Dyskurs w perspektywie akademickiej - Instytut Filologii ... · Komitet organizacyjny Eleonora Lassan, prof. dr hab. (Litwa) Tomasz Piekot, dr (Polska) Michał Sarnowski, prof. dr

DISCOURSE-ANALYSIS ROUND TABLE

Dyskurs w perspektywie akademickiej

Dyskurs

w perspektyw

ie akademickiej

1

Seria stanowi część składową zapoczątkowanego w 2009 roku projektu między-narodowego pt. D-ART (Discourse Analysis Round Table) z udziałem specjalistów w zakresie analizy dyskursu z Białorusi, Litwy, Polski i Rosji. Celem projektu jest promowanie koncepcji lingwistyki dyskursu oraz analizy dyskursu, jej rozwój jako kierunku naukowego w skali europejskiej i światowej. W 2010 roku w Wy-dawnictwie Uniwersytetu Białoruskiego w Mińsku ukazało się pierwsze wyda-nie serii w języku rosyjskim (ISSN 2218-8002). Jednak w związku z aktywnym udziałem w projekcie badaczy z Polski postanowiono, że seria będzie ukazywa-ła się w trzech językach: angielskim, polskim i rosyjskim, tak aby maksymalnie kon-solidować badaczy interesujących tą problematyką. W przyszłości pod egi-dą Komisji Lingwistyki Dyskursu przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów mogą powstać kolejne wersje tej serii w innych językach.

Nasze zamierzenie wydawnicze nie sprowadza się tylko do tłumaczenia ma-teriałów powstałych w trakcie cyklicznie organizowanych międzynarodowych okrągłych stołów. Globalnym celem projektu D-ART jest zastosowanie współ-czesnej metodologii nauk humanistycznych (przede wszystkim lingwistyki) do badań nad dyskursem z uwzględnieniem w dyskursach różnego rodzaju tego, co uniwersalne, i tego, co specyficzne, międzykulturowo i funkcjonalnie nacecho-wane. Do przeszłości należy czas działania jednostek. Przyszedł czas działania zespołów badawczych. W tym znajduje wyraz ogólna tendencja rozwoju świato-wej nauki, najbardziej pełnej realizacji jej potencjału.

Zapraszamy do udziału w naszych spotkaniach zespoły badawcze działające w zakresie badań nad dyskursem.

DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ

Materiały z międzynarodowego okrągłego stołu3-5 kwietnia 2009 r., Mińsk, Białoruś

Olsztyn2014

Komisja Lingwistyki DyskursuMiędzynarodowy Komitet Slawistów

DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ

Materiały z międzynarodowego okrągłego stołu3-5 kwietnia 2009 r., Mińsk, Białoruś

Olsztyn2014

Komitet organizacyjnyEleonora Lassan, prof. dr hab. (Litwa)

Tomasz Piekot, dr (Polska)Michał Sarnowski, prof. dr hab. (Polska)

Irina Uchwanowa, prof. dr hab. (Białoruś)Ludmiła Kurczak, mgr (Białoruś)

Redakcja wersji polskiejIrina Uchwanowa-Szmygowa, Michał Sarnowski,

Tomasz Piekot, Marcin Poprawa, Grzegorz Zarzeczny

RecenzjaStanisław Gajda, Anna Kozyrowa, Anatolij Gujrucki

Tłumaczenie wersji polskiejPaweł Czuksanow, Barbara Dziedzic, Eliza Jeż, Aleksandra Kuśpiet,

Margaret Ohia, Danuta Papiernik, Katarzyna Popenda

Seria stanowi część składową zapoczątkowanego w 2009 roku projektu międzynarodowego pt. D-ART (Discourse Analysis Round Table) z udziałem spe-cjalistów w zakresie analizy dyskursu z Białorusi, Litwy, Polski i Rosji. Celem projektu jest promowanie koncepcji lingwistyki dyskursu oraz analizy dys-kursu, jej rozwój jako kierunku naukowego w skali europejskiej i światowej. W 2010 roku w Wydawnictwie Uniwersytetu Białoruskiego w Mińsku ukaza-ło się pierwsze wydanie serii w języku rosyjskim (ISSN 2218-8002). Jednak w związku z aktywnym udziałem w projekcie badaczy z Polski postanowiono, że seria będzie ukazywała się w trzech językach: angielskim, polskim i rosyjskim, tak aby maksymalnie konsolidować badaczy interesujących tą problematyką.

WydawcaCENTRUM BADAŃ EUROPY WSCHODNIEJ

UNIWERSYTETU WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO W OLSZTYNIE10-725 Olsztyn, ul. K. Obitza 1

Druk i oprawaZAKŁAD POLIGRAFICZNY

UNIWERSYTETU WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO W OLSZTYNIE10-724 Olsztyn, ul. Jana Heweliusza 3

DystrybucjaCENTRUM BADAŃ EUROPY WSCHODNIEJ

INSTYTUT DZIENNIKARSTWA I KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJul. K. Obitza 1, 10-725 Olsztyn

tel. +48 89 524 63 47Internet: http://uwm.edu.pl/cbew

e-mail: [email protected]

ISBN: 978-83-61605-14-0

SPIS TREŚCI

UCZESTNICY DART 1 7PODZIĘKOWANIA 8

WPROWADZENIE 9

1. WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU DYSKURS. PODEJŚCIA I PROBLEMY BADAWCZE W STUDIACH NAD DYSKURSEM 12

1.1 Dyskurs i inne pojęcia studiów nad dyskursem 12

DOROTA BRZOZOWSKA, Dyskurs i jego kolokacje 12IRINA UCHWANOWA-SZMYGOWA, Przeszłość i przyszłość pojęcia dyskurs 13TOMASZ PIEKOT, Trzy sposoby rozumienia słowa dyskurs 16ANNA MARKOWICZ, Dyskurs – praktyki dyskursywne – tekst 17TATIANA SKREBCOWA, Dyskurs – tekst – wypowiedź – styl 19JELENA SAWICZ, Dyskurs – kontekst 20

1.2 Studia nad dyskursem: interdyscyplinarność i wielość paradygmatów 22

MARCIN POPRAWA, Studia nad dyskursem jako humanistyka zintegrowana 22TOMASZ PIEKOT, Lingwistyka i socjologia wobec podejścia Teuna van Dijka 23JELENA SAWICZ, Dyskurs w tradycji socjologicznej i lingwistycznej 23IRINA UCHWANOWA-SZMYGOWA, Integracja paradygmatów i metod w studiach nad dyskursem 25

1.3 Studia nad dyskursem: główne obszary zainteresowań 27

DOROTA BRZOZOWSKA, Dyskurs ludyczny 27MICHAŁ SARNOWSKI, Interferencje międzykulturowe; komunikacja negatywna 27MARCIN POPRAWA, Telewizyjne debaty polityczne 28LUDMIŁA KURCZAK, Dyskurs negocjacji 32ELEONORA LASSAN, Poprawność polityczna 33TATIANA SKREBCOWA, Krytyczność 33IRINA UCHWANOWA-SZMYGOWA, Kompetencja dyskursowa 33JELENA SAWICZ, Metarefleksja 34

PODSUMOWANIE 34

2. BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ. SZKOŁY, GRUPY, OŚRODKI 36

2.1 Badania nad dyskursem w poszczególnych krajach 37

DOROTA BRZOZOWSKA, Badania nad dyskursem w polskim językoznawstwie 37MARCIN POPRAWA, Badania nad dyskursem publicznym w polskim językoznawstwie 40RAFAŁ ZIMNY, Badania nad dyskursem publicznym i dyskursem miejskim na UKW 40ANNA MARKOWICZ, Badania nad dyskursem na MPUL 42

2.2 Autoidentyfikacja grup i szkół badawczych 45

TATIANA SKREBCOWA, Autoidentyfikacja jako konieczność 45MARINA GAWRIŁOWA, Autoidentyfikacja a główne tendencje współczesnego językoznawstwa 47JELENA SAWICZ, Autoidentyfikacja a badania jakościowe 47IRINA UCHWANOWA-SZMYGOWA, Kryteria autoidentyfikacji 48

2.3 Lingwistyka kulturowa, pragmalingwistyka i stylistyka w badaniach dyskursu 49

MICHAŁ SARNOWSKI Analiza dyskursu w ujęciu kontrastywnym 49WALDEMAR ŻARSKI, Analiza dyskursu kulinarnego – uwagi metodologiczne 53RAFAŁ ZIMNY Analiza dyskursu w ujęciu pragma- i etnolingwistycznym 56MARCIN POPRAWA Wrocławskie badania nad dyskursem publicznym 57DOROTA BRZOZOWSKA Badania dyskursu w opolskiej szkole stylistyki 62

2.4 Podejścia kognitywno-retoryczne i kognitywno-dyskursywne w badaniach dyskursu 65

ELEONORA LASSAN Analiza dyskursu jako analiza świadomości 65MARINA GAWRIŁOWA Rosyjski dyskurs polityczny – podejście dyskursywno-kognitywne 73

2.5 Podejścia kauzalno-genetyczne i ugruntowane w badaniach dyskursu 75

IRINA UCHWANOWA-SZMYGOWA Podejście kauzalno-genetyczne w badaniach dyskursu 75JELENA SAWICZ Dyskurs lobbingu medialnego: przestrzenny układ treści dyskursu 83ALONA POPOWA Analiza dyskursu mediów elitarnych 90

2.6 Badania nad dyskursem w perspektywie krytycznej 96

TOMASZ PIEKOT, Refleksyjność jako autoidentyfikacja w Krytycznej Analizie Dyskursu 96

PODSUMOWANIE 100

3. STUDIA NAD DYSKURSEM W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ 106

TOMASZ PIEKOT, Komunikologia – dydaktyka jako działanie społeczne 106JELENA SAWICZ, Wprowadzenie do komunikacji międzykulturowej 107IRINA UCHWANOWA-SZMYGOWA, Tekst i rekonstrukcja jego treści w profesjonalnej działalności menedżera archiwów 111MARINA GAWRIŁOWA, Analiza dyskursu w programach zajęć dla specjalizacji humanistycznych 113DOROTA BRZOZOWSKA, Analiza dyskursu – przegląd akademickich programów nauczania 114

PODSUMOWANIE 115

4. STUDIA PRZYPADKÓW 116

MARGARET OHIA, Struktury rasistowskie. Przypadek Festona i Wiesława 116GRZEGORZ ZARZECZNY, Problem tłumaczenia wiadomości dziennikarskich (przypadek Łotwy w polskich mediach) 120ALONA POPOWA, Techniki analizy dyskursu w nauczaniu rekonstrukcji dyskursywnego obrazu świata 125INGA CHALIMANOWICZ, ANNA RYBCZYŃSKA, LENA WASILJEWA, Rozpakowywanie informacji tekstowych – trzy techniki analizy dyskursu 127

PODSUMOWANIE 131

ZAKOŃCZENIE 132

UCZESTNICY MIĘDZYNARODOWEGO OKRĄGŁEGO STOŁU„DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ”

Marina Gawriłowa, profesor w Zakładzie Technologii Komunikacyjnych i Komunikacji Społecznej, Newski Instytut Języka i Kultury, Sankt Petersburg, Rosja.

Eleonora Lassan, profesor Wydziału Filologicznego, Uniwersytet Wileński, Wilno, Litwa

Michał Sarnowski, profesor, dziekan Wydziału Filologicznego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, Polska.

Irina Uchwanowa-Szmygowa, profesor, dyrektor Zakładu Języka Angielskiego i Komunikacji Językowej, Białoruski Uniwersytet Państwowy, Mińsk, Białoruś

Dorota Brzozowska, doktor habilitowany, prodziekan do spraw nauki Wydziału Filologicznego, Uniwersytet Opolski, Opole, Polska

Waldemar Żarski, doktor habilitowany, adiunkt w Zakładzie Historii Języka, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, Polska.

Tomasz Piekot, doktor, adiunkt w Zakładzie Współczesnego Języka Polskiego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, Polska.

Alona Popowa, doktor, starszy wykładowca w Zakładzie Języka Angielskiego i Komunikacji Językowej, Białoruski Uniwersytet Państwowy, Mińsk, Białoruś

Marcin Poprawa, doktor, adiunkt w Zakładzie Współczesnego Języka Polskiego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, Polska.

Tatiana Skrebcowa, doktor, docent Wydziału Filologiczno-Humanistycznego, Petersburski Uniwersytet Państwowy, Sankt-Petersburg, Rosja.

Rafał Zimny, doktor, adiunkt w Zakładzie Stylistyki i Pragmatyki Językowej Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, Polska

Anna Markowicz, starszy wykładowca w Zakładzie Języka Angielskiego i Komunikacji Językowej, Białoruski Uniwersytet Państwowy, Mińsk, Białoruś

Ludmiła Kurczak, doktorantka w Zakładzie Języka Angielskiego i Komunikacji Językowej, Białoruski Uniwersytet Państwowy, Mińsk, Białoruś

Margaret Ohia, doktorantka w Zakładzie Współczesnego Języka Polskiego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, Polska.

Jelena Sawicz, doktorantka w Zakładzie Języka Angielskiego i Komunikacji Językowej, Białoruski Uniwersytet Państwowy, Mińsk, Białoruś

Grzegorz Zarzeczny, doktorant w Zakładzie Językoznawstwa Stosowanego Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, Polska

Inga Chalimanowicz, studentka Wydziału Dziennikarstwa, Białoruski Uniwersytet Państwowy, Mińsk, Białoruś

Anna Rybczyńska, studentka Wydziału Dziennikarstwa, Białoruski Uniwersytet Państwowy, Mińsk, Białoruś

Jelena Wasiliewa, studentka Wydziału Dziennikarstwa, Białoruski Uniwersytet Państwowy, Mińsk, Białoruś

PODZIĘKOWANIA

Gospodarzem międzynarodowego konwersatorium Dyskurs w perspektywie aka-demickiej oraz jego fundatorem był Białoruski Uniwersytet Państwowy. Wyrażamy swoją wdzięczność pracownikom Działu Badań Naukowych i wszystkim, którzy wsparli ideę realizacji naszego przedsięwzięcia.

Udział w konwersatorium badaczy z Litwy, Polski i Rosji nie byłby możliwy bez finansowego wsparcia ze strony władz Uniwersytetu Wileńskiego, Uniwersyte-tu Wrocławskiego, Uniwersytetu Opolskiego, Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy oraz Petersbuskiego Uniwersytetu Państwowego - im także składamy serdeczne podziękowania.

Dyskusje w ramach posiedzeń pierwszej sesji odbywały się w trzech językach (angielskim, polskim i rosyjskim), co wymagało ogromnej pracy translatorskiej. W związku z tym chcielibyśmy podziękować naszym tłumaczkom: Ludmile Kurczak i Liubie Podporinowej. W niezwykle żmudne przygotowanie trójjęzycznej wersji ni-niejszej publikacji zaangażowali się zarówno organizatorzy spotkania, jak i wszyscy uczestnicy konwersatorium. W tym miejscu chcielibyśmy serdecznie podziękować Annie Markowicz, Liubie Podporinowej, Alonie Popowej, Tatianie Richelieu, Tatianie Tulusz i Tatianie Parchamowicz z Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego oraz Barbarze Dziedzic, Elizie Jeż, Aleksandrze Kuśpiet, Margaret Ohii, Danucie Papier-nik, Katarzynie Popendzie i Pawłowi Czuksanowowi z Uniwersytetu Wrocławskiego za czas i wysiłek włożony w tłumaczenie zamieszczonych tu tekstów.

Specjalne podziękowania chcielibyśmy przekazać najbliższym współpracownicz-kom redaktorów: Jelenie Sawicz i Ludmile Kurczak, których uwagi istotnie wpłynęły na ostateczny kształt książki.

Szczególną wdzięczność jesteśmy winni Recenzentom, którzy byli pierwszymi czytelnikami niniejszej publikacji, Panu Profesorowi Stanisławowi Gajdzie z Uniwer-sytetu Opolskiego, Pani Profesor Annie Kozyrowej z Białoruskiego Uniwerstetu Pań-stwowego, Panu Profesorowi Anatolijowi Gujruckiemu z Mińskiego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Maksyma Tanka za przychylne recenzje naszego tomu.

Osobne podziękowania składamy Irinie Bykowej i Galinie Puszni za redakcyjne opracowanie materiałów do niniejszej publikacji.

WPROWADZENIE

Komunikacja naukowa związana jest z określonymi formami i gatunkami. Ich liczba nie jest zbyt duża, ponadto nie wszystkie cieszą się taką samą popularnością wśród badaczy. Współcześnie najczęściej możemy spotkać się z wystąpieniami na konferencjach (komunikacja ustna) oraz abstraktami, artykułami i monografiami (komunikacja pisemna). „Okrągły stół” należy do gatunków zyskujących coraz więk-sze uznanie w kręgach akademickich. Komunikowanie się w ramach okrągłego stołu wymaga otwartości, wzajemnego zaufania i spontaniczności, świadomości proble-mów, ale i determinacji w poszerzaniu horyzontów – cech niezbędnych do narodzin nowych idei. Mówiąc przenośnie, nie jest to „stół” z wyłącznie „gotowymi daniami”: wiele z nich jeszcze nie istniało, gdy do niego zasiadaliśmy. W pewien sposób przy-pomina on sokratejską metodę dialogu, gdyż ma na celu pomóc komunikującym się ze sobą osobom spojrzeć na znane zagadnienia z nowych perspektyw, a jednocześnie – przy poszanowaniu wiedzy jednostek – pozwala się nią z innymi dzielić. Uważamy, że obecna sytuacja analizy dyskursu wymaga takiego właśnie podejścia. Im zagad-nienie jest bardziej złożone i kontrowersyjne, tym bardziej nadaje się do omówienia przy okrągłym stole.

Niniejsza publikacja to rezultat pracy uczestników pierwszego międzynarodowe-go okrągłego stołu Dyskurs w perspektywie akademickiej, który odbył się w dniach 3-5 kwietnia 2009 roku na Wydziale Filologii Angielskiej i Komunikacji Językowej Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku. Wśród dyskutantów znaleźli się uczeni z Białorusi, Litwy, Polski i Rosji, reprezentujący Białoruski Uniwersytet Państwowy, Uniwersytet Wileński, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Opolski, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Petersburski Uniwersytet Pań-stwowy oraz Newski Instytut Języka i Kultury w Sankt Petersburgu.

Językami obrad były: angielski, polski i rosyjski. Dyskusje w ramach okrągłego stołu koncentrowały się na metodach i technikach analizy dyskursu stosowanych przez samych uczestników obrad oraz przez ich współpracowników – badaczy sku-pionych w tych samych ośrodkach naukowych. Przedmiotem naszego szczególnego zainteresowania był status środkowo- i wschodnioeuropejskich ośrodków badań nad dyskursem i szkół badawczych w kontekście europejskim i światowym.

Czym jest szkoła badawcza? Jest to pewien obszar studiów podejmowanych przez grupę badaczy z uwzględnieniem wspólnej metodologii, technik, kluczowych pojęć i terminów oraz osiąganych rezultatów. W ten sposób pojęcie to obejmuje zarówno potencjał samych badaczy, jak i sposób jego wykorzystania.

Studia nad dyskursem są ogromnym polem badawczym, którego kierunki roz-woju współtworzy wielka liczba uczonych z różnych krajów. Konsekwencje tej sytu-acji to obfita literatura w tym zakresie oraz otwarta lista nazwisk, której ostateczny

10 DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ

kształt zależy od danego okresu badań lub danej tradycji naukowej. Owe tradycje naukowe w największym stopniu kształtują dyscypliny oraz założenia metodolo-giczne poszczególnych badaczy. Identyfikacja tych tradycji oraz samoświadomość ludzi jest niezbędna do uporządkowania wiedzy na temat współczesnych badań nad dyskursem. Przełom w tej kwestii nastąpił w roku 2002, kiedy to we Francji po-wstał pierwszy słownik analizy dyskursu podsumowujący efekty pracy francuskich badaczy. Sądzimy, że trud taki powinny podjąć również wspólnoty akademickie w Europie Środkowej i Wschodniej, które zarówno stosują w swych badaniach ana-lizę dyskursu, jak również rozwijają jej założenia teoretyczne i metodologiczne. To właśnie w tym celu powstał pomysł międzynarodowych spotkań z cyklu D-ART. W przyszłości planujemy poszerzyć perspektywę tematyczną i geograficzną, włą-czając do naszego grona kolejne państwa i przenosząc miejsce spotkań do innych ośrodków akademickich.

Niniejsza książka składa się z czterech części. Każda z nich jest zapisem dyskusji w ramach jednej z sesji naszego konwersatorium. Ogólny zarys owych sesji przed-stawiamy poniżej.

Pierwsza sesja konwersatorium dotyczyła obfitości wariantów rozumienia po-jęcia dyskurs. Uczestnicy spotkania przedstawiali koncepcje dyskursu, z których korzystają w swoich badaniach i w nauczaniu studentów. W tej części książki moż-na znaleźć odniesienia zarówno do klasycznych, jak i późniejszych prac poświęco-nych różnym definicjom dyskursu oraz odmiennym podejściom badawczym, jak również – refleksje badaczy na temat najważniejszych kwestii podejmowanych w dzisiejszych badaniach dyskursu. W części tej zamieszczamy teksty pisane z myślą o publikacji (artykuły naukowe), ale też transkrypcje swobodnych wypowiedzi za-rejestrowanych podczas debaty, pokazujące moment pojawienie się nowych pomy-słów w toku dyskusji.

Sesja druga poświęcona była różnorodności podejść metodologicznych w analizie dyskursu. W odpowiedniej partii książki czytelnik znajdzie informacje o środkowo- i wschodnioeuropejskich ośrodkach analizy dyskursu, zarówno tych już uformo-wanych, jak i tych wciąż kształtujących swoje oblicze. Uczestnicy konwersatorium przywiązywali wielką wagę do wyrażenia szkoła badawcza, mając świadomość na-rzucanych przez tę frazę obciążeń i ograniczeń. Podejście takie widoczne jest w ni-niejszej książce: rozmyślnie unikaliśmy używania terminu szkoła w poszczególnych akapitach tekstów, jednak pozostawiliśmy go w tytułach sekcji – wierzymy bowiem, że wszystkie opisane nurty są warte tego określenia. Każdy z nich reprezentowany jest przez znaczną liczbę publikacji i dokonań, które przyczynią się do lepszego zro-zumienia problemów społecznych oraz dalszego rozwoju teorii dyskursu w wymia-rze lingwistycznym, semiotycznym i kognitywnym.

Uczestnicy konwersatorium dyskutowali nad podstawami swoich podejść, oma-wiając założenia, zestawy kluczowych pojęć i czynników determinujących wybór danej opcji teoretycznej i metodologicznej. W rozmowach padały nazwiska badaczy tworzących grupy/szkoły, wskazywano cele i tematy badań, aktualnie analizowane dane (w tym korpusy tekstowe) oraz uzyskane wyniki. Wszystko to pozwoliło za-znajomić się z działalnością całych zespołów badawczych, a nie tylko pojedynczych badaczy. Odpowiadająca tej dyskusji część książki zawiera obszerną bibliografię i stanowi podstawę do samoidentyfikacji badaczy w ramach paradygmatów, które są dla nas ciągle raczej nowością.

11WPROWADZENIE

Trzecia sesja konwersatorium D-ART poświęcona była nauczaniu analizy dys-kursu na uniwersytetach. Pozwoliła ona spojrzeć z różnych perspektyw na sposoby, w jakie badania mogą się wiązać z nauczaniem, włączając w to rozwój nowych kur-sów oraz angażowanie studentów w badania. Z tego powodu trzecia część niniej-szej książki zawiera zestaw sylabusów (i komentarze) do kursów analizy dyskursu w różnych ośrodkach akademickich.

W ramach ostatniej części konwersatorium D-ART odbyła się sesja plakatowa, w czasie której przedstawiono analizy poszczególnych przypadków (case studies) prowadzone w ramach prac zespołowych lub indywidualnych. Wskazują one kieru-nek i najnowsze trendy w badaniach dyskursu.

W podsumowaniu wybiegamy w przyszłość: próbujemy spojrzeć przed siebie i zobaczyć, które podejścia zachowają moc wyjaśniającą i w których doskonalenie warto włożyć więcej wysiłku.

W trakcie naszego konwersatorium okazało się, że mimo wspólnych korzeni studia nad dyskursem w poszczególnych krajach wykorzystują w pewnym stopniu odmienne kategorie pojęciowe i terminy. W naszej książce fakt ten ujawnia się wy-raźnie na płaszczyźnie translatorycznej. Do najważniejszych terminów o specyficz-nym lub nieznanym w polskich badaniach znaczeniu należą m.in. cortege, dyskursja, dyskursywny obraz świata, format, linia, pole badawcze, pole retoryczne czy praktyki dyskursyjne1.

W 2010 roku w Wydawnictwie Uniwersytetu Białoruskiego w Mińsku ukazało się pierwsze wydanie serii w języku rosyjskim (ISSN 2218-8002). Jednak w związku z aktywnym udziałem w projekcie badaczy z Polski postanowiono, że seria będzie uka-zywała się w trzech językach: angielskim, polskim i rosyjskim, tak aby maksymalnie konsolidować badaczy interesujących tą problematyką. Wydanie niniejszej publikacji zawierającej polską wersję obrad okrągłego stołu zainicjowane zostało przez Komisję Lingwistyki Dyskursu przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów. W przyszłości pod egidą Komisji mogą powstać kolejne wersje tej serii w innych językach.

Nasze zamierzenie wydawnicze nie sprowadza się tylko do tłumaczenia materia-łów powstałych w trakcie cyklicznie organizowanych międzynarodowych okrągłych stołów. Globalnym celem projektu D-ART jest zastosowanie współczesnej metodolo-gii nauk humanistycznych (przede wszystkim lingwistyki) do badań nad dyskursem z uwzględnieniem w dyskursach różnego rodzaju tego, co uniwersalne, i tego, co spe-cyficzne, międzykulturowo i funkcjonalnie nacechowane. Do przeszłości należy czas działania jednostek. Przyszedł czas działania zespołów badawczych. W tym znajduje wyraz ogólna tendencja rozwoju światowej nauki, najbardziej pełnej realizacji jej potencjału.


1 Pierwszy z przytoczonych terminów – cortege (centralne pojęcie teorii kauzalno-genetycznej) – w niniejszym wy-daniu postanowiliśmy konsekwentnie stosować na prawach cytatu z języka francuskiego (przez analogię do po-wszechnie znanych terminów langue czy parole), co niekiedy utrudniało tłumaczenie rosyjskich form derywowa-nych (np. treści znakowo-cortege’owe). W przyszłości nie wykluczamy spolszczenia tego terminu.

1WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU DYSKURS.

PODEJŚCIA I PROBLEMY BADAWCZE W STUDIACH NAD DYSKURSEM

W czasie pierwszego posiedzenia okrągłego stołu uczestnicy skupili się na samym pojęciu dyskursu, jego odmiennych interpretacjach paradygmatycznych i syntagma-tycznych oraz na różnych ujęciach leksykograficznych. W centrum zainteresowania pozostawały także różnorodne kierunki (zarówno te ukształtowane, jak i dopiero się formujące) oraz perspektywy studiów nad dyskursem.

DYSKURS I INNE POJĘCIA STUDIÓW NAD DYSKURSEM

Dorota Brzozowska (Polska, Opole) Dyskurs i jego kolokacje

W Polsce lingwistyka oraz socjologia jako pierwsze podjęły refleksję nad poję-ciem dyskurs. W ostatnich latach stał się on popularny także wśród badaczy innych dyscyplin, takich jak filozofia, psychologia, literaturoznawstwo, kulturoznawstwo, medioznawstwo etc. Sam termin dyskurs obejmował w polszczyźnie, wywodzące się z łaciny (łac. discursus ‘rozmowa’, ‘rozprawa’, ‘rozumowanie’) znaczenia: ‘dyskusja na tematy naukowe’; ‘wywód przeprowadzony na zasadzie ściśle logicznego wniosko-wania’; ‘proces rozumowania, który polega na dążeniu do jakiegoś celu poznawczego poprzez pośrednie operacje myślowe, różne od spostrzeżenia lub intuicji’ (www.en-cyklopedia.pwn.pl; www.sjp.pwn.pl).

Popularność pojęcia dyskurs doprowadziła ostatnio do rozmycia i poszerzenia jego definicji. W najszerszym znaczeniu dyskurs to ‘każde użycie języka dłuższe od zdania’ lub ‘wszelki proces użycia języka’. W praktyce każdy badacz od nowa defi-niuje pojęcie dyskursu zgodnie ze swoimi celami badawczymi i wskazuje, do której z wielu szkół rozumienia pojęcia będzie się odwoływał.

Współcześnie publikuje się w różnych dziedzinach setki prac, w których widnieje słowo dyskurs. Śmiało można powiedzieć, że jest to ostatnio jedno z najpopularniej-szych pojęć w naukach humanistycznych. Na podstawie kontekstów występowania tego słowa w tytułach dostępnych na polskim rynku publikacji (pod uwagę wzięłam pozycje możliwe do nabycia w dwóch dużych księgarniach internetowych: ogólnej www.merlin.pl i naukowej www.kapitalka.pl – w sumie 500 tytułów) odtworzyć można grupy kolokacji, w jakich się ono najczęściej pojawia. Może być więc:

13PODEJŚCIA I PROBLEMY BADAWCZE W STUDIACH NAD DYSKURSEM

• dyskurs jakiś (narracyjny, naukowy, taneczny, filozoficzny, miłosny, edukacyjny, ponowoczesny, obywatelski, publiczny, religijny, społeczno-polityczny, staropol-ski, medialny, feministyczny, genderowy);

• dyskurs w czymś (w socjologii, w literaturze, w dydaktyce);• dyskurs o czymś (o kulturze, o racjonalizmie, o spotkaniu);• dyskurs z czymś (z filozofią);• dyskurs czegoś (wiadomości prasowych);• dyskurs nad czymś (nad rolą).

Ponadto mamy:• coś w dyskursie (jakimś) (analiza tekstu, kultura, punkt widzenia); • coś dyskursu (anatomia, gramatyka, porządek, teoria, perspektywy, odmiany).

Karierę robią zwłaszcza określenia analiza /analizy dyskursu (współczesna, ko-gnitywna, krytyczna) i nurty, które za nimi stoją.

Dyskurs łączony jest często także z innymi dziedzinami: • dyskurs i coś (archeologia, krytyka).

Popularne stało się też używanie dyskursu w liczbie mnogiej. Mamy więc: • dyskursy jakieś, czyjeś (literaturoznawcze, edukacyjne, nieobecne, krytyczne,

polskie, publiczne, możliwe, miłosne, o spotkaniu, romantyków);• teorie dyskursów.

Wszystkie te czynniki wpływają na to, że dyskurs jest pojęciem wieloznacznym i złożonym, chętnie używanym, a nawet czasem nadużywanym, jako słowo „modne”.

Irina Uchwanowa-Szmygowa (Białoruś, Mińsk) Przeszłość i przyszłość pojęcia dyskurs

Ze słowem dyskurs można obecnie spotkać się nie tylko w rejestrze naukowym, ale i potocznym, a najczęstsze skojarzenia, które wskazują respondenci, to ‘mowa’, ‘tekst’, ‘komunikacja’. Przy czym wielu ludziom słowo dyskurs wydaje się nowe (choć czy rze-czywiście takie jest?) i modne, a więc i rozmyte znaczeniowo. Bez wątpienia powin-niśmy odwołać się do słowników i przyjrzeć się bliżej znaczeniom w nich zawartym. Jeśli zatem zajrzymy do współczesnych słowników języka rosyjskiego i angielskie-go (jedno- lub dwujęzycznych), zauważymy w nich kwalifikatory arch., książk. I tak, w Oxford English dictionary termin discourse oznacza ‘(arch.) gawędę’, ale również ‘rozprawę, traktat, kazanie’, czyli określony gatunek, w którego centrum uwagi znaj-duje się tok myślowy i jego rozwój [por. Collins 1992]. Z kolei Webster’s dictionary (angielszczyzna w odmianie amerykańskiej) mianem dyskursu określa ‘porozumie-wanie się, komunikację jako przedmiot badawczy’, ale również ‘proces komunika-cji (ustny bądź pisemny) skoncentrowany na przedmiocie rozmowy i kształtujący ją; wykład, traktat, kazanie, rozprawę’. W tym przypadku dyskurs to zarówno pole działania, jak i materialna forma wyrażenia oraz struktura działalności werbalnej [por. Ухванова 2001a]. W Słowniku języka francuskiego nie ma takich kwalifikatorów, a w definicji skoncentrowano się na dwóch wymiarach: dotyczącym treści (przedmiot rozmowy) i formy (mowa z punktu widzenia jej budowy, formy, struktury gramatycz-nej [por. Ухванова 2001b]. Z naszego punktu widzenia szczególne zainteresowanie budzi zakres znaczenia słowa dyskurs, którą podaje słownik hiszpańsko-rosyjski [por. Ухванова 1992], gdzie łączą się: pojęcia potencjalne i aktualizowane, treść i for-


ma, forma lingwistyczna i pozalingwistyczna: „discurso – (1) ‘mowa, zdolność mowy’; (2) ‘mowa, wystąpienie’; (3) ‘gram. zdanie’; (4) ‘odcinek czasu’”.

