DİYARBAKIR’DA İŞ KADINI VE KADIN ELİYLE İŞ DURUMU … · esirgemeyen derneğimizin yönetim kurulu üyelerine, anket uygula - maları, odak grup çalışmaları, çalıştay

DİYARBAKIR’DA İŞ KADINI VE KADIN ELİYLE İŞ DURUMU

ARAŞTIRMASI

Kalkınma Bakanlığı’nın genel koordinasyonu altında KaracadağKalkınma Ajansı 2011 yılı Doğrudan Faaliyet Mali Destek Programı

kapsamında finanse edilen TRC2 -11- DFD-28 referans numaralı“Diyarbakır’da İş Kadını ve Kadın Eliyle İş Durumu Projesi” Diyarbakır

İş Kadınları Derneği tarafından uygulanmıştır. Proje kapsamında hazırlanan bu yayının içeriği, Karacadağ Kalkınma

Ajansı ve/veya Kalkınma Bakanlığı’nın görüşlerini yansıtmamakta olupiçerik ile ilgili sorumluluk Diyarbakır İş Kadınları Derneği’ne aittir.

İŞ KADINIs84_Layout 1 08.04.2012 15:15 Page 1

DİYARBAKIR’DA İŞ KADINI VE KADIN ELİYLE İŞ DURUMU ARAŞTIRMASI

DİYARBAKIR İŞ KADINLARI DERNEĞİ YAYINLARI-1

koordinatörNURDOĞAN SAKA

Raporu hazırlayanlarABBAS BÜYÜKTAŞABDULKADİR SAKACENGİZ ÇİFTÇİM.TAHİR DADAKNİYAZİ KAVAR

EDİTÖRAYLİN ÖRNEK

BASKIATALAY MATBAACILIK SAN. ve TİC. LTD. ŞTİ.Büyük Sanayi 1.Cadde Elif Sokak No: 7/236-237Tel: (0312) 384 41 82 İskitler-ANKARASertifika No: 15689

NİSAN 2012

TASARIMLÎS BASIN–YAYINORGANİZASYON REKLAM SAN. TİC. LTD. ŞTİ.Kooperatifler Mah. Öğretmenler Sok. Feray Apt.No: 1 Yenişehir-DiyarbakırTelefon / Fax: 0 412 228 97 76e-mail: [email protected]


İÇİNDEKİLER

Tablolar....................................................................................... 5Önsöz..........................................................................................9Sunuş..........................................................................................11Araştırma Amaç, Yöntem ve Alanı............................................13Diyarbakır’da Kadının Girişimcilik ve İstihdam Alanındaki Durumu..................................................................17

1. Diyarbakır’da Nüfus Yapısı ve Kadın.................................172. Diyarbakır’da Eğitim Yapısı İçinde Kadının Durumu.......20 3. Diyarbakır’ın ekonomik Hayatında Kadın.........................21

3.1. Girişimci Olarak Diyarbakır’da Kadının Durumu......243.2. Ücretli Çalışan Olarak Diyarbakır’da

Kadının Durumu........................................................27Diyarbakır’da Kadın Girişimciliği ve İstihdamı Araştırma Analizi.......................................................................33

1. Diyarbakır’da Kadın İstihdamı Araştırması Analiz Raporu.......................................................................332. Diyarbakır’da Kadın Girişimciler AraştırmasıAnaliz Raporu........................................................................58

Kadın Girişimciliği ve Kadın İstihdamına İlişkin Çıkarsamalar/Öneriler................................84

1. Kadın Girişimciliği............................................................852. Kadın İstihdamı.................................................................93

Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası’nın Kadın Girişimciliği veKadın İstihdamı Çalışma Raporu.............................................101Diyarbakır’da Yapılan Çalışmalar.............................................104Kaynaklar.................................................................................109



TABLOLAR

DİYARBAKIR’DA KADININ GİRİŞİMCİLİK VE İSTİHDAM ALANINDAKİ DURUMU

Tablo 1- Diyarbakır’ın Demografik Göstergeleri Tablo 2- Kadın-Erkek Ayrımına Göre NüfusTablo 3- Diyarbakır’ın İktisaden Faal NüfusuTablo 4- Diyarbakır’da Eğitim Düzeyi ve Cinsiyete Göre Nüfus Tablo 5- Diyarbakır’da Okuma Yazma Bilmeyen Kadınların Yaş

Gruplarına Göre OranıTablo 6- Türkiye ve TRC2 Bölgesi 2004-2010 Yılları Arası İş-

gücü ve İstihdam VerileriTablo 7- 2010 Yılı İçin Türkiye’de İşgücüne Dâhil Olmayan

Nüfusun Kadın-Erkek KarşılaştırmasıTablo 8- 2010 Yılı TRC2 Bölgesi İçin İşgücüne Dâhil Olma-

yan Nüfusun Kadın-Erkek KarşılaştırmasıTablo 9- İş Kayıtlarına Göre Girişim Sayıları, 2009Tablo 10-Kurulan ve Kapanan Şirket ve Kooperatifler ile Ti-

caret Ünvanlı İşyeri Sayıları, 2009Tablo 11- Aktif Sigortalıların DağılımıTablo 12- KESK (Kamu Emekçileri Sendikaları Konfederasyonu)Tablo 13- MEMUR-SEN (Memur Sendikaları Konfederasyonu)

DİYARBAKIR’DA KADIN GİRİŞİMCİLİĞİ VE İSTİHDAMI ARAŞTIRMA ANALİZİ

1. DİYARBAKIR’DA KADIN İSTİHDAMI ARAŞTIR-MASI ANALİZ RAPORU

Tablo 1- Anket Yapılan YerTablo 2- Deneklerin Bitirdikleri YaşTablo 3- Eğitim DurumuTablo 4- Deneğin Çalışmaya Başladığı TarihTablo 5- Çalışıyor Olduğu İşe Başlama TarihiTablo 6- Çalışılan İşin Kurumsal DurumuTablo 7- Medeni Hal

5


Tablo 8- Daha Önce Başka Yerde Çalışıldı mı?Tablo 9- Kaç İş Değiştirdi?Tablo 10- İş Değiştirme NedeniTablo 11- Çalıştığı İşin SektörüTablo 12- Mevcut İşte Çalışan Kişi SayısıTablo 13- Çalışılan İşte Kaç Kadın Çalışıyor?Tablo 14- İşyerinde Çalışan Erkek SayısıTablo 15- Çalışanın NiteliğiTablo 16- Bu İşi Seçim NedeniTablo 17- İşin Sosyal EtkileriTablo 18- İş Sürecinde Karşılaşılan GüçlüklerTablo 19- İş Yerinde Ayrımcılık Var mı?Tablo 20- Cinsiyet Ayrımcı Ücretlendirme PolitikasıTablo 21- Gelirin Tatmin DüzeyiTablo 22- Geliri Kullanma BiçimiTablo 23- İş Sürecinde Destek SağlayanlarTablo 24- İşin Getirdiği Olumlu Değişiklikler Tablo 25- İşin Olumsuz EtkisiTablo 26- İşin Genel OrtamıTablo 27- Nasıl Bir İşte Çalışmayı Tercih Edersiniz?Tablo 28- Ne Kadar Süre Daha Çalışmayı Planlıyorsunuz?Tablo 29- Hangi Nedenden Dolayı İşi Bırakırsınız?Tablo 30- Kadın İstihdamının Önündeki EngellerTablo 31- Kadın İstihdamının Artırılması İçin Neler Yapılmalı?

2. DİYARBAKIR’DA KADIN GİRİŞİMCİLER ARAŞ-TIRMASI ANALİZ RAPORU

Tablo 1- Bitirdiği YaşTablo 2- Medeni HalTablo 3- Eğitim DurumuTablo 4- Kendi İşini İlk Ne Zaman Kurdu?Tablo 5- İşletmenin Yasal YapısıTablo 6- İşyeri Mülkiyet DurumuTablo 7- Finansman KaynağıTablo 8- Mevcut İşin Yatırım MaliyetiTablo 9- Mevcut İşte Çalışan Kişi Sayısı

6


Tablo 10- Aile İçinden Yanında İstihdam EtmeTablo 11- Ailede Girişimcinin Kendisi Dışında İş Kuran SayısıTablo 12- Girişimcinin SektörüTablo 13- Seçim NedeniTablo 14- Kadın Girişimcilerin Karşılaştığı GüçlüklerTablo 15- Girişim Sürecinde Destek SağlayanlarTablo 16- İş Süreçlerinde Yaşanan SıkıntılarTablo 17- İşin Geliştirilmesinde DestekTablo 18- İşin Geliştirilmesinde İhtiyaç Duyduğu DestekTablo 19- Teknoloji Kullanım DüzeyiTablo 20- Gelirin Tatmin DüzeyiTablo 21- Hangi Sektörlere Yatırım Yapmak İster?Tablo 22- İşletmenin Geleceği Hakkında FikirlerTablo 23- İş Kurmanın Olumlu YönüTablo 24- İşin Olumsuz EtkisiTablo 25- Kadın Girişimciliğinin Önündeki EngellerTablo 26- Kadın Girişimciliği Nasıl Geliştirilir?

DİYARBAKIR TİCARET VE SANAYİ ODASI’NIN KADIN GİRİŞİMCİLİĞİ VE KADIN İSTİHDAMI ÇALIŞMA RAPORU

Tablo 1- Kadın ve Erkek Çalışanların Eğitim Durumuna GöreDağılımı, Eğitim Durumuna Göre Kayıt Dışı İstihdam Oranı(Tarım Dışı Sektörler, 2010)

Tablo 2- Kadın Çalışanların Sektörlere Göre Dağılımı ve Sek-törlerde Kayıt Dışı İstihdam Oranı (Tarım Dışı Sektörler, 2010)

Tablo 3- Ölçek – Boş Pozisyon DurumuTablo 4- Eğitim Kurumlarına Göre Mezunların Görev Ala-

cakları İş İçin Hazır Olma Düzeyleri

7



ÖNSÖZ

Kadın girişimciliği, kadın istihdamı gibi konularda yapılan çalışma-ların, çok derin bir geçmişe sahip olmamakla beraber, günden güne artığıgörülmektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde son yıllarda yaşanangelişmeler -göç ve şehirleşme, sektörel gelişmeler, ekonomik büyüme,kalkınmışlık düzeyi, eğitim koşulları- kadının ev dışına çıkmasında, eko-nomik yaşam ve iş hayatında aktif bir aktör haline gelmesinde etkili ol-muştur. Toplumsal olarak yaşanan bu gelişmelerle birlikte ev kadınıstatüsünün dışında çalışan ya da girişimci kadın profili öne çıkmaya baş-lamıştır. İş dünyasında kadının artan rolü, toplumsal statülerin eşitlik il-kesi çerçevesinde önemli ölçüde değişmesine yol açmıştır.

Bu gelişmeler yaşanırken, kadınlar bu yeni durumun geleneksel yapı,aile içinde ve/veya toplumda benimsenmemesi, kabullenmemesi gibi en-gellerle yüz yüze gelmek durumunda kalmışlardır. Bu gelişmeler, toplu-mun yarısını oluşturan kadınlara yönelik mevcut durum tespit vedeğerlendirmeleriyle birlikte alınması gereken önlemler ve destekleyicipolitikalara ilişkin birtakım çalışmaların yapılmasını da beraberinde ge-tirmiştir. Bu çalışmalar, süreç içerisinde makro politikaları etkileyen birhal almaya başlamıştır. Bunun yanında, kadınlara yönelik yapılan çalış-maların sadece raflarda yer alan kitaplarda saklı kalmaması, bunun yerinebaşarıyla uygulanan projelere kaynak teşkil etmesi arzulanan bir durum-dur.

Çalışan ve girişimci kadının ekonomik hayattaki ve toplumdaki du-rumunu gözler önüne sermeyi ve mevcut durumun iyileştirilmesi ve ge-liştirilmesine yönelik öneriler geliştirmeyi hedefleyen Diyarbakır İşKadınları Derneği, Karacadağ Kalkınma Ajansı tarafından uygulanan2011 yılı Doğrudan Faaliyet Mali Destek Programı kapsamında destek-lenen Diyarbakır’da İş Kadını ve Kadın Eliyle İş Durumu Projesi çerçeve-sinde anket, panel, seminer gibi çeşitli faaliyetler gerçekleştirmiştir. Buprojeden elde edilen veriler ve bulgular kitap haline getirilmiştir. Bu ça-lışmanın bölgemizdeki kadınların iş hayatındaki ve toplumdaki durum-larının geliştirilmesine yönelik yapılacak çalışmalara ışık tutmasınıdiliyor, emeği geçenleri tebrik ediyorum.

Dr. İlhan KARAKOYUNKaracadağ Kalkınma Ajansı

Genel Sekreteri

9


10


SUNUŞ

Diyarbakır İş Kadınları Derneği olarak uyguladığımız Diyarba-kır’da İş Kadını ve Kadın Eliyle İş Durumu Projesi’nin amacı; Diyar-bakır İlinde kadın istihdamı ve kadın girişimciliğinin geliştirilerektoplumsal refahın artırılması, cinsiyetler arasındaki eşitsizliğin azal-tılması ve kadınların ekonomik yaşama daha aktif katılımlarının sağ-lanmasıdır.

Ekonomik göstergeler incelendiğinde, Türkiye’de erkeklerin işgü-cüne katılım oranı %76,2 iken kadınlarda bu oran % 26,5’tir. İllerinsosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasına baktığımızda Diyarbakır’ın63. sırada yer aldığını görmekteyiz. Diyarbakır’ın sosyo-ekonomikgöstergeler açısından alt sıralarda yer almasının nedenlerinden biri debölgede kadın istihdamı ve girişimciliğinin yetersiz olmasıdır. Böl-gede, özellikle nitelikli işlerde kadın istihdamının ve kadın girişimci-liğinin geliştirilmesi bölgenin gelişmesine katkı sağlayacaktır. Bubağlamda, toplumsal cinsiyet dengesinin gözetilerek ekonomik geliş-menin sağlanmasında bu boyutun da dikkate alınması büyük önemtaşımaktadır.

Proje, özellikle toplumsal yaşamın birçok alanında olduğu gibiekonomik yaşam alanlarında da ihmal ve göz ardı edilen kadınlarındurum ve sorunlarının irdelenerek ekonomik yaşama ve bunun biraraç olarak ele alınıp toplumsal yaşama daha aktif katılımlarının sağ-lanmasına yönelik çabaları içermektedir.

Bu yaklaşım, eşitlik ve hakkaniyet unsurları içermesi nedeniyletoplum temelli kalkınma açısından da yararlar sağlayacaktır.

Dünyanın gelişmiş ülkelerinde gelişmişlik göstergeleri genel olarakbir bütün olarak ele alınmakta olup, cinsiyet ayırımı yapılmadan top-lumun tüm bireyleri eşit olarak ekonomik ve sosyal yaşama dâhil edil-meye çalışılmaktadır. Toplumsal refahın idealize edilmesinin önemlistandartlarından birisi de budur.

Ekonomik gelişmenin sağlanması için toplumdaki tüm bireylerinbu sürece aktif katılımları büyük önem taşımaktadır. Bu yaklaşım top-lumsal gelişmenin daha adaletli bir şekilde sağlanması açısından daönem taşımaktadır.

Ülkemizde, Devlet Planlama Teşkilatı Kalkınma Bakanlığı TÜİK,ticaret ve sanayi odaları, çeşitli STK’lar durum tespitlerine yönelikanalizler yaparak ihtiyaçları ortaya koymaktadırlar. Ancak özelliklebölgemizde ve ilimizde kadın yatırımcıların sorunlarına ilişkin veriler,

11


yapılan analiz ve önermeler oldukça sınırlı düzeydedir ve mevcutolanlar da güncel değildir.

Projenin hedef grubunu, Diyarbakır’da çalışan kadınlar ve kadıngirişimciler oluşturmaktadır. Bu kapsamda, öncelikle konuya ilişkinolarak hazırlamış olduğumuz anketleri birebir kadınlara uyguladık.Girişimci ve çalışan kadınlar olmak üzere iki grup halinde odak ça-lışması ve iki oturum halinde çalıştay yaptık. Çalışan ve girişimci ka-dınlar ile kamu kurumu yetkilileri ve STK’ların katılımıyla KadınınDiyarbakır’da İş Hayatındaki Yeri konulu paneli gerçekleştirerek veritopladık.

Proje sonucunda hedef gruplara ilişkin envanter çalışmasının or-taya konulmasının yanı sıra bu gruplara ilişkin önerme ve politikalargeliştirilmesi ve söz konusu hedef gruplara ilişkin kamuoyu oluştu-rulması hedeflenerek orta vadede kapsamlı bir araştırma raporununortaya konulması, uzun vadede ise kadın istihdamının ve kadın giri-şimci sayısının artırılması beklenmektedir. Bu çalışmanın orta ve uzunvadede kadın istihdamının ve kadın girişimciliğinin geliştirilmesi içindestekleyici nitelik taşımasını temenni ediyoruz.

Proje ile elde edilecek çıktıların Diyarbakır’daki girişimci ve yatı-rımcı kadınların sorunlarının çözülmesi, gerekli strateji ve politikala-rın oluşturulması noktasında önemli bir dayanak haline geleceğinidüşünmekteyiz.

Projenin gerçekleştirilmesinde gerek maddi, gerekse proje uygu-lama dönemlerinde manevi desteklerini esirgemeyen Karacadağ Kal-kınma Ajansı Yönetim Kurulu Başkan ve üyeleri ile çalışanlarınaverdikleri tüm destekler için müteşekkiriz.

Bu kapsamda proje ortağımız Diyarbakır Ticaret ve SanayiOdası’na (DTSO), Proje Koordinatörü Nurdoğan SAKA’ya, DTSOGenel Sekreter Yardımcısı Meryem ÖZDEMİR AYDIN’a, anketçalışmalarına bizzat katılarak saha çalışmasında manevi destekleriniesirgemeyen derneğimizin yönetim kurulu üyelerine, anket uygula-maları, odak grup çalışmaları, çalıştay ve panelimize katılarak fikirle-rini bizlerle paylaşan Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sanayici ve İşKadınları Derneği’ne (DOGÜNKAD), TOBB İl Kadın GirişimcilerKurulu başkan ve üyelerine, ilgili STK’lara, kadın çalışanlara ve kadıngirişimcilere ayrı ayrı teşekkür ederiz.

DİYARBAKIR İŞ KADINLARI DERNEĞİ

12


13

ARAŞTIRMA AMAÇ, YÖNTEM VE ALANI

M.Tahir DADAK

1. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ARAŞTIRMA İLEELDE EDİLMESİ HEDEFLENEN ÇIKTILAR

Gerçekleştirilen araştırma çalışması ile Diyarbakır İlinde kadınistihdamı ve girişimciliğinin geliştirilerek cinsiyetler arasındakieşitsizliğin azaltılması, böylece kadınların ekonomik yaşama dahaaktif katılımlarının sağlanarak toplumsal refahın artırılmasına katkısunulması amaçlanmaktadır. Bu genel amacın yanı sıra;

•İstihdam edilen kadınların ve kadın girişimcilerin profillerininortaya konulması, bunun eğitim ve sosyo-kültürel değerler ile olanilişkisinin irdelenmesi,

•Kadın girişimciliğinin öz sermaye ile olan bağlantısının elealınması,

•Kadın istihdamı ve girişimciliğinin geliştirilmesi konusundaeğitim ve sosyo-kültürel değerlerin etki düzeyinin ortaya çıkarıl-ması,

•Kadın istihdamı ve girişimciliğinin geliştirilmesinin önündekitemel sorun alanlarının belirlenmesi,

•Kadın istihdamı ve girişimciliği konusunda istatistikî verilerinortaya konulması ve bunun arka planındaki nedenlerin irdelenerekpolitikalar geliştirilmesine rehberlik edilmesi,

•Kadın istihdamı ve girişimciliği konusunda potansiyellerin be-lirlenerek buna yönelik politikaların geliştirilmesine temel teşkiledecek önerilerin geliştirilmesi ve stratejilerin belirlenmesi,

•Kadınların işgücü piyasalarındaki durumu ile ilgili uzun dö-nemli politika geliştirme süreçleri için ana karşılaştırma verilerioluşturulması özel amaçlarına ulaşılması hedeflenmiştir.1

1-Temel verisi oluşturmak sonuç odaklı izlemeye imkân veren bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımla be-lirli bir alan ile ilgili yapılan çalışmaların etkisinin ölçümüne imkân veren ana karşılaştırmaverisinin oluşturulması amaçlanmaktadır. Temel veri süreç içindeki araştırma ve uygulamalarınkarşılaştırılması için bir referans noktası oluşturarak toplumsal cinsiyet eşitliğine yönelikgelişmelerin izlenmesine ve değerlendirmesine sonuç üzerinden ulaşmaya imkân vermektedir.


2. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ

Araştırma kapsamında anket, odak grup görüşmeleri, çalıştayve panel çalışmaları gerçekleştirilerek bu çalışmalardan elde edilensonuçlar bu yayına yansıtılmaya çalışılmıştır.

Çalışma kapsamında, proje ekibi tarafından Diyarbakır İli öze-linde kadın girişimciliği ve kadın istihdamına ilişkin veriler derle-nerek bölge ve ülke genelindeki durum ile karşılaştırmalaryapılmıştır.

Bu çalışma bir temel alan araştırması niteliğinde olup il genelinikapsamlı olarak temsil edebilecek sayıda örneklemi içermemekte,ancak kadın girişimciliği ve kadın istihdamı çalışmaları için önemlibir başlangıç özelliğini taşımaktadır. Araştırma kapsamında nicelverilerin yanı sıra nitel yöntemlere de ağırlık verilerek mevcutdurum, önemli sorun alanları ve gerçekleştirilen tartışmalar sonu-cunda öneriler alınmış ve ilgili bölümlerde çalışmaya yansıtılmıştır.

Anket ÇalışmasıAnket çalışması kadın girişimciler ve kadın çalışanlar olmak

üzere farklı iki grupla gerçekleştirilmiştir. Öncelikle, araştırma çalışmasının amaçları ve bu çalışmadan

elde edilmesi hedeflenen çıktıları içerecek formlar hazırlanmıştır.Çalışma farklı iki grubu kapsamış olması nedeniyle her grubunözelliği dikkate alınarak hazırlanmıştır. Anket çalışması öncesinde,anket uygulayıcılarına yönelik olarak, ilgili uzman tarafından birgünlük “uygulamalı anket eğitimi” gerçekleştirilmiştir. Kadın çalı-şanlar için 51, kadın girişimciler için ise 29 olmak üzere toplamda80 anket uygulaması yapılmıştır. Anketlerin tamamlanmasının ar-dından anketler ilgili uzman tarafından SPSS yöntemi ile analizedilerek raporlanmıştır.

Araştırma çalışmasında kadın girişimler örneklemi kartopuyaklaşımı ile oluşturulmuştur. Bunun temel nedeni gerçek kadıngirişimcilere ulaşılabilmesi için aile merkezli işletmelerin dışarıdabırakılma isteğidir. Kadın çalışanlar araştırmasında ise basit rasgeleörneklem yöntemi kullanılmıştır. Her iki araştırmada da sektörelağırlıklandırma yapılmamıştır. Temel olarak işe başlama ve işkurma süreçleri, toplum, kültür, aile, kamu ve özel sektör etkileri,

14


kişisel tercihler gibi alanlara odaklanılarak süreç analizi üzerine yo-ğunlaşılmıştır.

Anket çalışmaları DİKAD üyeleri tarafından gerçekleştirilmiş-tir.

Odak Grup Çalışmaları Odak grup çalışmaları araştırma çalışmasının güçlendirilmesi

amacıyla kadın girişimciler ve çalışan kadınlar ile iki ayrı grup ha-linde gerçekleştirilmiştir. Her grup için hazırlanan rehber sorulareşliğinde odak grup çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Odak grup ça-lışmalarında seçilen katılımcıların ilgili kesimi iyi temsil edebilecekdüzeyde niteliklerde olmasına dikkat edilmiştir. Odak grup çalış-masından elde edilen sonuçlar ayrı olarak raporlanmış ve araştır-manın ilgili bölümlerine yansıtılmıştır.

ÇalıştayGerçekleştirilen araştırma çalışması hakkında ilgili kesimleri

bilgilendirmek ve araştırma çalışması kapsamında gerçekleştirilenanket çalışmasının sonuçlarının paylaşılmak amacıyla çalıştay ger-çekleştirilmiştir. Bu çalıştay ile bizzat işin içinde yer alan kesimleringörüşlerinin alınması ve gerçekleştirilen tartışmalar sonucunda or-taya çıkan önerilerin çalışmamıza yansıtılması hedeflenmiştir.

Çalıştay, kadın girişimciler ve kadın istihdamı konusunda olmaküzere iki ayrı oturum halinde gerçekleştirilmiştir. Her oturumdailgili gruba ilişkin anket çalışmasının sonuçları da paylaşılmıştır.

Gerçekleştirilen çalıştayın sonuçları raporlanmış ve araştırmaçalışmasının ilgili bölümlerine yansıtılmıştır.

Panel Araştırma çalışmasının son aşamasında, araştırma kapsamında

gerçekleştirilen tüm çalışmaların paylaşılması amacıyla kadın gi-rişimcililer, çalışan kadınlar, ilgili kamu ve özel sektör temsilcileriile sivil toplum örgüt temsilcilerinin de katılım sağladığı bir panelgerçekleştirilmiştir.

Panel kapsamında Diyarbakır İline özgü bir araştırma olan veDicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bö-lümü öğretim üyelerinden Yrd . Doç. Dr. Bahar Burtan Doğan ta-

15


rafından Diyarbakır İlinde ağırlıklı olarak özel sağlık sektöründeçalışan kadınlara yönelik gerçekleştirmiş olan çalışmanın sonuçla-rına ilişkin sunum da yapılmıştır.

Panelde ayrıca Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası’nın (DTSO)özellikle kadın girişimciliğine ilişkin gerçekleştirmiş olduğu muh-telif çalışmaların derlemesinin sunumu yapılmış ve bu çalışmayayayınımızda da yer verilmiştir.

Hikâyeler Araştırma süresince gerçekleştirilen çalışmalar kapsamında ko-

nunun içeriği ve kapsamıyla ilgili süreçleri oldukça iyi şekilde özet-ler nitelikteki bazı kadın girişimci ve çalışan kadınların iş yaşamıveya çalışma yaşamına ilişkin gerçek hikâyelerine de yer verilmiştir.Bu hikâyelerin, ilgili kişiler tarafından anlatıldığı haliyle olduğugibi yayına yansıtılmasına önem verilmiştir.

3. ARAŞTIRMA ALANIAraştırma çalışmasının alanını Diyarbakır merkezi ve Bismil,

Çınar, Eğil, Ergani, Lice ilçeleridir. Anket çalışmasının ilçelerdede yapılmasının temel nedeni konuya ilişkin sorunların farklılıkgösterdiği daha alt yerleşimlerde de durumun irdelenmesiydi. Beşilçenin seçiminde Diyarbakır İlinin farklı özelliklerinin temsil edil-mesine özen gösterilmiştir.

Tüm araştırma boyunca karşılaşılan en önemli sorunlardan biriilgili kurumlarda gerek kadın girişimciliği gerekse kadın istihda-mına yönelik verilerin sınırlı olmasıdır.

Bu tür bir çalışmanın gerçekleştirilmiş olmasının konuya ilişkinsağlıklı verilerin elde edilmesi, sorun ve potansiyellerin ortaya ko-nulması ile nihayetinde kadın istihdamı ve kadın girişimciliğiningeliştirilmesi bağlamında olumlu sonuçlar elde edilmesi için zeminhazırlaması dileğiyle.

16


DİYARBAKIR’DA KADININ GİRİŞİMCİLİK VE İS-TİHDAM ALANINDAKİ DURUMU

Abdulkadir SAKANiyazi KAVAR

Diyarbakır İlinde kadın istihdamı ve girişimciliğinin geliştiri-lerek, cinsiyetler arasındaki eşitsizliğin azaltılması ve kadınlarınekonomik yaşama daha aktif katılımlarının sağlanmasıyla toplum-sal refahın artırılmasına katkı sunulması genel amaçlı Diyarbakır’daİş Kadını ve Kadın Eliyle İş Durumu Projesinin özel amaçları ara-sında; istihdam edilen kadınların ve kadın girişimcilerin profille-rinin ortaya konularak bunun eğitim ve sosyo-kültürel değerler ileolan ilişkisinin irdelenmesi, kadın girişimciliğinin öz sermaye ileolan bağlantısının ele alınması, kadın istihdamı ve girişimciliğiningeliştirilmesi konusunda eğitim ve sosyo-kültürel değerlerin etkianalizinin yapılması, kadın istihdamı ve girişimciliğinin geliştiril-mesi konusunda temel sorun alanlarının belirlenmesi, kadın istih-damı ve girişimciliği konusunda istatistikî verilerin ortayakonulması ve bu verilerin arka planındaki nedenlerin irdelenerekpolitikalar geliştirilmesine rehberlik edilmesi, kadın istihdamı vegirişimciliği konusunda potansiyellerin belirlenerek buna yönelikpolitikaların geliştirilmesine temel teşkil edecek önerilerin gelişti-rilmesi ve stratejilerin belirlenmesini sayabiliriz.

Proje, özellikle toplumsal yaşamın birçok alanında olduğu gibiekonomik alanda da ihmal ve göz ardı edilen kadınların durum vesorunlarının irdelenerek ekonomik yaşama, bunun sonucunda datoplumsal yaşama aktif katılımlarının sağlanmasına yönelik çaba-ları içermektedir.

