyat, linqvistika, siyasi elmlr, flsf v s. sahlr zr d mhurdur. nstitutun n tannm blmlri Linkoln, nformatika v Sni ntellekt laboratoriyalar, darilik Mktbidir. 2009-cu ild Massausets Texnologiya nstitutu 100 n yax universitetin arasnda doqquzuncu yerd sralanb.

    1861-ci ild Massausets Birliyi Uilyam Berton Rocersin "Massausets Texnologiya nstitutu v Boston Tbit Elmlri Cmiyyti"nin yaradlmas haqqnda xartiyasn tsdiqldi. Berton Rocers XIX srd srtl inkiaf edn elmin tlblrin cavab ver bilck ali thsilin yeni formasn yaratmaq istyirdi. Berton Rocers thsil proqram hazrlayaraq hm tat rhbrliyinin diqqtini clb edir, hm d planlarn hyata keirmk n zl sponsorlar tapr. Onun flsfsi bel sslnirdi: "Elmlrin tkc praktikada istifad oluna biln manipulyasiya v adi detallarnn tdrisi yolu il deyil, btn sas elmi prinsiplrin izah il yrnilmsi v baa dlmsi nmlidir". nstitutun faliyytinin ilk illrindn bu ali thsil mssissinin mzunlar zlrini yksk ixtisaslam elmi-texniki mhndislr kimi tqdim edirlr. Mssislrin ksriyyti onlar hvsl i gtrr ki, bu da yeni yaranm thsil ocana tlblrin axnna sbb olurdu.

  • MDAF MAHMUDOV 46

    10 aprel 1861-ci il qanunvericilik aktna sasn Massausets Texno-logiya nstitutu blmdn: ncsnt Cmiyyti, Snaye ncsnti Muzeyi v Snaye Elmlri Mktbi blmlrindn ibart .

    XIX-XX srlrd institut maliyy problemi il zlir. Bu problem, sa-sn, yaxnlqda yerln Harvard Universitetil rqabt nticsind yaranr. 1900-c ild Massausets Texnologiya nstitutunun Harvard Univer-sitetil birldirilmsi ideyas irli srlr, lakin bu ali thsil mssissinin nfuzlu mzunlar hmin ideyaya qar xr. Btn ehtirazlara baxmayaraq, 1914-c ild birldirilm plan tsdiqlnir, Massausets Texnologiya nstitutunun Harvardn Ttbiqi Elmlr blmsi kimi Kembric krlmsi qrara alnr v bu mqsdl Kembricd kompleks binalar tikilir. Hmin andan kampusda n masir mhur memarlar trfindn yeni lubda binalar tikilir. Da v dmirdn ina edilmi tikililr znmxsusluu il seilir v bir nv, Praqa hrind yerln mhur rqs edn evi xatrladr. Vaxtil Massausets Texnologiya nstitutunun mzunu olan Uilyam Bosuort trfindn ina edilmi binalar bu gn universitetin sas kampusuna evrilib. 1916-c ild bu thsil oca Kembricdki yeni kampusuna kr, bu dvrd Harvardla birlmk plan z aktualln itirir, Birinci Dnya mharibsi v bundan irli gln AB-n snaye potensialnn gclndirilmsi ixtisaslam elmi-texniki kadrlara tlbat artr. Bununla da Massausets Texnologiya nstitutu birinci drcli texniki ali mktb evrilir v 1917-ci ild Harvard Universitetil birldirm mslsi lv edilir.

    Mharibdn sonrak illr institut srtl inkiaf edir, yeni fakltlr v tdqiqat mrkzlri yaradlr. Lakin kinci Dnya mharibsin qdr institut ikinci drcli ali mktb hesab olunur v AB-dan knarda tannmr. kinci Dnya mharibsi dvrnd institutun mtxssislri, xsusil Radiasiya laboratoriyasnn mkdalar radar qurular, nv reaktoru sahlrind v digr hrbi mqsdlr zr yksk nailiyytlr ld edirlr. Massausets Texnologiya nstitutu subsidiyalarn n ox alnd ali thsil mssissindn olur v tezlikl dnyann n nfuzlu elmi-tdqiqat mrkzin evrilir. XX srin 1950-1960-c illrind bu ali thsil mssissi elmi-texniki inqilab edir. Mhz bu dvrd institutun Linkoln v arlz Stark Draper laboratoriyalar z kflril mhurlar. 1970-1980-ci illrd institut elmi-texniki trqqiy sbb olan kompyuter dvrnn pionerin evrilir. nstitutun divarlar arasn-da z dili, etika v mnviyyat olan kompyuter mdniyyti yaranb.

    Massausets Texnologiya nstitutunun kampusu Kembric hrind arlz aynn sahilind 68 hektar razid yerlir. Massausets Texnologiya nstitutunun kampusu razisi iki hissy blnr qrbd tlb yataqxa-nalar, rqd is akademik binalar yerlir. Akademik binalar, ofislr v yataqxanalar yana, onlara mxtlif adlar verilib. Binalar yerst v yeralt tunellrl birldirilib. AB-da n byk nv reaktoru Massausets Texno-logiya nstitutunun kampusunda, halinin sx mskunlad razid yerlir.