Jak widzimy, dyskurs to zarówno mowa, gdzie w centrum zainteresowania stoi przedmiot rozmowy (czy raczej tematy pojawiające się w jej toku), jak i zależny od reguł formalnych tekst w jego – podlegającej ścisłym regułom formalnym – reprezen-tacji gatunkowej. Sam fakt istnienia ogromnego zróżnicowania tych reguł i sposobów ich realizacji we współczesnej komunikacji wskazuje na to, że obecnie nie możemy zrównywać pojęć dyskurs i mowa. Każde z nich może być szersze i jednocześnie znacznie węższe od drugiego. Te pojęcia zaledwie stykają się swoimi znaczeniami, zostawiając wiele możliwości poza punktem styku. W takim świetle zrozumiałe wy-daje się zainteresowanie tym słowem w środowisku rosyjskojęzycznym – powodem tego jest fakt, że w myśleniu o języku przenosimy punkt ciężkości, zwiększając rolę myślenia analitycznego, inaczej patrząc na zjawisko, jakim jest mowa. Zresztą, trady-cja tego typu – choć samo słowo dyskurs w języku rosyjskim pojawiło się niedawno – nie jest niczym nowym dla mentalności rosyjskojęzycznej.

Zwróćmy uwagę na inne możliwości interpretacji słowa dyskurs wybrane z róż-nych opracowań leksykograficznych oraz publikacji naukowych ostatnich dwu lat:• dyskurs w najszerszym znaczeniu to (1) przedmiot rozmowy (wzajemne relacje

i rozwój poszczególnych tematów); (2) porozumiewanie się, komunikacja jako przedmiot badania; (3) pole działalności;

• dyskurs jako przedmiot lingwistyki – (1) mowa z punktu widzenia jej budowy, formy, struktury gramatycznej; (2) słowo, zdanie; (3) mowa z rozwojem tema-tycznym jako centrum zainteresowania; (4) tekst w jego ściśle określonej for-malnie reprezentacji gatunkowej; (5) materialna forma działania językowego, struktura (forma) działalności werbalnej;

• dyskurs jako gatunek – (1) (hist., książk.) rozprawa, traktat, tzn. gatunek komu-nikacji pisanej, typ porozumiewania się wymagający od autora i czytelnika po-ważnego podejścia oraz pracy umysłowej; (2) wykład, wystąpienie, rozmowa, kazanie, tzn. gatunek komunikacji ustnej, typ komunikowania się wymagający bezpośredniej współpracy uczestników komunikacji;

• dyskurs jako typ działania skoncentrowanego na zawartości treściowej – (1) pro-ces komunikacji (ustnej lub pisemnej), skoncentrowany na przedmiocie rozmo-wy i rozwijający go; (2) termin pozostający pod wpływem wielu nauk społecz-nych i humanistycznych: filozofii, lingwistyki, psychologii, socjologii, etnografii, kulturologii, politologii, komunikacji społecznej, czyli tych dyscyplin, które ba-dają mowę, jej potencjał treściowy i realizację tego potencjału;

• dyskurs jako zintegrowana całość funkcjonalna – suma praktyk dyskursywnych odzwierciedlających i kształtujących dyskursy;

• dyskurs jako potencjał – dar mowy;• dyskurs jako miara – odstęp czasu;• dyskurs w ramach ujęcia kauzalno-genetycznego – (1) czynność (jednocześnie

społeczna i indywidualna): ograniczona („zamknięta”) przez jej zorientowane społecznie manifestacje mowy (niosące „postawy”, ocenę i informację o zacho-waniu językowym); zróżnicowana i opisana w warunkach nacechowanych spo-łecznie; „otwarta” na zrozumienie indywidualne (charakterystyka kognitywna) i przejawianie się w zachowywaniu (charakterystyka behawioralna); (2) repre-


zentacja (przedstawiciel) rzeczywistości (i światów dyskursu) jako konstruktu społecznego, jak również społeczności (i społeczności dyskursywnych); repre-zentacja rzeczywistości i jednocześnie rzeczywistości werbalnie zaadaptowanej; (3) wspólnoty komunikacyjne (zbiór kategorii i kodów) w ich jedności funkcjo-nalnej, realizujące ludzką interakcję (na płaszczyźnie międzypodmiotowej oraz podmiotowo-przedmiotowej), zapewniające wymianę wiedzy i relacji, ujawnia-jące porządek sensu i porządek treści (sprzyjające ustaleniu autoidentyfikacji uczestników komunikacji).

Dla obszaru rosyjskojęzycznego szczególne znaczenie ma Lingwistyczny słow-nik encyklopedyczny [Ярцева (ред.) 1990] (mimo że został opublikowany przeszło dwadzieścia lat temu), w którym odnaleźć możemy hasło dyskurs autorstwa N.D. Aru-tiunowej [Арутюнова 1990: 136-137]. Zgodnie z nim dyskurs to ‘tekst plus kontekst’ (brak kontekstu w tekstach historycznych nie pozwala na określenie ich mianem dyskursu). Dyskurs łączy w sobie cechy paralingwistyczne, co jest wyrażane przez funkcje: rytmiczną (autokierowanie), referencjalną (gesty wskazujące), semantyczną (mimika i gesty towarzyszące znaczeniom), emotywną, a także funkcję perswazyjną. Akty dyskursu przypominają trójkąt. Pierwszy wierzchołek to procesy pragmatyczne, drugi – kognitywne (ramy i scenariusze), trzeci – procesy mentalne (jako wybór środ-ków do realizacji celu). Innymi słowy, pragmalingwistyka, lingwistyka kognitywna, syntaktyka – oto trzy najważniejsze składowe teorii dyskursu, jej źródła. Z tego też powodu analiza dyskursu jest nieuchronnie obecna w tych dyscyplinach badawczych, niezależnie od deklaracji lingwistów, którzy w ich ramach pracują.

Znaczenie słowa dyskurs – prawdziwie interdyscyplinarne – pozostaje pod wpły-wem wielu nauk społecznych i humanistycznych. Na Białorusi pojęcie to stało się powszechne nie tylko w lingwistyce, ale również w takich naukach, jak: filozofia, psy-chologia, socjologia, studia kulturowe, politologia, komunikologia.

Jeśli spojrzymy na lingwistykę, współczesne badania nad komunikacją językową znacząco różnią się od badań prowadzonych w latach minionych. Druga połowa ubie-głego wieku była czasem uświadomienia sobie tego, że komunikacja językowa to nie tylko działalność werbalna (znakowa) i przez to społeczna, ale także życie jako takie. Komunikacja językowa jest zdarzeniem wyrażonym w znakach i przez to stanowi zdarzenie życiowo ważne. W komunikacji językowej odzwierciedla się jedność treści i sytuacji komunikacyjnej (kontekstu). Komunikacja językowa jest rzeczywistością kognitywną i behawioralną, lingwistyczną i pozalingwistyczną, aktualną i poten-cjalną. Jest procesem i rezultatem, czynnością, współdziałaniem i oddziaływaniem. Komunikacja językowa to splot tekstów (intertekstualność).

Pojawia się więc kolejny obiekt badań lingwistycznych – mowa – w nowym uję-ciu, nowym odczytaniu, to znaczy – w dyskursie, gdyż właśnie taką mowę, wzboga-coną o nową treść, nazywamy dyskursem. Warto zauważyć, że podobny proces ma miejsce w badaniach nad tekstem (których nie sposób sobie wyobrazić bez pojęcia intertekstualności). Jednak zbliżeniu się pojęć mowy, tekstu i dyskursu nie towarzyszy nakładanie się zakresów ich znaczeń. Dyskurs to zawsze mowa (lub tekst) plus coś jeszcze. Nieuchronnie zaś powstają pytania: czym jeszcze jest to „coś”? albo – czym jest to „coś jeszcze”?

W języku rosyjskim istnieją ponadto inne derywaty i terminy powiązane z po-jęciem dyskursu: dyskursja (‘wycinek dyskursu’) oraz praktyka dyskursywna (‘kon-


kretne badane zdarzenie’). Skupiają one naszą uwagę na konkretnym badanym ma-teriale – studiach przypadków. Nasza wiedza o dyskursach wynika właśnie z badań owych praktyk.

BIBLIOGRAFIAСolins, J., 1992, Glasgow University Media Group. The „bad news books”, [w:] Barker M., A. Beezer (ed.),

Reading into cultural studies, London.Арутюнова Н.Д., 1990, Дискурс, [w:] В.Н. Ярцева (ред.), Лингвистический энциклопедический

словарь, Москва. Ухванова И. Ф., 1992, В поисках реалий семантического ядра текста, „Весник БГУ”, 3.Ухванова И. Ф., 2001a, Квалитативный (качественный) анализ текста, [w:] M.A. Можейко, (ред.)

Постмодернизм: энциклопедия, Минск.Ухванова, И. Ф., 2001b, Квалитативный (количественный) анализ текста, [w:] M.A. Можейко

(ред.), Постмодернизм. Энциклопедия, Минск.

Tomasz Piekot (Polska, Wrocław) Trzy sposoby rozumienia słowa dyskurs

Słowo dyskurs od kilku lat elektryzuje polskie nauki humanistyczne i społeczne. Dotyczy to zwłaszcza językoznawstwa i socjologii, w których badacze podzielili się wręcz na dyskursologów i ich przeciwników. Niestety, ta niespotykana od czasów strukturalizmu moda w humanistyce nie pomogła w kształtowaniu się i stabilizo-waniu w Polsce nowego nurtu badań komunikacji – analizy dyskursu (AD). Przeciw-nie – moda ta doprowadziła do rozmycia i tak niewyraźnego pojęcia. Na szczęście – wielość znaczeń słowa dyskurs da się chyba sprowadzić do trzech podstawowych wariantów:• dyskurs jako coś abstrakcyjnego,• dyskurs jako coś konkretnego:

− coś jednostkowego,− coś zbiorowego.

W pierwszym znaczeniu dyskurs jest zbiorem / systemem norm, zasad, kon-wencji, wzorów zachowań, który determinuje powstawanie komunikacji (tekstów); w znaczeniu (2a) dyskurs jest tekstem zanurzonym w kontekst (i kontekstem zanu-rzonym w tekst), czyli zdarzeniem komunikacyjnym; a w znaczeniu (2b) dyskurs jest strumieniem tekstów, które coś łączy (nadawca, gatunek, tematyka itp.).

Z mojego punktu widzenia najistotniejszy jest pierwszy sposób pojmowania dys-kursu. W tym ujęciu dyskurs to najwyższa jednostka organizacji komunikacji. Dys-kurs powstaje w grupie społecznej jako efekt interakcji jej członków, ale kiedy już istnieje – wpływa na ich komunikacyjne zachowania.

W tym sensie – w dyskursie mieszczą się zarówno systemy pojęć i propozycji (sądów), jak i systemy komunikacyjnych form i struktur (singifié i signifiant). Naj-prościej chyba tak rozumiany dyskurs nazywać ramą interpretacyjną w skali makro, czyli tym, za pomocą czego ludzie reprezentujący daną grupę rozumieją rzeczywi-stość i o niej komunikują. W tym ujęciu wewnątrzgrupowa komunikacja jest syste-mem (w znaczeniu teorii systemów) – najpierw się stabilizuje (wytwarza dyskurs), a potem dokonuje ekspansji na inne systemy (wtedy powstaje już interdyskurs lub dyskurs dominujący).


Anna Markowicz (Białoruś, Mińsk) Dyskurs – praktyki dyskursywne – tekst

Chciałabym zwrócić uwagę na interesujący fenomen rosyjskojęzyczny, tj. na roz-różnienie terminologiczne wynikające z odmiennego akcentowania w języku rosyj-skim jednego słowa: dyskurs i dyskurs. Etymon słowa dyskurs jest definiowany jako „discursus – ‘rozumowanie, argument’” [Прохоров (ред.) 1972: 300]. Dyskurs wywo-dzi się z łacińskiego discere – ‘błądzić’ [Можейко 2001: 233]. Szczegółową propozy-cję możliwej etymologii przedstawia W.W. Maroszy. Łacińskie discursus ma następu-jące znaczenia: ‘bieganie tam i z powrotem, ruch, krążenie, bezustanne migotanie, bezsensowna bieganina, krzątanina; rozrastanie, rozgałęzienie; szamotanie się; gawęda, rozmowa’ [Мароши 1996: 98-112]. Fakty języka łacińskiego pozwalają na przeprowadzenie bardzo ważnego rozgraniczenia dwóch homonimów, różniących się w języku rosyjskim jedynie miejscem akcentu (dyskurs i dyskurs), oraz utwo-rzonych od nich przymiotników (dyskursywny i dyskursyjny) [por. Тульчинский, Уваров (ред.) 2000].

Rozszerzenie znaczenia pojęcia dyskurs jest związane z metaforyczną interpreta-cją szeregu znaczeń łacińskiego discursus dotyczących ruchu (myśl – ruch; logiczny, stopniowy rozwój myśli – bieg), dyskurs natomiast, w takim przypadku. jest to ak-tualizacja jednego z peryferyjnych znaczeń discursus – ‘gawęda, rozmowa’. Dlatego też dyskurs to termin oznaczający racjonalistyczno-klasycystyczny typ zachodnio-europejskiej strategii intelektualnej, dyskursywny to tyle, co rozsądkowy, pojęcio-wy, logiczny, sformalizowany (w odróżnieniu od zmysłowego, kontemplacyjnego, intuicyjnego, bezpośredniego) [por. Тульчинский, Уваров (ред.) 2000]. Dyskurs jako termin lingwistyczny, pierwotnie oznaczający rozmowę, mowę, został następ-nie sprecyzowany, a jego znaczenie uległo rozszerzeniu (patrz niżej); dyskursyjny – ‘odnoszący się do funkcjonowania mowy w określonym kontekście’.

Do terminologii lingwistycznej pojęcie dyskurs przyszło z języka francuskiego, gdzie dyskurs pierwotnie rozumiany był jako „mowa publiczna na ustalony temat, wygłoszona przez oratora w celu pouczenia lub perswazji” [GLE: 118], a także szerzej – jako dowolny dialog. É. Benveniste rozwijając teorię wypowiedzenia, używa trady-cyjnego dla lingwistyki francuskiej terminu discours w nowym znaczeniu – jako coś, co jest charakterystyczne dla „mowy przyswajanej przez mówiącego”, w odróżnie-niu od narracji, która rozwija się bez ingerencji podmiotu wypowiedzi [Бенвенист 1974].

Praktyki dyskursywne. Termin dyskurs komplikuje się i jednocześnie jest kon-kretyzowany w procesie jego zestawiania z innymi pojęciami pokrewnymi, takimi jak praktyka dyskursywna albo praktyka dyskursyjna, jak również dyskursja A. Sarna w artykule Słownika socjologicznego rozpatruje praktykę dyskursywną jako katego-rię, która oznacza mówienie realizowane w odniesieniu do wymagań określonego typu dyskursu w procesie jego produkcji i reprodukcji (faktycznie przyjmując de-finicję lingwistyczną dyskursu i zamazując definicję dyskursywnego jako rozsądko-wego, pojęciowego i logicznego). Przez daną kategorię rozumie się występowanie w codziennej rzeczywistości nie jednego, a wielu najróżniejszych typów i rodzajów dyskursu (a konkretniej dyskursów) funkcjonujących jednocześnie i przenikających przestrzeń społeczną w formie autonomicznych, heterogenicznych i nieprzerwanych


potoków informacyjnych [Сарна 2003: 288]. W takim przypadku analiza skierowa-na jest na rekonstrukcję struktur i zasad umożliwiających realizację tego czy inne-go typu dyskursu i rekonstrukcję tego dyskursu jako bytu abstrakcyjnego. Tradycja lingwistyczna, przyjmując taką definicję, bada realizację dyskursu poprzez analizę praktyk dyskursywnych, skupiając się na specyfice funkcjonowania i poprawności realizacji tych praktyk w różnych rodzajach kontekstu.

Możliwe jest również użycie terminu praktyka dyskursywna jako ‘sposobu two-rzenia, rozpowszechniania i otrzymywania tekstów’. Analiza praktyki dyskursywnej przebiega w zależności od tego, jak w treści tekstu odzwierciedla się sposób jego kodowania i dekodowania.

Wychodzimy z założenia, że dyskurs determinuje realizację typów praktyk dys-kursyjnych. W trakcie badań przeprowadzona jest rekonstrukcja typu dyskursji i na tej podstawie tworzony jest model badanego dyskursu. Tak więc analiza dyskursu stanowi opis-rekonstrukcję zasad i celów komunikacji ustalanych w określonego rodzaju praktykach dyskursyjnych, co pozwala ustalić specyfikę funkcjonowania i realizacji tych praktyk.

Dyskurs i tekst. Zagadnienie wzajemnych relacji kategorii tekstu oraz dyskursu jest szeroko dyskutowane w lingwistyce, socjolingwistyce i pragmatyce językowej oraz innych dyscyplinach pokrewnych. Poglądy na temat współzależności kategorii tekstu i dyskursu sprowadzić można do trzech następujących tez:• tekst nie jest tożsamy z dyskursem,• tekst jest tożsamy z dyskursem,• tekst i dyskurs są wzajemnie zależne.

Stojąc na stanowisku, że tekst i dyskurs nie są tożsame, wskazujemy na różnice między tekstem a dyskursem w istniejących sposobach rozumienia i definicji tekstu na podstawie przesłanek, które mogą mieć zarówno charakter językowy, jak i poza-językowy. Do przesłanek pozajęzykowych odnoszą się te, które warunkują powsta-wanie tekstu, towarzyszą jego funkcjonowaniu i są związane z jego strukturą jedynie pośrednio (np. podział na pisany tekst i ustny dyskurs). Tutaj znaczenie ma specyfika sfery wykorzystania tekstów, typ sytuacji komunikacyjnej, zadania komunikacyjne realizowane przez tekst, jego funkcje itd. Cechy językowe obejmują wszystkie wła-ściwości tekstu, odzwierciedlające bezpośrednio jego strukturę wewnętrzną i zawar-tość treściową oraz budowę formalną. Do podstawowych cech dyferencjalnych tekstu najczęściej zalicza się: informatywność, podzielność, kohezję, ciągłość, modalność, autosemantyczność [Гальперин 1981: 25]; tematyczność, spójność, zwartość, skoń-czoność, odrębność [Акишкина 1979: 42]. Na brak tożsamości pojęć tekst i dyskurs wskazują również ich cechy odróżniające. I tak, za szerokim ujęciem dyskursu kryje się rozumienie go jako zdarzenia komunikacyjnego, które zachodzi między mówią-cym a słuchającym (obserwatorem) w procesie interakcji w określonym kontekście czasowym, przestrzennym lub innym. Tekst natomiast aktualizuje cechy struktural-no-semantyczne. Rzecz jasna, dyskurs implikuje pojęcie świadomości, nie jest skoń-czonym, liniowym ciągiem i w efekcie stanowi szersze pojęcie niż tekst.

BIBLIOGRAFIAGrand, Larousse Еncycklopedique, 1960, t. 4, Paris.Акишкина А.А., 1979, Структура целого текста, Москва.Бенвенист Э., 1974, Общая лингвистика, Прогресс, Москва.Гальперин И.Р., 1981, Текст как объект лингвистического исследования, Москва.


Евелькин Г.М. (и др)., Социология: энциклопедия, Минск.Мароши В.В., 1996, Что есть дискурс, „Дискурс”, 2. Можейко М.А., 2001, Дискурс, [w:] M.A. Можейко (ред.), Постмодернизм: энциклопедия, Минск.Прохоров А.М. (ред.), 1972, Большая советская энциклопедия, t. 8, Москва.Сарна А.Я., 2003, Дикурсивные практики, [w:] А.А. Грицанов, В.Л. Абушенко, Г.М. Евелькин [и др.],

Социология: энциклопедия, Минск.Тульчинский Г.Л., М.С. Уваров (ред.), 2000, Перспективы метафизики: Классическая и неклассиче-

ская метафизика на рубеже веков, Санкт-Петербург.

Tatiana Skrebcowa (Rosja, Sankt Petersburg) Dyskurs – tekst – wypowiedź – styl

Rosyjskie studia nad dyskursem – w porównaniu z europejskimi czy amery-kańskimi odpowiednikami – nadal są w fazie rozwoju. Niektóre obszary badawcze w ogóle nie zaistniały w nauce rosyjskiej. Być może najbardziej uderzającym tego przykładem jest krytyczna analiza dyskursu oferująca wyjaśniającą ramę metodolo-giczną do badań komunikacji instytucjonalnej oraz międzykulturowej czy etniczno-ści i płci w dyskursie. Innym przykładem mogą być studia nad narracją. Dla odmiany niektóre obszary cieszą się niesłabnącym zainteresowaniem, np. dyskurs mówiony, gatunki mowy, pragmatyka językowa, komunikacja perswazyjna lub dyskurs poli-tyczny. Trudno jednak mówić o jednym spójnym programie badań nad dyskursem w Rosji, a jeszcze trudniej – o istnieniu narodowej szkoły analizy dyskursu.

Rosyjscy badacze często odwołują się do koncepcji dyskursu zaproponowanej przez Natalię Arutiunową [Арутюнова 1990: 137] w Lingwistycznym słowniku en-cyklopedycznym. Szczególną wartość ma jej zwięzła, przywoływana przez wielu uczonych konstatacja: „dyskurs to mowa zanurzona w prawdziwym życiu”. Ponadto Arutiunowa podejmuje próbę rozgraniczenia bliskoznacznych pojęć dyskursu, tek-stu, mowy i stylu.

Relacje te nie są w żaden sposób klarowne ze względu na to, że owe terminy pojawiły się w różnych tradycjach lingwistycznych i w konsekwencji nie stanowią fragmentów jednolitego systemu. Ich wydzielanie zależy od poszczególnych badaczy i może, rzecz jasna, przebiegać w odmienny sposób.

W języku angielskim i francuskim discourse oraz discours nie są terminami, lecz wyrazami języka potocznego oznaczającymi ‘powiązaną i spójną wypowiedź’. Słowo dyskurs, definiowane jako ‘jednostka języka powyżej zdania’, do badań naukowych wprowadził we wczesnych latach 50. XX w. amerykański poststrukturalista Zellig Harris [1952]. Jednakże definicja ta jest pomocna w niewielkim stopniu, gdyż „po-wyżej zdania” znajdują się zarówno tekst, jak i wypowiedź. Częstą praktyką jest ich odróżnianie na podstawie formy – pisanej lub mówionej (jakkolwiek niczym niezwy-kłym nie jest przekraczanie tego rozgraniczenia przez którykolwiek z omawianych terminów). Pojawienie się terminu dyskurs wprowadziło pewną dezorientację. Pró-bę rozgraniczenia tych pojęć oraz ustalenia ich wzajemnych relacji przyniósł ważny artykuł Jeleny Kubriakowej [Кубрякова 2000].

Kontrowersje natomiast wzbudzają relacje między tekstem a dyskursem. Bada-cze proponowali różne kryteria ich wydzielania, jednak rozsądne wydaje się zarów-no nietraktowanie ich jako pary wzajemnie się wykluczającej, jak i nieoddzielanie jednego od drugiego. Ideę tę sformułowali Andriej Kibrik oraz Władimir Plungian,


którzy zauważyli, że „dyskurs jest pojęciem szerszym niż tekst. Dyskurs obejmuje za-równo proces działalności językowej, jak i jej rezultat (czyli tekst)” [Кибрик, Плун-гян 19997: 307]. W tym samym duchu Walentin Bogdanow ujmował dyskurs jako termin nadrzędny, zawierający w sobie terminy bardziej szczegółowe: tekst i wypo-wiedź [Богданов 1993: 5-6]. Według mnie ta prosta definicja jest bardzo pomocna przy wprowadzaniu studentów w obszar analizy dyskursu, ponieważ powszechnie używane słowa tekst i wypowiedź nieuchronnie interpretowane są jako ‘coś pisane-go’ oraz ‘coś mówionego’. Dopiero przedstawiwszy w zarysie zakres terminu dyskurs, można przejść do omawiania zawiłości ich wzajemnych relacji.

Badania zorientowane na dyskurs zakładają, że należy wziąć pod uwagę sytu-ację komunikacyjną – tutaj przydatne okazuje się pojęcie stylu [Степанов 1995]. Można powiedzieć, że stylistyka oraz analiza dyskursu patrzą na ten sam przedmiot z różnych perspektyw, co może być korzystne dla obu tych dyscyplin. Poświadczają to zresztą tomy serii Gatunki mowy [1997; 1999; 2002]. Ponadto, o ile mi wiadomo, także w polskiej lingwistyce oba te pola badawcze są sobie bliskie.

BIBLIOGRAFIAHarris Z., 1952, Discourse analysis, “Language”, 28(1).Богданов В.В., 1993, Текст и текстовое общение, Санкт-Петербург.Жанры речи, 1997, 1999, 2002, Вып. 1-3. Саратов.Кибрик А.А., Плунгян В.А., 1997, Функционализм, [w:] Фундаментальные направления современ-

ной американской лингвистики, Москва.Кубрякова Е.С, 2000, О понятиях дискурса и дискурсивного анализа в современной лингвистике,

[w:] Дискурс, речь, речевая деятельность: функциональные и структурные аспекты. Сборник обзоров, Москва.

Арутюнова Н.Д., 1990, Дискурс, [w:] В.Н. Ярцева (ред.), Лингвистический энциклопедический сло-варь, Москва.

Степанов Ю.С., 1995, Альтернативный мир, Дискурс, Факт и принцип Причинности, [w:] Язык и наука конца XX в., Москва.

Jelena Sawicz (Białoruś, Mińsk) Dyskurs – kontekst

W świetle idei interdyscyplinarności, którą powszechnie postrzega się jako głów-ny wyznacznik studiów nad dyskursem, istotne staje się rozważenie miejsca lingwi-styki w owej między- (a nie wielo-) dyscyplinarności, jak również określenie praw-dziwego obiektu badań zorientowanych na dyskurs.

Trudno mówić o interdyscyplinarności, kiedy wynik badania językoznawczego prezentowany jest jako typologia strategii i taktyk komunikacyjnych, technik i me-chanizmów manipulacyjnych etc. zastosowanych w jakimś typie dyskursu. Dyskurs w takim przypadku jest jedynie materiałem, na którym pracujemy, nie zaś – obiek-tem badań. Często też obiektem naszych badań jest tekst, mimo że ujmujemy dyskurs jako ‘tekst + jego kontekst społeczny’. Uważam, że to właśnie kontekst (znajdujący swe odbicie w dyskursie, a jednocześnie konstruujący go) powinien być obiektem studiów nad dyskursem.

Termin kontekst nie jest nowy w językoznawstwie. Jego składowe i sposoby re-prezentacji są jednak różne w językoznawstwie formalnym i funkcjonalnym oraz w teorii dyskursu.


Lingwistyka formalna traktuje kontekst jako fragment tekstu, który zawiera ana-lizowaną jednostkę językową. Lingwistyka funkcjonalna ujmuje kontekst jako wa-runki niezbędne do zaistnienia komunikacji. Oba podejścia przypisują kontekstowi funkcję delimitacji znaczenia jednostki językowej i traktują go jako zjawisko wobec niej zewnętrzne. Ponadto językoznawstwo funkcjonalne rozróżnia kontekst języko-wy i pozajęzykowy (ekstratekstualny). Ten drugi dotyczy sytuacji komunikacyjnej: jej warunki, otoczenie, tło, czas i miejsce, uczestników oraz relacje między nimi.

Rozwój koncepcji kontekstu jako kategorii pozajęzykowej powiązany jest z teorią gatunku, w której kontekst komunikacji postrzega się jako jedno z podstawowych kryteriów doboru odrębnych genrów. Różne teorie gatunku traktują kontekst w od-mienny sposób. A.D. Stiepanow krytykuje Bachtinowskie rozróżnienie gatunków mowy na podstawie odniesienia do konkretnej sfery komunikacji, wskazując, że każ-dą z owych sfer można podzielić na tysiące kompletnie różnych „mniejszych sfer”. W zamian badacz postuluje ulepszenie tej idei poprzez powiązanie jej z teorią ram M. Minskiego. Ramę rozumie się tu jako ogólny schemat (szeroki model sytuacji ko-munikacyjnej) wypełniany szczegółową treścią – zależnie od konkretnej sytuacji. W ten sposób oczywiste staje się rozróżnienie między ramą a konkretyzacją sytuacji komunikacyjnej. Pomimo odmiennej terminologii owo rozróżnienie kontekstów ko-munikacji na zewnętrzne (w odniesieniu do sytuacji retorycznej) oraz wewnętrzne jest wspólne dla ujęć L. Bitzera (kontekst abstrakcyjny a konkretna sytuacja interakcji), M.A.K. Hallidaya (kontekst typowy a realny), D. Russella i C. Millera (kontekst kulturo-wy a sytuacja konkretnej interakcji mownej), W.I. Karasika (szerokość analizowanego kontekstu stanowi podstawę dla rozróżnienia gatunku i formatu dyskursu).

W analizie dyskursu kontekst traktuje się nie tylko jako fizyczne otoczenie, w ja-kim funkcjonuje dyskurs, ale także, a nawet przede wszystkim, jako jego (tj. tekstu, dyskursu) kategorię treści. W opublikowanej ostatnio książce Discourse Analysis (2007) H.G. Widdowson definiuje kontekst jako coś, o czym sądzi się, że jest istot-ne w określonej sytuacji komunikacyjnej, choć w innym przypadku te same czynni-ki sytuacyjne mogą nie mieć znaczenia. Podkreślając ideę aktualizacji kontekstów w dyskursie, autor przeciwstawia konteksty sytuacyjne (charakteryzowane poprzez czasoprzestrzenne parametry realnej interakcji) kontekstom kognitywnym, które są mentalnymi konstruktami rzeczywistości odnoszącymi się do wiedzy o świecie (i sposobów jej reprezentacji) charakterystycznej dla odrębnych grup społecznych.

Ponadto H.G. Widdowson zauważa, że dyskurs może aktualizować konstrukty róż-nego typu kontekstu: ideacyjne / referencyjne (struktury konceptualne reprezentujące świat z perspektywy trzecioosobowej) oraz interakcyjne (konwencjonalne struktury interakcji między podmiotami). Uważam, że konteksty sytuacyjne również można po-dzielić na ideacyjne (fizyczne warunki komunikacji: czas i przestrzeń) oraz interak-cyjne (uczestnicy komunikacji jako nosiciele obiektywnych cech społecznych: wie-ku, płci, statusu społecznego etc.). W obrębie analizy dyskursu rozróżnienie między kontekstami fizycznymi (sytuacyjnymi) i kognitywnymi wydaje się zasadne, jako że wiele z nich podczas aktualizacji w tekście staje się częścią treści dyskursu i uzysku-je quasi-rzeczywisty charakter (tj. staje się kognitywne). Stąd najistotniejszy wydaje się podział – na podstawie charakteru ich składników – kontekstów kognitywnych na gnoseologiczne (zawierające wiedzę o świecie) oraz aksjologiczne (zawierających wartościowanie).


Kontekst dyskursu zatem można klasyfikować na trzy (różne) sposoby:• na podstawie relacji względem sytuacji komunikacyjnej tworzącej fizyczny kon-

tekst interakcji kontekst dyskursu może być szeroki (kontekst kulturowy i histo-ryczny) lub wąski (sytuacja retoryczna interakcji);

• za względu na charakter rzeczywistości pozajęzykowej włączanej do kontekstów mogą być one ideacyjne (zawierające fizyczne warunki komunikacji, traktowa-ne statycznie jako elementy rzeczywistości) lub interakcyjne (zawierające kon-tekst interakcji między podmiotami);

• rozważając charakter konstruktów mentalnych tworzących kognitywny kontekst dyskursu, wydzielamy konteksty gnoseologiczne (zawierające wiedzę o świe-cie) i aksjologiczne (zawierające wartościowanie).