1. DİYARBAKIR’DA NÜFUS YAPISI ve KADINDiyarbakır nüfus büyüklüğü açısından Türkiye’nin 12. ili olup,

illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında ise 63. sıradadır(bkz Tablo 1). Yani il nüfus büyüklüğü ile örtüşmeyen bir geliş-mişlik düzeyine sahiptir.

17


Tablo 1- Diyarbakır’ın Demografik Göstergeleri

Diyarbakır’da kadın nüfusun toplam nüfusa oranı % 49,80 olup,Türkiye kadın nüfus oranına (%49,75) oldukça yakındır. (bkz.Tablo 2)

Tablo 2- Kadın-Erkek Ayrımına Göre Nüfus

Diyarbakır yaş ve cinsiyet grubuna göre nüfus dağılımı (yaş pi-ramidi) incelendiğinde önceki yıllara oranla çocuk nüfusundaazalma, orta yaş nüfusunda ise artma olduğu görülmektedir (bkz.Grafik 1). Bu yapı ile Diyarbakır’ın nüfus yapısının ülke nüfusunabenzemeye başladığını söyleyebiliriz.

Grafik 1- Diyarbakır’ın Cinsiyet ve Yaş Grubuna Göre Nüfus Dağılımı

18

Diyarbakır Türkiye

Kadın nüfusu 761.455 36.679.806Erkek nüfusu 767.503 37.043.182

Kadın nüfusunun toplam nüfus içindeki oranı % 49,80 % 49,75

TOPLAM 1.528.958 73.722.988

Diyarbakır TürkiyeToplam nüfus (TÜİK/ADNKS-2010) 1.528.958 73.722.988Sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması (DPT-2003) 63 -Nüfus yoğunluğu (kişi/km²) (TÜİK/ADNKS-2010) 102 96Ortalama hane halkı büyüklüğü (TÜİK/ADNKS-2010) 6,76 4,50


TÜİK’in 2010 verilerine göre Diyarbakır’ın 15-65 yaş arası (ik-tisaden faal) nüfusu 901.644 kişidir. Bunun 450.629’u yani %49,98’i kadındır (bkz. Tablo 3).

Tablo 3- Diyarbakır’ın İktisaden Faal Nüfusu

(Kaynak: TÜİK/ADNKS-2010)

Türkiye’nin 15–30 yaş arası nüfusunun toplam nüfusa oranı %25,75 iken Diyarbakır için bu oran % 29,39’dur. Benzer bir şekildeTürkiye’nin 15–30 yaş arası kadın nüfusunun toplam kadın nüfu-suna oranı % 25,32 iken Diyarbakır için bu oran % 29,55’dir. YaniDiyarbakır, Türkiye ortalamasının üzerinde bir oranda genç vegenç kadın nüfusuna sahiptir.

19

Yaş Grubu Kadın Erkek Toplam15–19 84.865 89.299 174.16420–24 72.633 67.756 140.38925–29 67.513 67.245 134.75830–34 59.764 60.455 120.21935–39 47.126 47.903 95.02940–44 32.243 34.431 66.67445–49 31.485 33.485 64.97050–54 20.346 19.854 40.20055–59 18.844 18.186 37.03060–64 15.810 12.401 28.211TOPLAM 450.629 451.015 901.644


20

2. DİYARBAKIR’DA EĞİTİM YAPISI İÇİNDE KADI-NIN DURUMU

Diyarbakır’da okuma yazma bilmeyenlerin % 80,45’ini, okumayazma bilenlerin ise % 45,20’sini kadınlar oluşturmaktadır (bkzTablo 4). Buradan eğitim alanında da kadınların durumunun içaçıcı olmadığını söyleyebiliriz.

Tablo 4- Diyarbakır’da Eğitim Düzeyi ve Cinsiyete Göre Nüfus


Okuma yazma bilmeyenlerin oranı küçük yaşlarda çok düşükiken yaş büyüdükçe bu oran artmaktadır (bkz. Tablo 5). Buradan,son yıllarda kadınların okullaşmalarını teşvik edici politikaların ba-şarılı bir şekilde uygulandığı ve olumlu sonuçlar alındığı sonucunuçıkarabiliriz. Bunun yanında, TÜİK/ADNKS-2010 verilerinegöre, 14-29 yaş arası genç kadınlarda okuma yazma bilmeyenlerinoranının % 12 gibi (genç erkekler için bu oran % 2,5’dur) azım-sanmayacak bir büyüklükte olduğunu söyleyebiliriz. Türkiye gene-linde ise 14-29 yaş arası okuma yazma bilmeyen genç kadınlarınoranı % 2,9’dur (genç erkeklerde bu oran 0,8’dir). İktisaden faalnüfusun en aktif kesimi olan genç kadınlarda okuma yazma bil-meyen kadın sayısının bu büyüklükte olması olumsuz bir durumuortaya koyar. Bu alanda daha fazla çabanın harcanması, özellikleokuma yazma kurslarının yoğunluklu olarak uygulanması gerektiğiaçıktır.

Bitirilen Eğitim Düzeyi Kadın Erkek Toplam

Okuma yazma bilmeyen 131.740 32.017 163.757Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 236.774 213.212 449.986

İlkokul mezunu 75.055 91.813 166.868İlköğretim mezunu 97.788 133.382 231.170Ortaokul veya dengi okul mezunu 9.026 21.979 31.005Lise veya dengi okul mezunu 53.479 99.105 152.584Yüksekokul veya fakülte mezunu 15.214 29.906 45.120Yüksek lisans mezunu 904 2.007 2.911Doktora mezunu 300 912 1.212Bilinmeyen 31.672 27.600 59.272TOPLAM 651.952 651.933 1.303.885


21

Tablo 5- Diyarbakır’da Okuma Yazma Bilmeyen KadınlarınYaş Gruplarına Göre Oranı


3. DİYARBAKIR’IN EKONOMİK HAYATINDA KADIN

Diyarbakır illerin sosyo-ekonomik sıralamasında 63. sırada(DPT-2003) ve kişi başına yurtiçi milli hasılada 1.313 $ ile 54. sı-rada (TÜİK-2001) yer almaktadır. Diyarbakır’ın mevcut ekonomikverileri ilin az gelişmiş iller kategorisinde olduğunu göstermektedir.Bu nedenle il Devlet Planlama Teşkilatı tarafından kalkınmadaöncelikli iller grubuna dâhil edilmiştir.

Yaş grubu Okuma yazma bilmeyen kadın sayısı

Toplam kadınnüfusu Oranı (%)

06-13 458 148.794 0,314-17 2.743 69.164 4,018-21 7.270 63.578 11,422-24 6.879 42.148 16,325-29 12.302 67.496 18,230-34 11.968 59.735 20,035-39 10.854 47.113 23,040-44 10.118 32.234 31,445-49 11.596 31.480 36,850-54 9.574 20.338 47,155-59 10.942 18.843 58,160-65 10.727 15.808 67,965+ 26.309 35.221 74,7T O P L A M 131.740 651.952


İşgücünün önemli bir göstergesi olan işgücüne katılma oranınabakıldığında, 2010 yılında Diyarbakır İli % 31,8 ile en düşük iş-gücüne katılma oranına sahip il konumundadır. Diyarbakır’ı %33,3 ile Siirt ve % 35,5 ile Şanlıurfa takip etmektedir. İşgücüne ka-tılma oranının en yüksek olduğu iller ise sırasıyla, % 61,8 ile Rize,% 60,8 ile Artvin ve % 59,1 ile Burdur’dur (TÜİK-2010).

TÜİK’in 2010 verilerine göre, istihdam oranında benzer bir du-rumla Diyarbakır % 27,5 ile en düşük il statüsündedir. Diyarbakır’ısırasıyla % 29,1 ile Siirt ve % 31,1 ile Şanlıurfa izlemektedir. İs-tihdam oranının en yüksek olduğu iler ise sırasıyla Rize (% 58,1),Artvin (% 57,3) ve Gümüşhane (% 55,4)’dir.

Yine TÜİK’in 2010 yılı işsizlik oranı verilerine göre, Diyarbakır% 13,5 ile işsizliğin en yüksek olduğu 15. il durumundadır. İşsiz-liğin en yüksek olduğu iller % 19,1 ile Adana, % 17,4 ile Hakkarive % 17,2 ile Van’dır. İşsizliğin en düşük olduğu iller ise % 4,7 ileBayburt, % 5,7 ile Artvin ve % 5,8 ile Gümüşhane’dir.

TÜİK tarafından yapılan hane halkı işgücü araştırmasında eldeedilen diğer veriler, il düzeyinde yayınlanmadığı için sadece Di-yarbakır’a ait veriler yerine, bu bölümde Diyarbakır ve Şanlıur-fa’dan oluşan TRC2 bölgesi verileri analiz edilecektir. Bu verileraynı zamanda kadın erkek ayrımını da içermektedir.

Tablo 6- Türkiye ve TRC2 Bölgesi 2004-2010 Yılları Arası İş-gücü ve İstihdam Verileri

(Kaynak: TÜİK-Hane Halkı İşgücü Araştırması)

22

Yılıİşgücüne katılma oranı (%) İstihdam oranı (%)

TRC2 BölgesiTürkiye

TRC2 BölgesiTürkiye

Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam2004 11,2 63,7 37 46,3 10,4 55,6 32,6 41,32005 8,3 61,7 34,4 46,4 8 54,4 30,7 41,52006 5,5 59,3 31,5 46,3 5,2 51,7 27,7 41,52007 5,8 57,6 30,8 46,2 5,3 49,3 26,5 41,52008 8,1 58 31,8 46,9 7,7 49 27,3 41,72009 8,6 61,4 34,4 47,9 7,7 49,1 27,9 41,22010 9,8 58,7 36 48,8 9,3 50,2 29,1 43


Tablo 6’da da görüldüğü gibi, TRC2 bölgesinde işgücüne ka-tılma oranı ve istihdam oranı 2004-2007 yılları arası azalan birseyir izlerken, 2008’den itibaren yükselen bir eğilim göstermektedir.Türkiye genel verileri için böyle belirgin bir değişim söz konusudeğildir. İşgücüne katılım oranı ile istihdam oranında TRC2 veri-lerinin Türkiye ortalamasının altında bir seyir izlediği görülmek-tedir. Bu veriler malumun ilanıdır. Malum olan Diyarbakır’ın daiçinde bulunduğu doğu ve güneydoğu illerinin gelişmişlik düzey-lerinin Türkiye ortalamasının altında oluşudur. Burada asıl önemlisorun kadınların durumudur. Tablodan kadınların durumlarınınkatmerli olarak Türkiye ortalamalarının altında olduğunu görebil-mekteyiz.

Tablo 7- 2010 Yılı İçin Türkiye’de İşgücüne Dâhil OlmayanNüfusun Kadın-Erkek Karşılaştırması


Tablo 8- 2010 Yılı TRC2 Bölgesi İçin İşgücüne Dâhil Olma-yan Nüfusun Kadın-Erkek Karşılaştırması


23

Kadın Erkek Toplam15 ve daha yukarı yaştaki nüfus 26.740.000 25.801.000 52.541.000

İşgücüne dâhil olmayan nüfus 19.357.000 7.544.000 26.901.000

İşgücüne dâhil olmayan nüfusun 15 ve daha yukarıyaştaki toplam nüfusa oranı (%) 72,4 29,2 51,2

Kadın Erkek Toplam15 ve daha yukarı yaştaki nüfus 995.000 937.000 1.932.000

İşgücüne dâhil olmayan nüfus 898.000 387.000 1.285.000

İşgücüne dâhil olmayan nüfusun 15 ve daha yukarıyaştaki toplam nüfusa oranı (%) 90,2 41,3 66,5


Tablo 7 ve 8’e bakıldığında, TRC2 Bölgesinin işgücüne dâhilolmayan nüfusun toplam iktisaden faal nüfusa oranında hem er-keklerde hem de kadınlarda Türkiye ortalamalarının altında kaldığıgörülmektedir. TRC2 Bölgesi verilerini kendi içinde ele aldığı-mızda kadınların aleyhine bir durumun olduğu gerçeğini görmek-teyiz. TRC2 Bölgesinde işgücüne dâhil olmayan kadınların %83’ünün ev işleriyle meşgul oldukları anlaşılmaktadır. Türkiye içinbu oran % 61,5’dir. Buradan, özellikle TRC2 Bölgesindeki kadın-ları evlerinden çıkaracak ve ekonomik hayata katacak formüllereacilen ihtiyaç olduğu sonucu çıkmaktadır.

Bilindiği üzere, ekonomik hayata katılım, kendi işinin sahibiolma, bir başkasının yanında ücretli çalışma veya ücretsiz aile işçisişeklinde gerçekleşmektedir. Diyarbakır’da kadının ekonomik ha-yata katılımlarını hem kendi işinin sahibi olma (girişimci) açısın-dan, hem de bir başkasının yanında ücretli olarak çalışan açısındanirdelemeye çalışacağız.

3.1. Girişimci Olarak Diyarbakır’da Kadının Durumu

TÜİK tarafından Gelir İdaresi Başkanlığı’ndan derlenen veri-lerle hazırlanan aşağıdaki tabloda Diyarbakır, Diyarbakır ve Şan-lıurfa’dan oluşan TRC2 Bölgesi ve Türkiye’deki iş girişimlerinin2009 yılı sayıları verilmektedir. Tablo 9’a bakıldığında, Diyarba-kır’da iş girişimlerinin çok sınırlı sayıda kaldığı, girişimlerin Tür-kiye genelinde de olduğu gibi toptan ve perakende ticaret ile ilgilialanlarda yoğunlaştığı görülmektedir.

Tabloda kadın erkek ayrımı olmadan toplam iş girişim sayılarıbulunmaktadır. Kadınlara ait verilerin erkeklere ait verilerden çokdaha düşük olduğunu tahmin etmek hiç de zor değildir.

Yine Diyarbakır, TRC2 Bölgesi ve Türkiye’de açılan ve kapananşirket ve kooperatifler ile ticaret unvanlı işletmeler hakkındaki2009 yılı karşılaştırmalı verilerini Tablo 10’da görebiliriz.

24


25

Tablo 9- İş Kayıtlarına Göre Girişim Sayıları, 2009

(KAYNAK: TÜİK Bölgesel Göstergeler 2010, TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır)

Tablo 10-Kurulan ve Kapanan Şirket ve Kooperatifler ile Ti-caret Ünvanlı İşyeri Sayıları, 2009

(*)2008-2009 yılında kapanan ticaret unvanlı işyerlerine re’sen kapanan işyerleri de dâhiledilmiştir.

(KAYNAK: TÜİK Bölgesel Göstergeler 2010, TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır)

Diyarbakır TRC2 Bölgesi TürkiyeMadencilik ve taş ocakçılığı 72 111 5.684İmalat 2.913 6.821 405.873Elektrik, gaz, buharve sıcak su üretimi ve dağıtımı 9 22 1.867

İnşaat 2.219 3.740 165.887Toptan ve perakende ticaret 14.706 35.387 1.281.315

Oteller ve lokantalar 3.072 4.924 261.867Ulaştırma, depolamave haberleşme 7.461 22.749 559.157Mali aracı kuruluşların faaliyetleri 338 620 51.142Gayrimenkul kiralamave iş faaliyetleri 1.798 3.350 219.327Eğitim 179 306 12.957Sağlık işleri ve sosyal hizmetler 369 751 45.819Diğer sosyal, toplumsalve kişisel hizmet faaliyetleri 2.309 4.126 214.567

TOPLAM 35.445 82.907 3.225.462

Diyarbakır TRC2 Bölgesi TürkiyeKurulan şirket ve kooperatif sayısı 589 1.123 44.472

Kapanan şirket ve kooperatif sayısı 51 78 10.395

Kurulan ticaret ünvanlı işyeri sayısı 246 570 44.050

Kapanan ticaret ünvanlı işyerleri sayısı (*) 5.564 5.711 32.419


TÜİK ADNKS 2010 verilerine göre Diyarbakır’ın 15 yaş veüstü toplam nüfusu 963.572 iken bu çağdaki erkek toplam nüfusu477.719 ve kadın toplam nüfusu ise 485.853’tür. TÜİK hane halkıişgücü anketi verilerine göre, TRC2 Bölgesinde kadınlar için is-tihdam oranı % 9,3’tür. Yani bu çağdaki kadın toplam nüfusunun% 9,3’ü ekonomik faaliyetin içindedir. Bu oranın Diyarbakır içinde doğru olduğunu düşünürsek, bu hesapla Diyarbakır’daki 15 yaşve üstü toplam kadın nüfusun yaklaşık 45.000’i doğrudan ekono-mik faaliyetin içinde yer almaktadır (erkeklerde bu oran % 55,6’dır,yani yaklaşık 265.000 kişi). Diyarbakır’da doğrudan ekonomik faa-liyetin içinde yer alan kadınların % 60,2’si tarım, % 2,2’si sanayi ve% 37,6’sı ise hizmet sektöründe faaliyetlerini sürdürmektedirler(erkeklerin % 21,7’si tarım, % 20,2’si sanayi ve %58,1’i hizmet sek-töründe yer almaktadırlar). Hizmet ve özellikle de sanayi sektö-ründe çalışan kadınların oranının erkek çalışanların oranından çokdüşük olduğu görülmektedir. Kadınların özellikle pamuk baştaolmak üzere, çapa ve ürün toplama işlerinde yoğunluklu çalıştık-larını, bu yüzden tarımda çalışan kadın oranının yüksek olduğunusöyleyebiliriz.

Yine TÜİK hane halkı işgücü anketi verilerine göre, ekonomikfaaliyetin içinde doğrudan yer alan kadınların % 12,9’u yani yak-laşık 5.800’ü girişimci, % 55,9’u yani yaklaşık 25.000’i ücretle ça-lışan, % 31,2’si yani yaklaşık 14.000’i ise ücretsiz aile işçisikonumundadır (erkeklerin % 29,8’i girişimci, % 64’ü ücretle çalışanve % 6,2’si ücretsiz aile işçisidir). Görüldüğü gibi Diyarbakır’daerkek girişimci oranı kadın girişimci oranının iki katından fazladır.Ücretsiz aile işçisi konumunda ise daha katmerli bir şekilde kadın-ların aleyhine bir durum söz konusudur (ücretsiz kadın aile işçisioranı erkeklerin beş katından fazladır).

Bu verilerden hareketle, kadın girişimci sayısının 15 yaş ve üstütoplam kadın nüfusu içindeki payının % 1,2 gibi çok küçük birorana tekabül ettiğini söyleyebiliriz. Türkiye için bu oran % 3 ci-varındadır.

Diyarbakır Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) İl Müdürlüğü ve-rilerine göre, Diyarbakır’da sosyal güvenlik kapsamında (SSK’lı,Bağ-Kur’lu ve Emekli Sandığı üyesi) aktif çalışanların toplam sa-yısı 173.588’dir. TÜİK/ADNKS 2010 verilerine göre ise yaklaşık

26


310.000 kişi işyeri sahibi veya ücretle çalışan (yani iktisaden faal)konumundadır. SGK kayıtlarının düşük olması çalışanların önemlibir kısmının sosyal güvenlikten yoksun bir halde çalışma hayatınadâhil olduklarını göstermektedir.

Bağ-Kur’lu (kadın, erkek toplam) sayısı Ağustos 2011 tarihi iti-bariyle 25.930’dur. Bağ-Kur’lular kendi hesabına çalışanlar, yaniişyeri sahibi esnaf veya şirket ortağı, yani girişimci konumundakikişilerdir. SGK kayıtlarından Bağ-Kurluların içindeki kadın sayısıve oranı verilerine ulaşılamamıştır. Ancak, bunun yaklaşık % 85 ile% 90 arasında bir kısmının erkek olduğunu, kadınların oranının %10 ile % 15 arasında kaldığını tahmin etmek mümkündür.

Tablo 11- Aktif Sigortalıların Dağılımı

(Kaynak: SGK Diyarbakır İl Müdürlüğü)

3.2. Ücretli Çalışan Olarak Diyarbakır’da Kadının Durumu

TÜİK 2010 yılı hane halkı işgücü anketi sonuçlarına göre,TRC2 Bölgesinde ekonomik faaliyetin içinde doğrudan yer alankadınların % 55,9’u ücretle çalışan konumundadır. Bu oranın Di-yarbakır için de geçerli olduğunu düşünürsek ve Diyarbakır’da eko-nomik faaliyette bulunan nüfusun yukarıdaki bölümde belirtildiğiüzere yaklaşık 45.000 olduğunu kabul edersek Diyarbakır’da üc-retle çalışan kadınların nüfusu yaklaşık 25.000’dir. Bu da belirtilençağ nüfusu olan 485.853’ün % 5,1’ine tekabül etmektedir (erkek-lerde bu oran % 35,5’dir). Diyarbakır’da iktisaden faal erkek nüfu-sunun ücretli olarak çalışan kesimi aynı durumdaki kadınnüfusunun yaklaşık 7 katıdır. Bu çok büyük bir farktır. Yani ücretli

27

Aktif Sigortalı Sayısı

SSK’lı (4/a) 97.765

Bağ-Kur’lu (4/b) 25.930

Emekli Sandığına Tabi (4/c) 49.893

T O P L A M 173.588


çalışanlar içinde de kadınlar erkeklerin çok çok gerisinde ve deza-vantajlı konumdadırlar.

Yukarıdaki bölümde SGK verilerinin TÜİK hane halkı işgücüanketi verilerine göre düşük sayıda olduğu ve bunun da ekonomi-deki genel kayıt dışılık sorununun sonucu olduğu belirtilmişti.Ancak yine de Diyarbakır’daki ücretle çalışanın durumu hakkındabir fikir vermesi açısından SGK Diyarbakır İl Müdürlüğü verilerinianaliz etmenin yararlı olduğu düşünülmektedir.

SGK Diyarbakır İl Müdürlüğü kayıtlarına göre, tablo 11’de degörüldüğü gibi, SSK’ya (yani genel tabiri ile işçi) ve Emekli San-dığına bağlı olarak çalışanların (yani genel tabiri ile memur) top-lam sayısı (ki bu kesim ücretle çalışan kesimdir) 147.658’dir. Yanibu rakam kamu ve özel sektörde ücretle çalışanların toplam sayı-sıdır.

SSK’lı olarak çalışanlardan 84.403’ü erkek ve 13.362’si kadındır.Yani kadın SSK’lıların toplam SSK’lı içindeki oranı 13,7’dir. Tür-kiye genelinde bu oran % 23,4’tür. Yani Diyarbakır için bu oranTürkiye ortalamasının yarısı kadardır. Kadınların SSK’lı çalışanlariçindeki varlığı açısından da bir dengesizlik ve kadınlar aleyhinebir durum söz konusudur.

Emekli sandığına bağlı olarak çalışanların (yani memurların)sayısı, tablo 11’de görüldüğü gibi, 49.893’tür. Bunun ne kadarınınkadın olduğu konusunda SGK Diyarbakır İl Müdürlüğünden bilgialınamamıştır. Bununla beraber emekli sandığına bağlı çalışanlariçindeki kadın çalışan oranının SSK’lı çalışanlar içindeki orandanyüksek olduğunu gözlemleyebilmekteyiz. Diyarbakır için ise buoranın Türkiye genel ortalamasının altında olduğu tahmin edil-mektedir.

Türkiye genelinde kadınların en çok iş buldukları ve çalıştıklarıiş kollarına baktığımızda bunların başında bankacılık, eğitim, sağ-lık ve ardından tekstil atölyeleri gelmektedir. Diyarbakır’da da ben-zer bir durum söz konusudur. Ancak Diyarbakır’da tekstilatölyelerinin azlığı nedeniyle bu iş kolundan bahsetmemiz müm-kün değildir. Bunun yerine tarımda (özellikle toprağı çapalama veürün toplama işlerinde) çalışan kadınların önemli sayıda olduğunusöyleyebiliriz.

Türkiye Bankalar Birliği’nin 2010 yılı verilerini içeren Banka-

28


larımız adlı raporda belirtildiği üzere, Türkiye genelinde bankacılıkiş kolunda kadın çalışanların oranı % 50 civarındadır. Kamu ser-mayeli bankalarda kadın çalışan oranı % 40 iken, özel sermayelibankalar ile yabancı sermayeli bankalarda bu oran % 55’e kadarçıkmaktadır. Diyarbakır’daki bankacılık iş kolu için de benzer birdurumun söz konusu olduğunu söyleyebiliriz. Yine aynı raporagöre Diyarbakır’daki bankalarda çalışanların toplam sayısı 1.121kişidir (Kaynak: www.tbb.org.tr).

Diyarbakır Sağlık İl Müdürlüğü verilerine göre, Diyarbakır’dasağlık sektöründe çalışan kadınların, toplam çalışan içindeki oranı% 58,7’dir. Doktorlar için bu oran % 24, hemşireler için ise %84’tür. Sağlık iş kolunda idareci kadın oranı % 25’dir. Görüldüğügibi, sağlık iş kolunda toplam çalışan içindeki kadının avantajlı ko-numu idareciler arasında korunamamıştır (Kaynak: DiyarbakırSağlık Müdürlüğü).

Diyarbakır Milli Eğitim Müdürlüğü verilerine göre, Diyarba-kır’da eğitim sektöründe çalışan tüm kadınların toplam çalışaniçindeki oranı % 41, toplam öğretmenler içindeki kadın öğretmen-lerin oranı % 49,5’dur. Buradan özellikle öğretmenlik mesleğindeçalışan kadınların sayısının tatmin edici bir durumda olduğunusöyleyebiliriz. Eğitim camiasındaki idareciler arasındaki kadın ida-reci oranının ise % 13’lerde kaldığı, yine Milli Eğitim İl Müdür-lüğü’nden aldığımız verilerden anlaşılmaktadır. İdareciler arasındaerkek egemenliğinin hüküm sürdüğü görülmektedir. Bu sonuçTürkiye’de hâkim olan erkek egemen toplum düzeni ile uyum gös-termektedir. Bu durumun düzeltilmesi, kadınların idareciler ara-sında daha çok yer almaları için gerekli tedbirlerin yöneticilercealınması ve bu doğrultuda politikaların geliştirilmesi gerektiği açık-tır (Kaynak: Diyarbakır Milli Eğitim Müdürlüğü).

Eğitim sektöründeki Türkiye verilerine bakacak olursak; MilliEğitim İstatistiklerine göre, 2009-2010 öğretim yılında öğretmen-lerde kadın oranı, okul öncesi eğitimde % 95, ilköğretimde % 52ve ortaöğretimde % 42’dir (Kaynak: Milli Eğitim İstatistikleri).

Buradan, kadınların okul öncesi eğitimde öğretmen olarak çokyoğun çalıştıkları, ilköğretimde öğretmenler arasında kadın erkekdengesinin kurulduğu ve orta öğretimde ise bu dengenin kadınaleyhine bozulduğu anlaşılmaktadır. Okul öncesi çağdaki çocuk-

29


ların eğitimlerine öğretmen olarak kadınların daha uygun olduğuşeklinde bir toplumsal anlayışın varlığı ve bu anlayışın baskın ol-duğu anlaşılmaktadır. Diyarbakır için de benzer bir durumun sözkonusu olduğu tahmin edilmektedir.

Yükseköğretimde, Türkiye genelinde, toplam akademisyenlerin% 41’i, profesör unvanlıların % 28’i, doçent unvanlıların % 32’si,yardımcı doçent unvanlıların % 35’i, öğretim görevlilerinin % 39’u,okutmanların %60’ı, araştırma görevlilerin %48’i kadındır (Kay-nak: Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı). Görüldüğü gibi, akade-misyenler arasında kadın oranı profesör düzeyinde azken, daha altkademelere inildikçe artmaktadır. Buradan ileriki yıllarda dengesağlamaya doğru bir gidişatın olduğu anlamı çıkmaktadır. Diyar-bakır için de benzer bir durumun söz konusu olduğu tahmin edil-mektedir.

Diyarbakır’da kadınların sendika üyeliklerine bakıldığında ise,kadınlar arasında özellikle kamu sektöründe sendikalaşmanın dahaağırlıklı olduğu göze çarpmaktadır. Yapılan araştırmalarda birçoksendikanın üye dağılımları bile cinsiyet temelinde ayrışmamaktadır.Bu nedenle sendikalı kadın sayısına ait bilgiler de güvenilir değildir.

Kadınların yoğun olduğu iş kollarından sağlık ve eğitim hiz-metlerinde daha çok sendikal örgütlenmeye gidildiği görülmekte-dir. Özellikle Kamu Görevlileri Sendikaları Kanunu kapsamındafaaliyet yürüten 8 konfederasyonun 11 farklı iş kolunda sendikalfaaliyet gösterdiği bilinmektedir. Üst düzey karar mekanizmala-rında KESK’e bağlı Eğitim-Sen ve SES Sendikası’nda kadın kotasıkoyulduğu, ancak diğer sendikal örgütlenmelerde kadınların kararmekanizmalarında yer almadığı görülmektedir.

Diyarbakır’da faaliyet içinde bulunan sendikaların toplam üyedağılımları ise aşağıdaki tablolarda gösterilmektedir.