  • DNYADA THSL SSTEMLR

    47

    Burada nv reaktorunun traf mhit vurduu ziyana gr institut rhbrliyi il yerli hali arasnda tez-tez mbahislr yaranr. nstitut is onun thlksizliyin zmant verir. Kampusun razisind yerln digr maraql obyektlrdn yksktzyiqli aerodinamik tuneli, gmilrin tlimi v okeann quruluunu yrnmk n yedk nini qeyd etmk olar. 2001-ci ild traf Mhitin Mhafizsi Agentliyi hava v suyu tullantlarla irklndirdiyi n thsil mssissini mhkmy verir. Nticd institut 155000 dollar dyrind crim dyir v bundan sonra ekologiya layihsi ttbiq edir. nstitut eyni zamanda havann irklnmsinin qarsn almaq mqsdil alternativ yanacaq ildn nqliyyat vasitlri buraxr.

    nstitutda thsil alan tlblr n lazmi rait yaradlb. Hr bir ya-taqxanann z komendant var. Komendant tlblr, onlarn salamlna v psixoloji durumlarna nzart edir. Kampusa kmmidn qabaq tlb-lr istdiklri yataqxanada v mrtbd yer se bilr. Burada yaayan tl-blr arasnda mxtlif cmiyytlr yaranr. Yuxar kurs tlblri arlz aynn o biri sahilind Bk Bey rayonunda yerln 36 yataqxanadan birind qalmaa stnlk verirlr. Burada, adtn, he kimin maneilik etmmsi n yaradc tlblr qalr v doktorantlar n 8 yataqxana mvcuddur.

    Massausets Texnologiya nstitutu oxsayl elmi kflrin yarand mkandr. Massausets Texnologiya nstitutunun mllim v tlblri hmi srbst, azadfikirli, bir qdr qalmaqall olmalar il frqlniblr.

    Bu gn Massausets Texnologiya nstitutunda 4232 tlb thsil alr, onlarn 45%-ni qzlar, 46%-ni cnbi tlblr tkil edir. Dnyann n yax ali mktblrindn olan bu institut qbul qaydalarnn mrkkbliyi il seilir, instituta snd vern 20 abituriyentdn yalnz biri qbul olunur. nstitutda kmiyyt deyil, keyfiyyt stnlk verilir. Texniki sferada institutu vz edn digr ali thsil mssissi yoxdur. Buraya qbul olunmaq, oxumaq v qurtarmaq ox tindir. Lakin btn bu tinliklr qatlanmaa dyr, nki Massausets Texnologiya nstitutu kompyuter texnologiyalarnn sas mkandr.

    Massausets Texnologiya nstitutunun oxlu sayda mhur mzunlar var, onlardan 75 nfri Nobel mkafatna layiq grlb. nstitutun tannm mzunlarndan Azrbaycan silli alim, sni intellekt sahsind qeyri-slis mntiq nzriyysinin banisi, hazrda Kaliforniyann Berkli Universitetinin professoru Ltfi Rhim olu lsgrzadni (Ltfi Zad) xsusi qeyd etmk olar. Ltfi Zad Tehran Universitetinin elektrotexnika fakltsinin bakalavr pillsini bitirib. O, 1944-c ild AB-a kb v thsilini davam etdirmk mqsdil bu instituta riz verib v 1946-c ild hmin institutun elektro-texnika ixtisas zr magistraturasn bitirib.

    Braun Universiteti (Brown University). Braun Universiteti AB-n Rod Aylend tatnn paytaxt Providens hrind yerln qdim ali thsil ocadr. 2009-cu ild apar dnya universitetlrinin reytinqin gr,

  • MDAF MAHMUDOV 48

    Braun Universiteti 100 n yax ali mktb arasnda 31-ci yerddir. 2010-cu il zr reytinq gr, bu ali thsil mssissi lk universitetlri arasnda 16-c yer layiq grlb. Universitet AB-n skkiz n nfuzlu ali mktblrini birldirn Sarmaq Liqasna daxildir.

    1763-c ild Nyu-Cersi Kollecinin mzunu olmu kei Ceyms Menninq Baptist (xristian mzhblrindn biri) Kilslri Assosiasiyas trfindn Rod Aylend tatna kollec axtarmaa gndrilir. Kollec Korporasiyas Cmiyyti-nin ilk toplants Rod Aylend tatnda Nyuportda yerln Qdim Ev adla-nan binada ba tutur. 3 mart 1764-c ild Byk Britaniya kral III Georq Rod Aylend tatnda yeni kollec yaradlmas haqqnda xartiya imzalayr. Ali mktb Rod Aylend Kolleci ad verilir. Xartiyan kraldan baqa, 60-dan ox xs imzalayr, bun