Z mojego punktu widzenia wkład językoznawstwa w studia nad dyskursem polega na wykorzystaniu narzędzi lingwistycznych do badania kontekstów dyskursu aktu-alizowanych w tekście, tj. tak zwanych dyskursywnych obrazów świata, które można rozróżniać za pomocą przedstawionej klasyfikacji kontekstów. Wkład innych nauk w studia nad dyskursem zawiera się w badaniu realnych, fizycznych, „jeszcze-niezak-tualizowanych” kontekstów i ich składników. Tego typu podejście do tworzenia teorii dyskursu wydaje się całościowe i dobrze realizujące postulat interdyscyplinarności.

STUDIA NAD DYSKURSEM: INTERDYSCYPLINARNOŚĆ I WIELOŚĆ PARADYGMATÓW

Marcin Poprawa (Polska, Wrocław) Studia nad dyskursem jako humanistyka zintegrowana

Pojęcie dyskursu – wyrażające interdyscyplinarne perspektywy badań nad spo-łecznymi, psychicznymi i kulturowymi konsekwencjami użycia tekstów (wypo-wiedzi, gestów, obrazów i innych znaków niewerbalnych) – stało się magicznym, ale z trudem definiowalnym terminem – symbolem rewolucyjnych przeobrażeń we współczesnej humanistyce [por. Duszak 1998; Poprawa 2004; Horolets (red.) 2009]. Zburzyło ono niejako sztywne granice podziałów autonomicznych dotąd dyscyplin naukowych oraz przyczyniło się do kontaminacji wielu założeń (metod, paradygma-tów) badawczych, które służą opisywaniu językowych aspektów komunikacji.

Przełom poznawczy, który trafnie został przez Stanisława Gajdę [2005: 12] na-zwany „orientacją dyskursową”, ujawnił się pod koniec XX wieku także na obsza-rze współczesnego językoznawstwa polskiego i przyczynił się do powstania inter-dyscyplinarnych badań w ramach humanistyki zintegrowanej podejmującej temat społecznych aspektów komunikacji. Panującą „modę na dyskurs” w badaniach języ-koznawczych potwierdzają także dokonania naukowe wrocławskiego ośrodka polo-nistycznego. W tym duchu wyróżniają się prace poświęcone dyskursowi publiczne-mu (a ściślej mówiąc – dyskursowi polityki). Prezentują one głównie:• opis funkcjonalnych i stylistycznych właściwości tekstów politycznych powsta-

łych w XX wieku w zmieniających się realiach historyczno-ustrojowych;• inwentarz strategii zachowań językowych wykorzystywanych na użytek propa-


gandy politycznej (zarówno w realiach zawłaszczania komunikacji politycznej przez władzę, czyli w realiach komunikacyjnych metaforycznie nazywanych no-womową, jak i w warunkach wolności słowa gwarantowanej swobodami demo-kratycznego systemu ustrojowego i w wielopartyjnym modelu politycznym);

• krytyczny wymiar dyskursu publicznego, w tym w szczególności badania odzwierciedlające manipulacyjny wymiar użycia języka w komunikacji społecz-nej, polegający na wykorzystywaniu ideologii, stereotypów i agresji w tekstach mających społeczny zasięg oddziaływania);

• studia pokazujące werbalne i niewerbalne (semiotyczne) właściwości różnych praktyk dyskursywnych (np. w reklamie, mass mediach i nowych mediach elek-tronicznych).

BIBLIOGRAFIADuszak, A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa.Gajda, S., 2005, Tekst/dyskurs oraz jego analiza i interpretacja, [w:] M. Krauz, S. Gajda (red.), Współcze-

sne analizy dyskursu. Kognitywna analiza dyskursu a inne metody badawcze, Rzeszów.Horolets, A. (red.), 2009, Analiza dyskursu w socjologii i dla socjologii, Warszawa.Poprawa, M., 2004, Kilka uwag na temat terminu „dyskurs publiczny”, „Studia Linguistica”, 23.

Tomasz Piekot (Polska, Wrocław) Lingwistyka i socjologia wobec podejścia Teuna van Dijka

W Polsce pojęcie dyskurs zaczęło się pojawiać stosunkowo wcześnie – na przeło-mie lat 70. i 80. – a to za sprawą recepcji prac Teuna van Dijka w literaturoznawczym czasopiśmie Pamiętnik Literacki. I mimo że koncepcje van Dijka nie zyskały sobie wtedy wielkiego poparcia, myślę, że miały największy wpływ na polską analizę dys-kursu1. Przyjęcie w Polsce modelu analizy dyskursu w wersji proponowanej przez van Dijka zaowocowało dwiema – widocznymi zwłaszcza w językoznawstwie – konse-kwencjami:• instrumentalnym traktowaniem metodologii, która miała służyć wyłącznie sku-

tecznemu rozwiązywaniu problemów (van Dijk unikał instytucjonalizacji nurtu badawczego, która – jego zdaniem – zamienia badaczy w naukową sektę),

• nastawieniem na analizę ideologiczną, a ostatnio – na analizę krytyczną (KAD).W przeciwieństwie do językoznawstwa – w polskiej socjologii podejście holen-

derskiego badacza cieszy się mniejszym uznaniem, zapewne ze względu na psycho-logiczne (kognitywistyczne) inklinacje jego teorii. W naukach społecznych znacznie większą rolę odgrywa dziś analiza dyskursu spod znaku Michaela Foucault i Pierre’a Bourdieu.

Jelena Sawicz (Białoruś, Mińsk) Dyskurs w tradycji socjologicznej i lingwistycznej

Fenomen dyskursu traktowany jest odmiennie przez różne dyscypliny czy nawet, pozostające w ich obrębie, różne szkoły analizy dyskursu. Porównajmy tu anali-zę dyskursu wywodzącą się z nauk społecznych oraz analizę dyskursu zako-

1 Także za sprawą dwóch podstawowych podręczników akademickich: A. Duszak, Tekst, dyskurs, komunikacja mię-dzykulturowa (Warszawa 1998) i T. van Dijk (red.), Dyskurs jako struktura i proces (Warszawa 2001).


rzenioną w językoznawstwie. Wskazując na pierwszą, odwołujemy się do takich nurtów jak socjo-polityczna analiza dyskursu, KAD – krytyczna analiza dyskursu, oraz psychologia dyskursywna. Dyskurs rozumiany jest tu jako zjawisko charak-teryzujące się (1) językową/mowną naturą, (2) wpływem na interakcję społeczną, jak również jednoczesną zależnością rezultatu owego wpływu od kontekstu interakcji oraz (3) postrzeganiem tego wpływu jako specyficznego systemu wiedzy społecznej oraz wzajemnych powiązań (specyficznego obrazu świata). W centrum zaintereso-wania tego typu analizy dyskursu znajduje się rekonstrukcja kontekstu społecznego oraz dyskursywnego obrazu świata.

Z kolei w drugim przypadku możemy mówić o czterech podejściach do badań dyskursu (analizy dyskursu): formalnym, funkcjonalnym, formalno-funkcjonalnym oraz zorientowanym na działanie.

Przedstawiciele podejścia formalnego (M. Stubbs, D. Schiffrin, E. Steiner, R. Velt-man, A-B. Stenström, W.A. Zwiegincew etc.) traktują dyskurs jako mowną projekcję języka zawartą w konkretnych jednostkach językowych (wypowiedzeniach).

Z kolei podejście funkcjonalne (R. Fasold, G. Brown, G. Yule, D. Schiffrin etc.) podkreśla mowną naturę dyskursu i zakłada badania powiązań między jego forma-mi (zdaniami i ich składnikami) a funkcjami językowymi, tj. podejście to odnosi dys-kurs do szerszego kontekstu społeczno-kulturowego.

W ramach podejścia formalno-funkcjonalnego (D. Schiffrin, H. Clark, J. Ren-kema, P. Drew etc.) podkreśla się intencjonalność i spójność dyskursu (zarówno formalną, jak i funkcjonalną), sam zaś dyskurs postrzegany jest jako zbiór skontek-stualizowanych jednostek języka w użyciu. Rzecz jasna, podejścia: formalne, funk-cjonalne i formalno-funkcjonalne biorą pod uwagę zarówno dyskursywne struktury treści, jak i kontekstu, jednak tylko przez pierwsze z nich rozumie się opis jednostek językowych.

Podejście zorientowane na działanie traktuje język i mowę jako dwa równo-rzędne aspekty dyskursu definiowanego jako działalność mowna, w efekcie której powstają ustne lub pisemne teksty (W.W. Bogdanow, D. Tannen, A-B. Stenström, L.W. Szerba etc.). W.Z. Demjankow w English-Russian Dictionary of Applied Linguistics and Automatic Text Processing (1982) definiuje dyskurs jako rzeczywistość tekstową, która posiada struktury gramatyczne, semantyczne i kognitywne. Układ fragmentów tych struktur określa się jako kategorie treści. Są to kolejno: przywoływane wydarze-nia, uczestnicy, informacje performatywne, „nie-wydarzenia” (okoliczności towarzy-szące wydarzeniom) etc. Dyskurs jako działanie definiowany jest również za pomocą funkcji – tak społecznych (komunikatywnych), jak i kognitywnych (N.D. Arutiunowa, W.B. Kaszkin). W drugim przypadku dyskurs ujmowany jest w kategoriach „mowy postrzeganej jako celowe działanie społeczne”, obejmującej procesy poznawcze oraz interakcje między ludźmi. Podejście zorientowane czynnościowo kładzie zatem na-cisk na informacyjne i kontekstowe wartości dyskursu. Poprzez analizę jednostek językowych lingwiści badają pojęcia i idee leżące u podstaw aktywności mownej i towarzyszące jej. Podsumowując powyższy krótki przegląd teorii i badań dotyczą-cych dyskursu, chciałabym podkreślić, że pomimo różnych perspektyw wszystkie one konsekwentnie zwracają uwagę na językową/komunikacyjną naturę dyskursu, wzajemną zależność interakcji społecznych i ich kontekstu oraz na jego konstruujący rzeczywistość charakter.


Irina Uchwanowa-Szmygowa (Białoruś, Mińsk) Integracja paradygmatów i metod w studiach nad dyskursem

Zakres składni wykracza daleko poza strukturę samego zdania. Można więc mó-wić o hiperskładni (B. Palek), makroskładni (T. van Dijk), składni tekstu (W.U. Dres-sler), pragmatyce języka i – ogólniej rzecz biorąc – o języku jako praktyce społecznej oraz o integracji badań humanistycznych. Myślę, że zwrot ten wniósł coś więcej niż tylko nowy przedmiot badań.

Zjawisko rozszerzania się granic składni to efekt widocznej zmiany perspektywy: od lingwistyki tekstu do lingwistyki dyskursu, której pojawienie się pociąga za sobą nowe metody badania przedmiotu. Wraz z rozdzieleniem pojęć tekst (rozumianego jako ‘struktura’) i dyskurs (rozumianego jako ‘struktura zaktualizowana’) nastąpił zwrot w kierunku analizy treści ukrytej (zorientowanej na strukturę) i treści aktu-alnej (zorientowanej na kontekst). Metodologia została w dużej mierze wzbogaco-na nowymi technikami, metodami i narzędziami, dzięki którym badacz może sku-pić uwagę zarówno na analizie (dekompozycji) tematu, w znaczeniu postulowanym przez teorie semiotyczne i semiologiczne, jak i jego scaleniu (integracji). Wszystko po to, by przyjrzeć się mechanizmom funkcjonowania przedmiotu badań.

Równolegle z dyskusją o tym, co stanowi treść tekstu/dyskursu, pojawiają się dyskusje o tym, w czym ta treść jest zawarta. Ponownie mamy tu do czynienia z me-chanizmem przechodzenia od rozkładania na części do scalania przedmiotu badań. Stąd pierwsze próby analizy polegały na oddzieleniu treści autora od treści odbiorcy. Emile Benveniste zdefiniował dyskurs jako „język zawłaszczony przez mówiącego”. W tym świetle dyskurs przybiera formę autorskiej (podmiotowej) narracji – illoku-cji. Język zaś – przybierając formę odautorskiego sądu (propozycji) – miał charakter przedmiotowy. W związku z takim podziałem badania nad dyskursem zaczęły do-tyczyć treści subiektywnych – zarówno przekazywanych przez nadawcę, jak i od-czytywanych przez odbiorcę. Badacze coraz częściej zaczęli przyglądać się treściom – pozornie równomiernie rozłożonym między nadawcę a odbiorcę – w kategoriach interakcji i negocjacji pomiędzy uczestnikami komunikacji.

W świetle powyższych uwag dość wyraźnie zaznacza się mnogość metod, tech-nik, a co za tym idzie – modeli studiów nad dyskursem. Warto również wspomnieć, że sama perspektywa studiów lingwistycznych została zdefiniowana w Lingwistycz-nym słowniku encyklopedycznym [1990] przez J.S. Stiepanowa jako kombinacja róż-nych metod. Właśnie takie podejście można zaobserwować w lingwistyce dyskursu. Tendencja mieszania się kierunków w dłuższej perspektywie może doprowadzić do integracji metodologii. Nie polegałaby ona wyłącznie na sumowaniu metod, lecz na zbudowaniu syntezy, której celem byłoby spojrzenie na obiekt badań z innej perspektywy, a w konsekwencji – wyznaczenie nowego przedmiotu badań.

Przyjrzyjmy się raz jeszcze Lingwistycznemu słownikowi encyklopedycznemu, a konkretnie artykułowi L.S. Mieln’iczuka [Мельничук 1990: 299-300], w którym wyjaśnia on pojęcie metodologii. Autor twierdzi, że każda analiza metodologii odby-wa się na trzech poziomach: filozoficznym, naukowym i odnoszącym się do po-szczególnych dziedzin. Oczywiście każdy z tych poziomów od wieków rozwija się dzięki rosnącej liczbie kierunków badawczych. Jednak w słowniku poziom najważ-niejszy, filozoficzny, przedstawiony jest w nawiązaniu do jednej zaledwie koncepcji


– marksistowskiej (nie dziwi to w kontekście czasu wydania słownika), co świadczy również o uległości językoznawstwa wobec dogmatów dialektyki materialistycznej.

Po odrzuceniu ideologii marksistowskiej jako „jedynie słusznej” przestało się mówić o jednej ogólnej perspektywie czy metodologii, zastępując ją konkretnymi technikami i narzędziami. Czy mogłoby to oznaczać, że nie stosujemy już żadnej me-todologii? – Otóż nie. Nasze badania są prowadzone z określonej perspektywy, nie-zależnie od tego, czy sobie to uświadamiamy. (Nie)świadomość taka jest w dużym stopniu związana w pojęciem wolności. Jeśli nie zdaję sobie sprawy z możliwości wyboru i nie wiem, dlaczego wybrałam daną opcję, a inną odrzuciłam, nie jestem wolna. Czy mój wybór jest uwarunkowany decyzjami innych badaczy? Czym umoty-wowane były decyzje tych naukowców? Sądzę, że świadomości nabywa się poprzez znajomość metodologii, która w akademickich sporach może występować w roli ar-bitra. Dyskusje na temat konkretnych technik czy pojedynczych materiałów badaw-czych po prostu nie mają sensu i do niczego nie prowadzą.

Jakie metodologie filozoficzne – oprócz marksistowskiej – można wyznaczyć w historii nauki? Choć Słownik lingwistyczny przemilcza ten fakt, warto tę kwestię wyjaśnić. Wówczas bowiem lepiej zrozumiemy, na czym kiedyś skupiała się uwaga badacza-lingwisty, a co dziś – gdy rośnie popularność koncepcji dyskursu – znajduje się w centrum jego uwagi.

W świetle historii idei można wyróżnić sześć metodologii (paradygmatów) filo-zoficznych: (1) paradygmat holistyczny, arystotelesowski, wspierający koncepcję świata i podmiotu jego poznania jako integralnej całości; (2) pozytywizm, zgodnie z którym dokonuje się podziału na treść obiektywną i subiektywną, rzeczywistość i myśl o rzeczywistości (z naciskiem na tę pierwszą); (3) paradygmat interpreta-tywny, ignorujący rzeczywistość i absolutyzujący myśl; (4) paradygmat krytyczny, w którym najważniejsze jest zaangażowanie podmiotu i wyrażana przez niego chęć zmiany rzeczywistości; (5) postmodernizm, pod wpływem którego zarysowują się granice między poziomami realności, idealności i woli, zgodnie z którym docenia się wartości istnienia i poznania, przenosząc centrum uwagi na subiektywne do-świadczenie człowieka, na koncepcję „płynnej formy”, na treść ukrytą (to, co poza samym tekstem), na ideę pozbawioną formy, na wolę pozbawioną udziału podmiotu (element mistyczny) – to paradygmat przekraczający granice między przestrzenią realną a przestrzenią subiektywną, wirtualną; (6) paradygmat zintegrowany lub synergiczny, uogólniający dotychczasowe doświadczenie poznawcze, sprowadza-jący różne, nawet opozycyjne siły do jednej całości. Paradygmat zintegrowany za-kłada współuczestnictwo wszystkich wyżej wymienionych perspektyw. Aby poznać rzeczywistość, również społeczną, należy spojrzeć na badane zjawisko z różnych perspektyw i zbudować zintegrowany model, w którym znalazłyby się wszystkie kierunki. W tym świetle połączenie analizy ilościowej z jakościową zyskuje nowe ob-licze. O wartości takiego modelu świadczyłaby nie tyle wielość metod, ile możliwość zminimalizowania liczby tekstów do analizy.

BIBLIOGRAFIAМельничук А.С., 1990, Методология, [w:] В.Н. Ярцева (ред.), Лингвистический энциклопедический

словарь, Москва.


STUDIA NAD DYSKURSEM: GŁÓWNE OBSZARY ZAINTERESOWAŃ

Dorota Brzozowska (Polska, Opole) Dyskurs ludyczny

Uważam, że za pomocą analizy dyskursu badane mogą być najróżniejsze, znajdu-jące odzwierciedlenie w języku, aspekty życia społecznego. Najbardziej interesuje mnie wykorzystanie metod analizy dyskursu do badania komunikacji międzykultu-rowej, stereotypów, tożsamości, poprawności politycznej, etniczności, płciowości, przejawów seksizmu i rasizmu. Moje główne zainteresowania koncentrują się wo-kół dyskursu ludycznego badanego także za pomocą semantycznej teorii humoru (autorstwa Victora Raskina) oraz ogólnej teorii humoru werbalnego (proponowanej przez Raskina i Salvatore Attardo).

Definicje dyskursu ludycznego zbudować można, opierając się na założeniach definicji dyskursu proponowanej przez T. van Dijka [2001: 10], który za trzy głów-ne wymiary dyskursu uznaje: a) użycie języka, b) przekazywanie idei, c) interakcję w sytuacjach społecznych. Uwzględniając te czynniki, przyjmuję, że dyskurs ludycz-ny to ‘typ wydarzeń komunikacyjnych, w których przekazywaną ideą jest skłonność do zabawy (od łac. ludus – ‘gra, zabawa’), a celem interakcji tworzenie „wspólno-ty śmiechu”’. Rozszerzając tę definicję o założenie konstruktywistyczne, pojmu-jące dyskurs jako „działanie, które nieustannie kształtuje obiekt, o którym mowa” [Foucault 2002], uznaję, że polski dyskurs ludyczny ma moc kształtowania tożsa-mości narodowej i dzieje się tak głównie za sprawą zawartych w nim stereotypów. Zagadnienia te poruszam szczegółowo w książce Polski dowcip etniczny. Stereotyp a tożsamość (Opole 2008).

BIBLIOGRAFIAAttardo S., 2001, Humorous Texts: A Semantic and Pragmatic Analysis, Berlin.Attardo S., V. Raskin, 1991, Script Theory Revis(it)ed: joke similarity and joke representation model,

„Humor”, 4(3).Dijk T. van (red.), 2001, Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa.Foucault M., 2002, Porządek dyskursu, Gdańsk.Raskin V., 1985, Semantic Mechanisms of Humor, Dordrecht.

Michał Sarnowski (Polska, Wrocław) Interferencje międzykulturowe; komunikacja negatywna

Badania, które prowadzę w ostatnim czasie i które, jak myślę, są bardzo aktualne, dotyczą polsko-rosyjskich i rosyjsko-polskich stosunków kulturowych. Moje zadanie to inwentaryzacja i tworzenie listy fenomenów mentalności rosyjskiej (zjawisk rosyj-skich i radzieckich), które jako osobliwe fenomeny precedensowe bytują w polskiej przestrzeni kulturowej. Wyjściowe koncepty rosyjskie w wyniku zmian przybierają nową formę i nową semantykę oraz zaczynają funkcjonować w zupełnie innych, już typowo polskich kontekstach, stając się polskimi fenomenami kognitywnymi. Przy-toczę najprostsze przykłady. Wszyscy znają takie rosyjskie przedmioty, jak wańka-wstańka i matrioszka. Te rosyjskie precedensowe fenomeny (oznaczające to, co wie-


my) nagle w polskich tekstach zaczynają funkcjonować jako koncepty, za pomocą których nazywane są już wyłącznie polskie zjawiska. Dla mnie są to zupełnie nowe badania i jestem na etapie poszukiwań materiału. Lista rosyjskich lub radzieckich fenomenów , które zaczynają bytować z nową semantyką w polskiej przestrzeni kul-turowej i informacyjnej liczy dziś około 120 pozycji, a każdy z elementów reprezen-tuje spora liczba przykładów użyć tekstowych. Ważnym kryterium doboru materiału jest to, aby za pomocą pojęć rosyjskich mówić nie o Rosji, nie o Związku Radzieckim, a o czymś innym. Przytoczę przykład: w informacji prasowej o Australii i jej sto-sunkach z Koroną Brytyjską Australia została nazwana „Brytyjska Syberią”. Wyko-rzystano tu polskie rozumienie tego miejsca, dokąd zsyłano na katorgę. Za pomocą rosyjskiego konceptu „Syberia”, przetworzonego na bazie naszej historii i naszego doświadczenia, mówi się o zupełnie innej części świata.

Kolejne zagadnienie, którym – jak sądzę – warto się zająć, gdyż jest ono stale aktu-alne, to konfliktowe sytuacje komunikacyjne. Rezultatem mojej pracy nad tym zagad-nieniem jest książka Przestrzeń komunikacji negatywnej w języku rosyjskim i polskim. Kłótnia jako specyficzna sytuacja komunikacji werbalnej (Wrocław 1999), w której wprowadzam pojęcie przestrzeń komunikacji negatywnej. Pod tym pojęciem kryją się niestandardowe sytuacje językowe, które posiadają w obu językach solidną repre-zentację leksykalną. To pojęcie pomaga w uporządkowaniu dużej ilości elementów składających się na sytuację komunikacyjną i na określenie miejsca kłótni między ta-kimi wydarzeniami komunikacyjnymi jak bójka i spór. Odgraniczenie kłótni od bójki i sporu pozwala na zobaczenie kłótni jako wyniku określonej deformacji rozmowy, konwersacji na zasadzie face-to-face. Jednym z wykładników tego, że deformacja roz-mowy dosięga już poziomu i formy kłótni, jest świadomość utraty tematu. Zazwyczaj jest tak, że uczestnicy komunikacji jak gdyby zapominają o tym, co było tematem ich kontaktu. To po pierwsze, a po drugie, próbowałem rozgraniczyć sytuację kłótni i spo-ru oraz rozmowy również i na płaszczyźnie stricte językowej. Na przykład po rosyj-sku ссора из-за чего спор о чём. Tu również można szukać określonych parametrów, które pozwolą w jakiś sposób przeciwstawić i skontrastować te często nachodzące na siebie sytuacje. Punktem wyjścia dla moich obserwacji była pozycja postronnego obserwatora. W Polsce była to pierwsza książka poświęcona kłótni.

Marcin Poprawa (Polska, Wrocław) Telewizyjne debaty polityczne

Jednym z ciekawszych obszarów badawczych pokazujących, w jaki sposób wy-darzenia komunikacyjne tworzą (zmieniają lub umacniają) świadomość podmiotów uczestniczących w komunikacji społecznej, są telewizyjne debaty polityków [por. Trysińska 2004; Jachimowska 2005; Biniewicz 2007; Poprawa 2006a; 2006b; 2009]. Ogniskują się w nich bowiem te problemy, które wyrażają najważniejszy dla analiz dyskursu społeczny i procesualny wymiar użycia słów i tekstów, a ponadto – au-dycje wykorzystujące tę formę gatunkową unaoczniają przeobrażenia zachodzące na poziomie relacji: język – media – polityka. Wymieńmy zatem i pokrótce omówmy te czynniki, które są współcześnie znamienne dla szeroko pojmowanego dyskursu publicznego, a które bezpośrednio wpływają na strukturalny, pragmatyczny i języ-kowy wymiar rozmów polityków w scenerii studia telewizyjnego:


• Mediatyzacja polityki. Współczesne media nie tylko wytyczyły granice postrze-gania świata i wykreowały formy interpretowania wycinków rzeczywistości, ale stały się także ważnym obszarem konstruowania wiedzy na temat życia pu-blicznego. Można więc śmiało powtórzyć tezę wielu badaczy propagandy, od-wołującą się do powszechnego, społecznego mitu na temat mediów jako repre-zentanta „czwartej władzy”, że instytucje komunikowania masowego stworzyły i upowszechniły skuteczne wzorce oddziaływania na sferę polityki – nie tylko na poziomie kontroli decyzji podejmowanych przez aktorów świata polityki, ale także na poziomie umacniania zbiorowych emocji i postaw reprezentowanych przez obywateli, którzy kształtują formy życia publicznego, korzystając z wiedzy symbolicznej dostarczanej im przez środki masowego przekazu.

• Żywy kontakt między aktorami politycznymi a obywatelami. Współczesne pro-gramy publicystyczne – wykorzystujące niekiedy różne warianty komunikacyj-ne (jak np. talk-show, czat, forum internetowe) i doskonalone wraz z postępem w świecie techniki – z jednej strony służą przedstawicielom władzy do artykuło-wania, przypominania i umacniania swych poglądów, z drugiej strony zaś zastę-pują dawne formy komunikowania się rządzących i rządzonych, których klasycz-nymi i kulturowo wyrazistymi przykładami były masowe spotkania na greckiej agorze czy na rzymskim forum, odżywające niekiedy w zrytualizowanych for-mach życia społecznego, np. podczas wieców i spotkań wyborczych.

• Kreowanie nowych wymiarów debaty politycznej. Doświadczenia rozwiniętych demokracji pokazują, jak ogromną rolę w kalendarzu wydarzeń politycznych odgrywa medium telewizyjne. Wyrazistych przykładów dostarczają nie tyl-ko debaty kandydatów starających się objąć najważniejsze urzędy w państwie (szczególnie zapożyczone z amerykańskiej kultury politycznej przedwyborcze starcia kandydatów przed wyborami prezydenckimi), ale także wielogłosowe opinie ich sympatyków i krytyków, dziennikarzy i ekspertów, którzy wykorzy-stują często pojedyncze spotkania medialne, by nadać im nowe znaczenia i formy w postaci polemicznych artykułów, monografii i kolejnych odsłon politycznego spektaklu – i w ten sposób zakreślić nowe horyzonty dyskursu publicznego [por. Czyżewski, Piotrowski, Kowalski (red.) 1997; McNair 1997; Dobek-Ostrowska 2004; Fras 2006].

• „Ukryta moda” na marketing polityczny. Telewizyjna debata z udziałem polity-ków – o czym świadczy rozmaitość programów medialnych wykorzystujących tę propozycję gatunkową – nie jest już tylko jedną z możliwości uatrakcyjniania oferty medialnej skierowanej do widzów rozmaitych stacji (publicznych i pry-watnych), ale jest także pewną zrytualizowaną formą ekspresji więzi między eli-tami politycznymi a obywatelami. Jest także skuteczną i popularyzowaną przez agencje PR-owskie (o czym świadczą liczne sondaże opinii publicznej) formą prowadzenia marketingu politycznego na najwyższym poziomie organizacyj-nym, dzięki któremu osoby związane ze światem polityki kreują, umacniają i podtrzymują swój wizerunek medialny, a często też starają się wywrzeć jak najlepsze wrażenie na odbiorcy, zwykle przy tym poniżając lub deprecjonując na forum publicznym swego oponenta.

W wielu opracowaniach socjologicznych, politologicznych czy medioznawczych traktuje się telewizyjną debatę polityków jako zrytualizowane i atrakcyjne wyda-rzenie urastające do rozmiarów widowiska medialnego. Posługując się przyjętą


powszechnie w politologii, a wywodzącą się z analizy ramowej E. Goffmana [2002] perspektywą opisu komunikacji politycznej i medialnej jako sceny teatralnej, można przyjąć, że reżyserami tych są najczęściej dziennikarze (jako realizatorzy, gospoda-rze i moderatorzy debaty publicznej), którzy zapraszają do polemiki aktorów poli-tycznych, reprezentujących zwykle odmienne przekonania ideologiczne i ujawniają-cych śmiało swój negatywny stosunek wobec interlokutorów.

W wielu współczesnych audycjach publicystycznych ujawnia się podobny schemat komunikacji między dziennikarzami a reprezentantami elit politycznych. Z jednej strony interlokutorzy pokazują siebie jako zaangażowanych w sprawy społeczno-ide-ologiczne reprezentantów świata polityki, stąd też posługują się strategiami komuni-kacyjnymi o dużych walorach autoprezentacyjnych, które by można nazwać „rolami symbolicznymi” (np. trybuna, moralisty, obrońcy interesów opinii publicznej, komen-tatora wydarzeń politycznych, lidera politycznego itp.). W ten sposób – jak pisze Re-nata Przybylska [2008: 280] – nadawca takiego wystąpienia publicznego „zazwyczaj nie reprezentuje tylko samego siebie, ani nawet – przede wszystkim swojej partii lub swojego programu politycznego, lecz w określonym zdarzeniu komunikacyjnym skła-nia się do tego, by przyjmować różne role społeczne, nakładać „maski”, które czynią z niego określonego aktora sceny politycznej”. Z drugiej strony zaś w wystąpieniach dyskutantów ujawniają się typowe dla poetyki rozmowy (wywiadu, dyskusji na fo-rum publicznym) strategie zachowań językowych, które by można nazwać „rolami komunikacyjnymi” (np. antagonisty – protagonisty w sporze, moderatora itp.) [por. Awdiejew 1991; Kita 1998; Wojtak 2004]. Wykorzystywane są one często jako mani-pulacyjny środek służący politykom do deprecjonowania pozostałych interlokutorów (w tym także i dziennikarzy) oraz jako ukryty repertuar chwytów komunikacyjnych służący stałemu umacnianiu wizerunku publicznego (legitymizowaniu swej obecno-ści na scenie politycznej) lub pozyskiwaniu opinii publicznej.

Właściwością współczesnych telewizyjnych programów publicystycznych jest to, że nadmiar strategii komunikacyjnych obliczonych przez polityków na prezentowa-nie siebie i wywieranie przez to wrażenia na innych (w tym szczególnie na telewi-dzach) doprowadził także do zachwiania tradycyjnych poziomów komunikowania się przed kamerą, a tym samym przyzwyczajeń odbiorców. Strategie autoprezenta-cyjne stosowane przez polityków często doprowadzają do naruszenia bezpośrednie-go dialogu między dyskutantami w studiu telewizyjnym. Takie zjawisko pojawia się w sytuacjach, w których nieobecny w rzeczywistości, a wywoływany przez dysku-tantów telewidz staje się głównym odbiorcą ich wypowiedzi, a także wyobrażonym interlokutorem, arbitrem w sporze, a przede wszystkim stale kreowanym wyborcą. Wyraźnych przykładów tego zjawiska dostarczają liczne wypowiedzi, w których mo-nolog dominuje nad tradycyjnym dla schematu rozmowy dialogiem. Politycy zwy-kle unikają odpowiedzi na dociekliwe pytania swych interlokutorów, w to miejsce wstawiając często emotywne apele skierowane do telewidzów lub środki językowe przypominające slogany wyborcze. W konsekwencji pojawia się wtórny układ ko-munikacyjny, w którym – jak ująłby to Hallweg – dialog przechodzi z przestrzeni kadrowej w przestrzeń pozakadrową.

Na wielu poziomach dyskursu dochodzi do przeinaczenia wzorców gatunkowych samej debaty publicystycznej, ale także rozmowy realizowanej w scenerii studia telewizyjnego. To zachwianie w obrębie gatunku widoczne jest również na pozio-mie globalnej i lokalnej organizacji rozmów między dziennikarzami a politykami.