30


Tablo 12- KESK (Kamu Emekçileri Sendikaları Konfederasyonu)

Kaynak: KESK

Tablo 13- MEMUR-SEN (Memur Sendikaları Konfederasyonu)

Kaynak: MEMUR SEN

31

Kadın Erkek ToplamEĞİTİM-SEN 2469 4824 7293SES 1767 1545 3312TÜM-BEL-SEN 127 891 1018BES 205 910 1115HABER-SEN 55 221 276YAPI-YOL-SEN 34 255 289

Kadın Erkek ToplamEĞİTİM-BİR-SEN 641 2504 3145SAĞLIK -SEN 1223 1378 2601BEM-BİR-SEN 6 90 96


BAŞARI ÖYKÜSÜ/1

Kuaför İşletmesi, Diyarbakır

1980 doğumluyum ve ilkokul mezunuyum. 1992’den bu yana kua-för salonlarında çalışıyorum. İş hayatına Balıkesir’de bir kuaför salo-nunda temizlik işlerini yaparak başladım. Dört kardeşiz. Diğerkardeşlerim avukat ve doktor oldular. Benim okumamış olmam ailem-den değil benden kaynaklıydı, okumak istemedim. Yıllar sonra bazı şey-lerin kıymetini anladım ve ortaokul, lise diplomasını dışarıdan aldım.Mesleki eğitimlerle kalfalık ve ustalık belgelerini de aldım. Aynı za-manda şehir dışında birçok mesleki eğitime katıldım. 2003’ten bu yanaDiyarbakır’da çalışıyorum. 2003–2008 yılları arasında Diyarbakır’dabir kuaför salonunda çalıştım. 2008’de iş yerindeki iki arkadaşımlakendi salonumuzu açmaya karar verdik. Yeterli sermayemiz olmadı-ğından paranın neredeyse tamamını borçlanarak bulduk. Borcu akra-balarımızdan ve dostlarımızdan temin ettik. Finans kuruluşlarınınağır faiz yükü altına girmek istemedik. Zaten istediğimiz kredi tutar-ları için gereken teminatları gösterme şansımız da pek yoktu. 2008 denbu yana kendi kuaför salonumuzu işletiyoruz. Tüm borçlarımı kapat-mış ve kâra geçmiş durumdayız.

Meslek hayatıma bakınca kendi salonumda daha çok yorulduğumuve daha fazla stres altında olduğumu gördüm. Lakin kendi salonum-dan aldığım hazzı da hiçbir çalıştığım salondan almadığımın farkın-dayım. Başka yerde çalışırken yaptığım tüm doğrular işverenime, tümhatalar bana aitti. İyi şeyler için neredeyse hiç takdir görmediğimi farkettim. Şimdi yaptığım her iyi şey de bana ait. İnsanın yaptığı işten do-layı başkasının değil de kendisinin takdir görmesi gerçekten çok başkabir duygu, insanı tüm yorgunluklara rağmen ayakta tutabilen güçlübir motivasyon şekli. İşimi kurmakta geç kaldığımı düşünmüyorumama iyi ki daha fazla beklememişim. Sanırım doğru zaman, doğrukarar ve doğru insanlar bugün iş yerimin ayakta durabilmesinde enönemli etken oldu.


DİYARBAKIR’DA KADIN GİRİŞİMCİLİĞİ VE İSTİH-DAMI ARAŞTIRMA ANALİZİ

Cengiz ÇİFTÇİ

Diyarbakır İş Kadınları Derneği (DİKAD) kadın girişimciliğive istihdamına yönelik olarak Diyarbakır merkezi ve ilçelerindekadınların iş yaşamına katılımlarını araştırmak için iki anket ça-lışması gerçekleştirmiştir. Anket çalışmaları kadınların iş yaşamınakatılımları çerçevesinde temel sorunlar, süreç, iş, aile, eğitim, insankaynakları niteliği, kültür, gelenekler, sosyal yaşam, iş örgütleri, özelsektör ve kamu yaklaşımları ile kişisel tercihleri üzerinden yapıl-mıştır. Çalışma, esas olarak, politika önerileri geliştirmeye ve iş ya-şamında kadınların temsilini sağlayacak temel verilereodaklanmıştır. Diyarbakır ve ilçelerinde kadın istihdamı ve iş ya-şamında temsil iddiası olmayan araştırma gelecek çalışmalar içinbir temel özelliği taşımayı hedeflemektedir.

Araştırma sırasında girişimci kadınlar anketinde kartopu ör-neklemi tercih edilirken, çalışan kadınlar anketinde rasgele örnek-lem tercih edilmiştir. Araştırmanın saha çalışması DİKAD üyeleritarafından yüz yüze görüşmeler şeklinde yapılmıştır. Girişimci ka-dınlar anketi 30 kadın girişimci ile yapılmış, örneklemde sektörelağırlık tercih edilmemiştir. Çalışan kadınlar anketinde kamu sek-törü ile özel sektörün eşit temsiline dikkat edilmiş, ancak iş alan-larındaki sektörlerde eşit bir temsil yaklaşımı geliştirilmemiştir.Çalışan kadınlar anketi 51 kadınla yapılmıştır..

1. DİYARBAKIR’DA KADIN İSTİHDAMI ARAŞTIRMASI ANA-LİZ RAPORU

Anketlerin geneline baktığımızda, kadınların istihdam süreçleriile ilgili toplumsal yaklaşımların değişmeye başladığını ve istihdamsürecinde her yaştan kadının bulunduğunu söyleyebiliriz. Diyar-bakır merkezi (% 56,9) ve ilçelerinde gerçekleştirilen araştırmakamu ve özel sektörde kadın istihdamının yaygınlaşmaya başladı-ğını göstermektedir. Örneklem kadın istihdamı ile ilgili süreçlereışık tutacak tanımsal verilere odaklanmıştır ve temel veri özelli-ğindedir.

33


Tablo 1- Anket Yapılan Yer

Çalışan kadınların yaş profillerine bakıldığında (bkz. Tablo 2),genç yaştaki kadınların 35 yaş üstü kadınlara oranla daha fazla ça-lışma yaşamına katıldığı gözlemlenmiştir. 18–25 yaş gurubu (%29,4) ve 26–30 yaş gurubundaki (% 27,4) kadınların oranının yük-sek olması kadınların çalışma yaşamına katılımının arttığını gös-termektedir. Yine anket sonuçlarına bakıldığında, onar yıllıkdönemlerde kadın istihdamının arttığını ve toplumsal olarak ka-dınların çalışmasının normalleştiğini söyleyebiliriz. Kadın giri-şimciler araştırma verileri ile karşılaştırıldığında, genç kadınçalışanların sayısının görece yüksek olması toplumsal hareketliliktekadınların istekli, toplumun ve sektörlerin istihdam süreçlerineaçık olduğunu göstermektedir. İstihdam oranlarının düşüklüğü;sektörel zorluklar, insan kaynağının niteliği (eğitim, beceri vb),yerel istihdam aktörlerinin becerileri gibi alanlarla ilişkilidir.

Tablo 2- Deneklerin Bitirdikleri Yaş

34

Frekans %Diyarbakır (Merkez İlçe) 29 56,9Çınar 4 7,8Bismil 4 7,8Lice 4 7,8Ergani 6 11,8Eğil 4 7,8TOPLAM 51 100,0

Frekans %Cevap yok 1 2,018–25 15 29,426–30 14 27,531–35 10 19,636–40 3 5,940–45 4 7,845–50 3 5,951–55 1 2,0TOPLAM 51 100,0


Eğitim durumuna bakıldığında (bkz. Tablo 3), çalışan kadınla-rın % 5,9’u okuryazar değilken, % 21,5’inin okuryazar ve ortaokulmezunu arası daha temel eğitim süreçlerine sahip olduğu görül-mektedir. Kadın istihdamının en önemli özelliklerinden ve ön şart-larından birinin eğitim olduğu, sahip olunan eğitim düzeyininyükselmesinin istihdamı kolaylaştırdığı açıktır. Eğitimli kadınlarıntamamının iş süreçlerinde başarılı olduğu yönünde bir çıkarsamayapmak doğru olmamakla birlikte istihdam süreçlerinde eğitimlikadınların diğer kadınlara göre avantajlı olduğunu söyleyebiliriz.Çalışan kadınların da lise ve üstü düzeyde eğitim almış olanlarının% 45’i kamu sektöründe çalışırken, özel sektör çeşitlilik bakımın-dan kamu sektöründen farklılaşmaktadır. Kamu sektöründe nitelikve işin özelliğine göre istihdam yaptığından daha çok eğitim dü-zeyi lise ve üstünde olanlara istihdam sağlanırken, özel sektör emekyoğun ve nitelikli işler arasındaki ölçekte farklı eğitim süreçlerinefarklı ücret uygulamaları ile daha açık durumdadır. Eğitim düzey-leri lise ve altında olan kadınların (% 25,5) özel sektörde hizmet,imalat sanayi ve ticaret sektörlerinde çalıştıkları gözlemlenmiştir.

Tablo 3- Eğitim Durumu

Deneklerin çalışmaya başladıkları döneme bakıldığında (bkz.Tablo 4), ağırlıklı olarak 1995 sonrası dönemde yoğunlaşma göz-lenmiştir. İlk işe başlama tarihleri ile şu anda çalışılan işe başlamatarihlerine baktığımızda önemli bir iş değiştirme hareketliliğininolmadığını söyleyebiliriz (bkz Tablo 5). Görüşme yapılan 35 kadın(% 68,6) hala ilk başladığı işi yaparken 16 kadın (% 31,4) ilk baş-ladığı işten farklı bir işe geçiş yapmıştır. Bu anlamı ile kadın çalı-şanların işte daha istikrarlı oldukları, risk almadıkları söylenebilir.

35

Frekans %

Okur-yazar Değil 3 5,9Okur-yazar 2 3,9İlkokul Mezunu 4 7,8Orta Okul Mezunu 5 9,8Lise Mezunu 16 31,4Yüksek Okul Mezunu 7 13,7


Tablo 4- Deneğin Çalışmaya Başladığı Tarih

Tablo 5- Çalışıyor Olduğu İşe Başlama Tarihi

Görüşme yapılan kadınların çalıştıkları sektörlere bakıldığında(bkz Tablo 6), % 47,1’i kamu sektöründe, % 49’u özel sektörde %3,9’u ise kayıt dışı sektörde, ağırlıklı olarak gündelik işlerde çalış-maktadır. Bu araştırma ev eksenli ve kayıt dışı çalışan kadınlarıniş süreçleri ve çalışma yaşamında karşılaştıkları sorunlarla ilgili verivermekten uzaktır. Bu anlamı ile değerlendirmeler ağırlıklı olaraközel sektör ve kamu sektöründe çalışan kadınların çalışma yaşam-ları ile ilgilidir.

36

Frekans %1980–1985 1 2,01986–1990 2 3,91991–1995 2 3,91996–2000 14 27,52001–2005 9 17,62006–2010 16 31,42011–2012 6 11,8Cevap yok 1 2,0TOPLAM 51 100,0

Frekans %

1986–1990 1 2,01991–1995 2 3,91996–2000 6 11,82001–2005 9 17,62006–2010 21 41,22011–2012 11 21,6Cevap yok 1 2,0TOPLAM 51 100,0


Tablo 6- Çalışılan İşin Kurumsal Durumu

Çalışanların medeni durumuna bakıldığında (bkz. Tablo 7), ka-dınların % 33,3’ü evli, % 62,7’si bekâr, % 3,9’u duldur. Çalışan ka-dınların medeni durumuna yönelik sonuçlar toplumsal algıları veiş süreçlerindeki yaklaşımları verecek bir dağılım içermektedir.

Tablo 7- Medeni Hal

Yukarıda kadınların % 68,6’sının ilk işe başladıkları yerde ça-lıştıklarını belirtmiştik. Buna rağmen çalışma yaşamı tarihine yö-nelik olarak deneklere daha önce başka işte çalışıp çalışmadıklarısorulduğunda kadınların ancak % 54,9’u daha önce başka işte ça-lışmadığını, % 43,1’i ise daha önce başka bir işte çalıştığını söyle-miştir (bkz. Tablo 8). Anketler cevaplanırken kayıt dışı ve kısasüreli işlerin denekler tarafından anketlere aktarılmadığı varsayı-labilir. Kamu sektöründekiler dışında, özel sektörde küçük yerdeçalışmak, bildik sosyal çevre içinde iş bulmak gelir durumundanbağımsız olarak bir süreklilik güvencesi olarak algılanmaktadır. Buanlamı ile emek pazarının gelişkin olduğu büyük kentlerin aksineDiyarbakır’da iş hareketliliğini sağlayacak emek pazarı imkânları-nın sınırlı olduğu, ancak özel sektörden kamu sektörüne geçişintercih edildiği söylenebilir. İş değiştirenlerin % 17,9’u işin ağırlığı,ulaşım, iş koşulları ile ilgili nedenlerle iş değiştirdiğini belirtmiştir.

37

Frekans %

Evli 17 33,3Bekâr 32 62,7Dul 2 3,9TOPLAM 51 100,0

Frekans %

Ücretli Özel Sektör 24 47,1

Ücretli Maaşlı Kamu Sektörü 25 49,0

Geçici İşler 2 3,9

TOPLAM 51 100,0


Tablo 8- Daha Önce Başka Yerde Çalışıldı mı?

İş değiştirme sıklığına bakıldığında (bkz. Tablo 9), en az ikidefa iş değiştirenlerin toplam iş değiştirenler içindeki oranı %27,4’tür. İş değiştirenlere bakıldığında, kamu sektöründe çalışan-ların % 63,7’si daha önce başka bir işte çalıştığını belirtirken, özelsektörde çalışanların % 51’i daha önce başka bir işte çalıştığını be-lirmiştir. Kamu sektörüne geçişte bu sektörün bir tercih olması öneçıkarken özel sektöre geçişte farklı nedenler gündeme gelmiştir.

Tablo 9- Kaç İş Değiştirdi?

İş değiştirme nedenlerinin detaylarına bakıldığında (bkz. Tablo10), kadınların % 13,7’si çalıştığı işin geçici olduğunu belirtirken% 13,7’si işyerinin kapandığını, % 9,8’i ailesinin istemediğini ve iş-yeri koşullarının rahatsız edici olduğunu, % 47,1’i işten çıkartıldı-ğını dile getirmiştir. Bu bağlamda iş değiştirme nedenleri sosyalolgulardan ziyade işin emek pazarı sürecindeki niteliklerinden kay-naklanmakta, iş değiştirme süreçlerinde sosyal-kültürel nedenlerinetkisi sınırlı olmaktadır.

38

Frekans %Cevap yok 1 2Evet 22 43,1Hayır 28 54,9TOPLAM 51 100,0

Frekans %İş Değiştirmedi 28 54,91,00 4 7,82,00 10 19,63,00 4 7,84,00 4 7,89,00 1 2,0TOPLAM 51 100,0


Tablo 10- İş Değiştirme Nedeni

Çalışan kadınların çalıştıkları sektörlere bakıldığında (bkz.Tablo 11), bir çeşitlenme olmakla birlikte emek pazarı özellikleri-nin etkin olduğu görülmektedir. Hizmet sektörünün yaygın olmasıbu sektörün kadınların ilk çalışabilecekleri alan olarak öne çıkma-sından, emek yoğun süreçlerde insan kaynakları niteliğinin düşükolabilmesinden ve düşük ücretlerden kaynaklanmaktadır. Bu an-lamı ile görüşme yapılan kadınların % 41,2’si hizmet, % 13,7’si eği-tim, % 9,8’i ticaret, % 7,8’i imalat sektörlerinde çalışmaktadır. İnsankaynakları niteliğine göre; bilişim, finans ve gayrimenkul alanla-rında çalışanların olması emek piyasasındaki gelişmelere bağlı ola-rak kadınların farklı alanlarda çalışabileceklerini göstermektedir.Ancak, düşük eğitimli kadınlar açısından işgücü ve istihdam pa-zarlarında hizmet ve temel nitelik gerektirmeyen ticaret gibi alan-larda yoğunlaşmanın hâkim olduğu söylenebilir.

39

Frekans %İşin Fiziki Ağırlığı 1 2,0İşyeri Fiziki Koşullarının Rahatsız Edici Olması 1 2,0Ailem, Eşim Bu İşyerinde Çalışmamı İstemedi 4 7,8İşveren ile Anlaşamadım 2 4,0Çalıştığım İş Geçiciydi 7 13,8İşyerine Ulaşım Güçtü 1 2,0Çalışma Saatleri Fazlaydı 3 5,9Ücretler Çok Düşüktü 4 7,8Düzenli Ücret Alamıyordum 1 2,0İşyeri Kapandı 7 13,8İşten Çıkartıldım 24 47,1


Tablo 11- Çalıştığı İşin Sektörü

Çalışma yaşamının özelliklerine bakıldığında (bkz. Tablo 12),görüşme yapılan kadınların daha çok küçük ve orta işletmelerdeçalıştığı görülmektedir. Kamu sektörünün daha fazla istihdam ola-nağı sağladığı, ancak özel sektörde ağırlığın % 25,5 ile 1–5 arasıçalışanın olduğu işletmelerde toplandığı, bunu % 19,6 ağırlıklakamu kurumları olmak üzere 30–100 çalışanın olduğu kurumlarınizlediği ve % 15,7 ile 26–30 çalışanın olduğu işletmeler izlemek-tedir. Bu anlamı ile çalışan kadınların hem sektörel hem de işletmebüyüklüğü açısından farklı kurumlarda çalışabildikleri söylenebilir.

Tablo 12- Mevcut İşte Çalışan Kişi Sayısı

40

Frekans %Bitkisel Üretim 1 2,0İnşaat 1 2,0İmalat 4 7,8Ticaret 5 9,8Bilişim 2 3,9Finans ve Gayrimenkul 1 2,0Hizmet 21 41,2Öğretmen 7 13,7Sağlık 3 5,9Belediye 5 9,8Sigortasız Gündelikçi 1 2,0TOPLAM 51 100,0

Frekans %1–5 13 25,56–10 7 13,711–15 4 7,816–20 1 2,021–25 1 2,026–30 8 15,7101–500 7 13,730–100 10 19,6TOPLAM 51 100,0


Tablo 13- Çalışılan İşte Kaç Kadın Çalışıyor?

Çalışılan iş yerindeki cinsiyet profiline bakıldığında (bkz. Tablo13 ve 14), hem erkek hem de kadın çalışanların yoğun olduğu göz-lemlenmiştir. 1–10 arası kadının çalıştığı işletme ve kurumların oranı% 62,7 iken 1–10 erkeğin çalıştığı işletme ve kurumlarda çalışan ka-dınların oranı % 56,9’dur. Sektörel olarak, hizmet alanındaki işlet-melerde kadın çalışan yoğunluğunun erkek çalışanlara göre dahayüksek olduğu söylenebilir. Gerek kamuda gerekse özel sektörde hiz-met alanlarındaki kadın yoğunluğu diğer sektörlere göre daha faz-ladır. Her iki tabloya bakıldığında, kadınların hem erkek hem dekadın çalışanların bulunduğu işletmelerde çalışabildiği bu anlamı ileişyerinin cinsiyet profilinin bir sorun oluşturmadığı söylenebilir.Kamu özel sektör ayrımına bakıldığında, kamu sektöründe çalışan-larda karma işyerlerinde çalışmanın bir sorun teşkil etmediği söyle-nebilir. Özel sektör açısından ise özellikle emek yoğun ve vasıfsızişlerde kadın çalışanların tercih edilmesinin düşük ücret politikasıile ilişkisi güçlüdür. Özel sektörün bu yaklaşımı kadın çalışanlar ta-rafından görülen ve tercih edilen özelliklerdendir. Kadınlar, çoğuzaman emek piyasasına girmek için özel sektör işlerinde emek yoğunve düşük ücretli işleri değerlendirmişlerdir.

Tablo 14- İşyerinde Çalışan Erkek Sayısı

41

Frekans %1–10 32 62,711–20 5 9,821–30 5 9,831–40 1 2,041–50 5 9,8100 ve üzeri 3 5,9TOPLAM 51 100,0

Frekans %1–10 29 56,911–20 7 13,721–30 3 5,931–40 3 5,950–100 4 7,8100 ve üzeri 5 9,8TOPLAM 51 100,0


Tablo 15- Çalışanın Niteliği

Kadın çalışanların niteliğine bakıldığında (bkz. Tablo 15), %41,2’inin vasıflı, % 31,4’ünün düz işçi olduğu görülmektedir. Düzişçilerin sektörlere göre dağılımına bakıldığındaysa imalat (% 4),ticaret (% 9,8), hizmet (% 13,7) sektörleri ile kayıt dışı çalışmanınöne çıktığı görülmektedir. Vasıfsız işçilere bakıldığında tamamınınözel sektörde çalıştığı, kamunun benzer alanlarında çalışanların isekendilerini vasıflı saydıkları görülmüştür. Bu anlamı ile kişisel al-gının dışında, özel sektörün kadın istihdamı açısından önemi vesağladığı fırsat işin niteliğinden bağımsız olarak kamuya göre dahabelirleyici ve önemlidir. İşgücü ve istihdam piyasasında toplumsalcinsiyet eşitliğinin temel göstergelerinden biri olan kadın yöneti-cilerin oranı % 13,7 gibi düşük bir düzeydedir. Yöneticilerin % 4’ühizmet sektöründe geri kalanı eğitim sektöründe ve yerel yönetim-lerde çalışmaktadır. Yöneticilik dağılımına bakıldığında kamu veözel sektörün bir farklılık göstermediği, bu alanlardaki temel sı-kıntıların işyeri hareketliliğiyle benzer olduğu söylenebilir.

Tablo 16- Bu İşi Tercih Nedeni

42

Frekans %Düz İşçi 16 31,4Vasıflı İşçi 21 41,2Yönetici 7 13,7Doktor 1 2,0Kamuda Öğretmen 5 9,8Doktor 1 2,0TOPLAM 51 100,0

Frekans %Aile İşi 1 2,0Aldığım Eğitim Bu İşle İlgili 16 31,4Bu iş İle İlgili Kurslara Katıldım 8 15,7Bu İş İle İlgili Becerilerim Var 13 25,5Girdiğim Kamu Sınavı Sonucu Bu İşe Girdim 4 7,8Özel Sektör İçin Başvurdum 4 7,8Sevdiğim İçin Tercih Ettim 12 23,5Başka Bir İş Bulamadım 10 19,6Aile Bütçesine Katkı Yapmak Zorundaydım 16 31,4Kendi Kişisel Masraflarımı Karşılamak İçin 6 11,8Diğer 4 7,8


İşin tercih edilme nedenlerine bakıldığında (bkz. Tablo 16), de-neklerin % 25,5’i yaptıkları işin temel becerisi olduğunu söylerken,% 7,8’si kamu sınavı sonucunda işe girdiğini, % 31,4’i aldığı eğiti-min yaptığı işle ilgili olduğunu, % 15,8’i ise ilgili kurslara katıldı-ğını belirtmiştir. Bu anlamı ile temel nitelikleri sağlamabakımından iş gücü ve emek piyasası koşullarının yerine getiril-mesine yönelik bir gelişme olduğunu söyleyebiliriz.

Başka bir iş bulamadım diyenlerin tamamı (% 19,6) özel sek-törde çalışmaktadır. Dolayısıyla, özel sektör çalışmanın zaruri ol-duğu durumlarda öncelikli sektör olmaktadır. İşi seçim nedeniolarak aldığı eğitimle birlikte en yüksek oran olan aile bütçesinekatkıda bulunuyorum diyenlerden (% 31,4) 12 kişi (% 23,5) özelsektörde çalışırken 4 kişi (% 7,8) kamu sektöründe çalışmaktadır.İşi sevdiğini belirtenler (% 23,7) arasında özel ve kamu sektörütercihinde % 11,7 ile eşit bir yaklaşım görülmektedir. Benzer bireğilim kişisel masraflarını karşılamak için çalışan kadın çalışanlar(% 11,8) için de söz konusudur.

Eğitim düzeyinin yüksekliği ve iş alanı ile ilgili beceri geliştirmesüreçleri kadın istihdamını artıran etkenlerdir. Zorunluluk durum-larında düşük vasıflılar için işgücü piyasasına girme konularındaözel sektörün daha açık ve kolay olduğu, kamu sektörünün ise dahafazla tercih edilen sektör olduğu söylenebilir.

Tablo 17- İşin Sosyal Etkileri

43

Frekans %Ekonomik Bağımlılıktan Kurtulmak 35 68,6Toplumda Daha İyi Bir Yer Edinmek 17 33,3Kişisel Olarak Daha Özgür Olmak 10 19,6Daha İyi Yaşam Koşulları Elde Etmek 26 51,0Evde Oturmamak 8 15,7Sosyal Çevre Edinmek 12 23,5İdeallerim Gerçekleştirdim 1 2,0


İşgücü piyasalarına girmenin ve çalışma yaşamının etkilerinebakıldığında, çalışan kadınların yaptıkları işin, yarattıkları değerinve toplumsal yaşamdaki katkılarının farkında oldukları görülmüş-tür. Kadınların % 68,6’sı işin en önemli sosyal etkisinin ekonomikbağımlılığı azaltmak olduğunu belirtirken, % 51’i daha iyi biryaşam elde ettiklerini belirtmişlerdir. İşin kişisel özgürlük sağladı-ğını dile getirenlerin oranı % 19,6’dır. Eve bağımlı kalmamak veev dışına çıkmak için işin bir etken olduğunu söyleyenlerin oranı% 15,7, iş sayesinde sosyal bir çevre edindiklerini belirtenlerin oranı% 23,5’tir. Bu anlamı ile iş bir yandan ekonomik bağımsızlığı sağ-layan bir etkenken diğer yandan kadınların kamusal alanda var ol-malarının bir aracı olması nedeniyle önemlidir. Çalışan kadınlar (% 33,3) çalışıyor olmanın toplumsal rol edinmek için önemli ol-duğunu vurgulayarak işin toplumsal alandaki önemini vurgulamış-lardır.

Tüm veriler kadın açısından işin toplumsal cinsiyet eşitliğindetemel araçlardan biri olarak önemini ortaya koymaktadır. Kadın-ların kamusal alanda eşit vatandaşlar olarak var olmaları için ka-musal politikaların bu veriler ışığında kullanılması ve düzenlenmesigerekmektedir.

Tablo 18- İş Sürecinde Karşılaşılan Güçlükler

44

Frekans %Sınavlara Hazırlanmak ve Kazanmak 13 25,5Kursları Bitirmek 2 3,9Ailenin Engelleyici Tutumu 5 9,8Sosyal Çevrenin Baskısı 10 19,6Geleneksel Yapının Olumsuz Etkisi 2 3,9Dini Değerlerin Olumsuz Etkisi 2 3,9Çocuklara Bakım Konusunda Yaşanan Sıkıntılar 8 15,7Ev İşlerinin Aksaması 6 11,8Atama Süreci 3 5,9


İşin toplumsal olumlu etkilerine rağmen çalışan kadınlar açı-sından iş süreçlerinin kolay olmadığı görülmektedir (bkz. Tablo18). Hazırlık süreçleri olarak değerlendirilen; sınavlara hazırlan-mak, kazanmak ve ilgili kursları bitirmek (% 29,4) önemli sıkıntı-lardan biri olarak öne çıkmaktadır. Ancak diğer önemli engellerdenbiri de ailenin engelleyici tutumu (% 9,8) ve sosyal çevrenin bas-kısıdır (% 19,6). Geleneksel yapılar (aile, sosyal çevre, geleneklerve din) ile ilgili verilere bakıldığında çalışan kadınların % 37,2’sibu anlamda zorluk yaşadığını ifade etmiştir. Yaş guruplarına ba-kıldığında bir işte çalışıyor olmanın kadınlar arasında yaygınlaş-maya başladığını, aile ve toplumun daha açık olduğunu söylemekmümkün olmakla birlikte, ankete verilen cevaplardan, gelenekselalanda toplumsal dönüşümün gerçekleşmesi gerektiği açık bir şe-kilde görülmektedir.

İş sürecinde kadının yaşadığı bir diğer sorun, ev içinde çocukve yaşlı bakımıyla birlikte ev işlerinin doğrudan kadının sorumlu-luğu altında görülmesidir. Çalışan kadınların % 27,5’i bu alandasıkıntı çektiklerini ifade etmişlerdir.

Tablo 19- İş Yerinde Ayrımcılık Var mı?

Yukarıda yönetici kadın çalışan oranının düşük olduğundanbahsedilmişti. İş yerinde dikey hareketlilik süreçlerine bakıldığında(bkz. Tablo 19) kadınların % 11,8’i terfi aşamasında kadınlara yö-nelik negatif ayrımcılık yapıldığını belirtmiş, % 76,5’i bir ayrımcılıkolmadığını dile getirmiştir. Bu veri hizmet, imalat ve ticaret sek-törünün yoğun olduğu, vasıfsız çalışanların ağırlıkta olduğu pro-

45

Frekans %Terfi Konusunda Kadınlara Negatif Ayrımcılık Yapılmakta

6 11,8

Terfi Konusunda Kadınlara Pozitif Ayrımcılık Yapılmakta

5 9,8

İş Yoğunluğu Konusunda Kadınlara Negatif Ayrımcılık Yapılmakta

1 2,0

Herhangi Bir Ayrımcılık Yok 36 76,5TOPLAM 51 100,0


filde terfi ile ilgili taleplerin olmadığı, işle ilişkinin geçimlik süreç-lerle ilişkili olarak kurulduğu düşünülerek mevcut rollerin kabul-lenilmesi olarak değerlendirilebilir.