Przykładem tego są liczne próby monologizowania dialogu (rozmowy), odznaczają-ce się licznymi zakłóceniami na poziomie spójności wypowiedzi, a także wielokrot-ne próby naruszania zasad współpracy konwersacyjnej. Ogólny chaos – w którym uczestniczą dziennikarze, jak i politycy – odbija się w emocjonalnych i żywiołowych próbach odbierania sobie głosu, przekrzykiwaniu się i wręcz nieskrywanej skłonno-ści interlokutorów do posługiwania się językowymi środkami obrażania. Uczestni-cy telewizyjnych debat – zarówno politycy, jak i dziennikarze – tylko w niewielkim stopniu poddają się urokom publicystyki, a więc tylko pozornie angażują się w roz-wiązywanie aktualnych problemów politycznych i społecznych; chętnie natomiast wykorzystują czas antenowy, by móc powtórzyć swe wzajemne uprzedzenia i nega-tywne postawy wobec ideologicznych oponentów. Źródłem zaś burzliwych sporów nie są rozbieżności w ocenie poruszanych tematów, ale nieskrywana niechęć wobec interlokutorów i odmawianie im prawa do zabierania głosu w dyskursie. Politycy i dziennikarze w toku rozmowy wzajemnie wymieniają między sobą podobne strate-gie zachowań językowych: prowokują dosadne repliki, walczą o pierwszeństwo gło-su, lekceważąc przy tym zasady grzeczności lub nadając tym ostatnim pozory.

Telewizyjna debata polityków coraz częściej pojawia się w kręgu zainteresowań językoznawców i badaczy reprezentujących różne szkoły metodologiczne w zakresie komunikacji społecznej. Poza opracowaniami podejmującymi temat zmieniających się strategii komunikacyjnych i formatów medialnych (gatunkowych) w wydarze-niach komunikacyjnych, w których uczestniczą reprezentanci świata mediów i poli-tyki, pojawiają się monografie ukazujące analizy niewerbalnych aspektów tej formy komunikacji [por. Załazińska 2006]. Wydaje się, że w świetle zintegrowanych badań nad komunikacyjną wypracowanie metody opisu zjawisk konwersacyjnych i niewer-balnych jest jednym z najważniejszych postulatów dla przedstawianego w tym szki-cu fragmentu dyskursu.

BIBLIOGRAFIAAwdiejew A., 1991, Strategie konwersacyjne (próba typologii), „Socjolingwistyka”, 11.Biniewicz J., 2007, Rozmowy Tomasza Lisa z politykami – pragmatyka, struktura, język, [w:] G. Habrajska,

A. Obrębska (red.), Mechanizmy perswazji i manipulacji, Łódź.Czyżewski M., A. Piotrowski, S. Kowalski (red.), 1997, Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego,

Kraków. Dobek-Ostrowska B., 2004, Media masowe i aktorzy polityczni w świetle badań nad komunikowaniem

masowym, Wrocław. Fras J., 2006, Komunikacja polityczna, Wrocław. Goffman E., 2002, Człowiek w teatrze życia społecznego, Warszawa.Jachimowska K., 2005, Tekst jako element komunikatu telewizyjnego, Łódź.Kita M., 1998, Wywiad prasowy. Język – gatunek – interakcja, Katowice.McNair B., 2007, Wprowadzenie do komunikowania politycznego, Poznań.Poprawa M., 2006a, Scenariusze komunikacyjne „konfliktu” i „pozornej kooperacji” w telewizyjnej debacie

polityków, [w:] I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska (red.), Oblicza komunikacji 1. Per-spektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją, t. 1, Kraków.

Poprawa M., 2006b, Zakłócenia konwersacyjne w telewizyjnych dyskusjach polityków, [w:] B. Witosz (red.), Style konwersacyjne, Katowice.

Poprawa M., 2009, Telewizyjne debaty polityków jako przykład dyskursu publicznego, Kraków.Przybylska R., 2008, Jak stworzyć typologię wystąpień publicznych, [w:] A. Dąbrowska (red.), Język

a Kultura, t. 20, Tom Jubileuszowy, Wrocław.Trysińska M., 2004, Jak politycy komunikują się ze swoimi wyborcami?, Warszawa. Wojtak M., 2004, Gatunki prasowe, Lublin.Załazińska A., 2006, Niewerbalna struktura dialogu, Kraków.


Ludmiła Kurczak (Białoruś, Mińsk) Dyskurs negocjacji

Jeśli chodzi o ważne współcześnie tematy badawcze, sądzę, że jest nim dyskurs negocjacji handlowych. Obszar biznesu jest obecnie jedną z najważniejszych dzie-dzin życia społecznego. Warunki ekonomiczne i społeczne wytworzyły potrzebę wzrostu poziomu kompetencji komunikacyjnej nie tylko wśród przedsiębiorców, ale także wśród zwykłych ludzi. W rezultacie zaowocowało to wyłonieniem się no-wego obszaru badań – komunikacji biznesowej. Skuteczne komunikowanie się jest niezwykle istotne w osiąganiu sukcesu w świecie współczesnego biznesu. Po pierw-sze, dlatego że rozwiązywanie większości problemów w biznesie polega, niezależnie od danej sytuacji, na komunikacji twarzą w twarz. Po drugie zaś – komunikacja biz-nesowa to najlepszy sposób na przeprowadzanie dyskusji nad zadaniami i sposoba-mi ich rozwiązania.

Komunikacja biznesowa jest częścią marketingu, połączeniem elementów we-wnętrznego systemu ekonomiczno-produkcyjnego oraz między tym systemem a elementami świata zewnętrznego. Z kolei w obszarze marketingu międzynarodo-wego mamy do czynienia z międzynarodową komunikacją biznesową. W związku z zadaniami międzynarodowej komunikacji biznesowej pojawiają się kolejne obsza-ry badawcze: reklama, PR, wszelkiego rodzaju sponsoring (z uwzględnieniem takich zagadnień, jak firmowanie produktu nazwiskiem znanej osoby czy nazwą marki), dokumentacja techniczna i druki komercyjne, udział w targach (handlowych), spo-tkania biznesowe i negocjacje.

Ilościowy wzrost międzynarodowych negocjacji jako sposobów rozwiązywa-nia problemów politycznych, ekonomicznych i społecznych, jakościowa złożoność wariantów negocjacji, jak również pojawianie się negocjacji w różnych rodzajach i aspektach na gruncie stosunków międzynarodowych – wszystko to dowodzi wagi negocjacji międzynarodowych jako znaczącego elementu współczesnego świata biz-nesu. Problematyka struktury negocjacji oraz językowej kompetencji jej uczestni-ków budziła w ostatnich latach żywe zainteresowanie badaczy z naszego kraju.

Osobiście, zainteresowana jestem dogłębnymi badaniami nad językowym kom-ponentem procesu negocjacji, analizą struktury treści oraz całościowym opisem dyskursu negocjacji handlowych, tj. ujmowaniem zbioru negocjacji jako określonego typu dyskursu. Interesujące i współcześnie istotne wydaje się powiązanie różnych perspektyw badania treści oraz analizy dyskursu w celu pełnego opisu zagadnie-nia. Z tego względu skupiam się na pragma-dialektycznej teorii argumentacji oraz kauzalno-genetycznej teorii treści dyskursu. Co ciekawe, wspomniane perspektywy, pomimo odmiennych źródeł i podstaw, łączy też kilka punktów wspólnych. Ponadto dostarczając istotnej wiedzy o dyskursie, pomagają one wielostronnie prześledzić obiekt dociekań. Jednocześnie zamierzam uzupełnić moje badania innymi nurtami studiów nad dyskursem. Myślę, że wiele ciekawych wniosków dostarczyć może nie tylko teoria argumentacji czy treści, ale również nowa retoryka, pragmatyka, prag-malingwistyka, socjologia jakościowa, socjolingwistyka, językoznawstwo kognityw-ne, teoria dyskursu, teoria komunikacji czy teorie negocjacji, komunikacji bizneso-wej oraz komunikacji międzykulturowej

Przybliżona lista zagadnień, które wydają się istotne dla moich badań, obejmu-je: ukazanie sposobów manifestowania się kontekstu społecznego w funkcjonowa-


niu dyskursu negocjacyjnego; wskazanie pierwszoplanowych i pobocznych kwestii w procesie negocjacji, odkrycie typowych dla tego rodzaju dyskursu modeli komuni-kacji i wiele innych.

Eleonora Lassan (Litwa, Wilno) Poprawność polityczna

Jakie badania są aktualne w moim kraju? Temat litewski to poprawność politycz-na. We Francji nazwano Litwę krajem ksenofobicznym. Przykład: niedawno odbył się mecz piłki nożnej pomiędzy Litwą a Francją. Litewscy kibice wyszli z hasłem „Witamy w Europie!”, gdyż francuski zespół składał się z osób czarnoskórych.

Według mnie słowo dyskurs jest we współczesnych publikacjach nadużywane. „Dyskurs” ma rację bytu tylko wtedy, gdy cała analiza prowadzi do rekonstrukcji kształtującej go świadomości (będzie o tym jeszcze mowa). Tylko tak możemy roz-graniczyć dyskurs i tekst. Wtedy otrzymujemy faktycznie ciekawe, aktualne badania.

Tatiana Skrebcowa (Rosja, Sankt Petersburg) Krytyczność

Dzisiaj aktualne są te publikacje, w których byłby nie tylko materiał deskrypcyj-ny: czy to metafory pojęciowe w dyskursie politycznym, czy coś innego. Ważne, żeby materiał był podany z precyzyjną krytyczną interpretacją, z odpowiedziami na pyta-nia: „Dlaczego jest tak?”, „Do czego to prowadzi?”

Irina Uchwanowa-Szmygowa (Białoruś, Mińsk) Kompetencja dyskursowa

Uważam, że mimo społeczno-politycznych kierunków badań dyskursu (dyskurs polityczny, lingwistyka kłamstwa, dyskurs konsolidacji, konfrontacji, lobbowania) trzeba zwrócić uwagę na takie szczegółowe zagadnienia badań dyskursywnych, jak „efektywny uczestnik komunikacji” i „efektywne współdziałanie w różnorod-nych międzypodmiotowych sytuacjach, np. w środowisku akademickim: nauczyciel – student, student – student, student – książka”. Kształtując kompetencję językową i komunikacyjną studentów, przygotowujemy wykształconych uczestników komu-nikacji, natomiast kształtując ich kompetencję dyskursową (nie dyskursywną, któ-ra orientuje studentów na generowanie całościowych tekstów, a dyskursową, która uczy postrzegać interaktantów – nadawcę i odbiorcę – w bezpośredniej jedności, po-zwalając im widzieć nie tylko tekst, ale i siebie w nim), przygotowujemy uczestników efektywnych. Człowiek komunikujący się efektywnie to ktoś, kto rozumie tych, z któ-rymi się kontaktuje, a nie tylko czeka, by być zrozumianym; to człowiek kształtujący międzypodmiotową sytuację komunikacji, budujący wzajemne relacje z audytorium. Jeszcze niedawno nie uważano tego za ważne, lecz dzisiaj za niezbędne uznaje się umiejętność łączenia tych trzech elementów. Lingwistyka to jedno ze źródeł meto-dyki nauczania języków. Zrozumieć nowe trendy w rozwoju lingwistyki to podnieść na wyższy poziom zarówno proces nauczania języka, jak i samo językoznawstwo.


Jelena Sawicz (Białoruś, Mińsk) Metarefleksja

Gdy mowa o głównych zagadnieniach studiów nad dyskursem, nieuchronnie kie-rujemy się w stronę przykładów i typów dyskursu, które mają duże znaczenie dla społeczeństwa i nauki. Oprócz tego – wydaje mi się, że wśród tych głównych proble-mów pojawia się również zagadnienie ściśle teoretyczne. Oto przykład:

Teza twierdząca, że dyskursy (teksty i ich interpretacje) formowane są przez rze-czywistość społeczną oraz ideologie zakorzeniona jest w lingwistycznej i retorycznej teorii wskazującej na rolę referencji w produkcji i interpretacji dyskursu. Zarówno zachodnia, jak i wschodnia tradycja językoznawcza podziela pogląd, że dyskursy odbijają już istniejący porządek rzeczy, odnoszą się do utrwalonych norm, szczegól-nie norm tworzenia tekstów. Czy istnieje teza przeciwstawna tej tradycji? Tak, moż-na odwołać się tu do XX-wiecznych teorii językoznawczych autorstwa K. Burke’a, E. Sapira, B. Whorfa, M. Foucault i wielu innych. Przy czym te nowe teorie nie zry-wają z tradycją, lecz pozwalają zobaczyć prawdę z kilku stron: przestrzeń społeczna jest zarówno uformowana, jak i formowana przez dyskursy. Dziś postrzegamy ten konkretny nurt myśli teoretycznej jako kolejne dziedzictwo, jeszcze jedną tradycję. Myślę, że takie nieustanne rozważanie spuścizny teoretycznej odmiennych tradycji – owocujące autoidentyfikacją badawczą (w perspektywie teorii XXI-wiecznych) – jest jednym z głównych zagadnień współczesnej lingwistyki dyskursu.

PODSUMOWANIE

Podczas pierwszej sesji obrad okrągłego stołu zostały omówione różne perspek-tywy badania dyskursu i pojmowania terminu dyskurs. Sporządziliśmy spis wszyst-kich wymienionych kierunków badawczych, porównując pojęcie dyskursu z jego bli-skoznacznikami i wyrazami spokrewnionymi. W konsekwencji, stworzyliśmy rodzaj pola leksykalno-semantycznego tego pojęcia.

Z jednej strony, zalicza się do niego bloki jednostek kolokacyjnych: narracyjny, akademicki, taneczny, filozoficzny, związany z miłością, edukacyjny, postmoder-nistyczny, obywatelski, społeczny, religijny, społeczno-polityczny, staropolski, me-dialny, feministyczny, genderowy; dyskurs w socjologii, w literaturze, w dydaktyce; dyskurs o kulturze, o racjonalizmie, o spotkaniu; dyskurs z filozofią; dyskurs cze-goś (nowych kolumn w gazetach); dyskurs prowadzony przez podmiot (w określo-nej roli); kulturowy punkt widzenia w dyskursie; anatomia, gramatyka, porządek, teoria, perspektywy, zróżnicowanie dyskursu; dyskurs i archeologia, krytycyzm. Naszym zadaniem jest więc wyznaczenie możliwych obiektów wiedzy o dyskursie i perspektyw badań.

Z drugiej strony, jednostki leksykalne pola wyznaczają zasięg możliwych przed-miotów wiedzy o dyskursie i studiów nad dyskursem. Są nimi: komunikacja sama w sobie, przebieg komunikacji i jej skutek, gatunek i styl komunikacji, typ działania, struktura działania werbalnego; rozmowa, dyskusja, argumentacja (rozmowy na te-maty akademickie), badanie oparte na precyzyjnej argumentacji logicznej, proces przeprowadzania dowodu; obiekt, materialna realizacja działania; sfera działalno-


ści, sfera interdyscyplinarna (w której mieszczą się grupy nauk społecznych i huma-nistycznych zajmujące się językiem, jego treścią i realizacją treści ukrytych); mowa, wyraz, zdanie, tekst; użycie języka lub użycie języka wykraczające poza jedno zda-nie; myśl sama w sobie, przedmiot rozmowy; jedność treści i kontekstu; dyskurs, dyskursy, dyskursje, praktyki dyskursu; funkcjonalne zintegrowanie tematyczne, po-tencjalność, odcinek czasowy.

Uczestnicy dyskusji przy okrągłym stole naświetlili najczęściej stosowane termi-ny związane z wyrażeniem analiza dyskursu: współczesna analiza dyskursu, kogni-tywna analiza dyskursu, krytyczna analiza dyskursu.

W czasie obrad ustalono, że rozmywanie się terminu dyskurs nie stanowi po-ważniejszego problemu. Owa niejednoznaczność doprowadziła do stwierdzenia, że miejsce lingwistyki tekstu stopniowo zajmuje lingwistyka dyskursu. Oznacza to konieczność weryfikacji całego zestawu terminologii językoznawczej (zadanie na kolejne lata). Dotyczy to nie tylko takich terminów, jak: dyskurs, tekst, język. Należałoby jednocześnie zastanowić się nad odświeżeniem metodologii i dokonać reorganizacji perspektyw nowo powstających nurtów, szkół i grup wpro-wadzających te perspektywy w obszar lingwistyki.

W świetle powyższych ustaleń następujące kwestie zasługują na większą uwa-gę: zrewidowanie i odświeżenie aparatu metodologicznego, inwentaryzacja nowych kierunków, grup badawczych i szkół lingwistycznych, które zajmują się teorią i prak-tyką analizy dyskursu. Na obecnym posiedzeniu okrągłego stołu kwestie metodologii i wielkich teorii w perspektywie historycznej zostały omówione w ogólnym zarysie. Wszystko to w celu wyznaczenia nowych tematów istotnych w kontekście autoiden-tyfikacji w danym paradygmacie badania dyskursu.

2BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ.

SZKOŁY, GRUPY, OŚRODKI

Podczas drugiej sesji obrad „okrągłego stołu” uwaga uczestników przeniosła się na kwestie związane z różnymi formami autoidentyfikacji badacza i grupy badaw-czej w tak rozległym i niejednoznacznym polu teorii i praktyki (analizy) dyskursu.

Autoidentyfikacja (podobnie jak niezależność) – proces szalenie istotny w pracy badawczej – wynika z nieuchronnego procesu rozwoju nauki oraz takich czynników, jak: interdyscyplinarne fundamenty kierunku lingwistyki, którym się zajmujemy, wielość perspektyw i wyznaczników metodologicznych, różnorodność technik i spo-sobów analizy. Badacze, którzy nie biorą tego pod uwagę, twierdzą, że opisywanie metod analitycznych nie jest konieczne. Nawet wtedy, gdy posługują się nimi w śro-dowiskach interdyscyplinarnych i międzynarodowych, nie widzą potrzeby objaśnia-nia korzeni paradygmatu, w ramach którego postępuje ich praca badawcza. Inni wy-znaczają swoje perspektywy poprzez polemikę z opozycyjnym kierunkiem, bądź to prowadząc pozbawiony sensu dialog z jego przedstawicielami, to znów wchodząc w bezpośredni konflikt z orędownikami innych paradygmatów badawczych. Dotyczy to często dyskusji pomiędzy zwolennikami metod jakościowych i ilościowych, wy-wodzącej się z przekonania o nierzetelności wyników badawczych opartych wyłącz-nie na podstawie zgromadzonej próby tekstów (korpusu). Wątpliwości te są również spowodowane odmiennymi tradycjami badawczymi poszczególnych uczestników.

Podsumowując powyższe wnioski, można stwierdzić, że proces rozwoju wiedzy o dyskursie pokazuje, że niemożliwe jest zjednoczenie wszystkich nurtów (kierun-ków) pod hasłem jednej narodowej szkoły badawczej. Tym bardziej więc niemożli-we byłoby utworzenie w naszej dziedzinie badawczej otwartego zestawu nazwisk ludzi nauki. Dobrym przykładem takiej sytuacji jest Francja. Wciąż mówi się o fran-cuskiej szkole analizy dyskursu, oddając hołd krajowi, w którym zrodziła się analiza dyskursu. W rzeczywistości jednak nie istnieje jedna francuska szkoła analizy dys-kursu (twór ten jest już raczej wytworem historii, o którym częściej mówi się poza Francją). Jednym ze sposobów na zebranie i utrwalenie francuskiego dorobku teore-tycznego miało być stworzenie słownika analizy dyskursu. Pomysł ten okrzyknięto najważniejszym naukowym wydarzeniem we Francji na początku naszego wieku.

Nauka o dyskursie w Europie Środkowej i Wschodniej, mimo że wiele zawdzięcza osiągnięciom Europy Zachodniej, nabiera swoich własnych jakości. Może w związku z tym powinniśmy śmielej przedstawiać swoje osiągnięcia i wyznaczać własne per-spektywy. Interesujące jest bowiem to, że można okrywać przed innymi (i przed sa-mym sobą) kierunki, którymi zajmuje się nasza najbliższa wspólnota akademicka.

Celem drugiej sesji naszych obrad jest odejście od fundamentalnych podstaw metodologicznych i wykonanie, na ile jest to możliwe w ramach formuły okrągłego

37BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ

stołu, swoistego spisu kierunków, w ramach których można dowiedzieć się czegoś o dyskursie. Obradując przy okrągłym stole, nie stawiamy sobie żadnych globalnych wyzwań – to zadanie dla innych typów spotkań. Naszym celem jest raczej wymiana krótkich relacji i przeglądów, poświęconych obszarom badań dyskursu, którymi zaj-mują się bądź nasi koledzy, bądź my sami. W rozdziale tym przedstawiamy zatem informacje o formach i efektach naszej pracy oraz o publikacjach, w których można o tym przeczytać.

BADANIA NAD DYSKURSEM W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH

Dorota Brzozowska (Polska, Opole) Badania nad dyskursem w polskim językoznawstwie

W polskim językoznawstwie termin dyskurs obecny jest dopiero od końca dwu-dziestego wieku, chociaż obszar badań, który współcześnie nazywa się badaniem dyskursu, ma dobrze ugruntowaną pozycję w pracach tekstologicznych i geneolo-gicznych. Najwcześniej zadomowił się on w neofilologiach, gdzie badacze na bieżąco mieli dostęp do obcojęzycznej literatury. Najsilniejsze są wpływy anglo- , francusko- i niemieckojęzycznych publikacji.

Do rozpowszechnienia się tego terminu i wiązanych z nim badań na filologiach polskich przyczyniło się niewątpliwie polskie tłumaczenie zbioru pod redakcją T. van Dijka [2001]. W ważnej dla najnowszych badań lingwistycznych pozycji Współczesny język polski [Bartmiński (red.) 2001] o dyskursie praktycznie nie ma jeszcze mowy, a już parę lat później staje się on słowem-kluczem w licznych rodzimych publika-cjach z zakresu nauk humanistycznych.

Na polu polskich badań językoznawczych nad dyskursem pionierskie były prace Janiny Labochy [1996], Stanisława Grabiasa [1997] i Anny Duszak [1998], w któ-rych znaleźć można historię i ewolucję tego terminu – od opozycji badania dyskur-su (jako języka mówionego) wobec analizy tekstu (kojarzonej z formami pisanymi) czy pojmowania dyskursu jako ‘procesu komunikacji’, a tekstu jako ‘wytworu tego procesu’, czy też dyskursu jako ‘odniesienia do kompetencji komunikacyjnej’, a tek-stu jako ‘odniesienia do kompetencji językowej’, po wymienne stosowanie terminów tekst / dyskurs [Żydek-Bednarczuk 2005: 69] i uznanie, że dyskurs „pozwala prze-kroczyć granice tekstu” [Duszak 1998: 20] J. Labocha [1996: 51] rozumie dyskurs jako „normę oraz strategię zastosowaną w procesie tworzenia tekstu i wypowiedzi”, przyjmując, że składają się na tę normę wzorce społeczne i kulturowe, a jej efektem jest tekst lub wypowiedź o określonych cechach gatunkowych. W tej koncepcji widać wyraźne nawiązanie do teorii gatunków mowy M. Bachtina [1986 (1979)]. S. Grabias za T. van Dijkiem pisze, że dyskurs jest to „ciąg zachowań językowych, których postać zależy od tego, kto mówi, do kogo, w jakiej sytuacji i w jakim celu” [Grabias 1997: 264]. W związku z tym obejmuje on poziom zjawisk psychospołecznych, społecz-nych i poziom języka jako systemu semiotycznego. W definicji dyskursu proponowa-nej przez A. Duszak [1998: 20] miejsce normy zajmuje prototyp tekstu skorelowany z prototypem sytuacji.


Zdroworozsądkowe pojęcie dyskursu odnosi się do języka w użyciu, do języka mówionego i do sposobów wypowiadania się. Może też oznaczać propagowane przez mówców koncepcje i idee. Dla unikania rozmycia terminu – w przypadku uży-wania go w znaczeniu wskazującym na idee lub ideologię – użyte może być okre-ślenie „odmiana światopoglądowa dyskursu” (order of discourse). Obecnie powstaje wiele pozycji z zakresu różnych dyscyplin z dyskursem w tytule [por. Kloch 2006; Piekot 2006] i termin ten obejmuje swoim zasięgiem wiele odcieni znaczeniowych. Van Dijk [2001: 10] wymienia trzy główne wymiary dyskursu a) użycie języka, b) przekazywanie idei, c) interakcję w sytuacjach społecznych. Termin dyskurs bywa więc odnoszony zarówno do (1) pojedynczego przypadku wydarzenia komunika-cyjnego, (2) ogólnie wydarzenia, a także do (3) typu wydarzeń [Żydek-Bednarczuk 2005: 67]. Wieloznaczność pojęcia dyskurs sprawia, że możemy używać tego okre-ślenia w bardzo konkretny sposób, w stosunku do pojedynczej, określonej próbki tekstu lub wypowiedzi [van Dijk 2001: 12]. Możemy też stosować go z znaczeniu ogólnym i abstrakcyjnym – jako zdarzenie komunikacyjne lub mówiąc o poszczegól-nych typach użycia języka albo społecznych dziedzinach dyskursu (dyskurs politycz-ny, ludyczny).

Z konstruktywistycznego punktu widzenia dyskurs pojmowany bywa jako „działanie, które nieustannie kształtuje obiekt, o którym mowa” [Foucault 2002]. To podejście zakłada konstruowanie rzeczywistości i podkreślanie roli, jaką pełnią w niej „relacje siły” (relations of power) oraz uznawanie, że ci, do których należy wła-dza, mają możliwości definiowania, opisywania i wyjaśniania oraz konstruowania za pomocą środków językowych świata na swój własny sposób i dla swoich partykular-nych interesów.

Coraz bardziej staje się również popularna w polskich badaniach krytyczna anali-za dyskursu. Wyrasta ona na podłożu postmodernizmu i poststrukturalizmu, przej-mując z tych nurtów uznanie, że nie ma niezależnej percepcji, stabilnej tożsamości ani prawdy obiektywnej. Wszystkie one są konstruowane, a zadaniem badacza jest ukazanie, w jaki sposób odbywa się ta konstrukcja. Wyniki badań jakościowych, prze-prowadzanych w krytycznej analizie dyskursu, z założenia nie pretendują do miana prawd ogólnych, a posługujący się nimi badacze podkreślają, że uzyskane rezultaty dotyczą tylko specyficznej (analizowanej) grupy i konkretnego kontekstu. Jeśli za-kładamy, że różni odbiorcy wnoszą do odszyfrowywania znaczeń tekstu swoje zało-żenia i wierzenia, musimy liczyć się z wielością możliwych interpretacji. Zwolennicy krytycznej analizy dyskursu przyznają więc, że szukają ideologii, patrząc na dyskurs z ideologicznego punktu widzenia. Jeśli jednak uznajemy dyskurs i komunikację za zjawisko fundamentalnie interaktywne, musimy uwzględnić fakt, że tak obserwa-tor, jak i badacz, zawsze są osobami reprezentującymi pewne wartości, nawet jeśli nie mówią o nich wprost.

W Polsce poszczególne ośrodki akademickie wypracowały nieco odrębne trady-cje badania dyskursu. Przedstawiciele poszczególnych szkół spotykają się na ogól-nopolskich i międzynarodowych konferencjach, wypracowują wspólne metody i opracowują projekty, a także wydają wspólne zbiorowe publikacje. Przeważnie jednak zachowana zostaje specyficzna odrębność ośrodków, w których inaczej roz-łożone zostają punkty ciężkości, inna jest tematyka i metodologia prowadzonych badań.


Lubelska etnolingwistyka. Jedną z najprężniej działających i największych w Polsce jest lubelska szkoła założona przez Jerzego Bartmińskiego, badająca języ-kowy obraz świata. Lubelska szkoła etnolingwistyczna należy do nurtu antropolo-giczno-kognitywnej etnolingwistyki językoznawczej. Jej źródeł należy upatrywać w dialektologii i folklorystyce, chociaż od początku czerpała z inspiracji antropolo-gicznej lingwistyki kulturowej oraz szkoły moskiewskiej. Badaniami obejmowano polszczyznę ludową, język i poetykę tekstów folkloru (1973-1999), powstał Słownik stereotypów i symboli ludowych (zeszyt próbny – 1980) oraz tzw. „czerwona seria” – wraz z wrocławskimi „białymi” tomami Język a kultura – rezultat spotkań w ra-mach ogólnopolskiego konwersatorium „Język a kultura”. Od 1988 roku w Lublinie ukazuje się rocznik Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury, który od tomu 16. (2004) jest organem Komisji Etnolingwistycznej Międzynarodowego Komitetu Sla-wistów i Komisji Etnolingwistycznej Komitetu Językoznawstwa PAN. Obecnie bada-nia obejmują także polszczyznę ogólną, potoczną i jej wewnętrzne zróżnicowanie oraz uwzględniają aspekt porównawczy, międzyjęzykowy i międzykulturowy [por. Bartmiński 2004; 2006; 2007].

Jedną z wykorzystywanych w tej szkole metod badań jest profilowanie. W ujęciu odbiegającym nieco od Langackerowskiego, a proponowanym przez Jerzego Bart-mińskiego i jego współpracowników, rozumiane jest ono jako ‘sposób ujmowania przedmiotu z różnych punktów widzenia, kształtowanie pojęcia w zależności od od-noszenia się do niego określonego podmiotu’. Profile są ‘wariantami znaczenia rela-tywizowanymi podmiotowo, wynikają z subiektywnej konceptualizacji tego samego przedmiotu’ [Bartmiński 1993: 272].

Miarą typowości jakiejś konceptualizacji (dokonuje się ona w obrębie tzw. ramy doświadczeniowej) jest społeczna powtarzalność i możliwość dekodowania wy-powiedzi przez uczestników tej samej społeczności. Konceptualizacja zależy m.in. od tzw. punktu widzenia, który jest ‘czynnikiem podmiotowo-kulturowym, decydu-jącym o sposobie mówienia o przedmiocie’ [por. Bartmiński, Niebrzegowska 1998]. Punkt widzenia jest ściśle uzależniony od sytuacji (politycznej, ekonomicznej, kul-turowej) nadawcy. Kategoryzacja dokonuje się w obrębie tzw. domen kognitywnych (faset), dowolnych spójnych obszarów konceptualizacji, względem których charak-teryzowane są struktury semantyczne, obejmujące pojęcia, rodzaje doświadczeń [Langacker 1995].

BIBLIOGRAFIABachtin M., 1986, Estetyka twórczości słownej, Warszawa.Bartmiński J. (red.), 1980, Słownik stereotypów i symboli ludowych (zeszyt próbny), Lublin.Bartmiński J. (red.), 2001, Współczesny język polski, Lublin.Bartmiński J., 1993, O profilowaniu i profilach raz jeszcze, [w:] J. Bartmiński, R. Tokarski (red.), O defini-

cjach i definiowaniu, Lublin.Bartmiński J., 2004, Etnolingwistyka słowiańska – próba bilansu, „Etnolingwistyka”, 16.Bartmiński J., 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin. Bartmiński J., 2007, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin. Bartmiński J., S. Niebrzegowska, 1998, Profile a podmiotowa interpretacja świata, [w:] J. Bartmiński,

R. Tokarski (red.), Profilowanie w języku i w tekście, Lublin.Dijk T. van (red.), 2001, Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa. Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa.„Etnolingwistyka”, J. Bartmiński (red.), Lublin.Foucault M., 2002, Porządek dyskursu, Gdańsk. Grabias S., 1997, Język w zachowaniach społecznych, Lublin.


Język a Kultura, A. Dąbrowska (red. serii), t. 1-21, Wrocław.Kloch Z., 2006, Odmiany dyskursu. Semiotyka życia publicznego w Polsce po 1989 roku. Wrocław.Labocha J., 1996, Tekst, wypowiedź, dyskurs, [w:] S. Gajda, M. Balowski (red.), Styl a tekst, Opole. Langacker R.W., 1995, Wykłady z gramatyki kognitywnej. Lublin. Piekot T., 2006, Dyskurs polskich wiadomości prasowych, Kraków. Żydek-Bednarczuk U., 2005, Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Kraków.

Marcin Poprawa (Polska, Wrocław) Badania nad dyskursem publicznym w polskim językoznawstwie

Badania nad dyskursem polityki w językoznawstwie polskim cieszą się wielkim zainteresowaniem i coraz częściej przybierają postać interdyscyplinarnych studiów [por. Kamińska-Szmaj 2007]. Z powodzeniem opisano w wielu monografiach stra-tegie zachowań językowych wykorzystywanych na użytek propagandy w zmienia-jących się realiach historyczno – ustrojowych, scharakteryzowano również słowa sztandarowe (symbole dyskursywne, idiolekty) [por. Pisarek 2002; Fleischer 2002; Bralczyk 2003] i aksjologiczny wymiar tekstów rozmaitych ugrupowań politycz-nych, poczyniono wreszcie badania w zakresie rekonstrukcji najważniejszych środ-ków perswazji (manipulacji) stosowanych na potrzeby różnych publicznych praktyk komunikacyjnych [por. Bralczyk, Mosiołek-Kłosińska (red.) 2001; Habrajska, Obręb-ska (red.) 2007]. Nieodmiennie popularnością cieszą się badania łączące tradycyj-ną lingwistykę z popularyzowaną na obszarze polskim krytyczną analizą dyskursu [por. van Dijk (red.) 2001; Duszak, Fairclough (red.) 2008], które obejmują takie tematy badawcze, jak: ideologizacja przestrzeni komunikowania masowego, toż-samość społeczna i kulturowa społeczeństwa zapisana w językowych obrazach, przemoc werbalna i agresja w życiu publicznym, werbalne i niewerbalne strategie komunikacyjne stosowane przez aktorów życia publicznego na użytek propagandy, kreowania wizerunku społecznego (medialnego) czy w walce politycznej.

BIBLIOGRAFIABralczyk J., 2003, O języku polskiej polityki lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, Warszawa.Bralczyk J., K. Mosiołek-Kłosińska (red.), 2001, Zmiany w publicznych zwyczajach językowych, Warszawa.Dijk T.A. van (red.), 2001, Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa.Duszak A., N. Fairclough (red.), 2008, Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście w komu-

nikacji społecznej, Kraków.Fleischer M., 2002, Teoria kultury i komunikacji, Wrocław.Habrajska G., A. Obrębska (red.), 2007, Mechanizmy perswazji i manipulacji, Łodź.Kamińska-Szmaj I., 2007, Agresja językowa w życiu publicznym. Leksykon inwektyw politycznych 1918 –

2000, Wrocław.Kamińska-Szmaj I., T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska (red.), 2006, Oblicza komunikacji 1. Perspektywy badań

nad tekstem, dyskursem i komunikacją, t. 1, Kraków.Pisarek W., 2002, Polskie słowa sztandarowe i ich publiczność, Kraków.

Rafał Zimny (Polska, Bydgoszcz) Badania nad dyskursem publicznym i dyskursem miejskim na UKW

Językoznawcy poloniści skupieni w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy nie tworzą jednej zwartej szkoły badania dyskursu. Problematyka związana z analizą dyskursu jest realizowana zasadniczo


w dwóch jednostkach: Katedrze Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej (pod kie-rownictwem Elżbiety Laskowskiej) oraz w Zakładzie Stylistyki i Pragmatyki Języko-wej (kierowanej przez Małgorzatę Święcicką).

Zespół E. Laskowskiej (Grażyna Sawicka, Lucyna Sopolińska, Wiesław Czechow-ski) podejmuje przede wszystkim zagadnienia dotyczące dyskursu publicznego, zwłaszcza parlamentarnego [por. Laskowska 2004], ale także zakłóceń w procesie komunikacji językowej, analizy strategii argumentacyjnych (W. Czechowski), opera-torów metadyskursywnych w języku mówionym (L. Sopolińska), analizy relacji mię-dzy językiem a konwencją [por. Sawicka 2006].

Podstawy metodologiczne dociekań wspomnianego zespołu są wyznaczane z jednej strony przez paradygmat pragmalingwistyczny (zgodnie z którym dyskurs definiowany jest jako „ciąg zachowań językowych, powiązanych tematem, celem i sposobem ukształtowania wypowiedzi; temat, sposób i cel warunkują zaś i zarazem są warunkowane przez styl, gatunek mowy i sytuację komunikacyjną” – Laskow-ska 2004: 14), z drugiej – przez koncepcję gramatyki komunikacyjnej, rozwijaną od ok. 10 lat przez Aleksego Awdiejewa (Kraków), Grażynę Habrajską (Łódź) i E. Laskowską (Bydgoszcz). Autorzy nawiązują do propozycji Michaela Hallidaya i wyróżniają w opisie języka trzy poziomy: (1) ideacyjny (przedstawieniowy), dotyczący treści, (2) interakcyjny, uwzględniający analizę intencji, celów aktów mowy, (3) metadyskursywny (organizacji dyskursu), dotyczący sposobu komunikowania tych samych treści ideacyjnych o tych samych intencjach komunikacyjnych. Na każ-dym z wyżej wydzielonych poziomów funkcjonują konkretne operatory (jednostki języka), których opis jest głównym przedmiotem zainteresowania zespołu gramaty-ki komunikacyjnej [por. Awdiejew, Habrajska 2004; 2006; Habrajska 2004].

Metodologia gramatyki komunikacyjnej jest wykorzystywana w pracy dydak-tycznej na zajęciach realizowanych w ramach specjalności komunikacja społeczna, zwłaszcza na przedmiotach komunikacja językowa oraz język w interakcji.

W drugiej z wymienionych jednostek – Zakładzie Stylistyki i Pragmatyki Języ-kowej – podejmowane są badania nad różnymi dyskursami, głównie: miejskim, re-klamowym i politycznym. Od kilku lat kierownik tego zakładu, Małgorzata Święcic-ka, organizuje przedsięwzięcia (konferencje i tomy serii Polszczyzna bydgoszczan), których celem jest wieloaspektowy opis polszczyzny miejskiej [por. Święcicka 2003, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009]. W tym nurcie dają się wyróżnić prace poświęcone opisowi dyskursu miejskiego (zwłaszcza bydgoskiego), rozumianego jako uwarun-kowany geograficznie zespół zróżnicowanych wypowiedzi dotyczących określone-go miasta, eksponujący charakterystyczne dla niego zachowania językowe, systemy wartości (w tym auto- i heterostereotypy), obrazy rzeczywistości. Tak pojmowany dyskurs miejski realizuje się poprzez rozmaite typy wypowiedzi – teksty literackie, prasowe, internetowe, kabaretowe, a także np. miejskie graffiti i wlepki.

BIBLIOGRAFIAAwdiejew A., G. Habrajska, 2004, Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej, t. I, Łask.Awdiejew A., G. Habrajska, 2006, Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej, t. II, Łask.Habrajska G., 2004, Komunikacyjna analiza i interpretacja tekstu, Łódź 2004.Laskowska E., 2004, Dyskurs parlamentarny w ujęciu komunikacyjnym, Bydgoszcz.Sawicka G., 2006, Język a konwencja, Bydgoszcz.Święcicka M. (red.), 2003, Polszczyzna bydgoszczan. Historia i współczesność, Bydgoszcz.Święcicka M. (red.), 2005, Polszczyzna bydgoszczan 2. Historia i współczesność, Bydgoszcz.


Święcicka M. (red.), 2006, Miasto. Przestrzeń zróżnicowana językowo i kulturowo, Bydgoszcz.Święcicka M. (red.), 2007, Polszczyzna bydgoszczan 3. Historia i współczesność, Bydgoszcz.Święcicka M. (red.), 2008, Miasto 2. Przestrzeń zróżnicowana językowo i kulturowo, Bydgoszcz.Święcicka M. (red.), 2009, Polszczyzna bydgoszczan 4. Historia i współczesność, Bydgoszcz.

Anna Markowicz (Białoruś, Mińsk) Badania nad dyskursem na MPUL

Studia nad dyskursem na Białorusi są dziedziną wybijającą się zarówno w zakre-sie lingwistyki, jak i w innych naukach humanistycznych i społecznych. Szczególnie ciekawe prace z tego nurtu można odnaleźć w dorobku badaczy zajmujących się hi-storią, psychologią, filozofią i socjologią jakościową. W niniejszym artykule skupię się przede wszystkim na dokonaniach językoznawców – pracowników Mińskiego Państwowego Uniwersytetu Lingwistycznego (MPUL), gdzie przeprowadziłam swo-je badania w ramach studiów doktoranckich. Uczelnia ta zasługuje na szczególną uwagę z racji wprowadzenia do programu szerokiego wachlarza kierunków związa-nych z badaniem dyskursu. Świadczy to o wyraźnej aktywności tamtejszego środo-wiska akademickiego w odniesieniu do poruszanych przeze mnie zagadnień.

Wśród prac współczesnych białoruskich badaczy można wyróżnić kilka podejść do teorii i praktyki analizy dyskursu. Są nimi podejścia: komunikacyjne, semiotycz-ne, kognitywno-dyskursywne, dyskursywno-dialogiczne, integracyjne i kauzalno-genetyczne.

W podejściu komunikacyjnym opisowa analiza dyskursu została połączona z perspektywą pragmatyczną. Istotną rolę pełnią w niej komunikacyjne i pragma-lingwistyczne aspekty interakcji mówionej (por. A.N. Stepanowa, W.W. Makarow, T.S. Nikolina).

Opisowa analiza dyskursu jako gałąź podejścia komunikacyjnego wywodzi się z klasycznej retorycznej analizy wystąpień publicznych, lingwistyki tekstu i teorii komunikacji. We współczesnej lingwistyce jednym z celów perspektywy opisowej jest badanie zachowań językowych: środków językowych, chwytów retorycznych i strategii manipulacyjnych. W ramach tego podejścia bada się sytuacje komuni-kacyjne, ograniczenia komunikacyjne nakładane na realizację dyskursu, gatunki dyskursywne, kompetencję komunikacyjną, strategie dyskursywne, relacje między formami dyskursu a regułami komunikacji. Należy tutaj wymienić prace przed-stawicieli wydziału anglistyki – T.W. Popławskiej, J.G. Zadwornej, T.P. Karpiłowicz, N.J. Syczewskiej, a także wczesne prace I.F. Uchwanowej-Szmygowej.

Semiotyczna analiza dyskursu od zawsze stanowiła istotny kierunek badań. Poj-mowanie dyskursu jako tworu znakowego, badanie jego znakowej organizacji, cechy elementów składowych systemu, typologię znaków różnych dyskursów – wszystkie to można odnaleźć w pracach W.W. Makarowa i J.G. Zadwornej.

W pragmatycznej analizie dyskursu kluczową rolę odgrywają teorie uwzględnia-jące wspólną wiedzę i wnioskowanie oraz pojęcie intersubiektywności. Stanowisko to wiąże się także z badaniem aktów mowy, maksym konwersacyjnych, wskaźników oraz analizą dyskursu epistemicznego. Obecne jest to w pracach D.G. Boguszewicza, a także przedstawicieli jego szkoły pragmatyki i składni semantycznej: M.K. Wie-toszkiny, G.B. Filimonowej, R. Karczeskiego, E.A. Sniegiriewej.


W podejściu kognitywno-dyskursywnym teoria kognitywistyczna nastawio-na na generowanie i rozumienie mowy zbiega się z analizą dyskursu, skupioną wokół kategorii kontekstu i sytuacji komunikacyjnej. Perspektywa kognitywna pozwala na przejście od opisu jednostek i struktur dyskursu do kształtowania mo-deli świadomościowych uczestników komunikacji. Proces modelowania kognityw-nej bazy dyskursu odbywa się poprzez analizę ram i konceptów dyskursu. Podejście kognitywno-dyskursywne posiada swoje praktyczne zastosowania, np. przy two-rzeniu lingwistycznego segmentu algorytmicznego w modelu semantycznej kom-presji tekstu (T.P. Karpiłowicz). Należy w tym momencie wymienić przedstawicieli Państwowego Uniwersytetu w Witebsku – W.A. Masłowa oraz Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego – S.M. Prochorowa i L.N. Czumak, którzy aktyw-nie uczestniczą w pracy Rady naukowej MPUL i organizują wspólne konferencje naukowe (w tym również doskonale znaną za granicą, odbywającą się już od 20 lat konferencję „Język i Socjum”).

Podejście dyskursywno-dialogiczne to kolejny istotny w badaniach MPUL kierunek. Wychodząc bezpośrednio od idei M. Bachtina o dialogizmie tekstu, kierunek ten skupia się na właściwościach funkcjonowania tekstu jako dyskursu w dialogicznej, społeczno-kulturowej przestrzeni i kładzie nacisk na dialogowy (wy-mienny) charakter komunikacji. Warto wymienić tu opracowania T.F. Plechanowej i D.G. Boguszewicza.

W podejściu integracyjnym dyskurs bada się jako złożone zjawisko, wyposażo-ne w różne rodzaje informacji i treści, definiowane z punktu widzenia wielu dziedzin, takich jak: komunikologia, semiotyka, pragmatyka, kognitywizm, psycholingwistyka. Doskonale ilustrują to podejście badania M.G. Bogowej, A.P. Klimienki, I.A. Bubnowej, W.W. Makarowa i D.G. Boguszewicza.

Podejście kauzalno-genetyczne jest sublimacją podejścia integracyjnego. U jego podstaw leży swoista baza metodologiczna. Do treści dyskursu została włą-czona kategoria tradycyjnie nazywana „kontekstem”. Na jego podstawie poprzez re-konstrukcję treści dyskursu, bada się kontekst społeczny i wyróżnia treść cortege, tj. semiotyczną kategorię stosowaną do oznaczenia interakcji pomiędzy uczestni-kami sytuacji (określanej jako spójna całość, w której każdy z interlokutorów jest cortege następnego). Podejście kauzalno-genetyczne zajmuje szczególne miejsce w paradygmacie badań nad dyskursem, chociażby dlatego, że przyczyniło się do pojawienia się nowych narzędzi badawczych stosowanych na Białorusi i w kra-jach sąsiednich. Jedno z poświęconych mu opracowań otrzymało drugie miejsce w I Konkursie na Najlepszą Książkę z zakresu Komunikologii i Edukacji organizowa-nym przez Rosyjski Związek Kommunikologiczny w 2007 roku w kategorii „Komu-nikacja polityczna” (www.russcomm.ru). W podejściu tym dyskurs stanowi zinte-growaną jednostkę działania językowego, w obrębie której można wyróżnić kilka rodzajów treści składających się na system dyskursu. Kierunek ten jest rozwijany przez szkołę lingwo-semiotyczną analizy dyskursu pod kierunkiem Iriny Frołow-ny Uchwanowej. W skład grupy badawczej wchodzą A.W. Popowa, O.M. Kalinowska, J.W. Sawicz, L.W. Kurczak, O.A. Turkina. Ja również zajmuję się badaniem dyskursu w kontekście teorii kauzalno-genetycznej.

Bibliografia wymienionych badaczy jest podana poniżej w porządku alfabetycz-nym. Bibliografia szkoły kauzalno-genetycznej znajduje się w części 2.5.


BIBLIOGRAFIABogushevich D.G., M.K. Vetoshkina, 1997, A structural approach to the pragmatic components of langu-

age. Proceedings of the XVIth International Congress of Linguists, Oxford.Oukhvanova I. F., 1997, Cause-Genetic Theory of text content, [w:] XVIth International Congress of Lingu-

istics. Paris, Juli 20-25. Abstracts, LLACAN, Paris.Zadvornaya E.G., 2003, Epistemic peculiarities of different types of discourse, [w:] XVII International Con-

gress of Linguists, Prague.Богова М. Г., 2007, Политическая корректность как организующая сила политического дискурса,

[w:] Межкультурная коммункация: теория и практика: материалы международной научной конференции, Минск.

Богушевич Д. Г., 1985, Единица, функция, уровень: к проблемам лексикологических единиц языка, Вышэйшая школа, Минск.

Богушевич Д. Г., 1988, Опыт классификации эпизодов вербального общения, [w:] Языковое обще-ние: процессы и единицы, Калинин.

Бубнова И. А., 2004, Абстрактное имя и интеллект: когнитивная модель как отражение инди-видуального ментального опыта, Минск.

Ветошкина М. К., 1990, О непосредственно составляющих диалога, [w:] Функционирование и раз-витие языковых систем, Минск.

Дубровина С. Н., 1999, Политический дискурс как база для исследования феномена риторико-прагматической вариативности, „Препринты МГЛУ”, 83.

Задворная Е.Г., 2002, Речевые тактики уклонения в повседневном общении, „Теория коммуника-ции. Языковое значение”, 2.

Казанчан Н.П., 2001, Лингвопрагматический аспект проблемы речевого конфликта, „Вестник МГЛУ”, Сер. 1. Филология, 7.

Карпилович Т. П., 2003, Моделирование процесса смысловой компрессии текста: когнитивно-дискурсивный подход, Минск.

Карчевски Р., 2003, Вербализация угрозы в политическом дискурсе, [w:] Актуальные проблемы германистики и профессионально-педагогического иноязычного общения, Барановичи.

Кунцевич С. Е., 2006, Лингвистическое моделирование современного военно-политического дис-курса, Минск.

Макаров. В. В., 2006, Метатекст и художественное произведение, [w:] Художественный дискурс: интертекстуальность и коммуникативные константы: материалы научно-теоретической конференции, Минск.

Макаров. В. В., 2001, Понятие кода и этносемиотическая специфика общения, [w:] Язык и культу-ра. Проблемы современной этнолингвистики. Минск.

Макаров. В. В., 2000, Семиотика и разрешение конфликтов в обществе. Пример Франции, [w:] Интегративные тенденции в современном социально-гуманитарном знании, Минск.

Маслова В. А., 2008, Когнитивная лингвистика, Минск.Плеханова Т. Ф., 2003, Текст как диалог, Минск.Плеханова Т. Ф., 2006, Художественный текст как диалог и дискурс, „Вестник МГЛУ”, Сер.1

– Филология, 5(25). Поплавская Т. В., 2005, Коммуникативная практика в аспектах несовпадения культур,

[w:] Language, Society and Problems of Intercultural Communication, Białystok.Сечейко О. Г., 2002, Влияние категорий общения на форму представления информации,

[w:] Структура, семантика и функционирование языковых единиц разных уровней. Сборник научных статей преподавателей и аспирантов МГЛУ, Минск.

Снегирева Л. А., 1997, Уровни импликации в рекламных текста, „Вестник МГЛУ”, Сер.1 – Филология, 2.

Сычевская Н. Е., 2006, Стуктурная организация политической публичной речи и религиозной про-поведи, „Вестник МГЛУ”, Сер. 1.Филология, 2.

Филимонова Г. Б., 2002, Детерминированность высказывания коммуникативной ситуации, „Вестник МГЛУ”, Сер.1. Филология, 9.

Чумак Л. Н., 1997, Синтаксис русского и белорусского языков в аспекте культурологии, Минск.


AUTOIDENTYFIKACJA GRUP I SZKÓŁ BADAWCZYCH

Tatiana Skrebcowa (Rosja, Sankt Petersburg) Autoidentyfikacja jako konieczność

Rosyjskie studia nad dyskursem nie są obszarem spójnym i zintegrowanym. Istnieje raczej garstka uczonych prowadzących własne badania, niż narodowa szko-ła analizy dyskursu. Badania te są fragmentaryczne i izolowane jak niepasujące do siebie fragmenty mozaiki. Pojęcia, terminy i koncepcje dyskursu, podobnie jak przedmiot badań, różnią się w dużym stopniu. Można powiedzieć, że taka sytuacja jest typowa dla analizy dyskursu w ogóle, dlatego jestem raczej daleka od pomysłu ograniczania analizy dyskursu do pojedynczego paradygmatu czy też narzucania jej praktykom zamkniętego zbioru terminów.

Według mnie wielu rosyjskich badaczy nie czuje potrzeby ujmowania swych badań w ramach szerokiego, interdyscyplinarnego pola studiów nad dyskursem. Widząc drzewa, nie dostrzegają lasu. W rezultacie tracimy obraz całego rozległe-go obszaru i mnóstwa możliwych sposobów badania tego samego tematu. Sądzę, że badacze powinni być bardziej świadomi swej przynależności do określonej tra-dycji naukowej, tematu, celu i metod analizy, jak również motywacji ich doboru etc. Innymi słowy, powinno dać się odczytać miejsce konkretnego postępowania badaw-czego w całej ramie metodologicznej, co umożliwiłoby zestawienie go z innymi ana-lizami tego typu, zrozumienie wzajemnych zależności przedmiotu i metod dociekań etc. Konsekwencja badaczy w takiej autoidentyfikacji uczyniłaby studia nad dyskur-sem bardziej systematycznymi i umotywowanymi, dobrze osadzonymi w innych ba-daniach, to zaś w przyszłości mogłoby doprowadzić do wyłonienia się narodowej, rosyjskiej szkoły analizy dyskursu.

Wszyscy zdajemy sobie sprawę z tego, na co nieustannie zwracam uwagę moim studentom, czyli z faktu że obszar studiów nad dyskursem jest niezwykle obszerny i zróżnicowany. Ten szeroki zakres wynika ze wspomnianych różnic w koncepcjach dyskursu i podejściach do jego badań. W tym miejscu chciałabym wspomnieć o naj-ważniejszych aspektach tego zróżnicowania:• przynależność do określonej narodowej szkoły analizy dyskursu (w tym najbar-

dziej znanych: brytyjskiej, amerykańskiej, francuskiej, niemieckiej);• zakorzenienie w określonej tradycji naukowej (np. teorii aktów mowy, pragmalin-

gwistyce, etnografii komunikacji, analizie konwersacyjnej, lingwistyce tekstu); • wykształcenie badacza, które determinuje skupienie się na określonych aspek-

tach dyskursu (językowych, komunikacyjnych, literaturoznawczych, kognityw-nych, społecznych, kulturowych etc.);

• przeciwstawienie podejścia formalnego i funkcjonalnego w analizie dyskursu (oczywiście nie jest to binarna opozycja, lecz raczej skala, której krańce wyzna-czają zainteresowanie, odpowiednio, formą lub funkcją dyskursu);

• zaangażowanie badacza jako czynnik oddziałujący na wybór między badaniem teoretycznym, opisowym, a analizą materiału w ramach podejścia krytycznego;

• badania empiryczne na podstawie konkretnego materiału czy korpusów w opo-zycji do obszernych dociekań filozoficznych;

• wykorzystanie metod ilościowych lub jakościowych (albo ich kombinacji).


Powyższa lista zawiera najważniejsze rozróżnienia, jakkolwiek istnieje jeszcze sporo pomniejszych, np. badania dyskursu mówionego lub pisanego, skupianie się na określonych gatunkach mowy etc. Warto również zauważyć, że powyższe za-gadnienia nie są niezależne, lecz raczej wzajemnie powiązane. I tak, przynależność do określonej szkoły narodowej oraz wykształcenie badacza może determinować tradycję naukową. Przedmiot i cel badań mogą wpływać na sposób łączenia aspek-tów formalnych z funkcjonalnymi. Zaangażowanie społeczne badacza nie jest waż-ne w przypadku każdego przedmiotu i materiału etc. Według van Dijka różnorod-ność studiów nad dyskursem wynika ze wzajemnego oddziaływania pojęć dyskursu (w wąskim znaczeniu, jako ‘struktury językowej’), poznania i społeczeństwa. Każde z tych pojęć, jako wierzchołek trójkąta, jest nierozerwalnie powiązane z pozostałymi dwoma [van Dijk 1997: 24-25].

Nierzadko to przedmiot badań warunkuje określone podejście czy metodę. Przy-kładowo w badaniach sloganów pierwszomajowych w Związku Radzieckim właści-wa okazała się analiza zawartości. Jako że slogany mają charakter nad wyraz bez-pośredni, proste przeliczenie wystąpień konkretnych słów: rewolucja, patriotyzm, wróg, agresja, międzynarodowy, obywatel, postęp, walka etc. dało dość przekonujące wyniki [Yakobson, Lasswell 1949]. Z drugiej strony, o wiele częściej analiza zawarto-ści okazuje się nie tylko niewystarczająca, ale zupełnie nieprzydatna. Wiele z anali-zowanych materiałów wymaga metod jakościowych, które pozwalają ukazać ukryte znaczenia, zinterpretować intencje komunikacyjne czy wziąć pod uwagę kwestie społeczne. Dobrym przykładem może tu być dyskurs o imigracji zarobkowej, który doczekał się szeregu analiz na Zachodzie [por. np. van Dijk 1989a; 1989b; 1989c; 1994], ale pozostaje wciąż terra incognita w badaniach rosyjskich [z wyjątkiem: Issers, Rakhimbergenova 2007; Skrebtsova 2007]. W badaniach tego typu dyskursu najwłaściwsze okazuje się podejście krytyczne.

Wróćmy do problemu rozbieżności w naszych koncepcjach dyskursu. Z uwagi na interdyscyplinarny charakter pola badawczego, chodziłoby mi raczej o autoidenty-fikację poszczególnych badaczy, niż kurczowe trzymanie się przyjętych założeń. Jest wysoce pożądane, by analitycy dyskursu jasno wskazywali tradycję, do której na-wiązują, i terminy (oraz przypisywane im znaczenia), których używają, podobnie jak badane aspekty dyskursu, przyjmowane punkty widzenia, stosowane metody etc. Warto podkreślić, że uczeni z USA i Europy Zachodniej zwykle przyjmują znacznie bardziej skonwencjonalizowane i spójne podejście do badań niż ich rosyjscy odpo-wiednicy. Jeśli więc nie zaczniemy postępować w podobny sposób, nigdy nie będzie-my w stanie rozwinąć osobnej, rosyjskiej szkoły analizy dyskursu.

BIBLIOGRAFIADijk T.A. van, 1989a, Kognitivnyje modeli etnicheskikh situacij, [w:] T.A. van Dijk, Yazyk. Ponimamije.

Kommunikacija, Moskwa.Dijk T.A. van, 1989b, Predubezhdenija v diskurse. Rasskazy ob etnicheskikh men’shinstvakh, [w:] T.A. van

Dijk, Yazyk. Ponimamije. Kommunikacija, Moskwa.Dijk T.A. van, 1989c, Racizm i yazyk, Moskwa.Dijk T.A. van, 1994, Discourse and cognition in society, [w:] D. Crowley, D. Mitchell (ed.), Communication

Theory Today, Cambridge.Dijk T.A. van, 1997, The study of discourse, [w:] T.A. van Dijk (ed.), Discourse Studies: A Multidisciplinary

Introduction. Vol. 1: Discourse as Structure and Process, London.Issers O.S., M.K. Rakhimbergenova, 2007, Yazykovyje markery etnicheskoj ksenofobii (na materiale

rossijskos pressy), „Politicheskaja lingvistika”, 3.


Skrebtsova T.G., 2007, Obraz migranta v sovremennykh rossijskikh SMI, „Politicheskaja lingvistika”, 3.Yakobson S., H.D. Lasswell, 1949, Trend: May Day slogans in Soviet Russia, [w:] H.D. Lasswell, N. Leites

et al. (ed.), Language of Politics: Studies in Quantitative Semantics. Cambridge.

Marina Gawriłowa (Rosja, Sankt Petersburg) Autoidentyfikacja a główne tendencje współczesnego językoznawstwa

Podstawy metodologii analizy dyskursu są w głównej mierze wyznaczane przez tendencje charakterystyczne dla głównych nurtów współczesnego językoznawstwa, takie jak: ekspansjonizm, eksplanacyjność, antropocentryzm i neofunkcjonalizm.

Pierwsza z nich – ekspansjonizm – wiąże się z rozszerzaniem granic i obszarów zainteresowań językoznawstwa, a także z poszukiwaniem nowych podejść do języ-ka. Jest ona obecna w interdyscyplinarnej i wielopoziomowej analizie lingwistycz-nej. Antropocentryzm jest nastawiony na ludzki aspekt języka. Zajmuje się badaniem wpływów języka na zachowanie i myślenie człowieka oraz związkami między języ-kiem i społeczeństwem. Neofunkcjonalizm wychodzi z założenia, że język, jako na-rzędzie poznania i opisu rzeczywistości, aktualizuje się w działaniu, w dyskursie. Nowatorstwo tego podejścia polega na włączeniu semantyki i pragmatyki w badanie języka. Eksplanacyjność zaś skupia się na objaśnianiu zjawisk językowych.

Przytoczone powyżej kategorie są istotne zarówno w autoidentyfikacji badacza, jak i we właściwej analizie dyskursu.

Jelena Sawicz (Białoruś, Mińsk) Autoidentyfikacja a badania jakościowe

Chciałabym nawiązać do wspomnianych przez przedmówczynię kryteriów współczesnego paradygmatu językoznawczego: ekspansjonizmu, eksplanacyjności, antropocentryzmu oraz neofunkcjonalizmu – i zwrócić uwagę na kryteria badawcze wynikające z tego paradygmatu.

Gdy badacz rozszerzy już swe pole badawcze (ekspansjonizm), uczyni swym obiektem badań działalność mowną (neofunkcjonalizm) i zajmie się nim w ramach społecznie zorientowanej aktywności jednostki (antropocentryzm) w celu wyjaśnie-nia oraz opisu mownych i językowych mechanizmów tej działalności (eksplanacyj-ność), znajdzie się w obrębie badań jakościowych. Siłą napędowa tego typu badań jest wyczulenie badacza na różnego rodzaju źródła kontekstowe, które ograniczają treść dyskursu. Założenie to staje się z kolei podstawą stworzenia konkretnej teorii dyskursu. W przypadku badań w paradygmacie jakościowym możemy za Barbarą Johnstone i Christopherem Eisenhartem (Rhetoric in Detail) mówić o: empiryczności (badania oparte są na obserwacjach, nie zaś wyłącznie na introspekcji), etnograficz-ności (gdy analizowane dyskursy i konteksty są zrozumiałe dla badaczy i im współ-czesne) i ugruntowaniu (poprzez ciągłe odwoływanie się do materiału w procesie konstruowania teorii, por. tzw. teoria ugruntowana).

Można zatem mówić o trzech kolejnych kryteriach w procesie naukowej auto-identyfikacji, mianowicie: empiryczności, etnograficzności i ugruntowaniu.


Irina Uchwanowa-Szmygowa (Białoruś, Mińsk) Kryteria autoidentyfikacji

Pojęcie autoidentyfikacji jest kategorią złożoną, wielopłaszczyznową – implikuje wiele obszarów badawczych. Odnosi się zarówno do przestrzeni kategorialnej (ter-miny właściwe nauce w ogólności i każdej odrębnej dyscyplinie naukowej w szcze-gólności), jak i zorientowanej na paradygmat przestrzeni systemowej: przestrzeni metod i technik, a także priorytetów badawczych (lista jest wciąż otwarta). Badacz, pisząc swoją pracę naukową (pracę dyplomową lub dysertację), siłą rzeczy zastana-wia się nad własną tożsamością. Proces pisania jest bowiem jednym z momentów jej ustanawiania. Każdy, kto zamierza przedstawić jakiś program badawczy (gru-powy, międzynarodowy, interdyscyplinarny) odnosi się do problemu identyfikacji. To samo czynimy i my, autorzy niniejszej monografii, definiując samych siebie i swo-je zaplecze badawcze.

Lista kategorii związanych z autoidentyfikacją pozostaje otwarta. W szerokim sensie znalazłaby się na niej grupa tzw. kategorii panmetodologicznych, czy zoriento-wanych na paradygmat. Należą do tej grupy m.in. rzeczywistość, badacz (podmiot po-znania), nauka, język lub kod naukowy, narzędzia badawcze. Warto więc zastanowić się, co dla mnie – jako badacza/badaczki dyskursu – oznaczają te pojęcia. W którym miejscu – jako podmiot poznania – się znajduję?

Czy potrzebujemy więcej elementów do określenia własnego „ja” w dyskursie ję-zykoznawczym?

Istnieje jeszcze jedna grupa pojęć przydatnych w konstruowaniu własnej tożsa-mości, bardziej „przyziemnych”, związanych z dydaktyczną codziennością. Ujawniają się one wtedy, gdy kształtujemy naszych doktorantów, przygotowując ich do pracy badawczej. Do grupy tej należą m.in.: pole badawcze, obiekt, przedmiot, cel, zadania, metodologia, odkrywczość i doniosłość badań. Kategorie te układają się w schemat klepsydry.

Metodologia

(metody) Odkrywczość/Doniosłość

Zadania

Cel

Przedmiot

Obiekt Pole

Schemat 1. Schemat klepsydry

Metafora klepsydry pokazuje funkcjonalność i przydatność zaprezentowanego modelu: jego działanie opiera się na stałym ruchu, gdyż implikuje konieczność cią-głego odwracania klepsydry. Nieodwrócenie klepsydry może doprowadzić do zabu-rzenia procesu wzajemnego wpływania na siebie elementów badania, np. wpływu odkrywczości i doniosłości badań na charakter pola badawczego i osiąganego celu;


rozróżnienie na rolę przedmiotu i podmiotu pozwala określić cel, zadania itd. Zwróć-my uwagę na to, że model ten działa on dobrze nie tylko na poziomie mikro (jednego projektu badawczego), ale i na poziomie makro (grupy badawczej, szkoły, perspek-tywy). Elementy modelu zebrane w całość ujawniają niepowtarzalność określonej perspektywy badawczej. Warto więc, również podczas naszej dyskusji, przyjrzeć się, co wynika z jego użycia.