Benzer bir veride ücretlendirme süreçlerinde ortaya çıkmaktadır(bkz. Tablo 20). Kadınların % 92,2’si ücretlendirme politikalarındaherhangi bir ayrımcılık yaşamadıklarını dile getirmişlerdir. İşye-rinde toplumsal cinsiyet ayrımcılığı konusunda görüşme yapılankadınların önemli bir oranının ayrımcılık olmadığını dile getirme-lerinin farklı nedenleri vardır. Kamu sektöründe eşit işe eşit ücretpolitikası ücretlendirme süreçlerinde ayrımcılık olmamasını sağ-lamıştır. Ancak yöneticilik gibi konularda farklı yaklaşımlar sözkonusudur. Kamu sektöründe istihdam edilen çoğu çalışan kadınyöneticilik yükümlülüklerinden kaçındıklarını dile getirmiş, bununtemel nedeni olarak ev içi sorumluluklarını göstermişlerdir. Bekârçalışan kadınlar ise yöneticilik konusunda kadınlara rol verilmedi-ğini belirtmişlerdir. Özel sektör çalışanlarına bakıldığında, özelliklehizmet, imalat ve ticaret sektörlerinde emek yoğun niteliksiz işleriçin uygulanan alt ve üst ücret politikaları belirli ve nettir. Bu bağ-lamda, erkek ve kadın çalışanların benzer bir ücret politikasına tabiolmaları görüşme yapılan kadınların işyerinde ayrımcılık hisset-mediklerini belirtmelerine neden olmuştur. Özel sektörde çalışanvasıfsız ve emek yoğun çalışan kadın için bir işe sahip olmak enönemli faktör olduğundan işyerinde ayrımcı uygulamalar olsa dahibunu görmezden gelmeye çalışmaktadır.

Tablo 20- Cinsiyet Ayrımcı Ücretlendirme Politikası

46

Frekans %

Erkekler Lehine Bir Ayrımcılık Yapılmakta 3 5,9

Kadınlar Lehine Bir Ayrımcılık Yapılmakta 1 2,0

Ayrımcılık Yok 47 92,2

TOPLAM 51 100,0


Tablo 21- Gelirin Tatmin Düzeyi

Gelirin tatmin düzeyine bakıldığında (bkz. Tablo 21), çalışankadınların sadece % 25,5’i aldığı ücretin tatmin edici olduğunu be-lirtirken % 74,5’i gelirinden memnun olmadığını ifade etmiştir. Busoruya yönelik olarak hizmet sektöründe çalışanlar (% 21,5) ve öğ-retmenler (% 9,8) memnuniyetsizliklerini ifade eden gruplar ara-sında öne çıkmaktadır. Gelirinin oldukça düşük olduğunusöyleyenler arasında hizmet sektörü çalışanları ağırlıktadır. Kamusektöründe çalışanların % 17,6’sı gelirinden memnunken % 21,5’ibeklentisinin karşılanmadığını, % 5,8’i gelirinin oldukça düşük ol-duğunu dile getirmiştir. Özel sektöre bakıldığında, bu sektörde ça-lışanların sadece % 7,8’i gelirinden memnunken, % 29,4’übeklentilerinin karşılanmadığını, % 15,6’sı gelirinin oldukça düşükolduğunu dile getirmiştir.

Tablo 22- Geliri Kullanma Biçimi

Geliri kullanma biçimlerine bakıldığında (bkz. Tablo 22), ça-lışan kadınların % 66,7’si gibi önemli bir kısmı gelirlerini aile ih-tiyaçları için kullandıklarını ifade etmişlerdir. Tamamını benkullanıyorum diyenlerin oranı % 15,7 gibi düşük bir düzeydeyken

47

Frekans %

Tatminkâr 13 25,5

Beklentileri Karşılayamamakta 26 51,0

Oldukça Düşük 12 23,5

TOPLAM 51 100,0

Frekans %Tamamını Ben Kullanıyorum 8 15,7Kendime Bir Miktar Ayırıp Aileme Veriyorum 8 15,7Ailemle Ortak Kullanıyoruz 34 66,7Diğer 1 2,0TOPLAM 51 100,0


çalışan kadınların önemli bir oranı aile bütçesine katkı sağlamak-tadır.

Çalışan kadınların iş süreçlerinde destek aldığı aktörlere bakıl-dığında (bkz. Tablo 23), genellikle kendi süreçleri ile baş başa kal-dıkları, sadece % 15,7’sinin arkadaşlarından % 5,9’unun iseakrabalarından destek aldığı görülmektedir.

Tablo 23- İş Sürecinde Destek Sağlayanlar

İşin kadınların toplumsal cinsiyet eşitliği sürecindeki önemi yu-karıda ifade edilmişti. İşin kadınların hayatına katkısı sorgulandı-ğında (bkz. Tablo 24), kadınların % 82,4’ü iş sayesinde ekonomiközgürlükleri elde ettiklerini, % 47,1’i özgüvenlerinin geliştiğiniifade etmiştir. Bu çıktı kadınların güçlenmesi ve birey olma süreç-lerinde işin önemini ortaya koymaktadır. Bireysel faydanın dışında,çalışan kadınların % 43,1’i topluma faydalı olduklarını düşünmek-tedir. Dolayısıyla kadınlar yaptıkları işin ve çalışma süreçlerinintoplumsal gelişmeye katkı sağladığının farkındadırlar. Çalışan ka-dınların % 25,5’i toplumsal statülerinin geliştiğini ifade ederkenaile içinde statüsünün iyileştiğini dile getiren kadınların oranı %21,6 olmuştur. Benzer bir şekilde kadınların % 13,7’si işle birlikteaile ilişkilerinin düzeldiğini ifade etmiştir.

Çalışan kadınların % 37,3’ü ailelerinin refahının arttığını ifadeederken sadece % 9,8’i kendi istediği yaşam standardına kavuştu-ğunu dile getirmiştir.

Toplumsal işbölümü alanına bakıldığında işin önemli bir dö-nüşümü başlattığı ancak bu sürecin yeterli olmadığı görülmüştür.Ev işlerinde ailesi veya eşiyle işi paylaşan kadınların oranı % 17,6iken, çocukların bakılması sürecine ailelerin dâhil olması % 9,8’dir.Bu veriler çalışan kadınların hane içindeki çocuk bakımı ve ev işigibi sorumluluk alanlarının devam ettiğini göstermektedir.

48

Frekans %

Akrabalarım 3 5,9

Arkadaşlarım 8 15,7


Tablo 24- İşin Getirdiği Olumlu Değişiklikler

Tablo 25- İşin Olumsuz Etkisi

İşin çalışan kadınlar üzerinde farklı alanlarda olumsuz etkileribulunmaktadır (bkz. Tablo 25). Görüşülen kadınlar işin sosyal-leşme ve kamusal alana çıkmak için bir araç olduğunu belirtmeklebirlikte, bu süreçte ev içi sorumluluklarda olumlu yönde bir gelişme

49

Frekans %Ekonomik Özgürlük 42 82,4Özgüvenin Gelişmesi 24 47,1Üretkenlik ve Topluma Fayda Sağlama 22 43,1Aile İçindeki Statünün İyileşmesi 11 21,6Toplumdaki Statünün İyileşmesi 13 25,5İstediği Yaşam Standardına Kavuşma 5 9,8Ailedeki Ekonomik Refahın Artması 19 37,3Aile ile İlişkilerin İyileşmesi 7 13,7Ev İşlerini Aile ve/veya Eşle PaylaşmayaBaşlamak

9 17,6

Çocuk Bakımını Aile ve/veya Eşle PaylaşmayaBaşlamak

5 9,8

Frekans %

Kendine Zaman Ayıramama 33 64,7Aileye Zaman Ayıramama 15 29,4Bebek-Küçük Çocuk-Yaşlıların Bakımına Zaman Ayıramama

9 17,6

Arkadaşlara Zaman Ayıramama 14 27,5Evdeki İşlerin Yapılması KonusundaAilenin Yaptığı Baskı

4 7,8

İşin Aşırı Yoğunluğu 24 47,1İş Stresi 22 43,1İşteki Huzursuz Ortam 7 13,7Sağlık Problemleri 14 27,5Cinsiyet Ayrımcılığından Dolayı Görevde Yükselememe

1 2,0


50

olmaması nedeniyle iş yüklerinin arttığını ve bununda günlük ha-yata yansıdığını ifade etmektedirler. Çalışan kadınların % 64,7’sikendine, % 29,4’ü ailelerine zaman ayıramadıklarını belirtirken %17,6’sı evde bakmakla yükümlü olduklarını düşündükleri çocuk veyaşlılara zaman ayıramadıklarını belirtmişlerdir. Sosyalleşmeninbir göstergesi olan arkadaş etkinliklerine zaman ayıramadığını söy-leyen kadınların oranı % 27,5’tir.

İşten kaynaklı sorunlara bakıldığında, kadınların % 27,5’i işebağlı sağlık sorunları yaşadığını, % 47,1’i işin yoğun olduğunu, %43,1’i ise işten kaynaklı stres yaşadıklarını belirtmişlerdir. İştekihuzursuz ortam (% 13,7) ve işe yönelik aile baskısı (% 7,8) öneçıkan diğer sorunlardır.

Yukarıdaki verilere bakıldığında, çalışan kadınların iş ile ailearasında sıkıştıkları ve iş ile ilgili süreçlerde işin olumsuz etkilerinigöğüslemek zorunda kaldıklarını söyleyebiliriz.

Tablo 26- İşin Genel Ortamı

İşin genel ortamına bakıldığında (bkz. Tablo 26), kadınların %49’u çalıştıkları işin oldukça yoğun ve ağır olduğunu, buna paralelolarak % 19,6’sı işyeri ortamının rahat ve sağlıklı olmadığını, ağırve yorucu koşullarda sağlıksız ortamlarda çalıştıklarını ifade etmiş-lerdir. İşyerinde yönetimin olumsuz tavırları (% 13,7) ve müşteri-lerin olumsuz davranışları (% 27,5) ifade edilen önemli

Frekans %

İş Koşulları Ağır ve Yorucu 25 49,0İş Ortamı Yeterince Rahat ve Sağlıklı Değil 10 19,6İşyerinin Kreşi Yok 5 9,8Yöneticinin Tavırları Olumsuz 7 13,7İş Arkadaşlarımın Cinsiyet AyrımcıTavırları Var

2 3,9

Kadın Çalışanlara Yönelik CinsiyetAyrımcı Yaklaşımlar Söz Konusu

4 7,8

Müşterilerin Olumsuz Davranışları 14 27,5Erkeklerin Rahatsız Edici Davranışları 2 3,9Kadın Olmam Nedeni ile Olumsuz Bir Davranış Görmedim

13 25,5

Pozitif Ayrımcılık Görüyorum 10 19,6


sıkıntılardır. Kadın olma nedeni ile olumsuz davranış görmediğiniifade edenlerin oranı % 25,5 iken bazı işyerlerinde çalışan kadın-ların % 19,6’sı pozitif ayrımcılık gördüklerini ifade etmişlerdir.Bunun farklı nedenleri olabilir. Bu nedenlerden ilki; çalışılan işye-rinde çalışan sayısının azlığı iken diğeri de işverenin çoğunlukla yaaile tarafından çok iyi tanınan bir kişi ya da akraba olmasıdır.

İşyeri imkânları bakımından, kadınların çocuk bakımı ile ilgilisıkıntılarını çözebilecek araçlardan biri olan kreşin işyeri bünye-sinde olmaması çalışan kadınlar açısından önemli bir sorun ve sağ-lanması durumunda istihdamı artırabilecek araçlardan biridir.Buna rağmen kadınların sadece % 9,8’i işyerinde kreş olmamasınısorun olarak ifade etmiştir. Bunun temel nedenlerinden biri küçükişletmelerin yaygınlığı olup mevcut kurum ve işletmelerde kreş uy-gulaması süreçlerinin işletilmemesidir.

Tablo 27- Nasıl Bir İşte Çalışmayı Tercih Edersiniz?

Kadınların gelecek ile ilgili görüşleri ve beklentileri soruldu-ğunda (bkz. Tablo 27), sadece % 33,3’ü çalıştığı işten memnun ol-duğunu ifade ederken % 17,6’sı kamu sektöründe çalışmakistediğini % 39,2’si kendi işini kurmak istediğini belirtmiştir. Bek-lentilerin kamuya ve kendi işine yönelik olmasının işin olumsuzetkilerini azaltmak ve standartları daha yüksek ve güvenli iş arayı-şından kaynaklandığı söylenebilir. Sektör içi hareketlilik ya da özelsektörde çalışmak istenmemesi emek yoğun ve düşük ücretli işler-den kaçınma isteğini göstermektedir.

51

Frekans %Çalıştığım İşten Memnunum 17 33,3Kamu Sektöründe Çalışmak İsterim 9 17,6Özel Sektörde Çalışmayı İsterim 2 3,9Aynı Sektörde Farklı-Şirket-Kurumda Çalışmak İsterim

2 3,9

Yeterince Çalıştım Artık Çalışmak İstemiyorum

1 2,0

Kendi İşimi Kurmak İsterim 20 39,2TOPLAM 51 100,0


Tablo 28- Ne Kadar Süre Daha Çalışmayı Planlıyorsunuz?

Çalışan kadınların % 92’si güvence olarak gördükleri emekliliğekadar çalışacaklarını ifade ederken bunlardan % 23,5’i emekli ol-duktan sonra çalışmayı düşünmediklerini ifade etmiştir. İşin tümzorluklarına rağmen işini bırakmayı düşünenlerin oranı % 4 gibidüşük bir düzeyde kalmaktadır.

Tablo 29- Hangi Nedenden Dolayı İşi Bırakırsınız?

Çalışan kadınların işle ilişkilerindeki temel bağa bakıldığında(bkz Tablo 29), işyerinin kapanması (% 76,5) işten ayrılma gerek-çelerinin başında gelmektedir. İş bırakma gerekçesi olarak, işinözellikleri ile ilgili nedenlerden biri olarak, düşük ücret (% 27,5)öne sürülmektedir. İşle ilgili temel sıkıntılardan biri olarak işteki

52

Frekans %Cevap yok 2 4,0Emekliliğe kadar 35 68,5Emeklilikten sonra çalışmayı düşünmüyorum 12 23,5En kısa sürede işimi bırakmayı düşünüyorum 2 4,0TOPLAM 51 100,0

Frekans %Cinsiyete Dayalı Negatif Ayrımcılığa Maruz Kalmam Durumunda

5 9,8

Çocuklarıma Daha Fazla Zaman Ayırmak İçin 6 11,8Ev İşlerine Yeterince Zaman Ayıramadığım İçin 5 9,8Eşime-Aileme Daha Çok Zaman Ayırmak İsteğim İçin

9 17,6

İşteki Aşırı Yoğunluk Nedeniyle 5 9,8Kendime Yeterince Zaman Ayıramadığım İçin 10 19,6İşten Aldığım Düşük Ücret Nedeniyle 14 27,5Ekonomik Olarak Bu İşe İhtiyacım Yok 6 11,8İşi Bırakmayı Düşünmüyorum 2 3,9İşyeri Kapanırsa 39 76,5İşyerimin/İşverenimim Başka Bir Kente Taşınması Durumunda

1 2,0

Kendi İşimi Açarsam 1 2,0


aşırı yoğunluk gösterilmesine rağmen işten ayrılma gerekçesi ola-rak iş yoğunluğu deneklerin sadece % 9,8’i tarafından ifade edil-miştir. Cinsiyete dayalı negatif ayrımcılık nedeni ile iştenayrılacağını söyleyenlerin oranı da % 9,8’dur.

Aile ile ilgili gerekçelere bakıldığında; çocuk bakımı, ev işlerinezaman ayırma, eşe ve aileye daha fazla zaman ayırma gerekçeleri% 39,2 gibi yüksek bir oranda ifade edilmiştir. Kişisel nedenlerebakıldığında ise, ekonomik olarak ihtiyacı olmadığı için işten ay-rılabileceklerini ifade edenlerin oranı da % 11,8 gibi düşük biroranda çıkmaktadır. Bu bağlamda aile, ev içi sorumluluklar, çocukbakımı gibi nedenler ile işyerinin kapanması ve düşük ücret temelayrılma nedenleri olarak diğer gerekçelerden farklılaşmaktadır.

Tablo 30- Kadın İstihdamının Önündeki Engeller

Kadın istihdamının önündeki engellere bakıldığında (bkz.Tablo 30), çalışanlar kadınlar en önemli engel olarak yasal haklarıolan çalışma süreçlerine eşlerin izin vermediğini dile getirmekte-dirler. Aile yapısının işgücü piyasasında toplumsal cinsiyet eşitli-ğinin önündeki en büyük engel olduğunu dile getiren çalışankadınların % 52,9’u aile ve eşin izin vermemesini, % 31,4 ü çocukbakımını çalışma hayatının önündeki en büyük engel olarak ifadeetmektedir. Bu bağlamda, toplumsal kampanyalar ve kreş uygula-maları ile çözülebilecek sorunlarda kamu ve sivil toplum kuruluş-larının rolü öne çıkmaktadır. Ayrıca kadınların eğitime erişimkonusunda yaşadıkları sıkıntılar da iş yaşamına dâhil olmalarının

53

Frekans %Aile-Eşin İzin Vermemesi 27 52,9Çocuk Bakımı 16 31,4Toplumun Kadınlara Özdeşleştirdiği Roller

16 31,4

Sosyal Yapı Faktörü 18 35,3Dinsel Yapı Faktörü 11 21,6Kadınların Eğitime Erişim Oranının Düşük Olması

26 51,0

Kamu Politikalarının Yetersizliği 18 35,3


önünde büyük bir engel olarak durmaktadır. Görüşülen kadınların% 51’i eğitim konusunun önlerinde engel olduğunu belirtirken, %31,4’ü toplumun kadınlarla özdeşleştirdiği rolleri, % 35,3’ü sosyalyapının etkilerini, %21,6’sı ise dini faktörleri iş hayatının önündekiengeller olarak ifade etmişlerdir.

Kamu politikalarının kadın istihdamının artırılmasındaki rolü-nün önemli olduğunu düşünen kadınların oranı % 35,3’tür. Eğiti-min iş süreçlerinde belirleyici etkisi, toplumsal alandakidönüşümlerde kamunun rolü, iş süreçlerinde çalışan kadınlara sağ-lanacak imkânlar toplumsal cinsiyet eşitliğinin iş gücü ve emek pi-yasalarında olumlu ve dönüştürücü etkisi olacağını göstermektedir.

BAŞARI ÖYKÜSÜ/2

1962 de Diyarbakır’da doğdum. Üç erkek ve dört kız çocuğu olanbir ailenin en büyük çocuğuyum. İlkokul mezuniyetinden sonra PratikKız Sanat Okulu biçki dikiş ve yapma çiçek kurslarını tamamladım.19 yaşında evlendim. 20 yaşında iken ilk kız çocuğum dünyaya geldi.Evli iken dikiş, piko ve yapma çiçek işleri ile uğraşıyor, ev ekonomisinekatkı sağlıyordum. 24 yaşında ikinci, 32 yaşında ise üçüncü kız çocu-ğum dünyaya geldi.

Üç kız annesi olmak, erkek egemen bir toplumda kendimde bir ek-siklik hissetmeme neden oldu. 22 yıllık evliliğim boyunca koca şiddetide katmerleşerek devam etti.

Zamanla, çevremde çalışan kadınları gördükçe çalışmamın ve eko-nomik anlamda güçlü olmamın gerektiğine kanaat getirdim. Evde ya-şadığım şiddetin üç kız annesi olmamdan ve evin ekonomisine katkısağlayamamamdan kaynaklı olduğunu anlıyordum. Tüm bu yaşadığımşiddeti ailemden de gizleyerek yaşamımı çocuklarıma adıyordum. Amagünler, yıllar geçtikçe bu şiddet dayanılmaz bir kâbus halini alıyordu.

Koca şiddeti evlilik hayatım boyunca hiçbir zaman eksik olmadı. Za-manla gördüğüm şiddetin okuyamamamdan kaynaklandığını düşünüpbu konuda korkunç bir pişmanlık duyarak okuyanları kıskanırdım.

Bir anne olarak, evime ve çocuklarıma bir katkı olur düşüncesiyleev çeyizi, banyo lifleri ve yapma çiçekler yaparak evin ekonomisine

54


katkı sağlamaya devam ettim. .. Sürekli yaşadığım şiddet ve kocamın dengesiz davranışları artık

dayanılacak gibi değildi. Aile içi şiddet ve anlaşmazlık olaylı bir şekildeboşanmayı beraberinde getirdi. Hiç bir vasfa sahip olmamam, iş tec-rübemin bulunmaması üç yıl boyunca da evde oturmama neden oldu.Ama bir şekilde ayakta durmak ve çocuklarımın bakımını sağlamakzorundaydım.

Tüm bunlarla birlikte, önce en iyi yaptığım işten başlayarak iş ha-yatıma atıldım. Önce çocuk bakıcılığı, özel hastanelerde temizlik işleri,derken aşçılık yapmaya başladım. Aşçılığı meslek haline getirmek içinÇıraklık Eğitim Merkezine başvurarak aşçılık belgesi aldım. Belli birsüre çalıştıktan sonra hastanenin kapatılması ile bir anda işsiz kaldım.Altı ay boyunca işsizlik maaşıyla geçinerek üç çocuğuma baktım. Birilan üzerine Organize Sanayi Bölgesinde bir f irmada aşçılık yapmayabaşladım.

Büyüttüğüm çocuklarımdan biri üniversiteyi bitirdikten sonra ban-kada çalışmaya başladı ve evlendi. İkinci kız çocuğum da üniversiteyibitirerek ilaç f irmasında çalışmaya başladı. Üçüncü kız çocuğum ise liseson sınıf öğrencisidir. Halen sonradan kazandığım aşçılık mesleğiniyaparak ailemin geçimini sağlamaktayım. Çocuklarıma hem anne hemde baba olmaya çalışıyorum. Bundan büyük mutluluk olmaz diye dü-şünüyorum.

Tablo 31- Kadın İstihdamının Artırılması İçin Neler Yapılmalı?

55

Frekans %İşverenlerce Kadın Çalışan Kotası Konulması 23 45,1İşverenlerin Kadın Çalışanlar Konusunda Vergi İndiriminden Faydalanması

15 29,4

İşyerinde Çocuk-Bebek Bakım Yerlerinin Olması 23 45,1Cinsiyet Ayrımcılığının Giderilmesine Yönelik Toplumsal Duyarlılık Geliştirilmesi

18 35,3

Kadın Çalışanların Örgütlenmesi 18 35,3İlgili STK Yapılanmalarında Kadınlara Yeterince Yer Verilmesi

13 25,5

Kadınlara Yönelik Ücret Ayrımcılığının Giderilmesi 15 29,4İşyerlerinde Kadınlara Yönelik Statü Ayrımcılığının Giderilmesine Yönelik Politikalar Geliştirilmesi

22 43,1

Kadınlar Çalışıp Kendilerini Daha Fazla Göstermeliler 3 5,9


Kadın istihdamının artırılması yönünde, çalışma hayatınıniçinde olan, aile, toplum, gelenekler ve iş yerindeki tüm süreçleribilen kadın çalışanların önerileri bu alanda yapılacak çalışmalarıyönlendirecek önemli bulgulardır. % 45,1 ile işyerlerinde kadın ça-lışan kotası konması ve işyerlerinde kreş açılması bu önerilerin ba-şında gelmektedir. Kadınlardan % 43,1’i kadın istihdamınınartırılması için işyerlerinde kadınlara yönelik statü ayrımcılığınıngiderilmesine yönelik politikalar geliştirilmesi gerektiğini ifade et-miştir. Bu bağlamda, mevcut yasal düzenlemelerin kadın istihda-mını artırmak konusunda yeterli olmadığı, son anayasa değişikliğiile kanun ve yönetmeliklerde düzenlemeler yapılması gerekliliğiifade edilmiştir. Kadın çalışan kotasının geliştirilmesi ve bunu uy-gulayan işletmelere vergi indirimi uygulanmasının kadınların işgücü piyasasına girmelerini kolaylaştıracak bir araç olacağı ifadeedilmiştir.

Kadın alanında çalışan STK’ların bu alanda örgütlenmesi (%35,3) ve mevcut STK’larda kadın temsilinin artırılması (% 25,5)kadın istihdamının artırılmasına yönelik önemli talepler arasındadır.

Kadınlara yönelik ücret ayrımcılığının giderilmesi, özellikle özelsektörde eşit işe eşit ücret gibi evrensel taleplerle örtüşmektedir.Bu bağlamda kadınların % 29,4’ü ücret iyileştirmesinin işi kadınlarbakımından daha cazip hale getireceğini düşünmektedir. Rol mo-dellerin artmasının önemine vurgu yapan kadınların oranı %5,9’dur. Genel olarak bakıldığında, örgütlenme ve kamunun pozitifayrımcılık uygulamalarının kadın istihdamını artırıcı özellikler ol-duğu dile getirilmiştir.

Anket verilerinin yanı sıra, yapılan odak gurup ve çalıştay katı-lımcıları değerlendirmelerine göre istihdam alanındaki sorunlar veadın istihdamının geliştirilmesine yönelik öneriler aşağıda veril-miştir:

• Özel sektörün çalışma saatleri kadın çalışanlar açısında çokbüyük sorun oluşturmaktadır. Kadınlar iş ve aile arasında kalarakher iki grupla da çatışma yaşamaktadır.

• Kadınlar yeni bir işe başlarken ortama ve yeni işe alışma ko-nularında sıkıntı yaşamaktadırlar. Erkeklerin iş süreçlerine dahaçabuk alıştıkları belirtilirken, kadınların erkeklere göre daha duy-

56


gusal olmalarından kaynaklı olarak işe giriş süreçlerinde sıkıntı ya-şadıkları ifade edilmiştir.

• Çalışan kadın rol modellerinin ya da yönetici modellerininazlığı bir sorundur. Rol modellerinin artması çalışan kadınların daartmasına destek olacaktır. Özellikle kadınların yönetim kademe-sinde daha fazla yer alması uzun dönemde kadın çalışanların ora-nını da artırabilecektir.

• Kamuda farklı alanlarda yönetici olma süreçlerinde eşitsiz uy-gulamalar yaygındır. Örneğin; öğretmenlik mesleğinin icrasındakadın ve erkek eşitken yönetim düzeyinde kadınlar azınlıktadır.

• Hane içi işbölümüne yönelik olarak her kesimden kadın ortakbir sıkıntıyı dile getirmektedir. ‘Eşim de hekim. Aynı saatte evegirmemize rağmen eşim ne yiyeceğiz diye bana soruyor’ şeklindeifadede bulunan kadın doktor bu alandaki sıkıntıların her sektördeyaygın olduğunu göstermektedir. Kadının sorumlulukları sadece işmesaisi sırasında değil tüm gün boyunca sürmektedir. Dolayısıyla,kadınların önündeki temel sıkıntılardan biri de erkeklerin ev işle-rini eşleriyle paylaşmamasıdır.

• Kadınların işyerlerindeki hakları ve imkânları konusundakifarkındalık düzeyleri zayıftır.

• En büyük sıkıntıyı çocuk bakımı konusunda yaşayan kadınlarçalışma hayatının içinde yer alırken kendilerine, çocuklarına, eşle-rine, arkadaşlarına ve komşularına yeterince vakit ayıramamaktadır.

• Toplumsal cinsiyet ayrımcılığı iş hayatında sürekli gündem-dedir. Bu bağlamda kadınlar örneğin tahsilât gibi parasal işlerdensehizmet yoğun alanlara yönlendirilmektedir.

• Kültür farklılıkları çalışma yaşamında temel sorunlardan biriolarak öne çıkmaktadır.

Yapılan odak grup çalışmaları ve çalıştayda katılımcılar kadın-ların işgücü süreçlerine katılmaları için aşağıdaki önerileri geliş-tirmişlerdir:

• Sorunların görünür kılınması ve toplumsal alanda gündemegelmesi gerekmektedir. Yasaların bu alandaki sorunların gideril-mesi yönünde revize edilmesi gerekmektedir.

• Yapılan çalışmalar bağlamında sorun odaklı düşünmektençözüm odaklı düşünmeye doğru adım atılması gerekmektedir.

57


• Gençlere yönelik olarak toplumsal cinsiyet farkındalığı ala-nında çalışmalar yapılmalı, var olan çalışmalar geliştirilmelidir.

• Önyargıların kırılmasına yönelik çalışmalar yapılmalıdır. • İşyerlerinde kadın kotası konması ve kreşlerin açılması/artı-

rılması sağlanmalıdır. • Kadın yöneticilerin toplumsal cinsiyete yönelik duyarlılıkla-

rının artırılması sağlanmalıdır. Başarılı kadın çalışan ve girişimci-lerin kamuoyunda görünür olması ve rol modellerin geliştirilmesisağlamalıdır.

• Kız çocuklarının okuması, özellikle yüksek eğitim sürecinekadar kız çocuklarının desteklenmesi sağlanmalıdır.

• Kadınlara yönelik becerileri kursları geliştirilmelidir. • Farklı görüşlerde de olsa kadın derneklerinin çalışan kadın

sayısının artması ve çalışma hayatında kadınların yaşadığı sorun-ların çözülmesi için güç birliği yapmaları ve politikalar geliştiril-mesini sağlamaları gerekmektedir.