LINGWISTYKA KULTUROWA, PRAGMALINGWISTYKA I STYLISTYKA W BADANIACH DYSKURSU

Michał Sarnowski (Polska, Wrocław) Analiza dyskursu w ujęciu kontrastywnym

W kręgu moich zainteresowań naukowych znajdują się takie obszary badań lin-gwistycznych, jak teoria komunikacji, socjolingwistyka, ustne gatunki mowy, polsko-rosyjskie i rosyjsko-polskie kontakty językowe i kulturowe, język rosyjski okresu postradzieckiego.

W mojej monografii Przestrzeń komunikacji negatywnej w języku polskim i ro-syjskim. Kłótnia jako specyficzna sytuacja komunikacji werbalnej (Wrocław 1999) została podjęta próba opisania przestrzeni komunikacji negatywnej (PKN) i zdefi-niowania kłótni jako jednego ze stosunkowo częstych zjawisk tej przestrzeni, a także naszkicowania konceptu kłótni, jego miejsca w naszej kulturze oraz świadomości językowej.

Kłótnia to zjawisko ogólnoludzkie, obecne we wszystkich bez wyjątku językach i kulturach. Na tej przesłance została sformułowana podstawowa teza monografii o bliskości konceptów kłótni w kulturze polskiej i kulturze rosyjskiej.

Zaproponowane w monografii badania kłótni zostało przeprowadzone na tle no-wego pojęcia – właśnie przestrzeni komunikacji negatywnej. Przestrzeń ta zosta-ła określona jako pewien odcinek komunikacji językowej, w którym obserwujemy przeciwstawienie komunikantów „w rzeczy samej” przerastające w konflikt inter-personalny. Wydzielenie PKN zostało przeprowadzone na podstawie dwóch zwią-zanych parametrów: charakter aktów komunikacyjnych i ich określona intencjo-nalność. Określenie negatywna w wyrażeniu „przestrzeń komunikacji negatywnej” wiążemy z socjologiczną i aksjologiczną nienormatywnością realizowanych działań i z faktem, że aktywizują się i przejawiają się wszelkie negatywne aspekty językowej kooperacji, które doprowadzają nie tylko do tzw. komunikatywnych niefortunności, lecz przede wszystkim do krachu relacji międzyludzkich.

PKN została przedstawiona w dwóch aspektach (wymiarach): fizycznym i pojęcio-wym. W aspekcie fizycznym PKN to synonim „konfliktowego” odcinka komunikacji językowej. Ten wymiar PKN pozwolił na wydzielenie w potoku obcowania językowe-go szeregu sytuacji (spór, sprzeczka, kłótnia) położonych na osi komunikacji między rozmową a bójką, a także określić status kłótni jako centralnego ogniwa tej prze-strzeni. W aspekcie pojęciowym PKN to pole leksykalno-semantyczne, które zostało zorganizowane wokół archisemu „konflikt w komunikacji werbalnej”. Poszukiwania


językowych reprezentacji tego semu pozwoliły na włączenie do leksyko-semantycz-nego pola PKN licznych elementów leksyki języka polskiego i rosyjskiego: czasow-nikowych i rzeczownikowych nominacji konfliktowych sytuacji komunikacyjnych (stylistycznie neutralnych i markowanych), nazw uczestników konfliktowych sytu-acji komunikacyjnych, nominacji werbalnych i niewerbalnych działań skonfliktowa-nych subiektów, a także licznych leksykalnych i frazeologicznych jednostek, które są wykorzystywane przez Polaków i Rosjan do opisu, interpretacji, oceny i konceptu-alizacji konfliktowych zdarzeń werbalnych (w tym również i językowe środki kon-ceptualizacji kłótliwości – jednej z osobowych, charakterologicznych cech człowieka, które „zapewniają” możliwość kłótni).

Komunikacyjne sytuacje tworzące PKN (spór, sprzeczka, kłótnia) w potoku ko-munikacji językowej są dyfuzyjne i niezdyferencjonowane. Identyfikacja tych sytu-acji może być z powodzeniem przeprowadzona nie przez samych komunikantów, a przez postronnego obserwatora, który segmentuje komunikację językową za po-mocą ram interpretacji (rama rozmowy, rama sporu, rama kłótni) przez pryzmat re-alizowanych (świadomie lub nie) odstępstw od standardu i normy komunikacji.

Mówiąc inaczej, w moich badaniach kłótni i przestrzeni komunikacji negatywnej został wykorzystany „zewnętrzny punkt widzenia”.

Różnice między sytuacjami komunikacyjnymi PKN nie podlegają opisowi lin-gwistycznemu (gramatycznemu i semantycznemu), nie są określane za pomocą ich parametrów (dialogiczność, uczestnicy, zamiana ról), a także przez swoja istotę (wszystkie realizują jakąś formę konfliktu). Kwalifikacja zdarzenia werbalnego za-wsze jest przeprowadzana przez subiekt, który znajduje się poza sytuacją. W roli zewnętrznej instancji występuje obserwator, ktoś zewnętrzny, świadek, komenta-tor, narrator. Uzbrojony w doświadczenie obserwator, znawca teorii komunikacji i konwencji posługiwania się mową opisuje to, co zobaczył, usłyszał i zrozumiał. Opisywanie konfliktowych sytuacji komunikacyjnych nie jest pozbawione kompo-nentu interpretacyjnego. Jest on zawarty w stosowanych nominacjach lub deskryp-cjach. Autorski wybór takiej nominacji lub deskrypcji jest dla nas znakiem jego dy-stansu od zdarzenia. Deskrypcja związane są z konceptualizacją PKN i zawierają specyficzny kulturowy potencjał aksjologiczny.

Perspektywa zewnętrznego obserwatora stanowiła jedną z podstaw badawczej pozycji autora.

Mechanizm kłótni i osobliwości społecznego odbioru tego kulturowego feno-menu były badane w oparciu o analizę dwóch typów tekstów: (1) tekstów kłótni w mowie niezależnej (fragmenty literatury pięknej imitujące konfliktowe sytuacje komunikacyjne); (2) teksty o kłótni (narracje o konfliktowych sytuacjach komunika-cyjnych). Te dwa typy tekstów, pryncypialnie różnych, w tekście literackim występu-ją obok siebie, przenikają się wzajemnie, tworzą spójne bloki tekstowe. Przed ana-lizą tekstów dwóch grup zostały postawione różne cele i zadania. Analiza dialogów literackich (tekstów kłótni) stworzyła możliwość oglądu kłótni przez pryzmat teo-rii aktów mowy i teorii gatunków mowy; praca z tekstami grupy drugiej pozwoliła na rozszerzenie pragmatycznej analizy kłótni o perspektywą pośredniego obserwa-tora. To podejście było poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób owe teksty odtwarzają rzeczywistą kłótnię, tj. werbalny składnik sytuacji, a także: w jaki sposób przedstawiają kłótnię jako egzemplarz tekstu mówionego.


Oprócz monografii – na temat kłótni i konfliktowej komunikacji ukazało się po-nad dwadzieścia artykułów (w Polsce i na Ukrainie). W chwili obecnej aktywnie zajmuję się pewnymi aspektami polsko-rosyjskich i rosyjsko-polskich kontaktów językowych i kulturowych. Koncentruję się na zbadaniu ilości, a także miejsca i roli różnorodnych ruskich i rosyjskich kulturowych fenomenów w obrazie świata współ-czesnych Polaków, tzn. obecności i funkcjonalnego obciążenia kulturowych rossików w polskiej bazie kognitywnej.

Badania swe przeprowadzam, przede wszystkim, na materiale gazetowym, choć spora część przykładów dostała się w moje spisy „ze słuchu” z audycji radiowych i telewizyjnych, jak również z dialogów potocznych. Semiotyczna refleksja nad for-mami i zakresem polsko-rosyjskich relacji kulturalnych (przede wszystkim w wy-miarze lingwistycznym) na tle specyfiki naszych kontaktów wzajemnych, a także globalizacji kontaktów i wymiany kulturowej, wydaje się konieczna, niezbędna i bar-dzo na czasie. Ta konieczność jest, jak się wydaje, żądaniem bieżącej chwili z dwóch powodów: (1) zmiana politycznych i kulturowych orientacji w naszym państwie i w jakimś wymiarze i w społeczeństwie; (2) stałe próby redefinicji całego spektrum kontaktów polsko-rosyjskich.

Badania w tym zakresie powinny być nakierowane na syntezę wzajemnych oddziaływań na język i kulturę, a także na struktury konceptualne i kognitywne. Ma to związek z faktem, że współczesna polska przestrzeń kulturowa i polska baza ko-gnitywna zawierają określoną ilość ruskich, rosyjskich (także radzieckich) różno-rodnych kategorii pojęciowych.

Opracowywana lista rossików zawiera ok. 120 jednostek (rejestracja nowych jest w toku). Na liście znajdujemy rosyjskie historyzmy (opricznina, czarna sotnia, liszeńcy, Smuta, Iwan Groźny, samodzierżawie, caryca), ale przede wszystkim sowiety-zmy o charakterze politycznym, społeczno-politycznym i kulturowym, np. koncepty postaci, osób i instytutów radzieckiej historii politycznej (Lenin, Stalin, Dzierżyński, Breżniew, Gorbaczow, aparatczyk, poputczyk, czerezwyczajka, stachanowiec, gensek, politruk, gułag, kołchoz, samizdat, Kreml, KGB), koncepty bohaterów literatury i filmu (Pawlik Morozow, Pawka Korczagin, Lejzorek Rojtszwaniec, Stirlitz), postradzieckie pojęcia politologiczne (Pribałtika, „bliska zagranica”). Lista rossików nie ogranicza się tylko do fenomenów politycznych, historycznych i ideologicznych. Znajdujemy na niej również nazwy niektórych ruskich/rosyjskich artefaktów i przedmiotów kul-tury (wańka-wstańka, matrioszka, trojka).

Metodologia moich badań tylko na pierwszy rzut oka przypomina zasady ba-dań zapożyczeń leksykalnych. Takie podejście do problemu jest, z mojego punktu widzenia, mało perspektywiczne i dlatego obiektów swych badań nie nazywam ani egzotyzmami, ani ksenizmami. Różnica metodologiczna polega na tym, że w bada-nych impostacjach inaczej rozstawiam akcenty między planem wyrażenia a planem treści. Szczególnie interesuje mnie transgresja symboli, pojęć, idei, wiązek sensów, których eksponentami s,ą leksykalne rusycyzmy lub ich polskie deskrypcje, które (już w ramach innej, tzn. polskiej kultury) podlegają hierarchicznej i aksjologicznej weryfikacji zajmując przez to nowe (z zasady inne niż poprzednio) miejsce w no-wym systemie semiotycznym. Owe transgressiva w nowej przestrzeni semiotycz-nej podlegają przeprofilowaniu i różnorodnym modyfikacjom, po czym są wyko-rzystywane dla kognitywnych (poznawczych) i komunikacyjnych potrzeb nowego


subiektu zbiorowego (społeczeństwa). Wszystkie te symbole, pojęcia, zachowując „rosyjskość” swej materii lub jej intertekstualne i intersemiotyczne ślady, w swojej strukturze wewnętrznej (treściowej i konceptualnej) oderwały się od paradygmatu rosyjskości i na stałe zakorzeniły się w naszej świadomości i repertuarze środków wyrażenia i niejednokrotnie wykorzystywane są w nowych dla siebie funkcjach, spo-śród których za najciekawsze należy uznać wykorzystanie ich dla konceptualizacji jako samodzielne, już polskie, fenomeny kognitywne, a także w funkcji inwektywnej. W nowej sytuacji ich użycia we współczesnych polskich tekstach opowiadających o sprawach polskich i obcych (ale nigdy nie ruskich, rosyjskich i radzieckich!), stare zakodowanie ruskich, rosyjskich i radzieckich przedmiotów i stanów rzeczy ulegają modyfikacji i dlatego można mówić o nowych polskich konceptach eksponowanych przez rossicum. W nowych tekstach i nowych kontekstach tworzone są nowe kon-cepty, które, obrastając nowymi sensami zmieniają swoją aksjologię, a ich językowe eksponenty zaczynają wypełniać nowe pragmatyczne funkcje. Niektóre z takich ros-sików posiadają duży potencjał konceptualizacyjny i na stałe wchodzą do polskiej bazy kognitywnej (wańka-wstańka, matrioszka). Idiosynkratyczny (tj. idiomatyczny, motywowany kontekstem społecznym i kulturą) koncept ulega socjalizacji w nowym kontekście kulturowym, co sprzyja jego pełnej polonizacji.

W polu moich obserwacji znajdują się także skrzydlate słowa i wyrażenia precedensowe pochodzenia rosyjskiego (i radzieckiego), które można spotkać we współczesnych polskich tekstach. Takie przykłady traktuję jako przypadki inter-tekstualności, które realizują Łotmanowski model „tekst w tekście”. Intertekstual-ność – rozumiana jako przejaw dialogu kultur – nadaje aktualnemu tekstowi walor kulturowej (kodowej) heterogeniczności; obcojęzyczne bloki tekstowe odradzają się w nowych kontekstach z nową siłą i – jak wyrażał się J. Łotman – eksplodują.

W takich przypadkach można mówić o kilku transpozycjach: kulturowej, tek-stowej i pragmatycznej. Transpozycja kulturowa jest funkcją dialogu międzykultu-rowego, a także oddziaływań politycznych i ideologicznych. Rosyjskie teksty prece-densowe (najczęściej pochodzące z literatury pięknej, języka polityki i propagandy) w postaci kanonicznej lub zmodyfikowanej wprowadzone w nowy kontekst (trans-pozycja tekstowa), współdziałając (współgrając) z treścią i charakterystykami tek-stu aktualnego, generują w nim nie tylko nowe sensy i możliwości odczytań, ale jako intertekstualna gra autora z czytelnikiem konstytuują zupełnie nowe znaczenie tego tekstu i stosunkowo często służą do formułowania ocen i maksym o bardziej ogól-nym, by nie rzec, że uniwersalnym, charakterze. Transpozycja kulturowa i modyfika-cja tekstowa implikują zmianę kontekstu pragmatycznego. Większość przykładów polskich modyfikacji rosyjskich tekstów precedensowych (np. hasła propagandowe) jest użyta w kluczu ironicznym i/lub żartobliwym (transpozycja pragmatyczna). Można zaobserwować interesujący kontrast między wysokimi stylistycznymi reje-strami użycia haseł w tekstach okresu radzieckiego (Ленин всегда живой!) i niski-mi ironicznie i prześmiewczo zabarwionymi współczesnymi kontekstami polskimi (Lenin wiecznie żywy!). Kompleks tych trzech transpozycji – kulturowej, tekstowej i pragmatycznej – profiluje polskie oblicze (semantyka i pragmatyka) preceden-sów, dzięki czemu krystalizują się polskie inwarianty prototypów rosyjskich. Inter-tekstualność w takich przypadkach staje się jednym z najbardziej reprezentatyw-nych eksponentów polsko-rosyjskiego i rosyjsko-polskiego dialogu kulturowego,


a także nowym paradygmatem refleksji o ciągłości kultury. Z zakresu tego tematu opublikowałem kilkanaście artykułów w wydawnictwach Polski, Ukrainy, Białorusi i Rosji.

BIBLIOGRAFIASarnowski M., 1991, Quasi-deminutiwa w języku rosyjskim i polskim, Wrocław.Sarnowski M., 1993, Porównanie i metafora: dwa różne sposoby wartościowania, „Slavica Wratislavien-

sia”, 49.Sarnowski M., 1999, Przestrzeń komunikacji negatywnej w języku polskim i rosyjskim. Kłótnia jako specy-

ficzna sytuacja komunikacji werbalnej, Wrocław.Sarnowski M., 2003, Dialog między kulturami. O elementach rosyjskich w przestrzeni kulturowej współ-

czesnych Polaków, [w] S. Kochman, Cz. Lachur (red.), Dialog w literaturach i językach słowiańskich, t. 2 Językoznawstwo, Opole.

Sarnowski M., 2005, Uwagi o perspektywach i zakresie badań nad oddziaływaniem języka rosyjskiego na polski, [w:] M. Balowski, W. Chlebda (red.), Ogród nauk filologicznych, Opole.

Sarnowski M., 2006, „Rossica” w bazie kognitywnej współczesnych Polaków (zarys problematyki), [w:] N. Kasperek i in. (red.), W kręgu problemów językoznawstwa i literaturoznawstwa, Warszawa.

Sarnowski M., 2008, Polsko-rosyjskie kontakty językowe i kulturowe. O niektórych fenomenach rosyjskiej historii w polskim dyskursie medialnym, [w:] A. Dąbrowska (red.), Język a Kultura, t. 20, Tom Jubile-uszowy, Wrocław.

Waldemar Żarski (Polska, Wrocław)Analiza dyskursu kulinarnego – uwagi metodologiczne

Jedzenie jest nie tylko umiejętnością i rzemiosłem, lecz również sztuką obejmu-jącą zarówno smaki, zapachy, jak i społeczną rolę posiłku oraz biesiadników. Kultura jedzenia i stołu jest podstawowym źródłem wiedzy w rozumieniu różnorodności kul-turowej ludzi. Tożsamość kulinarna to połączenie sfery materialnej z duchową, które determinuje wzorzec kulturowy, społeczny, psychologiczny i ekonomiczny zarów-no w diachronii, jak i synchronii. Kody kulinarne należą do najtrwalszych wyznacz-ników wzoru tożsamości grupowej, społecznej i etnicznej. Taką rolę w dyskursie kulinarnym pełnią książki kucharskie i przepisy, uważane za rudymentarne pojęcia i prototypowe sposoby jego realizacji.

Książka kucharska to z jednej strony zbiór przepisów uporządkowanych według przyjętych kryteriów i pełniących określone funkcje komunikacyjne. Z drugiej stro-ny jest ona konfiguracją segmentów składających się na jej strukturę – tytuł, wstęp, przepisy, spis treści. Ich werbalizacja funkcjonuje na tle kontekstu kulturowego, obej-mującego najważniejsze społeczne, ekonomiczne, religijne, polityczne i obyczajowe determinanty decydujące o kierunkach rozwoju książki kucharskiej. Tak szerokie postrzeganie poradnika kucharskiego zwiększa prawdopodobieństwo zrozumienia jego sensu i funkcji.

Pojęcie książki kucharskiej wykracza daleko poza wiedzę wynikającą z definicji leksykalnych i jest bardziej złożone i niejednoznaczne, widoczne zwłaszcza w wyda-niach specjalistycznych bądź we wstępach do nich. Sens i funkcja książki kucharskiej nabiera pełnego wymiaru w kontekście kulturowym, lingwistycznym i typologicz-nym. Odbierane przez czytelników jako osobny typ tekstu, w rzeczywistości nieła-two poddają się kategoryzacjom jak też charakterystykom genologicznym.

Niewątpliwie chodzi o literaturę fachową ewentualnie piśmiennictwo specja-listyczne, podobnie jak w przypadku tekstów medycznych, w których upatruje się


ich genezy. Przepisy kulinarne, podobnie jak receptury alchemiczne czy też farma-ceutyczne, stanowiły bowiem podstawowe formy średniowiecznej prozy fachowej i poradnikowej w ramach tzw. artes mechanice, przeciwstawianych sztukom wyzwo-lonym – artes liberales.

Książka kucharska odwzorowuje świat realny i przekształca go w świat tekstu będący częścią dyskursu kulinarnego. Jest zatem dokonaniem językowym z jed-nej strony, z drugiej zaś – zintegrowanym obrazem świata kultury i obyczajowości. Widoczne jest to zarówno w tytułach, jak i na planie wizualnym oraz ikonicznym. Preferencje kulinarne, choć tradycyjnie i stereotypowo postrzegane jako zjawi-ska statyczne, mają w rzeczywistości wymiar dynamicznych procesów podatnych na wpływy społeczne, kulturowe, historyczne, ekonomiczne, religijne, klimatyczne i wiele innych. Determinują one książki kucharskie, których rzeczywiste funkcje re-alizowane są w szerokim kontekście społeczno-kulturowym, typowym dla danego okresu, uwzględniając zależności między postępem techniki kulinarnej, przemia-nami obyczaju konsumpcyjnego, a także preferencji smakowych. Upowszechnianie się picia kawy miało wpływ na sposoby jej przyrządzania, produkcję serwisów oraz wzrost popularności kawiarni.

Przepisy kulinarne reprezentują typ synkretyczny. Z jednej strony informują o faktach i stanach rzeczy, z drugiej zaś ich autorzy udzielają porad i zalecają odpo-wiedni sposób postępowania w celu przyrządzenia posiłku. Funkcja ta wydaje się dominować, dlatego są zazwyczaj uważane za teksty dyrektywne, których nadawca proponuje odbiorcy wykonanie działań w określonych warunkach dla osiągnięcia konkretnego celu. O ich inwariantności funkcjonalnej decyduje rejestr stylistyczny, retoryczny oraz znaczenie globalne, czyli jego makrostruktura. Nie każdy bowiem tekst o przyrządzaniu jedzenia jest przepisem, na przykład przewodniki restaura-cyjne czy też felietony kulinarne. Specyficzna realizacja superstruktury, czyli rama pragmatyczna i środki stylistyczne, wykazują naturalną tendencję do wariantywno-ści, zależnej od kontekstu kulturowego oraz indywidualnych preferencji autorskich.

Po przepis sięgamy zasadniczo w celu zaplanowania przyrządzenia potrawy i/lub jej faktycznego przyrządzenia. W pierwszym przypadku chodzi o pobieżne za-poznanie się z treścią i warunkami jej realizacji. W przypadku drugim staje się on planem działania nastawionym na rozwiązanie określonego problemu. Planowanie zwiększa wyrazistość informacji o potrzebnych składnikach i produktach, co spra-wia, że przepis służy również jako podręczna lista zakupów.

Scena przyrządzania potrawy znajduje wyraz w opisie kolejnych czynności nastę-pujących w porządku naturalnym (ordo naturalis). Obie perspektywy determinują formę i funkcję przepisów. Towarzyszą im często informacje subsydiarne w formie wskazówek, porad czy sugestii, najczęściej dotyczące składników fakultatywnych i alternatywnych sposobów przyrządzania oraz ciekawostki pozakulinarne. Stopień wariantywności przepisu jest dużo mniejszy niż innych gatunków.

W przepisach, oprócz stałych segmentów – tytułu, składników i sposobu wyko-nania – mogą także występować informacje suplementarne – liczba porcji, czas wy-konania, stopień trudności, wartość kaloryczna potrawy, okoliczności jej powstania. Mimo że reprezentują socjolekt specjalistyczny, pod względem formalnym nie różnią się zasadniczo od odmiany ogólnej. Przekazują wiedzę fachową, pełniąc jednocze-śnie funkcje podręcznej notatki. O przynależności do kategorii minilektów decydu-


je słownictwo i układ typograficzny, ułatwiający identyfikację, nawet gdy pisane są w obcym języku. Jednocześnie pod względem komunikatywnym są instrukcjami, co decyduje o ich schematycznej składni. W starszych przeważają wypowiedzenia parataktyczne z inicjalną formą imperatywna, w nowszych zastępuje ją bezokolicz-nik w funkcji rozkaźnikowej.

Książki kucharskie reprezentują poradnikowy nurt użytkowych gatunków mowy, wyróżniający się szablonowością, perswazyjnością, apelatywnością oraz bogactwem rejestrów stylistycznych. Wspólną cechą jest strategia budowy tekstu, a nadrzędnym celem pomoc w przyswajaniu wiedzy niezbędnej w przyrządzaniu potrawy, która dla odbiorcy wydaje się niejasna lub obca. Dlatego też najważniejsze pojęcia wyko-rzystywane w ich analizie to: gatunek wypowiedzi, wzorzec gatunkowy i jego aspek-ty oraz rejestr stylistyczny i językowe wykładniki tych cech.

Z perspektywy historycznojęzykowej ważne jest uwzględnianie, oprócz kontek-stu sytuacyjnego (relacje nadawczo-odbiorcze) i literackiego (intertekstualność), również kontekstu kulturowego, co umożliwia zrozumienie komunikatów determi-nowanych w różny sposób przeszłością. Starsze książki cechowała w tym względzie duża swoboda formalna i kompozycyjna, zwłaszcza na początku kształtowania się gatunku – od pojedynczych przepisów, przez łączenie ich w dokument książkowy, po zbiory świadomie ukształtowane w formę książki kucharskiej.

Przepis kulinarny, jako reakcja na konkretny bodziec rzeczywistości pozajęzyko-wej, funkcjonował pierwotnie jako przekaz ustny, potem jako rękopis, a następnie druk. O użytkowym charakterze zadecydował moment powstawania na zlecenie z motywacją finansowa, dzięki któremu przepis kulinarny nabrał tym samym cech literatury rynkowej. W obiegu czytelniczym oscylują między instrukcją techniczną a przepisem literackim, traktując jedzenie jako element pejzażu kulturowego.

Współczesna forma przepisu i samej książki kucharskiej ustaliła się w XIX wie-ku. Teksty kulinarne nabrały swoistych cech gatunkowych i stylistycznych: dokład-ność, zwięzłość, kompetencja nadawcy, bezosobowa adresatywność. Decydował o tym przede wszystkim czynnik ekonomiczny często konceptualizowany w tytu-łach. Przepisy przeplatały się w nich z poradami domowymi.

Konstytucyjnymi cechami piśmiennictwa użytkowego są dydaktyzm i utylita-ryzm. Pouczanie i doradzanie często odzwierciedlają ideologię i estetykę konkret-nej epoki, a w przypadku zbioru przepisów – określonych konwencji i upodobania do przepychu stołu, kamuflażu smaków czy mistyfikacji składników wykorzysty-wanych w konkretnej potrawie. W starszych książkach przeważała konwencja barokowego konceptyzmu i iluzorycznego efektu, przybierając formę sekretów kucharskich, w nowszych zaś ich miejsce zastępuje zdrowe i rozsądne odżywianie oraz oszczędzanie wyrażające się wariantami dań, a także poradami racjonalnego wykorzystywania produktów i gotowych potraw.

Książki powojenne przekazują wiedzę w sposób bardziej przystępny. Sprzyja temu zarówno przejrzysty ich układ, jak i samych przepisów z wyraźnym podziałem na składniki z proporcjami ilościowymi oraz sposób wykonania.

Wśród książek kucharskich wydawanych w latach osiemdziesiątych XX wieku dostrzec można trzy zasadnicze czynniki: dywersyfikacja, specjalizacja tematyczna oraz coraz wyższy poziom estetyczny i funkcjonalny. Wydawcy szukają komercyj-nych, niebanalnych tematów w celu pozyskania potencjalnych nabywców. Atrakcyj-


ny temat znajduje naśladowców, co prowadzi do koncentracji tematycznych. Książki ogólne ustępują miejsca publikacjom monograficznym, bogato ilustrowanym przez uznanych ilustratorów i grafików. Strona estetyczna zmienia książki kucharskie w dzieła sztuki same w sobie.

Jak zatem widać, książka kucharska jest każdorazowo produktem swojej epoki, a jej autor stara się jedynie z większym lub mniejszym skutkiem kamuflować jej rodowód oraz upowszechniać odpowiednie upodobania i preferencje estetyczno-smakowe. Jednak jej faktyczna wartość użytkowa zależy bezpośrednio od stopnia jej aktualności oraz ceny.

BIBLIOGRAFIAŻarski W., 2002, Nagłówek prasowy jako przedmiot lingwistyki tekstu, [w:] J. Miodek, M. Zaśko-Zielińska

(red.), O trudnym łatwo. Materiały sesji poświęconej popularyzacji nauki, Wrocław. Żarski W., 2004, Kulinaria antyczne – teoria i praktyka, [w:] I. Kamińska-Szmaj (red.), Od starożytności

do współczesności. Język – literatura – kultura, Wrocław.Żarski W., 2006, Czy taka lingwistyka tekstu? (Uwagi o tekście, dyskursie i kulinariach), [w:] I. Kamińska-

Szmaj, T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska (red.), Oblicza komunikacji 1. Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją, Kraków.

Żarski W., 2007, Lingwistyczna i kulturowa interpretacja aktu kulinarnego, [w:] K. Łeńska-Bąk (red.), Pokarmy i jedzenie w kulturze. Tabu, dieta, symbol, Opole.

Żarski W., 2008, Książka kucharska jako tekst, Wrocław.Żarski W., 2009, Ideologia i komercja w dyskursie kulinarnym, [w:] A. Rypel, D. Jastrzębska-Golonka,

G. Sawicka (red.), Język, biznes, media, Bydgoszcz.

Rafał Zimny (Polska, Bydgoszcz) Analiza dyskursu w ujęciu pragma- i etnolingwistycznym

W swoich badaniach zajmuję się dyskursem reklamowym i politycznym. Pierw-szemu z nich poświęciłem swoją rozprawę doktorską [Zimny 2008], w której dyskurs reklamowy pojmowany jest zarówno jako „zbiór wszystkich tekstów re-klamowych kiedykolwiek wytworzonych jako takie, stanowiący podstawę systemu norm, reguł i strategii tworzenia kolejnych, jak i sam ten system, wpływający przede wszystkim na kształt funkcjonalny, treściowy i gatunkowy jednostkowego tekstu reklamowego, oraz wyznaczający reguły jego interpretacji” [Zimny 2008:122-123]. Przyjmując taką definicję dyskursu reklamowego, postawiłem jednocześnie tezę, że składające się nań obrazy – mające charakter Gestaltów – są świadomie kreowane przez reklamodawców. Z analiz pomieszczonych w książce wynika, że badacz dys-kursu reklamowego ma do dyspozycji dwie metody analizy kreacyjnego charakteru tekstów reklamowych – pierwsza z nich respektuje perspektywę: wiele reklamowa-nych przedmiotów tego samego typu tworzy jeden zbiorowy obraz (egzemplifikuję to analizą tekstów reklamujących różne marki samochodów, prowadzącą do rekon-strukcji ogólnego obrazu tego artefaktu w dyskursie reklamowym, obrazu znacznie bogatszego niż utrwalony w języku wizerunek samochodu), druga odwraca punkt widzenia – autorzy tekstów reklamujących jeden przedmiot kreują wiele obrazów świata (co jest w książce zilustrowane analizą kampanii reklamowej pewnego gatun-ku piwa, w której nadawcy dążyli do wykreowania wieloaspektowego obrazu świata charakterystycznego dla założonego konsumenta reklamowanego produktu). Prak-tyczną wartość badawczą ma także wprowadzone rozróżnienie często mylonych


pojęć, a mianowicie językowego obrazu świata (zawartego w języku jako systemie) i tekstowego obrazu świata (istniejącego w tekście immanentnie lub intencjonalnie). Dzięki tej dystynkcji możliwe staje się uchwycenie tego, co w konkretnym dyskursie (tu: reklamowym) jest odziedziczone i niezależne od nadawców od tego, co jest moż-liwe do zakomunikowania dzięki indywidualnej inwencji „gospodarzy” dyskursu.

Opis polskiego dyskursu politycznego w ujęciu moim i dra Pawła Nowaka z Uni-wersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie skupia się zasadniczo na wyszukiwa-niu i definiowaniu charakterystycznych dla niego wyrażeń, najczęściej spełniających definicję „skrzydlatego słowa”. W wydanym niedawno słowniku [Zimny, Nowak 2009] przedstawiamy historię i pragmatykę konkretnych wyrażeń, ich uzualne znaczenia i zaplecze konotacyjne. Tym sposobem staramy się odsłonić to, co specyficzne dla polskiej polityki i tworzonego wokół niej dyskursu. Słownik ma charakter popularny, umożliwia jednak uchwycenie „nieprzekładalności” (zapośredniczonego medialnie) etnodyskursu politycznego, złożonego z rozpoznawalnych jedynie przez członków da-nej wspólnoty językowej wyrażeń (mających charakter frazematyczny lub topiczny). W tym sensie Słownik polszczyzny politycznej po 1989 roku pełni funkcję „przewodni-ka” po wyrażeniach swoistych współczesnego polskiego dyskursu politycznego, przy-datnego m.in. cudzoziemcom posługującym się polszczyzną jako drugim językiem.

Wszystkie wymienione dyskursy stają się w praktyce dydaktycznej przedmiotem analiz w studenckich pracach licencjackich i/lub magisterskich. Szeroką panoramę współczesnych polskich dyskursów pracownicy Zakładu Stylistyki i Pragmatyki Ję-zykowej UKW przedstawiają także na zajęciach kursowych lub specjalizacyjnych, realizowanych na kierunkach: filologia polska (m.in. socjolingwistyka, etnolingwisty-ka, stylistyka współczesna), kulturoznawstwo (teoria reklamy) czy dziennikarstwo i komunikacja społeczna.

BIBLIOGRAFIAZimny R., 1995, Wartościowanie i magia w języku reklamy, [w:] A. Lewicki, R. Tokarski (red.), Kreowanie

świata w tekstach, Lublin.Zimny R., P. Nowak, 2003, Polish Language Policy/Politics during the Stalinist Era, [w:] R. Blankenhorn,

J. Błaszczak, R. Marzari (hsg.), Beiträge der Euro päischen Slavistischen Linguistik (Polyslav), Band 6, München.

Zimny R., P. Nowak, 2005, The Linguistic Bases of the Propaganda during the Stalinist Era in Poland, [w:] D. Blanks (ed.), Aspects linguistiques du texte de propagande, Paris.

Zimny R., 2006, Obraz świata i językowy obraz świata, [w:] B. Brehmer, V. Zhdanova, R. Zimny (hsg.), Beiträge der Euro päischen Slavistischen Linguistik (Polyslav), Band 9, München.

Zimny R., 2008, Kreowanie obrazów świata w tekstach reklamowych, Warszawa. Zimny R., 2009, Etyczny status fikcji reklamowej, [w:] B. Sobczak, H. Zgółkowa (red.), Retoryka i etyka,

Poznań.Zimny R., P. Nowak, 2009, Słownik polszczyzny politycznej po 1989 roku, Warszawa. Zimny R., 2009, Tryby funkcjonowania polskich ksenizmów politycznych w tekstach medialnych, [w:] E.

Graf, J. Rabiega-Wiśniewska, N. Thielemann (hsg.), Beiträge der Euro päischen Slavistischen Lingu-istik (Polyslav), Band 12, München.

Marcin Poprawa (Polska, Wrocław) Wrocławskie badania nad dyskursem publicznym

Studia nad dyskursem w Instytucie Filologii Polskiej wpisują się w ramy zinte-growanej nauki o komunikacji społecznej. Jednym z obszarów refleksji metodolo-


gicznej i szczegółowych studiów empirycznych jest analiza dyskursu publicznego. We wrocławskiej szkole komunikologicznej powstały do tej pory liczne monografie i opracowania poświęcone rozmaitym praktykom komunikacyjnym oraz społecz-nym wymiarom użycia języka i komunikacji niewerbalnej. Obiektem tych badań są najczęściej różne wydarzenia komunikacyjne i strategie komunikacyjne wykorzysty-wane w porozumiewaniu się na obszarze mediów, polityki i instytucji społecznych. Dorobek grupy wrocławskich komunikologów przedstawia się następująco:• studia nad dyskursem politycznym oraz językiem propagandy politycznej

w różnych realiach historyczno-ustrojowych – rozpoczęte przez Irenę Kamińską--Szmaj, uzupełniane i kontynuowane przez Agnieszkę Dytman-Stasieńko [2006], Małgorzatę Dawidziak-Kładoczną [2005] i Marcina Poprawę [2009];

• badania nad dyskursem tożsamościowym pokolenia Polaków, których młodość przypadała na czas tranformacji ustrojowej w 1989 roku (analizy dyskursu pu-blicznego prowadzone przez Kamillę Biskupską);

• monografie poświęcone dyskursowi prasowemu [Piekot 2006], jak również wy-branym jego gatunkom (np. dysertacja Marcina Oleksego poświęcona listowi do redakcji);

• prace odzwierciedlające kulturowy, semiotyczny i ideologiczny aspekt zacho-wań werbalnych i niewerbalnych w mass mediach – w tym zakresie powstawały badania rozciągające się między analizą dyskursu a krytyczną analizą dyskursu, głównie autorstwa Tomasza Piekota; udział w nich mają także Marcin Poprawa oraz Monika Zaśko-Zielińska.

W wymienionych pracach można odnaleźć wspólną perspektywę badań, którą jest dyskurs publiczny – jako „dynamiczna struktura” i „proces” [por. van Dijk (red.) 2001] na różnych płaszczyznach komunikowania społecznego.

W polskiej tradycji badań społecznych rozpowszechniło się stanowisko Marka Czyżewskiego [por. Czyżewski, Kowalski, Piotrowski (red.) 1997], który sieć przeka-zów pojawiających się w powszechnym, społecznym obiegu nazywa dyskursem pu-blicznym. W obrębie tegoż pojawiają się takie jego odmiany, jak: (1) dyskurs polityki; (2) dyskurs medialny; (3) dyskurs społeczny itp. Tę typologię można by zapewne uszczegóławiać (por. m.in. T. A. van Dijk, J. Bartmiński i in.). Wydzielone płaszczyzny okazują się reprezentatywne dla problemów zintegrowanych badań komunikolo-gicznych prowadzonych w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego ze względu na tradycję metodologiczną, perspektywę tematyczną i użytek dydak-tyczny (zob. opis specjalności „Komunikologia” w tej książce).

Prekursorskie badania nad dyskursem publicznym we wrocławskiej polonistyce zostały podjęte przez Irenę Kamińską-Szmaj. W kręgu prac wrocławskiej lingwistki, poświęconych głównie różnym typom języka polityki w XX wieku, można wyróżnić kilka centralnych zagadnień problemowych, które obejmują m.in.:• syntezę strategii zachowań językowych wykorzystywanych w propagandzie

dwudziestolecia międzywojennego, w okresie PRL-u oraz po przełomie poli-tyczno-ustrojowym w 1989 roku [por. Kamińska-Szmaj 1994b; 2001; 2007; 2008b];

• rozważania dotyczące wpływu kultury politycznej na dobór strategii zachowań komunikacyjnych wykorzystywanych przez nadawców tekstów politycznych [por. Kamińska-Szmaj 1994a; 2003; 2008a];


• próbę uporządkowania terminów i obszarów badań nad perswazją, propagandą i manipulacją [por. Kamińska-Szmaj 2004];

• badania poświęcone agresji językowej w życiu publicznym, ze szczególnym uwzględnieniem inwektywy politycznej jako nadużywanej w walce politycznej strategii zachowań językowych.

Zainteresowania polskich lingwistów nad perswazyjnym i manipulacyjnym charakterem tekstów politycznych – głównie inspirowane studiami autorstwa Wa-lerego Pisarka [1976], Michała Głowińskiego [1992] i Jerzego Bralczyka [2001] – wzbogaca monografia Kamińskiej-Szmaj pt. Judzi, zohydza, ze czci odziera. Język propagandy politycznej w prasie 1919 – 1923 (Wrocław 1994). Autorka ukazuje w tej pracy, powstałej na materiale prasy międzywojennej, a więc w okresie odzy-skania niepodległości i burzliwych dyskusji ideologicznych poświęconych koncep-cjom ustrojowym, wyrażającym rozmaite punkty widzenia na temat świata warto-ści społecznych i podstaw społeczeństwa demokratycznego, pragmalingwistyczne uniwersalia strategii zachowań językowych wykorzystywanych na użytek propa-gandy. Irena Kamińska-Szmaj opisuje perswazyjny i manipulacyjny wymiar polemi-ki prasowej, która w czasie jej bezpośredniego oddziaływania konceptualizowała wiele problemów społecznych opisywanego okresu, a także oddawała atmosferę sporów politycznych i aktów agresji językowej charakterystycznych dla okresu II Rzeczypospolitej. W monografii tej – ukazującej performatywny charakter tek-stów wykorzystywanych do nakłaniania, pobudzających do prowadzenia sporów o charakterze ideologicznym – ukazane zostały zjawiska, mieszczące się także współcześnie w perspektywie badań utrzymanych w duchu krytycznej analizy dys-kursu [por. van Dijk 2003; Duszak, Fairclough (red.) 2008, Horolets (red.) 2009]. Chodzi m.in. o funkcję stereotypów w walce politycznej, które służą do artykulacji spolaryzowanych stanowisk światopoglądowych, ale są także przykładem mowy nienawiści [por. Skarżyńska 2001; 2009; Ożóg 2006; Nijakowski 2009], a więc zja-wisk negatywnych z punktu widzenia etyki komunikacji publicznej. Najciekawsze z poczynionych w pracy ustaleń ukazują pewne uniwersalia języka polityki, także funkcjonującego we współczesnym modelu ustrojowym:• charakterystyczna dla podmiotów zaangażowanych w walkę polityczną skłon-

ność do obrazowania rzeczywistości za pomocą dychotomicznego wartościowa-nia MY – ONI;

• autoprezentacja (zaplecza politycznego i ideowego) z towarzyszącą temu depre-cjacją przeciwnika politycznego;

• wielogłosowość, polifoniczność, stylistyczna wariantywność dyskursu politycz-nego w sytuacji, kiedy jest on współtworzony przez wiele podmiotów politycz-nych (a więc w sytuacji zróżnicowania partyjnego i ideologicznego);

• skłonność nadawców komunikatów propagandowych do posługiwania się ję-zykiem prostym, barwnym, czytelnym w odbiorze, a jednocześnie kreatywnym ze względu na występowanie w nim ustabilizowanych konstrukcji metaforycz-nych;

• pogoń za sukcesem politycznym (wyborczym), któremu towarzyszy niski po-ziom kultury politycznej, często także ujawniający się wulgaryzacją języka;

• ostra polaryzacja poglądów, której towarzyszą tak negatywne wzorce zachowań językowych, jak: kłótnie, inwektywy, wypowiedzi zniesławiające.


Bardzo ciekawe okazują się parabole między współczesnymi tendencjami w zakresie wypowiedzi politycznej a przykładami opisanymi przez Irenę Kamińską-Szmaj na materiale prasy dwudziestolecia. Przykładem dla takich porównań niech będzie przywołany w monografii opis relacji z obrad Sejmu z 1923:

Każde niemal posiedzenie sejmowe kończy się burdą, wyprawianą przy akompaniamen-cie bicia w pulpity, wśród wrzasków, które byłyby może na miejscu w karczmie, ale nie są, nie mogą być na miejscu i nie powinny być tolerowane w świątyni prawa, jaką jest Sejm […]

Ten krótki fragment relacji prasowej z tygodnika Piast [5 VIII 1923; za: Kamiń-ska-Szmaj 1994b: 217] zapewne znalazłby wiele pokrewnych opisów zarówno we współczesnym dyskursie polityki, jak i w materiałach ilustrujących stanowiska współczesnych badaczy na temat negatywnych wzorców zachowań w polemice po-litycznej.

Wskazane przez wrocławską badaczkę środki perswazji wykorzystywanej w po-lityce znajdują swoje odbicie także w kolejnych rozprawach, poświęconych głównie współczesnemu dyskursowi publicznemu (zawartych w monografii Słowa na wol-ności, Wrocław 2001). W tomie tym pokazany został związek między przekształce-niami ustrojowymi w Polsce, które dokonały się po 1989 roku, a językiem debaty publicznej. „Książka ta powstała – jak pisze we Wstępie autorka – jako rezultat obser-wacji zmian, jakie zachodzą w polszczyźnie od dwudziestu lat [czyli w okresie trans-formacji ustrojowej – przyp. MP], a w szczególności w jej odmianie funkcjonalnej stosowanej w tekstach dotyczących sfery polityki, które są wytwarzane przez śro-dowiska polityki i ludzi związanych z życiem publicznym” [Kamińska-Szmaj 2001: 7]. Zmiany zapowiadane we wstępie dotyczą głównie stylistyki i zakresu oddzia-ływania komunikatów politycznych, które w nowym modelu ustrojowym polegały na przekształcaniu się „nowomowy” w „wielogłos” aktorów sceny politycznej i ich odbiorców. Wrocławska badaczka analizuje rozmaite typy współczesnego dyskursu publicznego: pokazuje ideologiczne wyposażenie tekstów medialnych podejmują-cych dyskusje na tematy społeczne, światopoglądowe i polityczne. Ponadto w pracy opisana została retoryka towarzysząca sporom o ważne wartości dotyczące naro-dowej tożsamości, historii oraz symboliczny wymiar konfliktów społecznych, któ-rych przyczyną jest konfrontacja zawłaszczonych przez ideologię punktów widzenia (np. dyskusje na temat stosunków politycznych i narodowych polsko-żydowskich). Pragmalingwistyczny wymiar ważnych dla dyskursu polityki zachowań aktorów politycznych został opisany na przykładzie nowych – po roku 1989 – rytuałów ko-munikacyjnym (jak np. przebieg debat sejmowych, wieców wyborczych czy nawet nieskrępowanego cenzurą humoru i dowcipu politycznego).

Zwieńczeniem badań Ireny Kamińskiej-Szmaj nad językiem polityki jest książka Agresja językowa w życiu publicznym. Leksykon inwektyw politycznych 1919 – 2000 (Wrocław 2007). Autorka w tej pracy pokazuje funkcjonowanie języka propagandy politycznej na tle zmieniającego się w XX wieku w Polsce modelu komunikowania się rządzących z rządzonymi (efektem tego przeglądu jest porównawczy opis trzech waż-nych, aczkolwiek różniących się kontekstem oddziaływania historycznego, kulturowe-go i ustrojowego, okresów dla komunikacji politycznej). I. Kamińska-Szmaj dokonuje przeglądu bogatej literatury przedmiotu poświęconej językowi polityki i – rewidując wiele stanowisk definicyjnych – przerzuca ciężar opisu tego fenomenu komunikacyj-


nego z jego cech stylistycznych na właściwości pragmalingwistyczne (ujawniające wpływ czynników historycznych, ideologicznych, społecznych i kulturowych):

Językowe zachowania w sferze polityki są zdeterminowane modelem komunikacji poli-tycznej, dominującym w określonym systemie politycznym, a także uznawanym (lub nie) przez społeczeństwo wzorami kultury, kreowanymi i upowszechnianymi przez rządzących, a w systemach pluralistycznych również przez uczestników dyskursu publicznego reprezen-tujących różne opcje polityczne, głoszących różne ideologie, prezentujących różne systemy wartości. To funkcjonujące w danym społeczeństwie zasady komunikacji politycznej i ściśle z nimi związane formy kultury politycznej decydują o tym, jak ludzie dążą do władzy, jak ją rozszerzają, w jaki sposób wywierają wpływ na innych ludzi” [Kamińska-Szmaj 2007: 11].

Głównym zainteresowaniem badawczym okazuje się inwektywa polityczna – jako przejaw agresji w życiu publicznym oraz uniwersalna kategoria językowa walki o władzę. Badaczka pokazuje na tle materiału wyekscerpowanego z prasy, debat sej-mowych, wypowiedzi telewizyjnych i przemówień polityków narzędzia pragmalin-gwistycznej, stylistycznej i tekstowej analizy wypowiedzi obraźliwych, ujawniając ideologiczny, aksjologiczny i emocjonalny wymiar polemik, które towarzyszyły waż-nym sporom o kształt państwa, tożsamość narodową na przestrzeni poprzedniego stulecia. Niezwykle istotny – i chyba najważniejszy dla społecznego oddziaływania za pomocą tekstów – okazuje się intertekstualny charakter inwektyw [por. Kamińska--Szmaj 2005], które stają się nie tylko znakiem sporów publicznych danego czasu, ale przede wszystkim utrwalają się jako symbole, skrzydlate słowa i cytaty w ogólnej przestrzeni komunikowania masowego oraz w uzusie.

Założenie interdyscyplinarnej nauki o komunikacji znalazło swe żywe odzwiercie-dlenie w integracji humanistów, psychologów i badaczy społecznych podczas konfe-rencji naukowych z cyklu „Oblicza komunikacji”. Wspólne dyskusje naukowe badaczy reprezentujących socjologię, psychologię, medioznawstwo, a także różne szkoły lin-gwistyczne zaowocowało powstaniem serii wydawniczej (pod tym samym tytułem) gromadzącej artykuły na temat komunikacji społecznej [por. Kamińska-Szmaj, Piekot, Zaśko-Zielińska (red.) 2006; Kamińska-Szmaj, Piekot, Poprawa (red.) 2008].

Na koniec trzeba wspomnieć, że perspektywy badań nad dyskursem wywodzące się z wrocławskiej szkoły lingwistycznej znajdują swe przełożenie w programie dy-daktycznym skierowanym dla studentów w ramach specjalizacji „Komunikologia”.

BIBLIOGRAFIABralczyk J., 2001, O języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych, Warszawa.Czyżewski M., A. Piotrowski, S. Kowalski (red.), 1997, Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego,

Kraków. Dawidziak-Kładoczna M., 2005, „Cherlacy z sercem oziębłym…”. Język pism i mów Józefa Piłsudskiego, Łask.Dijk T. A. van (red.), 2001, Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa.Dijk T. A. van, 2003, Dyskurs polityczny i ideologia, „Etnolingwistyka”, 15.Duszak A., N. Fairclough (red.), 2008, Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście w komu-

nikacji społecznej, Kraków.Dytman-Stasieńko A., 2006, Święto zawłaszczonych znaczeń. 1 Maja w PRL. Ideologia, rytuał, język, Wrocław.Głowiński M., 1992, Nowomowa po polsku, Warszawa. Horolets, A. (red.), 2009, Analiza dyskursu w socjologii i dla socjologii, Warszawa.Kamińska-Szmaj I., 1994a, Co to jest kultura polityczna?, [w:] J. Anusiewicz, B. Siciński (red.), Język

a Kultura, t. 11, Język polityki a współczesna kultura polityczna, Wrocław.Kamińska-Szmaj I., 1994b, Judzi, zohydza, ze czci odziera. Język propagandy politycznej w prasie 1919 –

1923, Wrocław.Kamińska-Szmaj I., 2001, Słowa na wolności, Wrocław.


Kamińska-Szmaj I., 2003, Człowiek zwierzęciem politycznym, [w:] A. Dąbrowska (red.), Język a Kultura, t. 20, Opozycja „homo – animal” w języku i w kulturze, Wrocław.

Kamińska-Szmaj I., 2004, Propaganda – perswazja – manipulacja – próba uporządkowania pojęć, [w:] P. Krzyżanowski, P. Nowak (red.), Manipulacja w języku, Lublin.

Kamińska-Szmaj I., 2005, Wyrazy obraźliwe w intertekstualnej przestrzeni, „Poradnik Językowy”, 4.Kamińska-Szmaj I., 2007, Agresja językowa w życiu publicznym. Leksykon inwektyw politycznych 1919 –

2000, Wrocław.Kamińska-Szmaj I., 2008a, Język polityki na tle przemian kulturowych, [w:] A. Dąbrowska (red.), Język

a Kultura, t. 20, Tom Jubileuszowy, Wrocław. Kamińska-Szmaj I., 2008b, Język propagandy politycznej w II Rzeczypospolitej, „Poradnik Językowy” 8.Kamińska-Szmaj I., T. Piekot, M. Poprawa (red.), 2008, Oblicza komunikacji 2. Ideologie w słowach

i obrazach, Wrocław.Kamińska-Szmaj I., T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska (red.), 2006, Oblicza komunikacji 1. Perspektywy badań

nad tekstem, dyskursem i komunikacją, Kraków.Nijakowski L., 2009, Mowa nienawiści w świetle teorii dyskursu, [w:] A. Horolets (red.), Analiza dyskursu

w socjologii i dla socjologii, Warszawa.Ożóg K., 2006, Pauperyzacja języka współczesnej polityki, „LingVaria”, 1.Piekot T., 2006, Dyskurs polskich wiadomości prasowych, Kraków.Pisarek W., 1976, Język służy propagandzie, Kraków. Poprawa M., 2009, Telewizyjne debaty polityków jako przykład dyskursu publicznego, Kraków.Skarżyńska K. (red.), 2009, Psychologia polityczna, Poznań.Skarżyńska K., 2001, Jak porozumiewają się politycy: język ostrych kategoryzacji; psychologiczne przy-

czyny i konsekwencje, [w:] J. Bralczyk, K. Mosiołek-Kłosińska (red.), Zmiany w publicznych zwycza-jach językowych, Warszawa.

Dorota Brzozowska (Polska, Opole) Badania dyskursu w opolskiej szkole stylistyki

Chciałabym zaprezentować tu założoną przez Stanisława Gajdę opolską szkołę stylistyki oraz, bardziej szczegółowo, sposób analizy różnych typów dyskursu. Ba-dania ukierunkowane są w niej na różne sfery stylowe. W 1995 roku opracowany został Przewodnik po stylistyce polskiej. W ośrodku od wielu lat prowadzone są bada-nia nad stylem potocznym, artystycznym, naukowym z jego odmianą popularnonau-kową oraz dydaktyczną, administracyjo-prawnym, religijnym. Obecnie badania te zmierzają w stronę analiz dyskursu – obejmując również obszary takie, jak dyskurs genderowy i ludyczny. W ośrodku organizowane są międzynarodowe konferencje stylistyczne oraz od 1992 wydawany jest rocznik Stylistyka firmowany przez Komi-tet Językoznawstwa PAN, Instytut Języka Polskiego PAN oraz Instytut Filologii Pol-skiej Uniwersytetu Opolskiego.

Stanisław Gajda koordynuje ponadto wielki slawistyczny program „Współczesne przemiany języków słowiańskich”, czyniąc z Opola prężny ośrodek międzynarodo-wych badań komparatystycznych.

Moje zainteresowania koncentrują się na badaniach nad humorem oraz dyskur-sem ludycznym. Im też poświęcona jest moja ostatnia książka, Polski dowcip etnicz-ny. Stereotyp a tożsamość, w której podjęłam próbę pokazania polskich dowcipów etnicznych jako określonej całości, widzianej w kontekście występujących w niej skryptów i ich powiązań ze stereotypami. Synteza wykonana została przy założeniu o możliwości odfiltrowania z tekstów ludycznych elementów, które kształtują współ-czesną polską tożsamość narodową. Wykorzystano możliwości, jakie daje współcze-sne językoznawstwo, pozwalające na spełnianie postulatu interdyscyplinarności


i zastosowanie w badaniach językoznawczych rezultatów uzyskanych przez badaczy z dziedzin pokrewnych.

Podstawę materiałową pracy stanowił składający się z ponad dwóch tysięcy tek-stów korpus dowcipów, w którym centralną pozycję zajęły dowcipy współczesne zaczerpnięte z różnych źródeł. Oprócz wydawnictw zwartych były to teksty druko-wane w prasie, w wydaniach broszurowych, zamieszczane na licznych stronach in-ternetowych i krążące w obiegu ustnym. W badaniach jakościowych, prowadzonych metodą analizy przypadku wykorzystano ponadto artykuły i komentarze prasowe dotyczące dowcipów oraz wypowiedzi na ich temat pojawiające się na forach in-ternetowych. W pracy pokazano teksty najbardziej charakterystyczne dla tematyki tożsamościowej, pozwalające wskazać skrypty najczęściej występujące w polskich dowcipach etnicznych, analizowane w kontekście najbardziej znaczących dla naszej kultury stereotypów.

W celu ukazania wpływów treści zawartych w dowcipach etnicznych na polską tożsamość narodową, korzystano z połączenia metod takich jak semantyczna teoria humoru werbalnego, profilowanie i krytyczna analiza dyskursu. Pozwalają one na schodzenie w głąb tekstu i odpowiadanie na pytania: „jak jest?” i „z czyjego punktu widzenia oglądamy dane zjawisko?” oraz „dlaczego tak się dzieje i co do tego dopro-wadziło?”. Ukazanie kontekstu historycznego, społecznego i politycznego będącego tłem omawianych tekstów, miało dopomóc w zrozumieniu podłoża, na którym tek-sty te wyrosły i odkrywaniu tego, czego dowiedzieć się z nich można o ich twórcach i odbiorcach.

Praca składa się z trzech części. W pierwszej z nich przedstawiono postawy teore-tyczne prowadzonych rozważań oraz metodologię przeprowadzonych badań. Doko-nano ustaleń terminologicznych i pokazano związki między różnego rodzaju typami dyskursów dotykających problematyki stereotypów ujawniających się w dowcipach.

Część druga dotyczy wizerunku narodów obecnych w dowcipach polskich. Roz-dział pierwszy poświęcony jest charakterowi narodowemu oraz autostereotypowi Polaka. Każdy z następnych rozdziałów zbudowany jest podobnie i zawiera trzy zasadnicze części: charakterystykę odpowiedniego entonimu, historię stereotypu uwidaczniającą się w poszczególnych grupach tekstów na tle historii relacji między Polakami a omawianą grupą etniczną oraz obraz danej narodowości w relacji do dowcipów współczesnych.

Kolejne rozdziały ukazują heterostereotypy obecne w dowcipach o przedstawi-cielach poszczególnych, najważniejszych dla polskich dowcipów etnicznych, naro-dowości. W rozdziale drugim poddawany analizie jest stereotyp Rosjanina, w roz-dziale trzecim Niemca, w rozdziale czwartym obraz Żyda, a w piątym Amerykanina. Rozdziały te zawierają obrazy narodowości złożone niejako „wewnętrznie”, ukazano w nich bowiem różne aspekty i oblicza jednego obrazu, wyłaniającego się z tradycyj-nych monolitycznych koncepcji postrzegania etniczności.

W części trzeciej, będącej swoistym podsumowaniem, proponuję nową perspek-tywę spojrzenia na problem tożsamości odzwierciedlanej w dowcipach. Dochodzą w niej do głosu polifoniczne i konstruktywistyczne koncepcje, pozwalające na po-kazanie narodowości wielowarstwowej, bo budowanej fragmentarycznie z wielu jednoczesnych i diametralnie różnych punktów widzenia. Właśnie to przechodzenie od klarownych przyporządkowań narodowościowych do bardziej złożonych relacji


jest ilustracją myśli przewodniej pracy opartej na założeniu, że współcześnie nastą-piło przesunięcie punktu ciężkości z pytania „Jaki jest Polak (Rosjanin, Niemiec, Żyd, Amerykanin)?” w kierunku pytania „Co to znaczy być Polakiem (Rosjaninem, Niem-cem,…)?’’. Za istotne uznano odwrócenie problemów narodowościowych w spo-sób wymagający przedefiniowania zagadnień tożsamościowych, gdyż taka zmiana perspektywy oglądu nakazuje wyjście poza schematyczne uproszczenia i przynosi znacznie bardziej złożone, ale jednocześnie lepiej oddające problemy współczesnej rzeczywistości wyjaśnienia.

Przemiany, jakim ulegały dowcipy najwyraźniej manifestują się w przeobraże-niach dotyczących przedstawicieli grup, o których są opowiadane. W okresie przed-wojennym najpopularniejszymi bohaterami dowcipów etnicznych byli Żydzi jako ważni współuczestnicy życia społecznego. W czasie II wojny światowej ich miejsce zajęli alianci i Niemcy, a do upadku komunizmu – głównie Rosjanie. Przedstawicie-le dwóch ostatnich narodowości jako najbliżsi odwieczni sąsiedzi ustanowili kanon polskich dowcipów etnicznych z ich centralną, tradycyjną serią tekstów o „Polaku, Rusku i Niemcu”. W okresie „zimnej wojny” Rosjanom towarzyszyli jako bohaterowie pozytywni Amerykanie. W dowcipach najnowszych to oni zaczęli zajmować pozycję dominującą. Uzupełniają oni klasyczną triadę lub zastępują któregoś z przedstawi-cieli innych narodowości – przeważnie Niemca.

W okresie powojennym w Polsce dowcipy o niektórych narodowościach i grupach etnicznych zaczęły odchodzić w zapomnienie. Miejsce części dowcipów o Żydach zajęły teksty o Szkotach, a pozostałe pozbawione charakterystycznych elementów (np. językowych) zostały wchłonięte przez teksty obiegu ogólnego. Jednak w ostat-nich latach powróciła moda na zainteresowanie kulturą żydowską – a z nią także częściowo odżył żydowski szmonces. Bohaterami dowcipów etnicznych coraz czę-ściej stają się też przedstawiciele różnych innych, wcześniej rzadko wspomina-nych, narodowości. Wejściu Polski do Unii Europejskiej towarzyszyło umieszczanie w dowcipach jej urzędników i mieszkańców poszczególnych krajów członkowskich. Łatwiejsze i szybsze przemieszczanie się dowcipów sprawia, że teksty powstające lokalnie w bardzo krótkim czasie stają się rozpoznawalne globalnie. Dzięki temu dowcipy o małych społecznościach obejmują społeczności większe, a dowcipy o na-rodach przenikają do obiegu krajów już nie tylko z sobą sąsiadujących.

BIBLIOGRAFIABrzozowska D., 2004, Creating Gender in Texts. A study in two testimonies, „Stylistyka” XIII. Brzozowska D., 2006, Funny or aggressive? Pragmatic analysis of national stereotypes in an advertise-

ment – a case study, „Stylistyka”, 15.Brzozowska D., 2006, Punchlines as special types of beginnings and endings, [w:] E. Graur, A. Diaconescu

(red.), Messages, Sages and Ages. Representations of Beginnings and Endings. Proceedings of the 2nd International Conference on British and American Studies, Suceava.

Brzozowska D., 2006, Гендерные стереотипы. Языковой анализ разговора женщин, „Стереотипность и Творчество в Тексте”, 10.

Brzozowska D., 2007, Czas a tożsamość w perspektywie kulturowej – na przykładzie powieści Lisy See „Kwiat Śniegu i sekretny wachlarz”, ”Stylistyka” XVI.

Brzozowska D., 2007, Jokes, identity, and ethnicity, [w:] D. Popa, S. Attardo (red.), New Approaches to the Linguistics of Humor, Galati.

Brzozowska D., 2009, Polish Jokelore in the Period of Transition, [w:] A. Krikmann, L. Laineste (red.), Permitted Laughter: Socialist, Post-socialist and Never-socialist Humour, Tartu.

Brzozowska D., 2009, Polski dyskurs ludyczny i jego międzynarodowe konteksty „Tekst i dyskurs – Text und Diskurs“, 2.


Biniewicz J., 1992, Rozwój polskiej terminologii chemii nieorganicznej, Opole.Biniewicz J., 2003, Kształtowanie się polskiego języka nauk matematyczno-przyrodniczych, Opole.Brzozowska D., 2000, O dowcipach polskich i angielskich. Aspekty językowo-kulturowe, Opole. Brzozowska D., 2008, Polski dowcip etniczny. Stereotyp a tożsamość, Opole. Chlebda W., 2005, Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne, Opole. Dąbrowska E. , W. Bolecki, (red.), 2006, Literatura i wiedza, Opole.Dąbrowska E., A. Pryszczewska-Kozołub (red.), 2002, Człowiek i czas. Studia i szkice o literaturze współ-

czesnej, Opole. Dąbrowska E., K. Kossakowska-Jarosz (red.), 2007, Teksty – konteksty – interpretacje. W kręgu literatury,

języka i kultury, Opole.Gajda S., 1982, Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym, Warszawa.Gajda S., 1990, Wprowadzenie do teorii terminu, Opole.Gajda S., 1990, Współczesna polszczyzna naukowa, Opole.Gajda S. (red.), 1991, Synteza w stylistyce słowiańskiej, Opole.Gajda S. (red.), 1992, Systematyzacja pojęć w stylistyce, Opole.Gajda S. (red.), 1994, Stylistyczne konfrontacje, Opole.Gajda S. (red.), 1995, Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Gajda S. (red.), 1996, Styl a tekst, Opole.Gajda S. (red.), 1996-, Współczesne przemiany języków słowiańskich, Opole. Gajda S. (red.), 1996-2004, Najnowsze Dzieje Języków Słowiańskich, [t. 1-14], Opole. Gajda S. (red.), 2003-2008, Komparacja Systemów i Funkcjonowania Współczesnych Języków Słowiań-

skich, [t. 1-3], Opole. Gajda S., D. Brzozowska (red.), 2000, Świat humoru, Opole.Makuchowska M., 1998, Modlitwa jako gatunek języka religijnego, Opole.Makuchowska M., 2007, Bibliografia języka religijnego 1945-2005, Tarnów.Malinowska E,. 2001, Wypowiedzi administracyjne – struktura i pragmatyka, Opole.Malinowska E. (red.) 2004, Język – prawo – społeczeństwo, Opole. Nocoń J., 2009, Podręcznik szkolny w dyskursie dydaktycznym – tradycja i zmiana, Opole. Piotrowski T., 1994, Problems in bilingual lexicography, Wrocław.Piotrowski T., 1994, Z zagadnień leksykografii, Warszawa.Piotrowski T., 2001, Zrozumieć leksykografię, Warszawa.Starzec A., 1984, Rozwój polskiej terminologii motoryzacyjnej, Opole. Starzec A., 1999, Współczesna polszczyzna popularnonaukowa, Opole. Tabisz A., 2006, Kompetencja tekstotwórcza uczniów na przykładzie rozprawki, Opole. Wyderka B., 1990, Cechy składniowo-stylistyczne siedemnastowiecznej prozy publicystycznej: piśmien-

nictwo śląskie na tle ogólnopolskim, Opole. Wyderka B., 2002, „Przedziwny wszędzie”: o stylu Mikołaja Sępa Szarzyńskiego na tle tendencji stylistycz-

nych poezji polskiego renesansu, Opole. „Stylistyka”, S. Gajda (red.), Opole.