2. DİYARBAKIR’DA KADIN GİRİŞİMCİLER ARAŞ-TIRMASI ANALİZ RAPORU

Yapılan çalışmada, Diyarbakır nezdinde, kadın girişimcilere yö-nelik olarak meslek örgütleri ve ilgili veri tabanlarının güncel ol-maması nedeni ile gerçek girişimcilere ulaşmak için sivil toplumkuruluşları üzerinden kartopu örneklemi kullanılmıştır. Örneklem,Diyarbakır il merkezinden 21, Lice, Ergani, Çınar ve Bismil ilçe-lerinden ikişer kadın girişimci ile olmak üzere 29 kadın girişimci-den oluşmaktadır. Görüşmeler yüz yüze anket tekniği kullanılarakyapılmıştır. Gerçek kadın girişimcilere ulaşabilmek için sektörelağırlıklandırma yapılmamış, görüşmelerde girişimciliğin başlangıcı,iş süreçleri, sosyal, kültürel ve geleneksel etkilere odaklanılmıştır.

Değerlendirilen anketlerde kadın girişimcilerin 31–50 yaş gru-bunda yoğunlaştıkları görülmektedir (bkz. Tablo 1). Girişimcilerinmeslek tercihinde, yapılan işin deneyim yâda beceri gerektirmesinedeniyle, iş alanına yönelik olarak gerekli zamanı deneyimledik-ten sonra sektörlere girdiği görülmektedir. Dolayısıyla, girişimcilikyaşının 25 yaş üstü ve 50 yaş altı aralıkta olduğunu söylenebilir.

58


Tablo 1- Bitirdiği Yaş

Girişimcilerin % 58,6’sının evli olması (bkz. Tablo 2) girişim-ciliğin aile ekseni etrafında geliştiğini göstermektedir. Evli olan gi-rişimcilerin % 58’i en az bir kişiyi yanlarında istihdam ederkenbunlardan % 33’ü aileden 1 kişi, % 24’ü 2 kişi çalıştırmaktadır.

Buna paralel olarak, evli olan girişimcilerden % 58’inin ailesindebaşka girişimcilerin de olduğu saptanmıştır. Girişimcilerin yaklaşık% 14’ü işi ailelerinden devraldıklarını belirtmişlerdir.

Dul (% 6,9) ve boşanmış (% 3,4) kadın girişimcilerin sayılarıaz olsa da toplumsal roller dışına çıkarak girişimcilik yolu ile varolma süreçleri içine girmeleri geleneksel değerlerin kırılmaya baş-laması olarak değerlendirilebilir. Bekâr girişimci oranının % 31 ol-ması iş süreçlerinde kadınların özgüvenlerinin arttığı vegirişimcilik konusunda kişisel tercihlerin önemli olduğunu göster-mektedir.

Tablo 2- Medeni Hal

Eğitim durumuna bakıldığında (bkz. Tablo 3), kadın girişim-cilerin % 27,5’i kurduğu işin eğitim aldığı alanla ilgili olduğunubelirtmiştir.

59

Frekans %20–25 3 10,326–30 4 13,831–35 6 20,736–40 7 24,141–50 7 24,151–75 2 6,9TOPLAM 29 100,0

Frekans %Evli 17 58,6Bekâr 9 31,0Boşanmış 1 3,4Dul 2 6,9TOPLAM 29 100,0


İnsan kaynaklarının geliştirilmesinde toplumsal cinsiyete yöne-lik fırsatların yaratılması kadın girişimciliğinin oranını artıracaközelliklerdendir. Şirket yapılarına bakıldığında, şahıs şirketi formudışına sadece lise ve üstü eğitim alan kadın girişimcilerin çıktığıgörülmektedir. Şahıs şirketi dışındaki yapıların oranının % 13,8olması kadın girişimcilerinin daha az kurumsal olan alanlarda yo-ğunlaştığını göstermektedir. Eğitim düzeyinin yükselmesi ile sek-törel çeşitlenme artmakta, kurumsal yapılara bir yönelmeolmaktadır. Eğitim düzeyinin artması hizmet sektöründen uzak-laşılarak daha çok bilgi gerektiren alanlara girmeyi de beraberindegetirmektedir. Benzer bir şekilde, eğitim düzeyi yüksek kadınlarınpiyasada erkek işleri diye tabir edilen alanlara yöneldiği de görül-mektedir.

Eğitim düzeyi yüksek kadın girişimciler çalıştıkları alanlardaistihdam yaratmada diğer eğitim kategorilerine göre de farklılaş-maktadır. Tüm sektörlere bakıldığında, sadece eğitimli kadınların10 kişinin üstünde kişinin çalıştığı iş alanları yarattığı görülmek-tedir. Lise ve üstü eğitim alan girişimci kadınların % 24’ü 5 ve üze-rinde kişiye istihdam yarattıklarını belirtmişlerdir.

Tablo 3- Eğitim Durumu

60

Frekans %Okur-yazar Değil 1 3,4Okur-yazar 1 3,4İlkokul Mezunu 1 3,4Ortaokul Mezunu 8 27,6Lise Mezunu 9 31,0Yüksekokul Mezunu 2 6,9Üniversite Mezunu 7 24,1TOPLAM 29 100,0


Tablo 4- Kendi İşini İlk Ne Zaman Kurdu?

Araştırma bulguları 2000 yılından sonra kadın girişimciliğinarttığını göstermektedir (bkz. Tablo 4). Kurulan işin süresine ba-kıldığında, girişimcilerin uzun süreli işler yaptıkları ve şirketin yasalyapısından bağımsız olarak şirketlerin sürdürülebildiği görülmek-tedir. İşletmenin kuruluş tarihine bakıldığında, kadın girişimcilerin% 34,2’si 10 yıldan uzun süre faaliyet gösterdiklerini dile getirmiş-lerdir. Bu anlamı ile işin özelliği öne çıkarken girişim yapısı olarakşahıs işletmeleri ve limited şirketlerin tercih edildiğini söyleyebi-liriz. Tüm girişimci kadınların % 69’u hizmet sektöründe var ol-mayı tercih ederken, kalanı ticaret, inşaat ve bilişim sektörlerindevar olmayı tercih etmişlerdir.

Tablo 5- İşletmenin Yasal Yapısı

61

Frekans %1984 1 3,41989 1 3,41990 1 3,41991 1 3,41992 1 3,41998 1 3,42000 4 13,82001 1 3,42002 2 6,92003 2 6,92004 2 6,92006 1 3,42008 2 6,92010 4 13,82011 3 10,3Cevap Yok 2 6,9TOPLAM 29 100

Frekans %Şahıs İşletmesi 24 82,8Limited Şirket 4 13,8Anonim Şirket 1 3,4TOPLAM 29 100,0


62

Yukarıda belirtildiği gibi kadın girişimciliğinin genel eğilimişahıs şirketlerine yöneliktir (bkz. Tablo 5). Girişimci kadınların %82,8’i şahıs işletmesi kurarken bunların % 71’i hizmet sektörüneodaklanmıştır.

Tablo 6- İşyeri Mülkiyet Durumu

İşyeri mülkiyet durumuna bakıldığında, kadın girişimcilerin %69’u kiraladıkları alanlarda çalışırken, işyeri mülkiyetinin kendisineya da aileye ait olanların oranı % 31’dir. İşyerinin kiralık olmasıhizmet sektörüne odaklanma ve düşük yatırım gerektiren işlerintercih edilmesinde kadın girişimcilerin temel stratejileri olarak öneçıkmaktadır.

Tablo 7- Finansman Kaynağı

Girişimcinin sermaye kaynağına bakıldığında (bkz. Tablo 7), özsermaye ve aile katkısının % 93,1 düzeyinde olduğu, kredi ve or-taklık yapısının sınırlı kaldığı görülmektedir. Bu veriler işletmelerinbireysel girişim olmaktan ziyade aile kaynaklarına dayandığını gös-termektedir. Aile kaynaklarının önemli olmasının diğer bir nedeni

Frekans %

Mülkiyeti Bana Ait 8 27,6

Mülkiyeti Aileme Ait 1 3,4

Kiralık 20 69,0

TOPLAM 29 100,0

Frekans %

Öz Sermaye 15 51,7

Ailemden Borç Aldım 12 41,4

Kredi Desteği 6 20,7

Ortağımın Sermayesiyle 1 3,4


ise kadın girişimcilerin kredi ve alternatif finansman kaynaklarınaerişimde yaşadıkları sıkıntılardır. Bu bağlamda sınırlı finansal araç-ların olması aile kaynaklarının kullanılması yönünde bir tercihigündeme getirmiştir.

Tablo 8- Mevcut İşin Yatırım Maliyeti

Yatırım maliyetlerine bakıldığında (bkz. Tablo 8), görüşme ya-pılan kadın girişimcilerin düşük yatırım maliyetleri ile girişimdebulundukları ortaya çıkmıştır. Hizmet sektöründe bulunan kadıngirişimcilerin % 31’i öz sermaye ile çalışmaya başlarken, tamamı50.000 TL limitinde yatırımda bulunmuşlardır. Hizmet sektörüneyatırım yapan kadın girişimcilerin % 27,6’sı 25.000 üst limitindeyatırım yapmıştır. Benzer şekilde, basit ticaret işletmesi yatırımla-rında öz sermaye kullanımında benzer limitler oluşmuştur. Hizmetsektöründe yapılan işin hacmi büyüdükçe sınırlı da olsa 100.000TL üzerinde yatırımlar görülmektedir. Genel olarak basit ticaretve emek yoğun hizmet alanında yatırım yapılmasının en temel ne-deni gerekli yatırım sermayesinin sınırlı olmasıdır. Yapılan işin ni-teliği gereği riskin sınırlı olması tercihte önemli bir faktördür.

Tablo 9- Mevcut İşte Çalışan Kişi Sayısı

63

Frekans %

10.000–25.000 8 27,625.000–50.000 1 3,450.000–75.000 5 17,2100.000–125.000 3 10,3125.000–150.000 6 20,7150.000–500.000 4 13,81.000.000 1 3,418–20 Milyon 1 3,4

Frekans %1–5 18 62,16–10 4 13,811–15 2 6,921–25 1 3,426–30 2 6,931–50 1 3,4TOPLAM 29 100,0


Kadın girişimcilerin % 96,5’i mutlaka istihdam yaratmaktadır(bkz. Tablo 9). 1–5 kişi arası istihdam yaratan girişimcilerin %44,4’ü ailesinden birilerini de yanında çalıştırmaktadır. Sektör ba-zında çalışan sayılarında artış gözlemlenmektedir. Örneğin hizmet(% 62) ve ticaret (% 10,3) sektörlerinde başat olarak 1–5 kişi ara-sında kişinin çalıştığı belirtilmiştir. Ancak imalat ve inşaat sektör-lerinde bu sayı daha da artmaktadır.

Kadın girişimcilerin istihdam yaratırken öncelikli olarak aile-lerine yönelik tercihler kullandıkları belirtilmiştir (bkz. Tablo 10).Girişimcilerin % 51,7’si yanlarında aileden kimseyi çalıştırmazken% 27,6’sı aileden en az bir kişi, % 13,6’sı iki kişi, % 6,6’i ise ikidenfazla kişiyi çalıştırdıklarını belirtmişlerdir. Sermaye yapısı, işin mül-kiyet durumu gibi özellikler dikkate alındığında aile kaynaklı ya-pıların yoğun olduğu görülmüştür.

BAŞARI ÖYKÜSÜ/3

1982 yılında Diyarbakır Kız Meslek Lisesinden mezun oldum.1990 yılında bilgisayar programcılığı eğitimi aldım. Bu eğitim sonrasıbilgisayar ve bilişim sektöründe kendi işyerimi kurarak çalışmaya baş-ladım. Bu alanda, yaşadığım şehirde bir öncü rol üstlenerek zamaniçinde mesleki anlamda birçok ulusal ve uluslararası seminer, kurs,atölye ve fuar gibi etkinliğine katıldım.

1995 yılında bölgenin ve Diyarbakır’ın ilk özürlü derneğinin ku-rulmasına öncülük ederek sivil toplum yaşamının içinde yer aldım. Budönemde kadınlar ve engelliler ile ilgili birçok çalışmaya katıldım. Bukonuda merkezi ve yerel anlamda kadın ve engelli istihdamı alanındayapılan çalışmalarda gönüllü olarak çalıştım, bölgesel çalışmalarda ko-ordinatör olarak görev yaptım ve bölgenin tümünde geziler yaparaksorunların yerinde belirlenmesi çalışmalarında bulundum.

1981 yılında Çocuk Esirgeme ve Yetiştirme Yurtlarında gönüllü ab-lalık yaparak akran danışmanlık eğitimi verdim, kursiyer eğitim prog-ramı düzenledim. 1995 yılında Diyarbakır Bedensel EngellilerDerneği kurucu başkanlığını yaptım. 2000 yılında Avrupa BirliğiSivil Toplum Geliştirme Programı Proje Danışmanlık Eğitimi genelkoordinatörlüğü yaptım. Diyarbakır Zihinsel Engelliler Derneği ku-

64


rucu üyesi ve yönetim kurulu başkan yardımcılığı görevinde bulundum. Ticari yaşamıma gıda, mobilya, bilişim ve inşaat sektöründe aktif

devam etmekte ve Diyarbakır’da sürdürdüğüm bu faaliyetlerde 100kişi istihdam etmekteyim.

Amacımın sadece bir iş sahibi olmak değil, aynı zamanda gelecekadına bilgi, bilişim, internet ve teknoloji gibi alanlarda insanoğlu içinyararlı bir şeyler yapabilmeyi hedeflemek olduğunu belirtmek istiyo-rum.

2009 yılından beri DTSO (Diyarbakır Sanayi ve Ticaret Odası)üyesi ve Ticaret Borsası İl Kadın Girişimciler Kurulu başkanlığını sür-dürmekteyim.

Tablo 10- Aile İçinden Yanında İstihdam Etme

Girişimciliğin aileden kaynaklanması ve aile kaynaklı bir giri-şimcilik kültürüne dayanması oldukça yaygındır (bkz. Tablo 11).Kadın girişimcilerin % 37,9’u ailesinde başka bir girişimci olma-dığını belirtirken % 34,5’ü bir kişinin, % 10,3’ü 2 kişinin, % 17,1’iise 2 kişiden fazla kişinin girişimci olduğunu söylemiştir.

Tablo 11- Ailede Girişimcinin Kendisi Dışında İş Kuran Sayısı

65

Frekans %Kimse Çalışmıyor 15 51,71,00 8 27,62,00 4 13,83,00 1 3,44,00 1 3,4TOPLAM 29 100,0

Frekans %Yok 11 37,91,00 10 34,52,00 3 10,33,00 2 6,94,00 1 3,45,00 1 3,47,00 1 3,4


Girişimcilerin sektörsel yoğunlaşmasına bakıldığında (bkz.Tablo 12), % 69 ile hizmet sektörü ve % 13 ile ticaret sektörününbaşat olduğu görülmektedir. Her iki sektörde genel olarak düşüksermayeyle teknik beceri gerektirmeden girilmesi kolay emekyoğun sektörlerdir. Yukarıda belirtildiği gibi eğitim düzeyi yüksel-dikçe sektörel anlamda girişimcilikte farklılaşmalar gündeme gel-mektedir.

Tablo 12- Girişimcinin Sektörü

Sektörlere bağlı olarak, daha çok kapalı bir iktisadi aktiviteninparçası olan girişimciler ticaret ve hizmet sektörüne odaklandık-larından % 82,8 gibi bir oranla başat olarak Diyarbakır kent mer-kezi ya da faaliyet gösterdikleri ilçelere hizmet sunmaktadırlar.Faaliyetin kurumsallaşması ve üretim türlerine göre bölge ve ulusaldüzeyde hedefler gündeme geldiğinde kısmi olarak komşu ülke-lerin hedeflendiği gözlemlenmektedir.

Pazar hedeflerine bakıldığında, görüşme yapılan girişimci ka-dınların daha çok iç pazarı hedefledikleri ve görece kapalı bir ik-tisadi sürece odaklandıkları görülmektedir. Diyarbakır pazarınayönelik çalışanların oranı % 82,8 ulusal pazara çalışanların oranı% 3,4, komşu ülkelerin pazarlarına yönelik çalışanların oranı % 3,4,uluslararası pazarlara yönelik çalışanların oranı ise % 6,8’dir. İmalatsanayinde çalışan girişimlerde yerel pazarlar dışına çıkma hedef-lenirken ticaret ve hizmet sektörü yerel pazarlara odaklanmaktadır.

66

Frekans %Bitkisel üretimler 1 3,4İnşaat 1 3,4Ticaret 4 13,8Bilişim 1 3,4Hizmet 20 69,0Diğer 2 6,9TOPLAM 29 100,0


Tablo 13- Seçim Nedeni

Girişimcilerin yatırım/seçim nedenlerine bakıldığında (bkz.Tablo 13), kadınların çalıştıkları sektörde yabancı olmadıkları, birdeneyim, ilgi ya da bağlantı sonucunda bu alanda girişimci olduk-ları söylenebilir. İşe ilgisi olduğunu söyleyenlerin oranı % 44,8, be-cerisi olduğunu söyleyenlerin oranı % 48,3’tür. Ancak, işe ilgiylebağlantılı olarak yatırım yapanların oranına bakıldığında bu oran% 44,8 gibi yüksek bir düzeydedir. Bu bağlamda ilgi alanlarına yö-nelik eğitim ve kursların girişimciliğe dair olumlu bir etki yaptığı,bu alanda yapılacak çalışmalarla kadın istihdamının artırılabileceğisöylenebilir.

BAŞARI ÖYKÜSÜ/4

Diyarbakır’ın kırsal kesiminde yaşayan çoğu kadın gibi ben de okulakaydedilmedim ve okuma yazma bilmiyorum. Erkek kardeşleriminokula gitmelerini hep kıskanarak izledim. Ancak zamanla kardeşle-rimden yardım alarak evde harfleri ve rakamları öğrenmeye başladım.

Zorunlu göçten dolayı 10–12 yaşlarımda iken ailemle birlikte Di-yarbakır’a yerleştik.

67

Frekans %Ailemden Devraldım 4 13,8Başkasından Devraldım 1 3,4Yakın Çevremde Bu İşi Yapanlardan Etkilendim 1 3,4Aldığım Eğitim Bu İşle İlgili 8 27,6Bu İşle İlgili Kurslara Katıldım 5 17,2Bu İşle İlgili Becerilerim Var 14 48,3Bu İşe İlgim Vardı 13 44,8Piyasada Boşluk Olduğunu Fark ettim 3 10,3Başkaları Bana Önerdi 1 3,4Başkalarının Yanında Çalışmak Zordu 3 10,3Kendi İşimin Sahibi Olmak İstedim 11 37,9Daha Önce Bu Sektörde Ücretli Çalıştım 4 13,8Ailem Beni Teşvik Etti 3 10,3


Okula giden kardeşlerimden okuma ve yazmayı öğrendim, gençyaşta ailem tarafından evlendirildim ve üç çocuk sahibi oldum. Fakatgördüğüm şiddetli baskılar nedeniyle eşimden boşanıp ailemin yanınasığındım. Kendi ayaklarımın üzerinde durma mücadelesi verirken ai-lemden hiçbir destek almadım, aksine manevi bir baskı ile de karşılaş-tım.

Diyarbakır Halk Eğitim Merkezine kayıt yaptırdım ve okur-yazarbelgesini aldım. Halen ortaokula dışarıdan öğrenci olarak devam et-mekteyim.

Belli bir dönem özel bir şirkette temizlik ve çay işlerine bakarak ai-leme katkı sağlamaya çalıştım. Ailemin karşı çıkmasına rağmen işimibırakmadım. Mücadeleme el becerilerimi de katarak biçki dikiş kurs-larına 1,5 yıl devam ederek hazırlamış olduğum giysi, ev tekstilindekullanılan örtüleri pazarlayarak ekonomik anlamda aileme yük olma-maya çalıştım. Daha sonra Yenişehir Belediyesi tarafından projelendi-rilen Kadın El Emeği Pazarı projesine katılarak ev yemeklerini yapmagirişimine başladım. KİBELE Kadın Kooperatif ine üye oldum. Bu-rada da dört yıl boyunca mücadeleme devam ettim.

İş tecrübeme de güvenerek kız kardeşimle ev yemekleri konusundaüretim yapan 100 m2’lik bir işyeri açma cesaretini gösterdim veMEHİR adındaki kendi işyerini açtım. Yanımda dört kişiyi de istih-dam ettiğim işime halen devam etmekteyim. En büyük hayalim iseişimi büyütmek ve işyeri mülkünü üzerime almaktır.

Aile ile ilgili nedenlere bakıldığında, girişimcilerin % 17,2’si ai-lesinden ya da yakın çevresinden etkilendiğini veya iş devraldığınıdile getirirken, ailedeki girişimci kültürünün etkisi ile kendi işinikurma isteği % 37,9 gibi yüksek bir orandadır. Sektörden gelenle-rin oranına bakıldığında, çalıştığı işteki sıkıntılar nedeniyle kendiişini kuran ve çalıştığı işteki deneyimi kullananların oranı %24,1’dir.

Girişimcilerin tamamı işe başladıkları sektörlerde çalışmayadevam etmektedir. İşin kurumsallaşması, küçük işletmelerin yo-

68


ğunluğu, iç pazar hakimiyeti, sermaye sınırlılığı ve kredi imkânla-rının kısıtlılığı gibi nedenler düşünüldüğünde mevcut kuşaklar ta-rafından farklı sektörlere geçiş yapılmasının zor olduğugörülmektedir.

Girişimcilikle ilgili karşılaşılan güçlüklere bakıldığında (bkz.Tablo 14), işe yönelik güçlükler öne çıkmaktadır. Kalifiye elemaneksikliği temel sorunlardan biriyken (% 44,8), bürokratik işlem-lerdeki zorluklar (% 20,7), makine donanım temini, maliyet fiyatdengesi ve danışmanlık hizmetlerinin eksiklikleri iş ile ilgili zor-luklar olarak belirtilmiştir.

Aile ile ilgili sorunlara bakıldığında, ailenin engelleyici tutumu(% 24,1) ve çocukların bakımı konusunda yaşanan sıkıntılar (%20,7) öne çıkmaktadır. Girişimci kadınların hane içi yükümlülük-lerinin devam etmesi, aile içerisinde kadın ve erkek arasındaki eşitişbölümünün kültürel olarak yaygın olmaması temel sıkıntılar ola-rak öne çıkmaktadır. Anket sonuçlarından dini değerler ve gele-neksel yapının girişimciliğin önünde engelleyici bir unsur olmadığısonucu çıkmaktadır. Ancak kadın girişimcilere yönelik olumsuzbakış açısının olduğu belirtilmiştir.

Kadın girişimcinin temel başlangıç süreçlerine yönelik olaraktoplumsal kodların süreç içerisinde gevşediği, ancak pazar, piyasasüreçlerinde kısmi de olsa bir toplumsal dışla(n)ma refleksininmevcut olduğu görülmektedir. Bunlar süreç içerisinde bu anlam-daki tutum değişikliklerini sağlamaya yönelik kampanyalarla aşı-labilecek sorunlar olarak ortaya çıkmaktadır.

Tüm bu sıkıntılara karşın, girişimcilerin ifade ettikleri sorun-lardan biri de kadın girişimcilere yönelik teşvik politikalarının ek-siliğidir. Bu anlamı ile aile ve toplum arasında sıkışan, piyasadaerkek müşteri ve rakipler tarafından dışlanan kadın girişimciler ka-musal politikaların eksikliğini gündeme getirerek, kadın girişim-ciliği ile ilgili sorunların süreç içerisinde toplumsal cinsiyeteşitliğine katkı verecek politikalar ve düzenlemelerle iyileştirilebi-leceğini dile getirmektedirler.

69


BAŞARI ÖYKÜSÜ/5

1985 Diyarbakır doğumluyum. Annem ev hanımı, babam Diyar-bakır’da sayılıp sevilen bir işadamıydı. İki kız kardeşim var. İlk, ortave lise öğrenimimi Diyarbakır’da tamamladım. Ankara’da BaşkentÜniversitesinde İktisat Bölümünde okudum. Üçüncü sınıf öğrencisiykenbabamı kaybettim. Beklenmedik bir vefat olduğundan hem ben hem deailem çok şaşkındık ve ne yapacağımızı bilemiyorduk. Bir anda bir ba-şımıza kalmıştık.

Babamın sanayi sitesinde BP&Castrol marka madeni yağ distri-bütörlüğü vardı. Herkes bir bayanın bu işte başarılı olmasının imkân-sız olduğunu düşünüyor ve erkek kardeşimiz olmadığından biziyönlendirmeye çalışıyordu. Bu nedenle, babamın vefatından hemensonra bayiliğimizi devretmeyi düşündük. Fakat aradan biraz zamangeçtikten sonra ben ve ailem risk alıp babamızın işini devam ettirmeyekarar verdik. Bu gerçekten çok zor bir karardı. Çünkü bu işte batmakda vardı çıkmak da. İlk zamanlar çok büyük zorluklarla karşılaştık.Hem üniversiteyi ve hem de işleri bir arada götürmek çok zordu aynızamanda hiç kimse 23 yaşındaki bir kadına güven duymuyordu. Her-kes biraz çalıştıktan sonra bu işi bırakacağım beklentisindeydi. Fakatişler hiç düşünüldüğü gibi gelişmedi. Bu sene işbaşındaki dördüncüsenem ve şimdiye kadar ekibimle beraber iki Türkiye satış şampiyonluğuve birçok ödüle sahip olduk. Madeni yağ dışında, şu anda f iltre ve akübayiliğini de alıp günbegün işimi geliştirmeye çalışıyorum.

Benim seçtiğim hayat biçimi bu değildi, fakat bana sunulan hayatbuydu. Ben bunu en iyi şekilde değerlendirmek zorundaydım. Kadınveya erkek fark etmez, bence inanmak başarmanın yarısıdır. Ben ger-çekten inandım ve başarılı olmak içinde hala çalışıyorum. Tabi ki in-sanlar hayatta beklenmedik kötü sürprizlerle karşılaşabiliyorlar.Önemli olan bunlara hazırlıklı olmak, hiç bir şeyden korkmamak veönümüze çıkan engellerden tecrübeler kazanarak yılmadan devam ede-bilmektir. Bizler kendimize güvendikten sonra hayatta hiç bir şey im-kânsız değildir.

70


Tablo 14- Kadın Girişimcilerin Karşılaştığı Güçlükler

Anketlerde ailenin engelleyici tutumu (% 24,1) dile getirilensorunların başında gelirken, tutarlı bir şeklide girişimcilerin %75,9’u ailelerinin kendilerini desteklediğini dile getirmiştir (bkz.Tablo 15) . Girişimciliğin aile destekli olması ailenin beklentilerinide artırmakta, aile bireylerine yönelik istihdam yaratmak ve hanehalkının gelirinin artırılması bir beklenti haline gelmektedir. Bubağlamda bazı kadın girişimciler aile beklentilerinin karşılanmasıve gelecek planları çerçevesinde aile işletmelerinin oluşturulmasısüreçlerine öncülük etmektedirler. Bu tür işletmeler kadın girişim-cilerin öncülük ettikleri aile işletme formunun dışına çıkamamak-tadır.

Girişimciliğe yönelik olarak, aileden sonra en büyük destekçi-lerin kadın girişimcilerin arkadaşları olduğu görülmektedir. Aileve yakın çevrenin girişim sürecinde başat destekçiler olması giri-şimcilik kültürünün aile ve birincil çevre tarafından belirlendiğinide göstermektedir.

71

Frekans %İş Fikrinin Geliştirilmesi 1 3,4Yer Temini 1 3,4Ailenin Engelleyici Turumu 7 24,1Sosyal Çevrenin Baskısı 5 17,2Geleneksel Yapının Olumsuz Etkisi 2 6.9Dini Değerlerin Olumsuz Etkisi 1 3,4Çocuk Bakımı Konusunda Yaşanan Sıkıntılar 6 20,7Maddi Kaynakların Yetersizliği 10 34,5Finansman Temini 9 31,0Etkin Danışmanlık Hizmetlerinin Temini 2 6,9Bürokratik İşlemler 6 20,7Kalifiye Eleman Temini 13 44,8Makine Ekipman Temini 1 3,4Maliyet Fiyat Dengesi 2 6,9Kadın Girişimcilere Olan Olumsuz Bakış Açısı 7 24,1Kadın Girişimcilere Yönelik Teşvik Politikasının Yetersizliği 3 10.3Kürtçe Bilmemek 1 3.4


Diğer aktörlere bakıldığında, kamu kurumları, kredi kurumları,STK’lar ve danışmanlık firmalarının destekleyici rollerinin sınırlıkaldığı görülmektedir. Bu nedenle, aile ve birinci çevre dışındakiaktörler üzerinden geliştirilecek politikaların ve uygulanacak top-lumsal cinsiyet destekli araçların hem mevcut girişimcilere desteksağlamaya hem de yeni girişimcilerin artmasına katkı sağlayacağısöylenebilir.

Tablo 15- Girişim Sürecinde Destek Sağlayanlar

Tablo 16- İş Süreçlerinde Yaşanan Sıkıntılar

72

Frekans %Ailem 22 75,9Arkadaşlarım 7 24,1Kamu Kurumları 1 3,4Kredi Kurumları 1 3,4İlgili STK’lar 1 3,4Danışmanlık Firmaları 2 6,9Eski Şirkette Çalıştığım Bölge Müdürü 1 3,4

Frekans %İşletme Sermayesi Yetersiz 12 41,4Hammadde Temini 3 10,3Kalifiye Eleman Temini 15 51,7Yönetim Sorunu 4 13,8Pazarlama 4 13,8Tahsilât 4 13,8Kredi Sağlanması 4 13,8Bürokratik Engeller 3 10,3Teknik Sorunlar 3 10,3Rekabetçi Piyasa Koşulları 15 51,7Aileden Dolayı İşe Yeterince Zaman Ayıramama 4 13,8Kadın Girişimcilere Yönelik Olumsuz Bakış 4 13,8Teşvik Politikalarının Yetersizliği 2 6,9


Girişimcilerin temel sorunlarının başında kalifiye eleman ek-sikliği gelmektedir (bkz. Tablo 16). Bunun temel nedenlerindenbiri hane içi emeğinin kullanılması iken çoğu zaman kalifiye ele-man bulunamadığı durumlarda da hane içi emeğe yönelmek sözkonusu olabilmektedir. İşletmelerin profilleri ve sermaye yapısı ileilgili yukarıda verilen verilere paralel olarak sermaye yetersizliği (%41,4), kredi sağlanmasında yaşanan sorunlar (% 13,8), teşvik poli-tikalarının yetersizliği (% 6,9) işletmelerin en önemli sorunları ola-rak gündeme gelmektedir. Tüm bu sorunlar işletmelerin büyümesiönündeki engeller olarak dururken, hizmet sektörü odaklı ve emekyoğun süreçler daha çok sayıda girişimcinin alana girmesi ile re-kabetçi bir piyasa oluşmasına neden olmaktadır. Rekabetçi piya-sanın temel sorun olduğunu söyleyen kadın girişimcilerin oranının% 51,7 olması sektörel çeşitlenme, kurumsallaşma ve finansal im-kânların artırılması yönündeki ihtiyaçların geçerliliğini gündemegetirmektedir. İşletmelerin emek yoğun süreçlere yoğunlaşması,aile işletmesi olması gibi sorunlar kurumsallaşamama ile ilgili so-nuçları da doğurmaktadır.

Tablo 17- İşin Geliştirilmesinde Destek

İşin geliştirmesine yönelik desteğe bakıldığında, dışa kapalı iş-letme yapısının devam ettiği görülmektedir. Destek konusunda aileve arkadaşlar (% 58,8) temel aktörlerken sektör içi dayanışma %10,3, kamu desteği % 13,8 ile sınırlı kalmaktadır. Kimseden destekalmadım diyenlerin oranı % 10,3’tür. Girişimcilik alanında temelaktörlerden olan iş insanları derneklerinin etkilerinin olmadığınınbelirtilmesi girişimcilerin iş geliştirme aşamasında tamamen kendisüreçleri ile baş başa olduğunu göstermektedir. Bu durum, kamu

73

Frekans %Ailemden 15 51,7Arkadaşlarımdan 2 6,9Aynı Sektörde Çalışan Kişilerden 3 10,3Kamu Kurumlarından 4 13,8İlgili İş ve Kadın STK’larından 0 0Danışmanlık Firmalarından 2 6,9


politikalarındaki düzenlemeler ve uygulanacak kamu ve sivil top-lum desteği ile geliştirilebilecek bir potansiyel olduğunu göster-mektedir.

Tablo 18- İşin Geliştirilmesinde İhtiyaç Duyduğu Destek

İnsan kaynaklarına yönelik yaşanan sorunlar kadın girişimcilertarafından kurulan işletmelerin ölçek olarak geliştirilmesininönündeki engellerden biridir. Bu bağlamda, kadın girişimciler iş-letmelerinin büyümesi önündeki temel engellerden biri olarak ni-telikli elemanlara ulaşamamayı gündeme getirmektedirler. Hayatboyu öğrenme süreçlerinin işler olması, işletmelere eleman yetiş-tirmek için hibe uygulamalarının geliştirilmesi gibi önlemler istih-dam süreçlerindeki kalifiye eleman sorununun çözülmesinisağlayabilecek önlemlerdir. Böylece, işletmelerin gelişmesi ve yerelistihdamın artırılmasını da sağlanabilecektir. Tanıtım (% 44,8),üretim hizmet kalitesi (% 20,7), pazarlama kanallarına erişim (%20,7), rehberlik danışmanlık hizmetleri (% 13,8) gibi girişimciliğidestekleyecek önlemler kamu destek politikaları ve hizmetleri ilesağlanabilecek önlemlerdir. Bu anlamda, kadın girişimcilerin ör-gütlenmesiyle birlikte girişimcilik konusunda çalışan sivil toplumkuruluşları, Karacadağ Kalkınma Ajansı ve diğer kamu kurumla-rının girişimcilik alanında atacakları adımlar temel sorun alanla-rının giderilmesinde yapıcı katkılar sağlayacaktır.

74

Frekans %İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi 4 13,8Kurumsallaşma 2 6,9AR-GE 4 13,8Rehberlik-Danışmanlık Hizmetleri 4 13,8Üretim-Hizmet Kalitesi 6 20,7Tanıtım 13 44,8Pazarlama Kanallarına Erişim 6 20,7Kadın Girişimcilere Kredi Kolaylığı 16 55,2


Tablo 19- Teknoloji Kullanım Düzeyi

Kadın girişimcilerin % 48,3’ü teknolojiyi iyi derecede kullan-dıklarını ifade etmişlerdir (bkz. Tablo 19). Sektörel bazda ise hiz-met sektöründe çalışanların % 40’ı teknoloji kullanımının yaygınolduğunu ifade etmiştir. İyi derecede teknoloji kullanımı ağırlıklıolarak lise ve üstü eğitim alan kişilerce kullanılmaktadır. Görüşülengirişimcilerin % 31’i lise, % 31’i üniversite mezunudur.

Tablo 20- Gelirin Tatmin Düzeyi

Elde edilen gelirin beklentileri karşılayıp karşılamadığına ba-kıldığında (bkz. Tablo 20), girişimcilerin % 44,8’i elde ettiği gelir-den memnun iken % 41,4’ü gelirin beklentilerini karşılamadığınıifade etmiştir. Gelirlerinin oldukça düşük olduğunu söyleyenlerinoranı ise % 13,8’dir. Girişimin boyutu ve profili ile ilgili yukarıdaverilen istatistikler işletmelerin daha çok küçük ölçekli olduğunu,hizmet ve ticaret sektörü gibi rekabetçi alanlarda gelir beklentisininoldukça düşük olduğunu göstermektedir.

75

Frekans %İyi Derecede 14 48,3Orta Derece 3 10,3Düşük Derece 2 6,9Hiç Yararlanmıyor 10 34,5TOPLAM 29 100,0

Gelirin Tatmin Düzeyi Frekans %

Tatminkâr 13 44,8

Beklentileri Karşılamamakta 12 41,4

Oldukça Düşük 4 13,8

TOPLAM 29 100,0


Tablo 21- Hangi Sektörlere Yatırım Yapmak İster?

Yeni yatırım alanları bağlamında tercih edilen sektörlere ba-kıldığında (bkz. Tablo 21), hizmet sektörü % 31, inşaat sektörü %24,1, ticaret sektörü % 20,7, turizm sektörü % 13,8, finans ve gay-rimenkul sektörü ise % 13,8 ile öne çıkmaktadır. İnşaat sektörü dı-şarıda bırakıldığında somut üretim dışı alanların tercihinde biryoğunlaşma olduğu görülmektedir. Hizmet sektörünün başatlığıbu sektörü kadın girişimciliğinin ilk adımı olarak öne çıkartmak-tadır. İmalat alanına eğilim deneyim, ilişkiler, sermaye ve sektörünerkek egemen olması gibi özellikler nedeni ile düşük düzeydedir.

Tablo 22- İşletmenin Geleceği Hakkında Fikirler

76

Frekans %Bitkisel Üretim 1 3,4Hayvansal Üretim 1 3,4Madencilik 1 3,4İnşaat 7 24,1İmalat 2 6,9Ticaret 6 20,7Turizm 4 13,8Bilişim 1 3,4Finans ve Gayrimenkul 4 13,8Hizmet 9 31,0Eğitim 1 3,4Tekstil 1 3,4

Frekans %Büyüyecek 16 55,2Yeni Şubeler Açacağım 10 34,5Ülke Genelinde Yaygınlaşacağım 1 3,4Dış Pazarlara Açılmayı Düşünüyorum 1 3,4Bu Haliyle Faaliyetlere Devam Edeceğim 2 6,9İşimi Aileme ve Çocuklarıma Devredeceğim 1 3,4Yeni Alanlara/Sektörlere Yatırım Yapmayı Planlıyorum

3 10,3

İşimi Devretmeyi Düşünüyorum 1 3,4İşimi Kapatmayı Düşünüyorum 2 6,9


Genel olarak değerlendirildiğinde; kadın girişimciliği alanındaküçük işletmeler çoğunlukta, kredi olanakları yetersiz, aile kaynaklısorunlar girişimciliğin önünde engel, kamu politikaları yetersiz,sektör içi rekabet ve gelirden tatmin olma oranı düşüktür. Bunarağmen anket sonuçları işin geleceği ile ilgili beklentilerin oldukçaiyimser olduğunu göstermektedir (Bkz Tablo 22). Kadın girişim-cilerin % 55,2’si işini büyütmeyi düşünürken, % 34,5’i şube açmayı,% 10,3’ü yeni sektörlere yatırım yapmayı planlamaktadır. Gelirinindüşük olduğunu belirten girişimci oranıyla (% 13,9) tutarlı olarakgirişimcilerin % 10,3 işini kapatmayı ya da devretmeyi düşünmek-tedir.

Tablo 23- İş Kurmanın Olumlu Yönü

Tüm sıkıntı, sorun ve sınırlamalara rağmen kadın girişimciliği,toplumsal cinsiyet eşitliği anlamında olumlu katkılar sunmaktadır.Girişimcilerin % 86,2’si ekonomik özgürlüğe kavuştuğunu söyler-ken (bkz. Tablo 23), toplumda kadınların ikincil konumlarına iliş-kin dile getirilen ekonomik özgürlüğün olmaması gerekçesi girişimsüreçleri ile aşılmış görülmektedir. Paralel bir sonuç ise özgüvengelişiminin % 65,5 gibi yüksek bir düzeyde çıkmasıdır. Girişim sü-reçlerinin hedeflenen yaşam standartlarını sağlamaya etkisi % 17,2ile sınırlı kalmasına rağmen aile ve toplumsal statüde bir iyileşmeolduğunu söyleyenlerin oranı % 55,1’dir. Kadın girişimciler her du-rumda toplumsal fayda (% 44,8) ve aileye katkı/olanak sağladıkla-rının farkında olduklarını ifade etmişlerdir.

77

Frekans %Ekonomik Özgürlük 25 86,2Özgüven Gelişimi 19 65,5İstihdam Toplumsal Fayda 13 44,8Aile İçin Statü 9 31,0Toplumsal Statü 7 24,1İstediğim Yaşam Standardına Kavuştum 5 17,2Aileme Sağladığım Olanaklar 13 44,8


Tablo 24- İşin Olumsuz Etkisi

Yukarıda belirtilen olumlu katkılara rağmen iş süreçlerininolumsuz etkileri de oldukça fazladır. Kadınların % 69’u kendilerinezaman ayırmadıklarını ve % 20,7’si tatile gidemediğini belirtirken% 89,3’ü ailesi ve arkadaşlarına zaman ayıramadıklarını dile getir-miştir (bkz. Tablo 25). İş kaynaklı sıkıntılara bakıldığında, işin yo-ğunluğu (% 51,7), işin yarattığı stres (% 69) ve sağlık problemleri(% 31) öne çıkan sorunlardır.

Tablo 25- Kadın Girişimciliğinin Önündeki Engeller

Kadın girişimciliğinin önündeki engeller açısından sermaye ye-tersizliği % 65,5 ile dile getirilen en önemli sorundur (bkz. Tablo25). Aile faktörü % 58,6 ile ikinci önemli sorun olarak dile getiril-miştir. Aile faktörünün öne çıkmasının temel nedenlerinden biride işe başlama ve iş süreçlerinde kadının ev içi rollerinde bir deği-şim yaşanmamasıdır. Bu bağlamda hane içi emek beklentisi ile iş

78

Frekans %

Kendine Zaman Ayıramama 20 69,0Aileye Zaman Ayıramama 15 51,7Arkadaşlara Zaman Ayıramama 8 27,6İşin Aşırı Yoğunluğu 15 51,7İşin Yarattığı Stres 20 69,0Sağlık Problemleri 9 31,0Tatile Gidememe 6 20,7

Frekans %Aile Faktörü 17 58,6Sosyal Yapı 14 48,3Dini Yapı 4 13,8Kapasite Yetersizliği 8 27,6Kamu Destek Politikalarının Yetersizliği 6 20,7Sermaye Yetersizliği 19 65,5Kredi Olanaklarına Erişim 7 24,1Danışmanlık Hizmetlerine Erişim 7 24,1


yaşamındaki yükümlülükler çalışan kadını zorlamaktadır. Diniinançlar nedeni ile girişimciliğe yönelik bir sıkıntı yaşanmazkensosyal yapının farklı alanlarda etkisi olduğu dile getirilmiştir. Kamupolitikalarının yetersizliği (% 20,7), kredi olanaklarına erişiminönündeki engeller (% 24,1) ve danışmanlık hizmetlerine erişiminönündeki engeller (% 24,1) öne çıkan diğer sorunlardır. Dolayısıylakadın girişimciliği aile ve toplum tarafından sıkıştırılırken kamupolitikaları ve desteklerinden uzak bir ortamda gelişmeye çalış-maktadır.

Tablo 26- Kadın Girişimciliği Nasıl Geliştirilir?

Girişimcilik önündeki engellere dair ifade edilen sorun alanla-rıyla uyumlu olarak sorunların çözümüne yönelik olarak özel teşvikpolitikalarının oluşturulması (% 62,1) temel öneri olarak öne çık-mıştır (bkz. Tablo 26). Sermaye yetersizliği ile ilgili olarak dile ge-tirilen sıkıntılar ve işin kuruluş süreçlerinde kredi kullanımoranlarının düşük olması bağlamında girişimcilerin % 51,7’si kredisüreçlerinde kolaylık gösterilmesini talep etmektedir.

Kadın girişimciliğini geliştirebilecek araçlara bakıldığında iş ge-liştirme programları (% 34,5), girişimcilere yönelik danışmanlık

79

Frekans %Özel Teşvik Politikaları 18 62,1Kredi Mekanizmalarında Kolaylık 15 51,7Bürokratik İşlemler Azaltılmalı 8 27,6Kadınlara Yönelik İş Geliştirme Programları Olmalı

10 34,5

Kadın Girişimcilere Yönelik Danışmanlık Hizmetleri Olmalı

7 24,1

OSB’lerde Kadın Girişimciler İçin Kota Uygulanmalı

8 27,6

Kadın Girişimcilerinin Tanıtımına Destek Olunmalı

10 34,5

Toplumsal Duyarlılığın Geliştirilmesi 13 44,8İlgili STK’larda Kadınlara Daha Çok Yer Verilmesi

11 37,9


hizmetlerinin olması (% 24,1), organize sanayi bölgelerinde kotauygulaması (% 27,6) ve tanıtım desteği (% 34,5) gibi araçlar öneçıkmaktadır. Toplumsal bariyerlere ve sorunlara yönelik olarak du-yarlılık geliştirilmesi % 44,8 ile önemli taleplerden biriyken bualana yönelik STK’ların çalışmalarının artırılması da (% 37,9)öneri olarak öne çıkmaktadır.

Anket çalışması dışında yapılan atölye çalışmaları sırasında ka-dınlarla yapılan tartışmalarda kadın girişimciliğine yönelik farklıözellikteki temsilciler farklı sorunları ve önerileri gündeme getir-mişlerdir. Bunlar aşağıdaki gibi özetlenebilir:

• Yatırım yapan insanların karşılaşacağı temel sorunların ba-şında bölgenin kültürel ve sosyal özellikleri gelmektedir. Kültürelve sosyal yapı değişim sürecinde olmasına rağmen kadın girişim-cilere yönelik dışlayıcı özelliğini korumaktadır.

• Her sektörün kendi özel sorunları vardır. Bu nedenle, sektöraraştırmalarının yapılması, daha fazla kadın girişimcinin etkin olmasıiçin bu alana yönelik çalışmaların geliştirilmesi gerekmektedir.

• Kadın girişimcilerin kadın olmaktan dolayı yaşadığı sıkıntılarmevcuttur. Bu sıkıntıların başında iş hayatında kadına yönelik gü-vensizlik ve iş yapamaz algısı önemli bir etken olarak yer almaktadır.

• Diyarbakır’da yabancı yatırımcılara karşı bir önyargı vardır. • Toplumsal olarak aile (eş, kardeş) kadın girişimciliğinin

önünde engelleyici bir rol oynayabilmekte, erkekler kadınların ken-dilerinin önüne geçmesinden rahatsız olabilmektedirler.

• Benzer bir yaklaşımla, toplumsal olarak girişimci erkeklerkadın girişimcilerin başarılı olmasını istememekte, bu süreçte teh-ditten gözdağına kadar farklı baskılar oluşturabilmektedirler. Ka-musal ortamların ağırlıklı olarak erkek egemen olması vekadınların bu ortamlara rahatça girememesi beraberinde haksız re-kabeti getirmektedir. Kadınlar, örneğin erkeklerin gece yemeklere,kahvelere giderek kulis yapabildiklerini, böylece haksız avantaj ka-zandıklarını dile getirmektedir.

• Ekonomik açıdan çoğu kadın girişimci yeterli başlangıç ser-mayesine sahip değildir. Bu nedenle girişimciler, küçük işletmelerolarak, basit ticaret ve hizmet sektörlerine yoğunlaşmaktadır.

• Kadınlar çoğu kez organize sanayi bölgelerinden haberdardeğildir ya da bu bölgelere yönelik önceliğe sahip değildir. Bu böl-

80


81

gelere yönelik olarak kadınlara pozitif ayrımcılık uygulanması yada kota sistemi geliştirilmesi gerekmektedir.

• Kadın girişimciler girişimcilik ile ilgili tüm süreçlerde aileninen önemli etken olduğunu belirtmekle birlikte girişimcilikte riskalgısının aileden dolayı yükseldiğini de ifade etmektedirler2. İlketapta yüksek düzeyde görülen aile baskısı süreç içerisinde, ancakişin oturmasıyla güven ilişkisine dönüşebilmektedir. Bu bağlamdaailenin maddi ve manevi desteğinin sınırlı olması algısal düzeydeen büyük sıkıntı olarak ifade edilmektedir.

• Kredi kullanımı konusunda kadın olmanın bankalar nezdindeolumsuz bir algı yarattığı, bu nedenle teminatların oldukça ağır ol-duğu, kredi kullanımında sıkıntılar yaşandığı ifade edilmektedir.Kadınlar açısından sınırlı sermaye hem iş kurma hem de iş geliş-tirme süreçlerinde temel sıkıntılardan biridir.

• “Toplumsal cinsiyetin tüm dezavantajlarını yaşayarak büyü-dük” diyen bir kadın girişimci “erkek işi” yapmanın zorluğuna dik-kat çekerken, kadın girişimcilerin bu anlamda diğer kadınlaraörnek olması gerektiğini dile getirmiştir. ”Kendimiz bir şeyler yap-maya çalışıyoruz ancak örgütlenme alanında yokuz” ifadesi kadıngirişimcilerin sorunlarını dile getirecek üst yapılanmaların eksik-liğine dikkat çekmektedir.

• Kamunun mevcut politikalar aracılığıyla yeterli desteği sağ-lamıyor oluşu ve ilgili alanlarda pozitif ayrımcılık uygulanmıyorolması önemli sorunlardan biri olarak ifade edilmektedir. Devletiniş kazanınca ortak olduğu, ancak işletmenin zarara uğradığı du-rumda girişimcinin yanında olmadığını ifade eden kadın girişim-ciler kamunun güvence vermesi, KOSGEB ve Kalkınma Ajanslarıüzerinden kadın girişimcilerin desteklemesi gerektiğini ifade et-mektedirler. Benzer bir şekilde vergi, SSK primleri vb. alanlardada destek ihtiyacı gündeme getirilmektedir.

• Sınıfsal olarak yoksul ve orta sınıflar girişim sermayesindenyoksunken varlıklı ailelerde girişimciliğin ancak bir ihtiyaçla öl-çülmesi temel sorunların başında gelmektedir. Genel olarak ‘parayaihtiyacın yoksa çalışmaya da ihtiyacın yok’ hâkim yaklaşımken gi-

2- Kadın girişimciler yanlış bir şey yaptıklarında ya da bir sorun yaşadıklarındaaileleri tarafından suçlandıklarını ifade etmişlerdir.


rişimciliğin kabulü uzun dönemde ve ancak süreç başarılıysa müm-kün olabilmektedir.

• Kadınlar tarafından kurulan şirketlerin bir kısmı erkekler ta-rafından yönlendirilmektedir. Özellikle iflas etmiş erkekler eşlerineşirket kurdurarak işi sahiplenmektedir.

• Bir başka sorun, özellikle hizmet sektöründe kayıt dışı işlet-melerin ve kayıtlı olmaktan kaçınan kadın küçük girişimcilerin ol-dukça yaygın olmasıdır. Bu işletmeler kayıt dışı olduklarındansistemin imkânlarından faydalanamamaktadır. Bu tip işletmelerinişleyişinde aileler oldukça dominant bir role sahip olup, işin ku-rulması ve yürütülmesinde özellikle eşler etkin durumdadır.

• Sürece bakıldığında, esas olarak son 20 yıldır sorunların de-ğişmediği, buna rağmen kadınların yavaşta olsa toplumda söz sa-hibi olmaya başladıkları, önyargılarda yavaşta olsa bir değişimyaşandığı ifade edilmektedir.

• Kadın girişimcilerden bir kısmı yaşadıkları sorunların özgünve çözülebilir sorunlar olduğunu öne sürmekte, yapılacak başarılıçalışmaların bu sorunların çözülmesine katkı sağlayacağını ifadeetmektedirler.

• KOSGEB, bankalar ve teşviklerde kadınlara öncelik verile-cektir denmesine rağmen bunun yapılmadığı, sivil örgütlerin budesteklere yönelik izleme yapmakta yetersiz kaldığı ifade edilmek-tedir.

• Çoğu zaman iş kadınlarına değersiz muamelesi yapıldığı, ör-neğin kefalet imzalanması konusunda erkelerin tercih edildiği ifadeedilmektedir.

• Girişimci kadınların en önemli sorunlarından biri de kalifiyeeleman sıkıntısıdır. İşe yönelik olarak yetiştirilen personelin bir ne-denden dolayı işten ayrıldığı durumların çokça yaşandığı ifadeedilmiştir.

• Mevcut yatırım maliyetleri bakımından basit, risksiz ve emekyoğun sektörlerin tercih edilmesi yatırım maliyetlerini azaltan vekadın girişimciler için temel bir başlangıç stratejisi oluşturmaktadır.Aile odaklı yatırım yapmak kadın girişimciliğinin sınırlı kalmasınaveya girişimcilerin belirli sınırlar içinde hareket etmelerine nedenolmaktadır.

• Kadınların belli bir yaştan sonra kendi işlerini kurmalarının

82


arka planında deneyim sahibi olmaları ve kurdukları iş konusundayetkinlik kazanmış olmaları vardır. Girişimciliğin yaygınlaştırılmasıiçin farklı araçların olmaması deneyimi ve aile kaynaklarını öne çı-kartmaktadır.

• Kadın girişimcilerin eğitim oranı yükseldikçe kurdukları işeilişkin kurumsallaşma düzeyi de artmakta, sadece kadınla özdeş-leşen işlerin dışında da işler kurdukları görülmektedir. Yine eğitimdüzeyinin artışına paralel olarak istihdam edilen personel sayısındada artış görülmektedir. Eğitim düzeyi düşük kadın girişimcilerindanışmanlık ve hayat boyu öğrenme süreçlerinden yoksun olmalarımevcut işletmelerin sınırlı kalmasına neden olmaktadır.

• Hizmet ve ticaret sektörü kadınların ağırlıklı olarak tercih et-tikleri sektörlerdir. Bu durum kadınların deneyim alanları ve temelnitelikleri ile bağlantılıdır. Girişim için gerekli olan niteliklerin ek-sikliği, pazar süreçlerine hâkim olamama gibi nedenlerle daha basitişleyiş süreçlerine sahip olan hizmet ve ticaret sektörlerinin tercihedilmesini gündeme getirmiştir. Pazar işleyişlerinde riskin belirliolması, temel aktörlerin özelliklerinin yakın olması, emek yoğunve esnek çalışma ve örgütlenme süreçlerinin olması bu sektörlericazip kılan özelliklerdir.

• Kurumsal yapı olarak çoğunlukla şahıs işletmeleri tercih edil-mektedir. Daha kapsamlı büyük işletmelerin kadın girişimciler ta-rafından tercih edilmemesinin nedenlerinden biri de şahısişletmelerinin prosedürlerinin daha kolay olmasıdır. Kurulan işlet-melerin % 92,1 gibi yüksek bir oranda aile veya öz sermayeye da-yanması da ortaklık yapısındaki işletmelerin oranının düşükolmasına neden olmaktadır.

• Yaşanan sıkıntı, sorun ve sınırlamalara rağmen kadın girişim-ciliği, toplumsal cinsiyet eşitliği yönünde olumlu katkılar sunmak-tadır. Bu yönüyle de kadın girişimciliğinin çeşitli kurum vemekanizmalar tarafından desteklenmesi gerekliliğini ortaya çık-maktadır. Kadın girişimciliği kısa vadede, kadının ev içindeki rol-lerine yönelik bir değişiklik yaratamamasına rağmen, sonrakisüreçlerde kadın lehine bir değişim yaşanması olasılığı yüksektir.

83


KADIN GİRİŞİMCİLİĞİ VE KADIN İSTİHDAMINAİLİŞKİN ÇIKARSAMALAR/ÖNERİLER

Cengiz ÇİFTÇİM.Tahir DADAK Abbas BÜYÜKTAŞ

Toplumsal yapı bir bütün olarak ele alındığında, cinsiyet temellieşitliğin sağlanması ekonomik ve sosyal gelişmişlik açısındanbüyük önem taşımaktadır. Türkiye’de, gelişmiş ülkeler ile karşılaş-tırıldığında, kadınlar aleyhine cinsiyet temelinde ayırımcılığınbüyük derinlikler içerdiğini söylemek mümkündür. GüneydoğuAnadolu Bölgesi ve Diyarbakır özelinde bu eşitsizlik durumu dahada derinleşmektedir.

Önemli bir sorun haline gelen toplumsal cinsiyet eşitsizliği ya-şamın birçok alanında kendisini hissettirmekte ve beraberindeciddi sorunlara neden olmaktadır. Gerek kamu kurumları gereksekadın ve hak odaklı çalışan birçok sivil toplum kuruluşu kadın gi-rişimciliği ve istihdamının geliştirilmesinin toplumsal gelişmeyekatkı sağlayacağını düşünmekte, bu nedenle cinsiyet eşitsizliğiningiderilmesini amaçlayan çalışmalar gerçekleştirmektedirler. Buyaklaşımın temelini kadınların ekonomik olarak güçlenmelerinintoplumsal hayata aktif katılımlarının yolunu açacağı ve statülerindeolumlu etki yaratacağı düşüncesi oluşturmaktadır.

Türkiye’ye dair istatistiklere bakıldığında kadınların gerek kendiişlerinin sahibi olmaları gerekse çalışma yaşamında aktif olarak yeralmaları konusunda dünyanın en geri kalmış ülkelerinin başındayer almış olması bu çalışmaların temelini oluşturmaktadır.

Bu bağlamda, gerçekleştirdiğimiz bu araştırmanın önemli biramacı Diyarbakır İlinde kadın istihdamı ve çalışan kadınlara ilişkindurumunun ortaya çıkarılması, kısmen de olsa karşılaştırmalar ya-pılması ve Diyarbakır’a özgü sorunların belirlenmesi ve önerileringeliştirilmesine katkı sağlamasıdır.

Ancak yaptığımız çalışmada da görülmektedir ki bazı yerelfarklılıklar olmasına ve kimi sorunların daha derin yaşanmasınarağmen sorunların büyük kısmı Türkiye’nin genel durumu ile ben-zerlikler göstermektedir.

84


Bu bölüm gerçekleştirilen araştırma çalışmasının tüm aşamala-rına ilişkin çıkarsamaları içermekte ve bazı yorumları kapsamaktadır.

Araştırma çalışmasının kadın girişimciliği ve kadın istihdamıolmak üzere iki ayrı temel konuyu içermesi nedeniyle her iki konuayrı olarak ele alınmıştır. Ancak her iki konunun da ilişkili olmasınedeniyle zaman zaman iki konuya birlikte yer verildiği durum-larda mevcuttur.

1. KADIN GİRİŞİMCİLİĞİ

Kadın girişimciliğine ilişkin politikalar çoğu kez kadın girişim-ciliğini kadınların ekonomik yaşama katılmalarının bir yolu olarakgörmektedir. Kırdan kente göç ile birlikte kadınların işgücüne ka-tılımlarında düşüş yaşanmaktadır. Kadın girişimciliğinin geliştiril-mesi ve kadınların mikro düzeylerde de olsa kendi işlerinin sahibiolmaları kadınların ekonomik faaliyetlere daha aktif katılmalarınınve dolayısıyla yoksulluğun azaltılmasının bir aracı olarak görül-mektedir.

Türkiye’de kadın girişimciliğine ilişkin politikalar irdelendi-ğinde, uygulamaların sistematik ve planlı bir gelişme hedefindenuzak olduğu göze çarpmaktadır. Avrupa Birliği’ne giriş süreci ilebirlikte bu durum bir miktar desteklerle geliştirilmeye çalışılmakta,buna yönelik programlar uygulanmakta, ancak bu uygulamalarında soruna kapsamlı yaklaşmaktan uzak olduğu ve çoğu kez mikrodüzeylerde etki yarattığı görülmektedir.

Diyarbakır’da TÜİK hane halkı işgücü anketi verilerine göre,ekonomik faaliyetin içinde doğrudan yer alan kadınların % 12,9’u(yaklaşık 5.800’ü) girişimci, % 55,9’u (yaklaşık 25.000’i) ücretle ça-lışan, % 31,2’si (yaklaşık 14.000’i) ise ücretsiz aile işçisi konumun-dadır. Erkeklerin % 29,8’i girişimci, % 64’ü ücretle çalışan ve %6,2’si ücretsiz aile işçisidir. Cinsiyetler arasında karşılaştırma ya-pıldığında; Diyarbakır’da erkek girişimci oranı kadın girişimci ora-nından iki kat fazladır. Bu verilerden hareketle, kadın girişimcisayısının 15 yaş ve üstü toplam kadın nüfusu içindeki payının %1,2 gibi çok küçük bir orana tekabül ettiğini söyleyebiliriz. Türkiyeiçin ise bu oran % 3 civarındadır.

85


Bu bağlamda;• Kadınların, belli bir yaştan sonra kendi işlerini kurmalarının

arka planında deneyim sahibi olmaları ve kurdukları iş konusundayetkinlik kazanmaları vardır. Bu durum, kadın girişimcilerin işkurma sürecinden önce deneyim kazanmaya önem verdiklerininbir göstergesidir.

• Kadınların piyasadaki ekonomik anlamda boş olan alanlarayönelik analizleri isabetli olup, bu kadınların başarısını etkilemek-tedir.

• Kadın girişimciler kuracakları işe ilişkin detaylı araştırmalaryapmakta, riski kontrol etmek için uğraş vermektedirler. Kadınlarkurdukları işte mutlaka başarılı olmaları gerektiğini, bunun arkaplanında toplumun kadınlara bakış açısının olduğunu ifade etmek-tedirler. Başarısız olmaları durumunda bir daha kendi işlerinikurma olanağının oldukça sınırlı olacağını, bu anlamda erkek gi-rişimcilerden çok daha fazla riskle karşı karşıya olduklarını belirt-mektedirler.

• Kadın girişimciler, mevcut yatırım maliyetleri bakımındanbasit, risksiz ve emek yoğun sektörleri tercih etmektedirler. Bu stra-teji yatırım maliyetlerini temel bir başlangıç eşiğine çekmekte, riskiazaltmaktadır.

• Araştırma sırasında kadın girişimcilerin % 61,8’i kendileri dı-şında ailelerinden bir ya da daha fazla kişinin girişimci olduğunuve bir şekilde ailedeki girişimcilerden etkilendiklerini belirtmişler-dir.

• Hizmet sektörüne yapılan yatırımlar kadınların ağırlıklı ola-rak tercih ettikleri işlerin başında gelmektedir. Bu eğilim kadınlarındeneyimleri ile bağlantılıdır. Eğitim durumu nispeten düşük olankadın girişimciler daha çok bu sektörde faaliyet göstermektedirler.Hizmet sektörüne ilişkin birçok alanın daha çok kadınlara yönelikolması sebebiyle kadın girişimciler kendilerini bu alanda dahagüçlü hissettiklerini ifade etmektedirler.

• Kırsal kesimlerde, her evi kadın açısından girişim mekânı(özellikle tarımsal üretim açısından) olarak ifade eden kesimlermevcuttur. Mikro işletme veya aile işletmesi olarak adlandırılabi-lecek bu kesimler kayıt dışı olarak kalmaktadır.

• Sorunlar, sektörlere göre farklılık göstermektedir. Örneğin;

86


kadınların yoğun olarak içinde yer aldıkları gıda işletmelerinde ya-tırımcı izinleri, bürokratik süreçlerin uzun ve zorlu olması, üretimiçin gerekli olan hammaddenin uzak olması sorunlara yol açabil-mektedir.

• Çalışma kültürüne ilişkin sorunlar toplumun birçok kesi-minde olumsuz olarak etkisini göstermektedir. Kadın girişimciler,toplumun özellikle genç kesiminin çalışmaya ilişkin isteklerininsınırlı olduğunu ifade etmektedirler.

• Ticaret ve Sanayi Odası veya esnaf sanatkâr odaları kayıtla-rına bakıldığında, birçok işletmenin kadın adına olduğu, ancakbunun gerçek anlamda kâğıt üzerinde kalmaktan öteye gitmediğigörülmektedir. Erkeklerin çeşitli nedenlerden dolayı işletmeyi eş-leri adına tescil ettirmeleri yaygın bir durumdur.

• Kadınların kurduğu birçok işte kalifiye eleman temini ortakbir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır.

• Perakende işiyle uğraşan kadın girişimciler özellikle büyükticari işletmelerin, zincir mağazaların ve büyük alış-veriş merkez-lerinin kendi işlerini ciddi düzeylerde tehdit ettiğini, bu yapılaradirendiklerini, ancak bu direncin uzun vadeli olmayacağının far-kında olduklarını ifade etmektedirler.

• Kadınlar, özellikle kurdukları işlere ilişkin planlama ve orga-nizasyon konularında başarılı olduklarını ve bu durumun birçokkadın için geçerli bir durum olduğu dile getirilmektedir.

• Kadınlarla erkekler arasında eğitim olanaklarından yarar-lanma konusunda büyük eşitsizlikler yaşanmasına karşın günü-müzde bu ayırımcılık giderek azalmaktadır. Eğitim, gerek kadıngirişimciliği gerekse kadın istihdamı açısından fırsatlar yaratmak-tadır.

• Kadın girişimcilerin eğitim oranı yükseldikçe kurdukları işeilişkin kurumsallaşma düzeyi artmakta,, sadece kadınlarla özdeş-leşen işlerin dışında da girişimde bulunmaları olağanlaşmaktadır.Yine eğitim düzeyinin artışına paralel olarak işin ölçeği büyümekteve istihdam edilen personel sayısında artış görülmektedir.

• İşletmelerin kurumsal yapısına bakıldığında, çoğunlukla şahısişletmelerinin tercih edildiği görülmektedir. Bunun nedenleri ara-sında şahıs işletmelerinin prosedürlerinin daha kolay olması ve ka-dınların ortaklıkları tercih etmemeleri öne çıkmaktadır. Kurulan

87


işletmelerin % 92,1’inin aile sermayesine veya öz sermayeye da-yanması da ortaklık yapısındaki işletmelerin oranının düşük olmasıkonusunda önemli bir etkendir.

• Kadın girişimcilerin %93,1’i il merkezi veya bağlı yerleşim-lerde faaliyet göstermekte, ürettikleri ürünleri bu yerleşimlerde yaniyerel pazarda değerlendirmektedirler.

• Kadın girişimcilerin destek mekanizmalarının başında ailelerve ikincil derecede arkadaşları gelmektedir. Bu destekler girişim-ciler için önemli bir motivasyon kaynağıyken bunun diğer unsurlarile (kredi, kapasite geliştirme, danışmanlık hizmetleri vb) destek-lenmesi başarı için önemlidir.

• Bazı kadın girişimciler ailesel nedenlerle işin başına geçmek-tedir. İşi devralan kadınlara ilişkin toplumun genel yargısı, işidevam ettiremeyecekleri, işin üstesinden gelemeyecekleri yönün-dedir.

• Yaşanan sıkıntı, sorun ve sınırlamalara rağmen kadın giri-şimciliği, toplumsal cinsiyet eşitliği yönünde olumlu katkılar sun-maktadır. Bu nedenle kadın girişimciliği çeşitli kurum vemekanizmalar tarafından desteklenmelidir. Kadın girişimciliği ka-dının ev içindeki rollerinde kısa sürede değişiklik yaratamamasınarağmen ilerleyen süreçlerde kadın lehine değişim göstermesi ola-sılığı yüksektir.

• Kadın girişimciliğinin önündeki önemli engellerden bir tanesitoplumsal değer ve alışkanlıklardır. Toplumsal değerlerin olumsuzetkisi özellikle küçük yerleşimlerde daha fazla görülmektedir. Süreçiçerisinde kadının toplumdaki rolünde ciddi değişimler yaşanma-sına rağmen, aile ve toplum içindeki beklentilerin değişmemesi ka-dınlar üzerinde baskı yaratmakta ve olumsuz etki etmektedir.Örneğin kendi işini kuran ve gün boyu iş ile uğraşan kadın eve gel-diğinde toplumsal değerlerin kadın ile özdeşleştirdiği ev işleri,çocuk bakımı gibi işlerin nerdeyse tamamı kendisinden beklen-mektedir.

• Kadınlar tarafından, erkeklerin kadınları iş hayatında isteme-dikleri görüşü ağırlık kazanmaktadır. Erkeklerin kadınların kendiişlerini kurmalarını engelleyici tavırlarının gerekçelerinden biriside, erkeğin aile için gerekli geliri sağladığına inanması ve dolayı-sıyla kadınların iş hayatına atılmasına gerek olmadığını düşünme-

88


sidir. Bazı ailelerde ise erkekler kadınların kadınlar ile özdeşleşenişleri kurmasına daha olumlu bakmaktadırlar.

• İş yaşamında erkek egosunun baskın olması kadın girişimci-leri ve kadın girişimciliğini engelleyen bir durum olarak ifade edil-mektedir. Bu durum zaman zaman kadınların aleyhine baskıcı birtutuma da dönüşebilmektedir. Dolayısıyla iş yaşamında işin ken-disiyle mücadele etmenin yanı sıra erkeklerle de mücadele etmekgerekmekte, bu durum kadın girişimciler açısından ekstra güçlük-leri de beraberinde getirmektedir.

• Erkeklerin kadın girişimcilere ilişkin diğer olumsuz yargısıkadınların iş yaşamındaki başarılarına ilişkin duydukları kaygıdır.Kadınların sahip olduğu işyerlerinde erkeklerin kadınlardan tali-mat almaları çoğu kez zorlarına gitmekte, bu durum kadın giri-şimciler için işyerlerinde verimliliği etkileyen bir faktör olarakkarşımıza çıkmaktadır.

• Kadın girişimciler, girişimciliğin yeterince gelişememesininönündeki engellerden biri olarak özellikle gençlerin KPSS sınavlarıaracılığıyla kamuda iş sahibi olmalarını yaşamlarının odak nokta-larına koymaları olduğunu ifade etmektedirler.

• İş dünyasında, özellikle yerelde başarılı olmuş kadınların rolmodel olarak öne çıkarılması, girişimci adayı kadınları cesaretlen-dirmek açısından önemlidir. Bu rol modellerin medyada da görü-nür hale gelmesi diğer bir destekleyici faktör olacaktır.

• Kadınların çalışma deneyimi, birikimi ve işe ilişkin becerisiolmaksızın doğrudan girişimciliğe atılması genellikle zor olmaktave çoğu kez başarısızlık ile sonuçlanmaktadır. Ancak kurulmasıplanlanan iş için çoğu kez bilgi ve beceri yeterli olmamakta, eko-nomik varlıkların/sermayenin yeterliliği de büyük önem taşımak-tadır. Başlangıçta işin devamlılığını sağlayacak sermayeninolmaması kadın girişimciliğinde başarısızlığa zemin hazırlamak-tadır. Kaynak teminine ilişkin mekanizmaların zayıf olması ve birdizi güçlüğü içermesi bu durumu daha da sorunlu hale getirmek-tedir.

• Girişimci kadınlar sermaye yetersizliğine bağlı olarak işin ku-rulmasından bir süre sonra maddi olanaksızlıklar yaşamakta, bu dasektörlere yeniliklere ayak uyduramamalarına neden olmakta verekabet güçlerini azaltmaktadır.

89


• Kadın girişimcilerin sıklıkla karşılaştıkları bir diğer sorun iseişlerini büyütmeleri için gerekli sermayeye sahip olmamalarıdır.

• Girişimciliğin geliştirilmesine yönelik olarak KOSGEB baştaolmak üzere çeşitli kurumlar tarafından eğitimler verilmekte, ancakeğitim sonrası kendi işini kuran kişi sayısı oldukça sınırlı kalmak-tadır. Bu vasıtayla işini kuran kadın girişimci sayısı erkelere göreçok daha sınırlı düzeydedir. Kamunun girişimcilere ve özellikle dekadın girişimcilere yönelik eğitimlerini daha işlevsel hale getirmesigerekmektedir.

• Kadınların kredi olanaklarına erişimleri genellikle sınırlı dü-zeylerdedir. Banka mevzuatı ve koşulları incelendiğinde kadınlaraözel engelleyici hükümler söz konusu değildir, ancak kredi olanak-larına erişime yönelik olarak varlıklar konusunda teminat göstermegüçlüğü, olanaklar hakkında bilgi eksikliği kredi olanaklarına eri-şimin önünde kadınlar açısından sorun oluşturmaktadır.

• Meslek kuruluşları veya ilgili sivil toplum kuruluşlarında ka-dınların sınırlı sayıda yer almaları kadın girişimciliğinin önündekiönemli bir engel olarak dile getirilmektedir. Yine birçok kamu ku-rumu ve özel sektör kuruluşunun üst yönetiminde kadınların sınırlısayıda yer alması sorunlu bir durumu ifade etmektedir.

Tüm bu sorunları çözmek amacıyla kadın girişimciliğe yönelikdestek mekanizmalarının çeşitlendirilmesi ve uygulamaya yönelikaraçların geliştirilmesi gerekmektedir. Bu amaçla;

• Toplumsal tutum değişikliğinin sağlanmasına yönelik çalış-malar kadın girişimciliğinin gelişmesine olumlu etkilerde buluna-caktır. Kadınların toplumsal statülerine ilişkin negatif ve ayırımcıbakış açısının olumlu yönde dönüştürülmesi için kamu ve sivil top-lum kuruluşları tarafından faaliyetler gerçekleştirilmelidir. Ayrıca,bu bağlamda okullarda eğitim programları, dersler hayata geçiril-melidir.

• Kadın girişimciliğine yönelik olarak kişisel ve toplumsal ön-yargıların kırılması ve toplumda pozitif bir algının oluşması içinkampanya ve benzeri çalışmalar yapılması oldukça önemlidir.Bunun etkili ve doğru bir şekilde yapılması kadın girişimciliğininönündeki ayırımcı bakış açısının azalmasına katkı sunacaktır.

90


• Özellikle bölgenin özel koşullarından dolayı kadın olmaktankaynaklı özgüven problemi yaşanmaktadır. Özgüvenin geliştiril-mesi için çeşitli destek eğitimlerinin verilmesi ve bu eğitimlerinişe ilişkin kapasite geliştirme programları ile desteklenmesi yararlıolacaktır.

• Kadın girişimciliğinin gelişmesi önündeki engellerden biriolan finansman sorununun çözümüne katkı için ulusal ve bölgeseldüzeyde destekler geliştirilmesine gereksinim bulunmaktadır. Bubağlamda Kalkınma Ajansları ve KOSGEB işletmelere yönelikdesteklerde kadın girişimcilere öncelik tanımalıdır. Ayrıca, geçicikatkı olarak bu alanda kadınlara kota uygulanabilir, öncelik puan-lamalarında kadın işletmelere ek puan verilebilir. Bankacılık sek-töründe ise Kredi Garanti Fonunun kadın girişimcilere yönelikdestekleyici uygulamaları harekete geçirilebilir.

• Kredi sağlayıcı kuruluşlar özellikle yeni girişimcileri destek-lemekten uzak olup, söz konusu kuruluşların kadın girişimciler içinpozitif ayırımcılık yapması beklenirken, tam tersine daha zorlaştı-rıcı prosedürler uygulayıp kuşkucu tavır almaktadırlar. Gelişmişbatı ülkelerinde kredilendirmenin proje odaklı olduğu, ancak Tür-kiye‘de genel yaklaşımın daha çok para ve teminat odaklı olduğugörülmektedir. Proje odaklı kredilendirme sisteminin getirilmesigirişimci kadınların önünü açacaktır.

• İş kadınlarının başarı düzeylerinin kalıcılaştırılması ve işlet-melerinin uzun vadeli sürdürülebilirliklerinin sağlanması için çe-şitli eğitim programları gerçekleştirilmelidir.

• Mesleki eğitim konusunda ciddi bir yetersizlik olduğu görül-mektedir. Bu eksikliğin giderilmesi için kapsamlı mesleki eğitim-lerin uygulanmasına gereksinim vardır. Bu konuda yerel yönetimlerve ilgili kuruluşların desteklerinin sağlanması da önemlidir.

• İş kadınlarının gerek iş kurma, gerekse işin geliştirilmesi vesürdürülebilirliğinin sağlanmasına yönelik olarak danışmanlık hiz-metlerinden yararlanması büyük önem taşımaktadır. Kadın giri-şimcilerin açtıkları işyerlerinin kurumsallaşmalarına desteksağlanması, işlerin sürdürülebilirliğine olumlu etkide bulunacaktır.

• İş kadınlarının güçlerini birleştirmeleri ve ortak çalışmalargerçekleştirilmesi kadın girişimcilerin görünür kılınmasına katkısunacaktır. Bu amaçla, girişimci kadınların kendi aralarında formel

91


ve enformel örgütsel yapıları kurmaları büyük önem taşımaktadır.Bunun sağlanması durumunda, kadın girişimcilerin destek meka-nizmalarına ve ilgili iletişim ağlarına erişimleri de kolaylaşacaktır.Ayrıca ülkenin farklı bölgelerinde bu alanda çalışan kuruluşlarlaişbirliği ve deneyim paylaşımında bulunulması da büyük önem ta-şımaktadır.

• Meslek odaları, baro, ticaret odası gibi kurumların üst yöne-timlerde kadın temsilci olmaması nedeni ile ilgili sektörlerdeki ka-dınların sorunlarına duyarlı politikalar geliştirilememektedir. Butür kuruluşlar kadın girişimciliğinin geliştirilmesine aracılık ede-bilecek önemli kurumlardır. Bu kurumlar içerisinde kadın yöneticisayısının artması gerek kadınların görünür olması gerekse sorunalanlarına yönelik politikaların geliştirilmesi açısından önemli biraraç olabilir. Bunun sağlanmasına yönelik olarak, bu örgütlerdekadın kotası uygulanması için kadın örgütleri girişimde bulunula-bilir.

• Kadınların kamu, özel sektör ve ilgili sivil toplum kuruluşla-rının yönetimlerinde yer almaları ve bu alanda sayılarının artmasıgenel olarak kadın girişimciliği ve istihdamının gelişmesi içinolumlu bir etken olarak görülmektedir. Bu üst görevlerde yer alankadınların hemcinsleri ile empati kurabildikleri ve onlara destekolmak adına işi kolaylaştırabildikleri ifade edilmektedir.

• Girişimciler için bir destek mekanizması olan KOSGEB gibikuruluşlar tarafından kadın girişimciler lehine geçici de olsa kotauygulanmalıdır.

• Kadınların iş yaşamında karşılaştıkları önemli sorunlardanbiri de iş kurma veya geliştirme aşamasında mekân problemidir.Organize sanayi bölgelerinde de benzer kotaların uygulanmasıkadın girişimciliğinin geliştirilmesine pozitif etkilerde bulunacak-tır.

• Kamu destek politikaları kapsamında, girişimciliği özendir-mek amacıyla iş kurma süreçlerinin kolaylaştırılması ve vergi ko-laylıklarının getirilmesi önemlidir.

• Genel olarak kadın hakları alanında bilinçlenme beraberindeeşitlik temelinde bir mücadeleyi de getirecektir. Bu durum, kadın-ların aile kaynaklarından eşit yararlanabilmesi konusunda da ge-lişme sağlanması için önemli bir adım olacaktır.

92


2. KADIN İSTİHDAMI

Diyarbakır İlinin içinde yer aldığı TRC 2 Bölgesinde işgücünedâhil olmayan kadınların % 83’ünün ev işleriyle meşgul olduklarıistatistiklerden anlaşılmaktadır. Türkiye için bu oran % 61,5’dir.Buradan, özellikle TRC2 Bölgesindeki kadınların ekonomik ha-yata katılım düzeylerinin oldukça düşük olduğu sonucu çıkmak-tadır.

Diyarbakır’da doğrudan ekonomik faaliyetlerin içinde yer alankadınların % 60,2’si tarım, % 2,2’si sanayi ve % 37,6’sı ise hizmetsektöründe faaliyetlerini sürdürmektedirler. Erkeklerin % 21,7’sitarım, % 20,2’si sanayi ve % 58,1’i hizmet sektöründe yer almak-tadırlar. Tarım sektöründe çalışan kadınların, özellikle pamuk baştaolmak üzere, çapa ve ürün toplama işlerinde yoğunluklu çalıştık-larını söyleyebiliriz.

Kırsal alandan kente göç ile birlikte tarımdan gelen vasıfsız iş-gücüne kentlerde iş olanaklarının yaratılması oldukça sınırlı dü-zeylerde kalmaktadır. Kırsal alanda çalışan kadınlar kentteiktisaden faal nüfus dışına çıkmaktadırlar. Potansiyel aktif gençnüfusun toplam nüfus artış hızından fazla olması da istihdamıazaltan faktörlerdendir.

Türkiye genelinde kadınların iş kollarına bakacak olursak; ban-kacılık, eğitim, sağlık ve ardından tekstil sektörlerinin öncelikli sek-törler olduğunu söyleyebiliriz. Diyarbakır’da da benzer bir durumsöz konusudur. Ancak Diyarbakır’da tekstil atölyelerinin varlığıülke geneli ile karşılaştırıldığında daha sınırlıdır. Tarımda (özel-likle toprağı çapalama ve ürün toplama gibi emek yoğun işlerde)çalışan kadınların sayılarının ise oldukça fazla olduğunu söyleye-biliriz.

Genel olarak kadın istihdamına yönelik sorunlara baktığımızda;• Kadın istihdamının gelişmesinin önündeki sorunların başında

geleneksel toplum yapısı ve dini yaklaşımlar ağır basmaktadır.• Özellikle evli kadınların çalışma yaşamı çok daha güç koşul-

ları içermektedir. Bu kadınların çocuk sahibi olmaları işi daha dagüçleştiren bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. İşyerlerindekreş olmaması önemli bir problemdir. Çalışan çoğu kadın çalıştık-ları işlerden elde ettikleri gelir ile özel kreşlerin ücretlerini karşıla-

93


malarının güç olduğunu belirtilmektedir. İşyerlerinde kreş bulun-maması çoğu kadının işlerine yoğunlaşamamasına neden olmak-tadır.

• Çalışan kadınlar, çocuklarını bakıcılarla büyütmenin çocuk-ların sağlıklı gelişimlerine olumsuz etki ettikleri belirtmektedir. Butür çocukların akranlarına göre daha sorunlu oldukları ifade edil-mektedir. Bakıcılar ile ailelerin kültür farklılığı beraberinde bir dizisıkıntıyı da getirmektedir.

• Kadınlar, erkekleri çalışma hayatına katılımda oldukça önemlibir engel olarak görmektedirler. Erkeklerin, kendilerini kadınlarınçalışmasına izin veren bir mekanizma olarak görmeleri ve bunundışında ev içindeki işlere, çocuk bakımına hiç destek vermemelerikadınlar için fiili bir güçlük olarak ortaya çıkmaktadır.

• Yüksek işsizlik ortamında, kişilerin, özellikle kadınların, işbulmaktan ümitlerini kesip iş aramaktan tamamen vazgeçmeleride kadın işsizlik oranının yüksek olmasında bir etken olarak kar-şımıza çıkmaktadır.

• Kimi çocuklu kadınlar, çocuklarına da daha rahat bakmak içinaz gelirli ama daha esnek işleri tercih edebilmektedirler.

• Eğitim düzeyinin düşük olması kadın istihdamı açısındanönemli bir engel olarak karşımıza çıkmaktadır. Eğitim gerektir-meyen işlerin çoğunun vasıfsız işler olması eğitim düzeyi düşükolan kadınların bu işlerde kümelenmelerine neden olmuştur.Ancak son dönemlerde vasıfsız işlerde bile belli bir düzeyde eği-time gerek olduğu veya işverenler tarafından eğitim düzeyi dahayüksek olan kadınların tercih edilir duruma geldiği görülmektedir.

• Kız çocuklarının okumaları önündeki engellin giderek azal-ması ve eğitim düzeylerinin giderek gelişmesi çalışan kadın sayı-sının artmasına uygun zemin hazırlamıştır. Kadınların eğitimdüzeyinin yükselmesine paralel olarak istihdam edilme oranları daartış göstermektedir.

• Yeni kuşak kadınlarda çalışma yaşamına katılım her şeye rağ-men oldukça hızlı bir şekilde gerçekleşmektedir. Bu gelişimintemel nedenleri arasında toplumsal anlayışın değişim göstermesiyanı sıra ekonomik nedenler ve kadınların ekonomik ve sosyal ya-şama daha aktif katılmasını göstermek mümkündür.

• Temizlikçi, gündelikçi gibi toplum nezdinde düşük statülü iş-

94


lerde çalışan kadınlar ve aileleri yapılan işi çevreden saklamakta-dırlar. Bu tür işlerde çalışan kadınlara yönelik olarak toplumda ne-gatif bir algının söz konusu olduğu durumlar söz konusudur.

• Çalışan kadınların genel sıkıntılarından biri iş koşulları veyoğun mesai saatleri olup bu nedenle kendilerine ve sosyal çevre-lerine yeterince zaman ayıramamalarıdır.

• Şu anda orta yaş grubunda olan çalışan kadınlar, okul dönemide dâhil olmak üzere meslek edinme konusunda kendilerine bi-linçli bir rehberlik edilmediğini ve bu durumun kendileri açısındanistemedikleri bir işte çalışmak zorunda kalmayla sonuçlandığınıbelirtmektedirler.

• Çalışan kadınların çalıştığı alanlar çeşitlilik göstermekle bir-likte % 41,2 gibi oranla emek yoğun hizmet sektörü ağırlıktadır.

• Özel sektör, işlerin vasıfları büyük değişkenlik göstermesi ne-deni ile her kesimden kadın ve özellikle eğitim düzeyi düşük olankadınlar için fırsatlar yaratmaktadır. Ancak özel sektörde çalışankadınlar, genellikle çalışma saatlerinin ve iş koşullarının kamuyanazaran daha güç olduğu konusunda şikâyetçidirler. Tekstil gibibazı sektörlerde iş temposunun oldukça yoğun olması kadınları fi-ziki olarak zorlamaktadır.

• Birçok özel sektör kuruluşunda haftanın 6 günü çalışılmasıönemli bir sıkıntı olarak dile getirilmektedir. Bazı kadınlar çalışmayaşamının yoğunluğundan dolayı yalnızlaştıklarını ifade etmekteve kimseye vakit ayıramadıklarını belirtmektedirler. Bu durum ka-dınları iş yaşamından uzaklaşma gibi bir tercihe zorlamaktadır.

• Kamu sektöründe çalışmak genelde iş koşulları, ücretlerinstandart olması, mesai saatlerinin düzenli olması ve sosyal güven-cesi ile sürekliliği olması nedeni ile tercih edilen bir durumdur.

• Kamu sektörünün belli eğitim düzeyi gerektirmesi nedeniylegenellikle eğitim düzeyi daha yüksek olan kesimler kamuda istih-dam edilmektedirler.

• Çalışan kadınların genellikle başladıkları işe devam ettiklerigörülmektedir. Bu durum kadınların işlerini değiştirme konusundarisk almaktan uzak durduklarını göstermektedir. Kadınların iştenayrılma nedenleri arasında sosyo-kültürel etki oldukça düşük dü-zeylerde kalmaktadır. İşten ayrılma nedenlerinin % 47,1 gibi biroranda işletmenin yaşadığı sorunlardan kaynaklanması (küçülme,

95


kapanma vb) bu görüşü doğrular niteliktedir.• Kariyer yapabilecek kadınlar için eşi, eşinin ailesi ve genel ola-

rak toplumsal değerlerin etkisiyle sosyal çevresi kadına birden fazlasorumluluk yüklemektedir. Kariyer seçiminde de toplumda kadınkimliği ile özdeşleşen meslek grupları ön plana çıkmaktadır. Sınıföğretmenliği, anasınıfı öğretmenliğinde kadınların sayısının fazlaolması bu görüşü desteklemektedir.

• Yine birçok sektörde kadın yönetici sayısının yok denecekkadar az olması kadınların kariyer planlarının önünde bir ayırım-cılık yapıldığını ortaya koymaktadır.

• Çalışan kadınların birçoğunda ortak olan görüş iş yerlerindekiyükümlülüklerinin yanı sıra ev işlerinin büyük bölümünün de ya-pılmasının kendilerinden beklendiği ve bu durumun kendileriniciddi olarak yorduğu ve yıprattığıdır. Çoğu zaman aynı mesleği icraeden eşlerde bile ev içi işler kadına kalmaktadır.

• Ekonomik olarak çalışmaya daha az gereksinim duyan ka-dınlar, çalışma hayatının toplumsal statülerine yaptığı olumlu kat-kılar nedeniyle çalışmayı tercih ettiklerini belirtmektedirler.Ekonomik olarak çalışmaya mecbur olduğu için çalıştığını belirtenkadın düzeyi oldukça yüksektir.

• Kadınların çalışma hayatına katılımları sonucunda ekonomikolarak güçlenmeleri nedeniyle aile içinde çoğu kez çalışan kadınadaha çok değer verme gibi fiili bir durum ortaya çıkmaktadır.

• Farklılıklar olmasına rağmen, çalışan kadınların iş yaşamınaatılmalarından sonra aile bütçesinin yönetiminde de ciddi düzey-lerde söz sahibi oldukları görülmektedir.

• Özellikle küçük işletmelerde, kayıt dışı çalışan kadın sayısıfazladır. Çalışan kadınların iş bulamamaları veya işini kaybetmekorkuları kayıt dışı çalışmayı kabullenmelerine neden olmaktadır.

Kadın çalışanlara ilişkin destek mekanizmalarının geliştirilmesi,çeşitlendirilmesi ve buna ilişkin politikaların hayata geçirilmesineciddi anlamda ihtiyaç vardır. Bu amaçla;

• Genel olarak kadınların eğitim düzeylerinin artırılması istih-dam konusunda fırsat eşitliğinin sağlanmasına önemli düzeydekatkı sunacaktır. Ancak eğitimin tek başına tüm sorunları çözebi-leceği beklentisine girmek yanılgıya yol açacaktır. Eğitimin yanı

96


sıra aşağıda belirtilen tedbir ve politikaların geliştirilmesi de büyükönem taşımaktadır.

• Kadınların ekonomik yaşama daha aktif katılımlarının sağ-lanmasına yönelik kısıtlayıcı faktörlerin (geleneksel yapı, dini en-geller, yasal engeller vb) azaltılması için erkeklerde de bilinç veduyarlılık geliştirmeye yönelik faaliyetler gerçekleştirilmelidir.

• Çalışan kadınların genel beklentisi ve önerisi, aile içindekidiğer bireylerin de ev işlerine yardımcı olması (örneğin çocuk ba-kımının anne ve baba arasında paylaşılması gibi), eşit düzeylerdegörev almasıdır. Gerek aile içinde gerekse toplum içinde bu bilincinyerleştirilmesi için aile içi eğitimden başlayarak eğitimin her ka-demesinde bu yaklaşımı destekleyici uygulamalara yer verilmesiönemlidir.

• Çalışılan kurumlarda özellikle yöneticilerin kadın çalışanlarapozitif anlamda destek olmaları kadın istihdamının gelişmesineönemli düzeylerde destek sağlayabilecektir.

• Mecliste kadın milletvekili ve bakan sayısının artmasının dakadın istihdamının artırılmasına olumlu olarak etki etmesi bek-lenmektedir.

• Kadın istihdamının gelişmesi için ilgili sivil toplum kuruluş-ları tarafından gerekli duyarlılık ve destekleyici çalışmalar gerçek-leştirmelidir. Bu çerçevede kadınların sosyal güvenlik kapsamındaistihdamını attırmaya yönelik politika geliştirici çalışmalar da ya-pılmalıdır.

• Yereldeki sektörel potansiyel ve mevcut koşulları dikkate alaneğitimler ve meslek kurslarının hayata geçirilmesi kadınların ça-lışma yaşamına katılımına olumlu etkilerde bulunacaktır. Bu kurs-ların uygulamalı olması pratikte istihdamı arttırıcı bir unsurolabilecektir.

• Kadının iş hayatında kalmasını sağlayacak bazı yasal düzen-lemelerin yapılması kadın istihdamının geliştirilmesine olumlukatkı sunacaktır. Çocuk bakımı çalışan kadınlar açısından enönemli problemlerdendir. İşyerlerinde kreş, ebeveyn izni, doğumizninin uzatılması gibi uygulamaların yaygınlaştırılması oldukçaönemlidir. Ayrıca kamunun sosyal destek programları kapsamındadüşük gelirli çalışan kadınların yararlanmalarına olanak sağlayacakdüşük ücretli kreşlerin açılması da kadın istihdamının gelişmesine

97


olumlu etkilerde bulunacaktır. • Kadın çalışanların işyerlerinde erkeklerle yaşadıkları sıkıntılar

çoğu kez paylaşılmamakta, bu durum devamlı bir hale dönüşerekkadın çalışan açısından ciddi rahatsızlıklara neden olabilmektedir.Bu durumun açık olarak paylaşılması, deşifre edilmesi ve yasal yol-lara başvurulması durumunda bu sorunlar da azalabilecektir. Ayrıcabu konuda yapılan haksızlıklara karşı kadın dayanışması geliştiril-mesi de oldukça önemlidir.

• Özellikle özel sektörde, çalışan kadınların karşılaştıkları birdiğer sorun ise erkeklere göre daha az ücret almalarıdır. Kadınlarve erkekler arasında ücret eşitsizliğinin giderilmesine yönelik yasaluygulamalara geçilmesi kadın istihdamının geliştirilmesine katkısunacaktır. Duygusal taciz (mobbing) ve benzeri uygulamalar ileilgili olarak kadın çalışanların bilinçlendirilmesi ve yasal süreçlerdehaklarının korunması işyerini kadın çalışanlar açısından itici ol-maktan çıkaracaktır.

• İşyerlerinde kadın çalışan kotası konulması kadın istihdamı-nın gelişmesine olumlu katkılarda bulunacaktır. Bu konuda bazıkadınlar gerek kota, gerekse kadınların lehinde yapılacak pozitifayırımcılık uygulamalarına karşı olduklarını ifade etmekte ve ka-zanılacak tüm hakların ve gelişmelerin mücadele ile sağlanmasınındaha anlamlı olacağı ifade etmektedirler.

Sonuç olarak kadın girişimciliği ve istihdamının geliştirilmesiiçin;

Genel politika olarak kadın girişimciliği ve istihdamı birbi-rini besleyen olgular olarak birlikte ele alınmalıdır. Her iki konudada sağlıklı veri bulunmaması önemli bir problemdir. Bu konudasağlıklı verilerin oluşturulması sorunun daha doğru değerlendiril-mesine katkı sunacaktır. Kadın istihdamı ve girişimciliğinin geliştirilmesi için aşamalı

bir yol izlenmelidir. Öncelikli olarak kadınların işgücüne katılım-larının sağlanması kadınların ekonomik alanda bilgi, beceri ve de-neyim edinmelerini sağlayacak, bu durum ise başarılı kadıngirişimcilerin ortaya çıkmasına ve sayılarının artmasına uygun birzemin hazırlayacaktır.

98


Toplumda cinsiyet eşitliğinin sağlanması ekonomik gelişme-nin de ana ilkesi olarak benimsenmelidir. Kamunun istihdam politikalarında cinsiyet dengeli bir yak-

laşım yolu izlenmeli ve ciddi gelişmişlik farklılıklarının olduğu ül-kemizde eşitliğin sağlanması için bu farklılıklar göz ardıedilmemelidir.Kamu nezrinde kadın girişimciliği ve istihdamının geliştiril-

mesine yönelik politikaların hazırlanmasına alt yapı oluşturacakfaaliyetlerin yürütülmesi, konunun tüm toplumun gündemine ta-şınması ve sorunun çözümüne katkıyı hızlandırmak adına önemtaşımaktadır.Genel kanı, gelinen aşamada kadın girişimciliği ve kadın is-

tihdamı açısından halen kat edilecek çok yol olmasına rağmen bir-kaç yıl öncesine göre gelişmenin sağlandığıdır. Özellikle sorunailişkin önyargıların giderek azaldığını söylemek mümkündür. Top-lumsal yaşam koşullarında sağlanan değişimlere paralel olarak,ekonomik gereklilikler ile değişen yaklaşımlar söz konusu değişimve gelişimde önemli etkilerde bulunmuştur. Henüz birçok eksiklikve yetersizlik olmasına rağmen bu gelişimlerin sağlanmasında,genel olarak, toplumun eğitim düzeyi etkileyici bir faktördür.Eğitim düzeyinin yükselmesi kadın girişimciliği ve istihda-

mının daha sağlıklı temellerde gelişmesi için önemli düzeydezemin hazırlamaktadır. Kamu, sivil toplum kuruluşları ve ilgilidiğer kurumların destekleyici politikaları bu gelişimi hızlandırıcıbir faktör olacaktır. Özellikle kadın girişimciliği konusunda başarılı rol model-

lerin artması, toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin azaltılmasına önemlidüzeylerde katkı sağlayacaktır. Gerek çalışan kadınlar gerekse kadın girişimcilerin önünde

önemli bir engel olan eşlerin/erkeklerin kadınların kararlı tutumusonrasında dirençleri azalmakta, kısa sürede desteğe de dönüşebil-mektedir. Bu durumda kadınların kararlılık sergilemeleri ve eşleriniikna edebilmeleri de büyük önem taşımaktadır. Kadın istihdamı ve girişimciliği konusunda negatif algıların

pozitife dönüştürülmesi zaman alıcı olacaktır. Bunun için uzun va-deli ve sistematik programlara yer verilmesine gereksinim bulun-maktadır.

99


Toplumumuzda sağlanacak cinsiyet eşitliği veya konuya iliş-kin eşitlik düzeylerinin artırılması da daha mutlu ve gelişkin top-lum olma yolundaki gelişimimize önemli katkılarda bulunacaktır.

100


DİYARBAKIR TİCARET VE SANAYİ ODASI’NINKADIN GİRİŞİMCİLİĞİ VE KADIN İSTİHDAMI

ÇALIŞMA RAPORU

Türkiye’de çalışma çağındaki nüfus istihdamdan daha hızlı art-maktadır. Kadının işgücüne katılımı ve istihdamı erkeklerin ol-dukça gerisinde olup, yıllar itibariyle düşüş olduğu gözlenmektedir.1988 yılında kadınların işgücüne katılım oranı % 34,3 iken bu oran2008’de % 25,4 olmuştur. Son dönemlerde kısmi bir artış olmaklaberaber kadınların işgücüne katılım oranları son yirmi yıldır geri-lemektedir.

ILO 2007 verilerine göre, dünyada kadın istihdamı % 49,1,AB’de % 58,6 iken Türkiye’de ise % 22,2’dir. Yani Türkiye’de herdört kadından sadece biri istihdam edilmektedir. OECD ülkeleriiçinde en düşük kadın işgücüne katılım oranına sahip ülkelerdenbiri Türkiye’dir. AB ülkeleri için ise kadının işgücüne katılım oranıiçin standart % 70’tir.

Kadınların işgücüne katılma oranlarının düşük olmasının ne-denleri aşağıdaki gibi sıralanabilir;

• Kadınların tarım sektöründe aile işletmelerinde ücretsiz işçiolarak kayıt dışı istihdam edilmesi,

• Kırsal kesimden kent merkezlerine yaşanan göç nedeni iledaha önce tarım sektöründe çalışmış kadın işgücünün istihdamedilmesinin zorlaşması,

• Kentlerde istihdam edilen kadınların büyük bölümünündüşük ücretli ve yükselme imkânlarından yoksun, uzun çalışma sü-relerine sahip, niteliği düşük işlerde kayıt dışı çalıştırılmaları vebu nedenle çalışma hayatına katılmayıp ev kadını olmayı tercih et-meleri,

• Kadınların toplumsal cinsiyet rol ve sorumlulukları, cinsiyetedayalı geleneksel iş bölümü,

• Göçle beraber kent merkezine yerleşen kadınların eğitim dü-zeyinin düşük olması nedeniyle niteliği düşük işlerde çalışmaları,

• Çocuk bakım hizmetlerinin pahalı olması, güvenilir ve erişi-lebilir olmaması,

• Erkek ve kadın meslekleri arasında açık bir ayrım olması, ka-

101


dınların özel nitelik gerektirmeyen işlerde tercih edilmesi,• Kadınların çoğunlukla düşük ücretli ve düşük nitelikli işlerde

yoğunlaşmaları, eşit değerdeki işlerde bile kadınların daha düşükücret almaları.

1980’lerden beri sürekli düşüş yaşanan kadın işgücüne katılımoranlarını geliştirmek amacıyla dönemsel çeşitli politikalar geliş-tirilmiştir. Ancak, ilk defa 2007 yılında Toplumsal Cinsiyet EşitliğiUlusal Eylem Planı geliştirilmiş ve kadının sosyal, kültürel ve eko-nomik hayata aktif katılımı için bütünsel bir politika yaklaşımı be-nimsenmiştir.

Ayrıca 2007–2013 yıllarını kapsayan 9. Kalkınma Planı kapsa-mında kadın istihdamına önemli yer verilmiştir. 9. Kalkınma Pla-nında eğitim seviyesinin yükseltilmesi, aktif işgücü politikaları ileistihdam edilebilirliğin artırılması, işgücü piyasasına katılımın ko-laylaştırılması ve teşvik edilmesi planlanmıştır. Ayrıca plan dönemihedef ve tahminlerinde kadınların işgücüne katılım oranının 2013yılına kadar % 29,6 olacağı beklenmektedir.

Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı kapsamındakadın istihdamının arttırılması için;

• Kadınlara yönelik mesleki eğitimlerin ve destekleyici eğitim-lerin geliştirilmesi,

• Çocuk, hasta, yaşlı ve özürlü bakım hizmetlerinin yaygınlaş-tırılması ve erişilebilir hale getirilmesi,

• Kadın girişimciliğinin eğitim, finansman ve danışmanlık hiz-metleri ile desteklenerek teşvik edilmesi,

• Kayıt dışı ekonomi ile mücadele kapsamında kadınların sosyalgüvenlik sistemi içinde istihdamına yönelik çalışmalar yapılması,

• Tarıma dayalı iş kollarında kadın girişimciliğinin özendiril-mesi, kadınların kooperatif kurmasının desteklenmesi, mevcutkooperatifler içerisinde üyeliklerinin artırılması ve aktif rol alma-larının sağlanması,

• Kadınlar ve erkekler arasında ücret farklılıklarının giderilme-sine yönelik çalışmalar yapılması planlanmıştır.

102


Ulusal Eylem Planı kapsamında yer verilen ve 1990’lı yıllardanberi kadının ekonomik hayata katılımında geliştirilen temel poli-tikalardan biri de kadın girişimciliğinin desteklenmesi olmuştur.Bu amaçla girişimcilik eğitim programları düzenlenmiş ve çeşitlifinansal destekler sunulmuştur. Ancak bu alandaki çalışmalar eveksenli üretim yapan kadınların desteklenmesi ile sınırlı kalmış veekonomik açıdan sürdürülebilir bir etki sağlamamıştır. Bu çalış-malar pek çok meslek örgütü ve sivil toplum kuruluşu tarafındandesteklenmiş, uygulanmış ancak çalışmalar birbirinden bağımsız,dağınık ve sürdürülebilirliği düşük çalışmalar olarak kalmıştır.

Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nde kadın istihdamıTürkiye’nin diğer bölgelerine göre daha düşüktür. Bölgede yatı-rımların düşük olması, özellikle kadınlara yönelik istihdam imkân-larının yetersiz olması nedeni ile kadın girişimciliğiningeliştirilmesi tüm yapılar tarafından desteklenmiştir. Bu amaçlaGüneydoğu Anadolu Bölgesi’nde kadınlara yönelik girişimcilikeğitimlerinin verilmesi, mikro kredi vb. uygulamalar ile desteklen-mesi sağlanmıştır. Ancak bu çalışmaların da etkisi sınırlı olmuş veekonomik sürdürülebilirlikleri sağlanamamıştır.

Ulusal Eylem Planında tanımlandığı gibi kadınların eğitim dü-zeyinin düşük olması iş bulma imkânlarını azaltmakta, daha nite-liksiz, özel bir yetenek gerektirmeyen, düşük ücretli işlerdeçalışmalarına neden olmaktadır. Bu nedenle kadınların istihdamedilebilirliğini arttırmak için mesleki eğitim çalışmaları ile destek-lenmeleri planlanmıştır. Bu amaçla, pek çok ilde çeşitli fonlar iledesteklenen projeler veya İŞKUR ve mesleki eğitim kurumlarıbünyesinde kadınlara yönelik eğitim programları geliştirilmiştir.Ancak, yürütülen projeler kadınların taleplerine dayanmamaktaolup, eğitim programları istihdam çalışmaları için yeterli olmamış-tır. Söz konusu projeler ve eğitim çalışmaları birbirinden kopuk,kurumlar arası işbirliğinden uzak, tekil ve etkileri yaygın olmayanprojeler olarak kalmıştır. Bu nedenle kadın istihdamı konusundabeklenen etki yaratılamamıştır.

Ayrıca kadın ve gençlerin istihdamını artırmak amacıyla firma-lara yönelik istihdam teşvikleri de uygulanmış olup halen devametmektedir. SSK işveren payının desteklenmesi şeklinde uygulananteşviklerin etkisi de sınırlı olmuştur.

103


Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde kadınların güçlendirilmesiamacıyla özellikle aktif istihdam tedbirleri, AB destekli çeşitli fon-lar kapsamında ilde kadın kurumlarının desteklenmesi, kadınıngüçlendirilmesi, mesleki eğitimin geliştirilmesi ve kadın istihdamve danışma ofislerinin oluşturulması, üretim kooperatiflerinin ku-rulması ve desteklenmesi şeklinde çalışmalar yürütülmüştür. Buçalışmalar ile kadının eğitimi ve sosyal kültürel hayata katılımı,toplumsal cinsiyet bilincinin geliştirilmesi hususunda önemli ge-lişmeler sağlanmıştır. Ancak özellikle istihdam amaçlı uygulananprogramlarda yerel işbirlikleri sağlanamamış ve etkin sonuçlar eldeedilememiştir. Bu durum projelerin yapısı ve uygulanma şeklinebağlı olmakla beraber bu alanda yaşanan yapısal sorunların etkisiyoğundur.

Bölgede özel sektörün istihdam yaratma potansiyeli düşük olup,kadınların çalışma alanları sınırlı ve düşük ücretli olmaktadır. Kayıtdışı diğer bir temel sorundur. Bu nedenle aile içinde geleneksel so-rumlulukları devam eden kadınların düşük ücretlerle uzun çalışmasürelerinde çalışma hayatına katılmaları mümkün olmamaktadır.

Kadın istihdamının geliştirilmesinde toplumsal cinsiyet bilinciile bütünsel bir yaklaşımın geliştirilmesi gerekmektedir. Pek çoksivil toplum kuruluşu bünyesinde yaşanan deneyimlerden elde edi-len sonuçlar oldukça önemlidir. Bu alanda çalışan sivil toplum ku-ruluşlarının güçlendirilmesi, bu kurumlar ile ortak etkinpolitikaların üretilmesi gerekmektedir. Geliştirilen proje ve prog-ramlarda sürdürülebilir ve katılımcı bir yaklaşım ile faaliyetlerinuygulanması önemlidir. Ayrıca, bu anlamda sunulan kamu hizmet-lerinin çocuk, yaşlı bakım hizmetleri ve istihdam teşvikleri, giri-şimcilik destekleri vb. çalışmalar oldukça önemli olup daha etkinbir şekilde yürütülmesi gerekmektedir.

1. DİYARBAKIR’DA YAPILAN ÇALIŞMALAR2010 yılı TÜİK hane halkı işgücü anketine göre Diyarbakır ve

Şanlıurfa’da kayıt dışı istihdam oranı % 63,7’dir. Bu oran Türkiyegenelinde % 43,2’dir. Kayıt dışı istihdamın en yüksek olduğu sektörtarım sektörüdür. Tarım sektöründen sonra en yüksek kayıt dışı is-tihdam oranı inşaat, turizm ve ticaret sektörlerindedir. Özellikleniteliksiz çalışanların kayıt dışı çalışma oranı oldukça yüksektir.

104


Tarım dışı sektörlerde kayıt dışı istihdam oranı ise Türkiye gene-linde % 29,1, TRC2 bölgesinde % 51,3 dür.

Türkiye genelinde kadınlarda kayıt dışı istihdam oranı erkeklerekıyasla daha yüksektir. Ancak Diyarbakır ve çevresinde bu duru-mun tam tersi ortaya çıkmaktadır. Bu durum kadınların eğitim du-rumları ve sektörel yapı ile açıklanabilir.

TRC2 bölgesinde çalışan kadınların % 54’ü üniversite mezu-nudur (bkz. Tablo 1). Türkiye genelinde bu oran %34’tür. TRC2bölgesinde çalışan kadınların eğitim durumu hem aynı bölgedekierkeklere, hem de Türkiye geneline göre oldukça yüksektir. Eğitimdurumlarının yüksek olması kayıtlı istihdamın yüksek olduğu sek-törlerde daha kolay iş bulmalarını sağlamaktadır. Ancak eğitim dü-zeyi düşük olan kadınların istihdam imkânlarının sınırlı olmasıDiyarbakır ve çevresinde işgücü piyasası açısından önemli bir sorunteşkil etmektedir.

Tablo 1- Kadın ve Erkek Çalışanların Eğitim Durumuna GöreDağılımı, Eğitim Durumuna Göre Kayıt Dışı İstihdam Oranı(Tarım Dışı Sektörler, 2010)

Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketi

TRC2 bölgesinde tarım dışı sektörlerde çalışan kadınların %70’i kamu ve sosyal hizmetler sektörlerinde istihdam edilmektedir.Bu oran Türkiye genelinde % 36’dır (bkz. Tablo 2). Bu sektördekayıt dışı istihdamın düşük olması, Diyarbakır’da kadın çalışanlarınkayıt dışı istihdam oranının düşük olmasını sağlamıştır.

105

TRC2 TürkiyeErkek Kadın Kayıt DışılıkErkek Kadın Kayıt dışılık

Bir Okul Bitirmeyen 16% 12% 83% 4% 5% 73%İlkokul-Ortaokul Mezunu

30% 6% 66% 35% 24% 39%

Ortaokul Mezunu 19% 4% 69% 19% 12% 41%Lise Mezunu 16% 21% 37% 12% 13% 21%Meslek Lisesi Mezunu

5% 3% 25% 12% 11% 18%

Üniversite Mezunu 15% 54% 5% 17% 34% 7%TOPLAM 100% 100% 100% 100%


Tablo 2- Kadın Çalışanların Sektörlere Göre Dağılımı ve Sek-törlerde Kayıt Dışı İstihdam Oranı (Tarım Dışı Sektörler, 2010)

Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odasının 2011 yılında gerçekleş-tirdiği İstihdama Kayıtsız Kalmayın Projesi kapsamında Diyarbakıril merkezi, Bismil, Ergani ve Silvan ilçelerinde toplam 1239 firmaile görüşülmüştür. Firmaların çalışanlarının % 14,4 ü kadın, % 85,6‘sı erkektir. Bu oran Türkiye ortalamasının altındadır.

İstihdamı teşvik amacıyla uygulanan teşviklerden firmaların ya-rarlanıp yaralanmadıkları sorulmuştur. Firmaların sadece % 19,7istihdam desteğinden / teşviğinden yararlandıklarını belirtmişler-dir. Bu durum özellikle kadın istihdamının geliştirilmesi amacıylada uygulanan teşviklerin ilde kullanım oranının düşük olduğunugöstermektedir.

İldeki kayıt dışılık oranı ve kadın istihdam verileri incelendi-ğinde iki önemli çözüm öne çıkmaktadır; İşgücü kalitesinin arttı-rılması ve istihdam teşviklerinin uygulanması. Hâlihazırdauygulanan bu politikaların daha etkin bir şekilde uygulanması vesunulan mesleki eğitim hizmetlerinin kalitesinin arttırılması ge-rekmektedir.

106

TRC2 Türkiye

Kadın Çalışanların Dağılımı

Kayıt Dışı İstihdam Oranı

Kadın Çalışanların Dağılımı

Kayıt Dışı İstihdam Oranı

Kamu ve Sosyal Hizmetler 70% 19% 36% 17%

Ticaret 12% 68% 17% 37%İş Hizmetleri 8% 24% 12% 15%Sanayi 5% 62% 26% 27%İletişim 3% 44% 1% 21%Turizm 1% 85% 5% 43%Ulaşım 1% 74% 2% 37%İnşaat 1% 80% 2% 52%Enerji 0% 34% 0% 34%Madencilik 0% 14% 0% 8%TOPLAM 100% 100%


Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası’nın Mesleki Eğitim Yerel AğOluşturma Projesi kapsamında ise 778 firma ile görüşülmüştür. Gö-rüşülen firmaların 149’u mikro, 409’u küçük, 143’ü orta ve 72’sibüyük ölçeklidir. Görüşülen firmalardaki çalışanların % 13’ü kadın,% 87’si erkektir.

Analiz çalışması kapsamında firmalarda boş pozisyon olup ol-madığı sorulmuştur. Ölçek bazında firmalarda boş pozisyon olupolmadığına bakıldığında en yüksek orana % 19,4 ile büyük ölçeklifirmalar sahiptir (bkz. Tablo 3).

Tablo 3- Ölçek – Boş Pozisyon Durumu

Kaynak: MEYAP anketi ve TEPAV

Ayrıca ankete katılan firmaların % 88,8 ‘i boş pozisyonları dol-durmakta zorlandıklarını belirtmişlerdir. Bu durum firmaların ni-telikli eleman ihtiyacının olduğunu ancak bu ihtiyacı karşılamaktazorlandıklarını göstermektedir.

En çok eleman ihtiyacı bulunan sektörler tekstil sektörü, sağlıksektörü ve hizmetler sektörüdür.

Firmalara eğitim kurumlarına göre mezunların hazırlık düzey-leri de sorulmuştur (bkz. Tablo 4). Firmaların mesleki eğitim kursutürlerine göre mezunlarından en fazla memnun oldukları meslekieğitim kursu % 31,4 ile İŞKUR’un kurslarıdır. İŞKUR kurslarını% 31,9 ile özel kurslar, % 28,1 ile diğer kamu kursları takip etmek-tedir.

Bununla birlikte, ankete katılan firmaların yarısı mesleki eğitimkurslarına katılanların görev alacakları iş için hazırlıklı olmadıkla-rını ifade etmişlerdir. Bu durum mesleki eğitim kurslarının niteli-ğinin arttırılması gerektiğini göstermektedir.

107

Ölçek Şu Anda İşyerinizde Boş Olan Herhangi Bir Pozisyon Var mı?

Mikro 12,80%

Küçük 13,90%

Orta 14,70%

Büyük 19,40%


Tablo 4- Eğitim Kurumlarına Göre Mezunların Görev Ala-cakları İş İçin Hazır Olma Düzeyleri

Kaynak: MEYAP Anketi ve TEPAV

Analiz çalışmalarından elde edilen sonuçlar istihdamın gelişti-rilmesi ve işletmelerin nitelikli eleman ihtiyaçlarının karşılanmasıiçin uygulanan politikaların ve çalışmaların daha etkin bir şekildeuygulanması gerektiğini ortaya koymuştur. Nitekim iş gücü arz-talep uyuşmazlığı, beceri uyumsuzluğu analiz sonuçlarından eldeedilen en temel sonuçlardır. İlde yürütülen mesleki eğitim prog-ramlarının daha etkin bir şekilde uygulanması, mesleki eğitim ku-rumları ve özel sektör işbirliğinin sağlanması istihdama yöneliknitelikli eğitim programlarının uygulanması gerekmektedir.

Bu durum kadının mesleki eğitimi ve istihdamı için de oldukçaönemlidir. Ancak kadın istihdamının geliştirilmesi sadece uygula-nacak eğitim programları ve girişimcilik destekleri ile mümkün ol-mayıp, kadınların sosyal ekonomik hayata katılması için toplumsalcinsiyet eşitliği yaklaşımı ile bütünsel politikaların uygulanması,kadın sivil toplum kuruluşları ve ilgili kurumlar arasında işbirlik-lerinin sağlanması gerekmektedir.

108

Eğitim Kurumu Hazırlıklı Değiller (%)

Hazırlıklılar, Ama Yeterli Değil (%)

Hazırlıklılar (%)

Düz Lise 28,7 21,4 49,9Meslek Lisesi 21,5 28,8 49,7Meslek Yüksek Okulu 23 24,5 52,5Üniversite 17 14,3 68,6İŞKUR Kursları 43,4 25,1 31,4Diğer Kamu Kursları 52,5 19,4 28,1Özel Kurslar 46,1 22 31,9


Kaynaklar

AİLE VE SOSYAL POLİTİKALAR BAKANLIĞI (2012),Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008 – 2013),http://www.kadininstatusu.gov.tr/tr/html/119/Toplumsal+Cin-siyet+ Esitligi+Ulusal+Eylem+Plani/, 08.03.2012.

DTSO ve TEPAV (2011), Mesleki Eğitim İşgücü Piyasa Analizi,Diyarbakır.

DTSO ve TEPAV (2011), Kayıt dışı İstihdam Analizi, Diyar-bakır.

Kısaltmalar

ADNKS: Adrese Dayalı Nüfus Kayıt SistemiİŞ KUR: Türkiye İş KurumuKAMU SEN: Türkiye Kamu Sendikaları KonfederasyonuKESK: Kamu Emekçileri Sendikaları KonfederasyonuKOSGEB: Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme BaşkanlığıMEYAP: Mesleki Teknik Eğitimi Yapılandırma ProjesiSGK: Sosyal Güvenlik KurumuSTK: Sivil Toplum Kuruluşları TEPAV: Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma VakfıTUİK: Türkiye İstatistik Kurumu

109





Documents

DİYARBAKIR’DA İŞ KADINI VE KADIN ELİYLE İŞ DURUMU … · esirgemeyen derneğimizin yönetim kurulu üyelerine, anket uygula - maları, odak grup çalışmaları, çalıştay