PODEJŚCIA KOGNITYWNO-RETORYCZNE I KOGNITYWNO-DYSKURSYWNE W BADANIACH DYSKURSU

Eleonora Lassan (Litwa, Wilno) Analiza dyskursu jako analiza świadomości

Dyskurs definiowany jest na wiele sposobów. Patrick Sériot w znanej publikacji Kwadratura sensu przytacza około ośmiu definicji, a polski uczony Oleg Leszczak zgromadził ich prawie trzydzieści. Przypominają się słowa znanego lingwisty ra-dzieckiego T.G. Winokura:


Są pewne terminy (…), których użycie cechuje się taką nieokreślonością i wielogłosem, że próba wyciągnięcia z tego definicyjnego chaosu czegoś wyraźnego zawsze kończy się niepowodzeniem i konsternacją z powodu braku wyraźnej wiedzy. Już lepiej ... zagłębić się w to zjawisko niezależnie i bezpośrednio.

Myślę, że nie powinniśmy dążyć do stworzenia jedynej definicji dyskursu. Obec-nie wszyscy się przynajmniej zgadzamy co do tego, że dyskurs nie jest pojedynczym tekstem. Najważniejsze jest, żeby (jeśli wybierzemy którąś z definicji) nasze metody były spójne i odpowiadały charakterowi naszego obiektu. Co mam na myśli? Zacznij-my od definicji T. van Dijka: „Dyskurs to złożone zjawisko komunikacyjne obejmu-jące tekst i świadomość mówiącego i słuchającego”. Jeśli zwrócimy uwagę na wyra-żenie „świadomość mówiącego i słuchającego”, zobaczymy ten aspekt analizy, który wyraźnie odróżnia analizę tekstu od tego, co nazywamy analizą dyskursu. Kiedy analizujemy tekst, analizujemy jego strukturę formalną, kiedy analizujemy dyskurs – analizujemy świadomość w tekst wpisaną. W takim przypadku możemy mówić (za francuską szkołą analizy dyskursu), że dyskurs nie jest jednolitym tekstem, a ogółem wypowiedzi, za którymi stoi jedna świadomość i jedna pozycja społeczna.

Można zatem mówić o świadomości, która należy do jednego człowieka, jeśli mamy na myśli autora wielu utworów (na przykład dyskurs Lwa Tołstoja, dyskurs Stanisława Lema). Możemy mówić o dyskursie władzy (np. w Rosji lub w Polsce), po-nieważ teksty osób mających władzę odbijają ich aktualną pozycję (np. chęć utrzyma-nia i usprawiedliwienia aktów władzy oraz dominacji). Możemy mówić o dyskursie kobiecym, gdyż stoi za nim kobieca świadomość. Możemy też mówić szerzej – na przykład o dyskursie XX wieku (rosyjskim lub polskim), dlatego że mamy na myśli świadomość, która ukształtowała się w tym wieku. I tak, w mojej książce Dyskurs władzy i dysydencji w ZSRR (Wilno 1995) ostatni rozdział poświęcony został dys-kursowi członka Akademii Nauk A. Sacharowa. Pokazałam, że jego dyskurs zgodnie z przyjętymi przez badacza założeniami, mając wiele wspólnego z dyskursem wła-dzy i z dyskursem dysydenckim w zakresie charakterystyk retorycznych tekstu oraz w założonych w nim strukturach świadomości (i ewentualnie wiedzy), jednocześnie nie był zbieżny ani z dyskursem władzy, ani z dyskursem dysydenckim. Te „struktury świadomości i wiedzy” były wtedy zbyt „nie na czasie”, widocznie dlatego do tej pory nie zostały zrealizowane. Jak powiedziała Walerija Nowodworska, „przechowajmy je dla naszych wnuków”.

Teraz powstaje pytanie: jeśli rzeczywiście w tekstach są zakodowane świadomo-ści, które je wytworzyły, to jakich kategorii należy użyć, by owe świadomości badać? – W tym wypadku – sugeruję, byśmy weszli na grunt językoznawstwa kognitywnego i zastosowali jego metody. Za struktury świadomości możemy uznać przechowywa-ne w tak zwanej przestrzeni kognitywnej (narodowej i indywidualnej) [Gudkow] ramy (tj. w określony sposób zorganizowane struktury wiedzy o obiektach i zjawi-skach rzeczywistości), metafory konceptualne i pojęcia. Moją książkę opublikowano w 1995 r. Przedstawiłam w niej proces tworzenia (generowania) tekstu przez oso-by reprezentujące władzę i przez dysydentów. Teksty te były poświęcone jednemu obiektowi – procesowi sądowemu pisarzy – J.M. Daniela i A.D. Siniawskiego. Zgodnie z ogólnym modelem badań (obejmuje on techniki i metodologię) – proces kształto-wania tekstu i jego struktury przebiega na trzech poziomach (odpowiednio mamy


trzy grupy zadań, trzy etapy analizy). Procedura badawcza polega na wydzieleniu bi-narnych opozycji pojęciowych, które wyrażają istotę ideologii (teraz mówi się o tym powszechnie, a wówczas o tym nie mówiono). Świadomość ideologiczna opiera się bowiem na opozycji pojęć z których jedno jest akceptowane, a drugie – odrzucane.

W dyskursie władzy obecne były następujące opozycje: komunizm – antykomu-nizm, patriotyzm – antypatriotyzm, humanizm – antyhumanizm, prawo – bezprawie, kolektywizm – indywidualizm.

Jak wyodrębniłam te opozycje? O obecności opozycji w tekście można mówić wte-dy, gdy w nim dostatecznie często spotyka się wartościujące przeciwstawienie pojęć. W tym przypadku stosowana była analiza treści, opierająca się na założeniu, że sto-pień ważności pewnej treści koreluje z częstością wspominania o niej w tekście.

Dyskurs dysydencki opierał się prawie na tych samych opozycjach: nie było opo-zycji komunizm – antykomunizm, ale były przeciwstawienia: humanizm – antyhuma-nizm, patriotyzm – antypatriotyzm i prawo – bezprawie.

Ciekawe, że dyskurs władzy i dyskurs dysydencki powtarzały trzy ogólne opozy-cje, jednak ich zawartość pozwala mówić o konflikcie kognitywnym, tzn. odmien-nym traktowaniu tych samych pojęć: humanizm, patriotyzm, prawo. Co władza rozu-miała pod pojęciem patriotyzm? Patriotyzm oznacza, że kocha się swoją Ojczyznę, czyli nie mówi się o niej źle. Antypatriotyzm z kolei polegał na tym, że o Związku Radzieckim mówiło się źle. J.M. Daniel i A.D. Siniawski byli antypatriotami dlatego, że ośmielili się powiedzieć coś złego o Związku Radzieckim. Dysydenci rozumieli tę opozycję inaczej. Pojawiają się tu pojęcia prawdziwy patriotyzm i fałszywy patrio-tyzm. Dysydenci rozumieli patriotyzm (i jest to zgodne z tradycją tego ruchu) w na-stępujący sposób: należy wyleczyć Ojczyznę, mówić o jej niedostatkach po to, żeby naprawić jej wady. Taki stosunek do (anty)patriotyzmu ma w Rosji głębokie korze-nie historyczne. Kiedy P.J. Czaadajew mówił źle o Rosji, uznano go za szaleńca.

Odpowiednio humanizm w dyskursie dysydenckim był traktowany w tradycyj-nym duchu chrześcijańskim jako „miłość do upadłych”. W dyskursie władzy pobła-żanie, miłość do „grzeszników” otrzymała nazwę fałszywego patriotyzmu, a praw-dziwym był ten, czyjego odwrotną stronę stanowiła „nieustępliwość wobec wrogów socjalizmu”.

Chciałabym zwrócić uwagę na proces, który miał miejsce po 1985 lub 1991 r. Nastąpiła wtedy rewolucja nie tylko społeczna, ale też kognitywna. To, co władza pojmowała jako antypatriotyzm, zaczęto rozumieć jako patriotyzm. To samo zaszło z opozycją humanizm – antyhumanizm. U A. Sacharowa nie ma opozycji patriotyzm – antypatriotyzm (jak i nie ma jej w chrześcijaństwie), jest natomiast opozycja ludz-kość – cała rodzina. Prawdopodobnie rewolucje społeczne wybuchają wtedy, kiedy pojęcia zamieniają się biegunami – to, co wcześniej miało wartość dodatnią, nabiera wartości ujemnej. Dlatego W. Putin tak łatwo przywrócił poprzednią interpretację patriotyzmu (wychwalanie mocy Rosji). W Rosji obecnie znów dominuje pojmowa-nie patriotyzmu po myśli władzy.

Powyżej przedstawiony został pierwszy etap procesu generowania tekstu. Pora na etap drugi. Opozycje funkcjonują w świadomości, ale jak one wnikają do tekstu? Otóż wnikają one do tekstu za pośrednictwem metafor konceptualnych, które się nad nimi „nadbudowują”. Nosicielom kultury pomagają one orientować się w za-kresie stosunku do aksjologicznego rozumienia opozycji stanowiącej pierwszy etap


(poziom) tworzenia tekstu. Opozycja komunizm – antykomunizm przedostawała się do tekstu poprzez metaforę świat to front walki między komunizmem a antyko-munizmem. Z tego powodu w tekście pojawia się następująca retoryka (pole retorycz-ne): wrogowie, szpiedzy, zdrajcy, barykady itd. Patriotyzm – antypatriotyzm: patrio-tyzm według władzy – ojczyzna jest naszą matką (dlatego nie wolno mówić o niej źle), stąd: oni podnieśli rękę na naszą matkę. U dysydentów – rosja to bliski, chory człowiek, który wymaga leczenia. Humanizm – antyhumanizm według władzy (i to jest ciekawe w przypadku Rosji) – humanizm i nieprzejednanie to dwie stro-ny jednego medalu; według dysydentów – humanizm to miłosierdzie w stosunku do tych, którzy cierpią, którzy zeszli na złą drogę. Metafory te określają dalej całą retorykę tekstu. Tak więc zaproponowana w książce analiza tekstu polityczne-go sprowadzała się do wskazania opozycji i metafor konceptualnych, które z jed-nej strony, odzwierciedlają charakter wiedzy subiektu tworzącego tekst polityczny, a z drugiej – pokazują etapy przechodzenia struktur świadomości do tekstu i obja-śniają prawidłowości jego środków retorycznych. Zresztą wybór środków retorycz-nych jest realizowany na trzecim poziomie generowania tekstu i zależy on zarówno od metafory konceptualnej, jak i od przyjętego w danej ideologii sposobu oddzia-ływania na Innego – prawdziwego Innego, który myśli i działa w inny sposób, albo Innego jako adresata tekstu, który dopiero ma przyjąć składane w jego świadomości tezy ideologiczne.

To podejście nie straciło swej aktualności również obecnie. Niedawno takie bada-nie przeprowadziła w swojej pracy Metafory konceptualne w dyskursie przedwybor-czym litewskich i brytyjskich partii politycznych moja doktorantka, Jurga Cibulskienė. Na czym polega dziś trudność życia politycznego Litwy, a być może i Polski? Dopóki staraliśmy się o wejście do Unii Europejskiej, funkcjonowała metafora drogi, środ-ka lokomocji (Litwa w drodze do Unii Europejskiej, Litwa wskoczyła do ostatniego wagonu, Litwa zdążyła, Litwa jedzie ekspresem). Metafory te ukazywały Litwę jako podmiot pasywny. Aktualnie litewskie partie polityczne nie potrafią znaleźć metafo-ry na wyrażenie swoich strategii i politycznych celów. Niedawno zwyciężyła partia, która szła na wybory pod hasłem „Pozwólcie nam budować Litwę razem”. Jednak ta metafora w żaden sposób nie zadowala mniejszości narodowych (wy budujecie, a kto będzie mieszkać?). Zaproponowałam litewskim politologom metaforę Litwa – nasz wspólny dom. Ta metafora satysfakcjonuje mniejszości narodowe. Litewscy studenci interpretują ją mniej więcej tak: ale przecież nasz wspólny dom to akademik, a w nim nie jest za wygodnie. Dlatego trzeba stworzyć metaforę, która zadowoli wszystkich i będzie w stanie zespolić ludzi jako członków jednego państwa. Nawiasem mówiąc, moi litewscy studenci na zajęciach z lingwistyki politycznej zaproponowali metaforę litwa to nasz ogród. Rosjanie i Polacy się nie zgodzili – metafora nie wywołuje w nich poczucia bezpieczeństwa i koniecznej przytulności.

Starałam się pokazać, że kategorie przeciwstawne pod względem ideologicznym powstają w wyniku różnej percepcji rzeczywistości. Te odmienne interpretacje są wynikiem działania spolaryzowanych par pojęciowych i konceptualnych metafor obecnych w umyśle.

Celem tak pojmowanej politycznej analizy tekstów jest odpowiedź na pytanie: „jak władza chce być postrzegana i jaka jest naprawdę”? (R. Barthes). Tutaj pojawia się nowa procedura badawcza – nazywam ją „identyfikacją słów kluczy”. Omówię


ją na przykładzie: w 1998 r. pierwszy państwowy działacz Rosji wygłosił frazę: Me-chaniczne przeniesienie modeli demokratycznego społeczeństwa z Zachodu do Rosji, niestety, zawodzi. Wykorzystanie wyrażenia niestety powinno świadczyć o przywią-zaniu mówiącego do wartości demokracji. W tym wypadku lokucja powołuje do ist-nienia szczególny typ aktu mowy – ekspresyw, którego celem jest wyrażenie stanu psychicznego mówiącego z zachowaniem warunku, że stan ten jest przeżywany/odczuwany szczerze. W zasadzie szczerość/prawdziwość aktu mowy z takim są-dem propozycjonalnym zależy od czterech warunków: (1) szczerość części głównej: model demokracji w Rosji rzeczywiście zawodzi; (2) fałszywość: w rzeczywistości model demokracji w Rosji nie działa; (3) szczerość wyrażania: mówiący rzeczywiście nad tym ubolewa; (4) nieszczerość: mówiący wykorzystuje zwrot jako formułę ety-kietalną, w rzeczywistości nie doznaje takich uczuć, ale chce stworzyć pozory obroń-cy demokracji. Jak będziemy to rozumieć w wypadku, gdy mówiący mówi prawdę? Po zaproponowanej frazie – tezie następuje ilustracyjny argument: „Oto aktual-ny, dobry przykład – sytuacja w Karaczajo-Czerkiesji . Wybory odbyły się zgodnie z demokratycznymi standardami. W Anglii czy Francji wszystko byłoby dobrze, a w Karaczajo-Czerkiesji nie zadziałało. Od razu zaczął się konflikt międzyetniczny”. I równocześnie następna fraza-ilustracja pokazuje, że teza zawarta w pierwszym zdaniu wymagała zawężenia i chociaż w tekście mowa jest o całej Rosji, ilustracja odnosi się do oddzielnego miejsca, które do tego nie jest prototypowe dla koncep-tu Rosja. Przeprowadzone przez mówiącego rozszerzenie tezy, zmusza do myślenia, że nie zadowala go dokładne sformułowanie tezy: „…zawodzi w określonych czę-ściach Rosji” implikujące wniosek – „w innych częściach Rosji działa”. Przemilczenie wniosku może świadczyć o negatywnym stosunku do interpretacji, którą ten sam podmiot wcześniej akceptował, używając formy „niestety”.

Inna sprawa, że autor tej wypowiedzi mówi o „mechanicznym przeniesieniu mo-delu zachodniej demokracji”. Jednak niedookreślenie, że chodzi o specyfikę demokra-cji „w niektórych częściach Rosji”, sprawi, że odbiorcy pomyślą o braku możliwości przyjęcia demokracji w Rosji w ogólne. Dla porównania: „We współczesnej Rosji jest zapotrzebowanie na demokrację, ale przede wszystkim nie na tę w wersji liberalnej, lecz na jej wariant – model bardziej odpowiadającym kulturowej specyfice Rosji” – G. Jawlinski (z gazety Jabłoko). Warto dodać, że analiza zwrotu „niestety” w języ-ku przedstawicieli władz państwowych została przeze mnie dokonana w roku 2000. Szczerość aktu mowy w omawianym przypadku dawała podstawy do myślenia o moż-liwości kontynuowania rozmowy z władzą o demokratycznych przemianach w kraju, nieszczerość zaś zmieniała wypowiedź w dyrektywę – nakłanianie do redukowania demokratyzacji systemu wyborczego. Autor skłaniał się ku myśli, że choćby podświa-domie, X dążył do przedstawienia siebie jako stronnika zmian demokratycznych, choć jego „wierzenia” nie zgadzały się z deklaracjami. Niechaj czytelnik tej książki sam roz-sądzi, czy poczynione onegdaj wnioski o politycznych preferencjach największych po-litycznych działaczach Rosji odpowiadają wydarzeniom ostatnich lat.

Mówiąc o faktycznym obrazie władzy, nie mogę nie powiedzieć o wykorzysta-niu wiedzy lingwistycznej. P. Bourdieu, który krytykując politykę neoliberalną, czyni zwolenników czystej wiedzy odpowiedzialnymi za ich niechęć do zapobiegania dzia-łaniom opartym na wiedzy, ale niosącym fatalne konsekwencje. Jest to bliskie stra-tegiom lingwistyki krytycznej z tą różnicą, że „krytyczni lingwiści” działają dopiero


po tym, jak tekst już zaistniał, uświadamiając, że władza dokonała nadużycia. Ma-nipulacja ta sprawia, że utrwalają się stereotypy nierówności poszczególnych grup społecznych, a „zaangażowani lingwiści” przestrzegają przed zaufaniem do tego lub innego hasła politycznego, działacza czy zwerbalizowanej tezy.

11 listopada 2003 r. rosyjskie programy informacyjne pokazały epizod wystą-pienia prezydenta Rosji W. Putina na spotkaniu z pracownikami organów municy-palnych, podczas którego W. Putin wypowiedział następującą frazę: „Lokalna de-mokracja utrwala władzę mas”. W dalszym wystąpieniu jeszcze kilka razy padły słowa władza mas, władza ludu. Fraza, zawierająca tożsame w sensie treści słowa, z których jedno jest po prostu kalką drugiego, pozwala na to, by mówić o określo-nych pozycjach ideologicznych mówiącego, i możliwe, że nawet o pewnej „sytuacji rewolucyjnej” w Rosji przejawiającej się w specyficznych procesach kognitywnych obecnych w dyskursie rządzącej elity. Chodzi o to, że słowa demokracja i władza ludu należą do różnych pól ideologicznych albo różnych dyskursywnych formacji w ter-minach francuskiej szkoły analizy dyskursu. Ludowładztwo odnosi się do pola ide-ologicznego radzieckiego systemu politycznego, gdzie zostało ogłoszone prawdziwą demokracją jako przeciwwaga demokracji burżuazyjnej, nieprawdziwej, będącej symulacją demokracji. Ideologiczne konotacje słowa według S. Żiżka są określane poprzez identyfikację tego wyrazu z tym lub innym polem ideologicznym, które ma swoje ideologiczne „dodatki”. Czymś takim było ludowładztwo mające w pierwszej części słowo lud, z którego zakresu znaczeniowego wyłączono posiadającą część społeczeństwa. Prosty lud, lud pracy itp. Lud – nie-lud – opozycja ideologii radziec-kiej, dopuszczająca wyniszczenie „nie-ludu”. Dlaczego po tylu latach zapomnienia tego słowa w rosyjskim dyskursie politycznym wykorzystującym w czasach B. Jelcy-na słowo demokracja, rosyjski prezydent znów po nie sięga i przywołuje określone wyobrażenia ideologiczne. Przy tym władza ludu w stosunku do demokracji zajmo-wała wyższą hierarchicznie pozycję – właśnie ona definiowała „demokrację lokalną”. Prezydent Rosji w jednej wypowiedzi użył słów z różnych ideologicznych pól, zak-tywizowawszy w świadomości słuchaczy określony polityczny interdyskurs: „sferę pamięci mówienia”, która przejawia się w postaci (…) już powiedzianego”, „dziedzinę wiedzy, pamięci” (E. Pulcinelli-Orlandi), gdzie ludowładztwo było blisko sprawiedli-wości społecznej i w istocie zmieniało posiadających w ludzi praw pozbawionych. A demokracja zbliża się do wolności, pojęcia tak bardzo nieokreślonego dla świa-domości przyzwyczajonej do sakralizacji władzy. Kognitywiści mogą też zauważyć w analizowanej frazie zjawisko amalgamatu – stapiania różnych przestrzeni men-talnych. Jednocześnie kognitywiści analizujący retoryczne środki dyskursu nie mogą nie zadać pytania: dlaczego on tak powiedział? (jedno z pytań proponowanych przez Ch. Fillmore’a przy analizie generowania tekstu). My zaproponowaliśmy swój wariant odpowiedzi na to pytanie: słowo zostało wypowiedziane w momencie walki z „oligarchami” (w potocznym wyobrażeniu – bogaczami) i skorumpowanymi przed-stawicielami władzy (na Dalekim Wschodzie w tym czasie ma miejsce aresztowanie ważnych urzędników). W taki sposób W. Putin poprzez użycie słowa ludowładztwo potwierdza wojnę ogłoszoną oligarchom (czyli wyzyskiwaczom), aktualizując war-tości epoki sprzed 1985 r. Ta stricte lingwistyczna propozycja odnośnie do ideolo-gicznych pozycji prezydenta Rosji dokonana na podstawie analizy jego jednej frazy, znalazła potwierdzenie w rozwoju późniejszych procesów przeciw M. Chodorow-


skiemu i upublicznieniu pewnych materiałów, w których widać charakter rozmowy na Kremlu W. Putina z przedstawicielami partii prawicowych.

Parafrazując J. Ortegę y Gasseta, można powiedzieć, że różnica między badaniami dyskursu politycznego a innymi podejściami polega na wnikaniu w zakamarki życia podmiotu politycznego, czyli na koncentrowaniu analizy kognitywno-retorycznej na strukturach świadomości, które czynią możliwą tę lub inną wypowiedź i działanie.

J. Ortega y Gasset mówił o błędach tych, którzy próbują budować wyobrażenie o życiu epoki za pomocą sumy wypowiedzianych idei, bez przeniknięcia głębiej do war-stwy przekonań. Przeniknięcie do warstwy przekonań – oto stanowisko litewskiej szkoły analizy dyskursu, która w jakimś stopniu podąża za szkołą francuską (L. Althus-ser, M. Foucault, M. Pêcheux, J.J. Courtine itp.). Chcielibyśmy znaleźć wspólny mianow-nik – wspólną ideologiczną podstawę dla wielu postaw indywidualnych. To jest główna wartość grupy badaczy, których mam zaszczyt reprezentować i stać na ich czele.

W tym przypadku ideologię rozumiemy jako zespół zasad moralnych danej jed-nostki i jej grupy społecznej, jej możliwości intelektualnych i oczekiwań psychospo-łecznych w opozycji do systemu jednostek politycznej organizacji społeczeństwa czy fałszywej ideologii (H. Marcuse, U. Eco).

Jakie są metodologiczne źródła takiej analizy? To językoznawstwo kognitywne, a przede wszystkim teoria metafor konceptualnych, idee psychoanalizy (głównie J. Lacan: „nieświadome – to język”) oraz idee intertekstualności M. Bachtina i francu-skiej szkoły analizy dyskursu.

Przykład: u nas, na Litwie, istnieje partia prezydenta, wobec którego zastosowa-no impeachment (Rolandas Paksas); partia nazywa się „Porządek i Sprawiedliwość”. Chciałabym przypomnieć, że „Zjednoczona Rosja”1 startowała w wyborach pod takim samym hasłem. Mówiono, że Rosji potrzebne są porządek i sprawiedliwość. Bardzo sympatyzuję z R. Paksasem, ale nie mogę głosować na partię z taką nazwą, ponieważ znam interdyskurs: w Dachau był napis „Ordnung und Rechtigkeit”. Z czasem powie-szony norweski faszysta V. Quisling mawiał, że „Niemcy powinni przyjść do Rosjan z jednym hasłem: »Porządek i sprawiedliwość!«. Rosjanie czekają na to. Kiedyś z tego powodu wezwali Ruryka”. To jest faszystowski interdyskurs. Paksas może o tym nie wiedzieć, „Zjednoczona Rosja” może o tym nie wiedzieć, ale logika zaprowadzania porządku i sprawiedliwości doprowadzi do takich właśnie skutków.

Tak więc nakreśliłam horyzonty badań dyskursu politycznego w litewskiej szkole analizy dyskursu. Metoda ta może być stosowana wobec dowolnego rodzaju dyskur-su: reklamowego, artystycznego itd.

***

Chciałabym teraz zastanowić się nad innym rodzajem dyskursu – translatorycz-nym, w którym dołączyli do nas polscy uczeni. Lidia Mazur-Mierzwa z Kielc niedługo będzie bronić rozprawy habilitacyjnej na podstawie książki Bułat Okudżawa w pol-skich tłumaczeniach. Kognitywne strategie przekładoznawstwa (Kielce 2008). Założe-nie jest takie: wszyscy tłumacze Okudżawy (J. Czech, W. Woroszylski, W. Dąbrowski, Z. Fedecki), nie bacząc na osobliwości maniery ich twórczej działalności, w swoich przekładach będą mieć cechy wspólne – wspólną przestrzeń kognitywną. Dlatego,

1 W polskich środkach masowego przekazu można się częściej spotkać z błędnymi tłumaczeniami nazwy tej partii –„Jedna Rosja” lub „Jedyna Rosja” - przyp. tłum.


że w świadomości tłumaczy istnieją schematy interpretacji rzeczywistości, które są uwarunkowane polską mentalnością. Badania potwierdziły tę hipotezę. Na przykład u Okudżawy zamieniono „byle myśli były czyste” („были бы помыслы чисты”) na „byle serce było czyste”. Generalnie, w polskim przekładzie jest bardzo dużo „ser-ca”. Prawdopodobnie jest to jedno z kluczowych pojęć polskiego dyskursu w ogóle. Jeśli w świadomości rosyjskiej pojęciem kluczowym jest dusza, to w polskiej – serce. „Całuję cię w serce” to fraza zupełnie nie do przyjęcia dla Rosjanina. Polscy tłumacze nasycają tekst przekładów elementami dyskursu religijnego, czego nie ma w tekście oryginału. To zrozumiałe, gdyż odpowiada polskiej mentalności. I odwrotnie usuwa-ne są miejsca, gdzie Okudżawa mówi „бездарен Бог” („Bóg jest pozbawiony talen-tu”). Jak się okazało, Okudżawa jest skomplikowany i dosyć trudny do tłumaczenia. Tak więc w polskich przekładach Okudżawy wszystkie skomplikowane fragmenty są konkretyzowane, upraszczane. Tam, gdzie Okudżawa jest wieloznaczny, w polskim przekładzie wszystko staje się proste, jednoznaczne, zrozumiałe. Francuzi tłumaczą Okudżawę słowo w słowo, niczego nie upraszczają. Wszyscy współcześni tłumacze dziedziczą idee retoryki religijnej, cerkiewnej, gdzie wszystko powinno być odpo-wiednio proste. Polski tekst nabiera cech dydaktycznych.

Do naszej szkoły dołączył także Kazimierz Luciński – właśnie ukazała się jego książka Zapożyczenia językowe i mentalność. O wpływie pożyczek językowych na men-talność wspólnot lingwokulturowych. Na materiale rosyjskim w konfrontacji z polskim (Kielce 2009). Polski językoznawca rusycysta pokazał, że leksykalne zapożyczenia z języka angielskiego ostatnich dziesięcioleci mogą być usystematyzowane, jeśli za punkt wyjścia wziąć fakt, że pożyczki pochodzą z dyskursów, które dzisiaj narzucają nam obraz świata, gdyż zawierają kluczowe idee współczesnej kultury konsumpcyj-nej. K. Luciński wydzielił takie oto metafory konceptualne: człowiek to artefakt; świat to supermarket; polityka to marketing.

W taki sposób określenie bazowych opozycji świadomości, metafor konceptual-nych i pojęć kluczowych, wyrażonych słowami-kluczami, które są powiązane z okre-ślonym polem ideologicznym i danymi znaczeniami, tworzy aparat naszych badań.

BIBLIOGRAFIACibulskienė J., 2005, Konceptualioji kelio metafora Lietuvos rinkimų diskurse, „Kalbotyra LIV”, 1.Cibulskienė J., 2010, Are Ideologies Reflected in Metaphors?, “Respectus Philologicus”, 17(22).Lassan E., K. Luciński, 2007, Sposoby realizacji zachowania instynktownego przez pryzmat końca

poprawności politycznej, [w:] P. Stefański (red.), Poprawność polityczna – równość czy wolność?, Toruń.

Vengalienė D., 2009, The cultural aspects of auto-ironic blends referring to Lithuania and America in news headlines, “Respectus philologicus”, 16A.

Vengalienė, D., 2008, Blending in ironic references to Lithuania in news headlines, “Žmogus kalbos erdvėje: mokslinių straipsnių rinkinys” 5.

Диомидова А., 2008, Когнитивная модель описания „индивидуальности переводчика”, [w:] И. В. Шадрин (pед.), Университетское переводоведение, Вып. 9: материалы IX международной научной конференции по переводоведени, Санкт-Петербург.

Диомидова А., 2009, Культурные сценарии и поэтический перевод, [w:] T. Milliaressi (ed.) La tra-duction: philosophie, linguistique et didactique, Lille.

Лассан Э., 1995, Дискурс власти и инакомыслия в СССР: когнитивно-риторический анализ, Вильнюс.

Лассан Э., 2004, “Разум власти” в зеркале категорий препятствия и цели, [w:] Лингвистика. Бюллетень Уральского лингвистического общества, Т. 13, Екатеринбург.

Лассан Э., 2004, Дискурс конфронтации в современном русском текстовом универсуме, [w:] J. Wierz-


biński (red.), Aktualne problemy semantyki i stylistyki tekstu. Studia opisowe i komparatywne, Łódź.Лассан Э., 2004, Парадигмы текстов и дискурсные формации как объект дискурсного анализа,

[w:] Лингвистика. Бюллетень Уральского лингвистического общества, Екатеринбург.Лассан Э., 2006, Лингвистика как ангажированное знание, „Известия УрГПУ. Лингвистика”, 19.Лассан Э., 2008, Лингвокультурология (Очерк русской концептологии), Вильнюс.Лассан Э., В. Макарова, 2004, Народовластие как конец демократии (несколько слов о новой

русской риторике), „Respectus philologicus”, 5.Макарова В., 2009, Когнитивные структуры современного российского политического дискурса,

[w:] M. Příhoda (red.), Slovanské jazyky a literatury: hledání identity, Praha.Макарова В., 2009, Риторический анализ российского президентского дискурса (на материале

посланий В. Путина Федеральному собранию в 2000-2006 гг.), [w:] J. Sosnowski (red.), Problemy semantyki i stylistyki tekstu, Łódź.

Слободяник Н., 2006, Речевые акты в дискурсе конфронтации (на материале анализа прессы Великобритании 2004-2005 гг.), „Respectus Philologicus”, 10(15).

Слободяник Н., 2007, Конструирование идентичности в политическом дискурсе: к вопросу о роли социального антагонизма (о концепции политического дискурса Лаклау и Муфф), „Политическая лингвистика”, 2(22), Екатеринбург.

Marina Gawriłowa (Rosja, Sankt Petersburg) Rosyjski dyskurs polityczny – podejście dyskursywno-kognitywne

Na gruncie humanistyki i nauk społecznych nie istnieje obecnie wspólna i jedno-znaczna definicja pojęcia dyskurs. Moja perspektywa skupia się na tekstach mówio-nych i pisanych oraz na kulturowych i społecznych kontekstach, w których teksty te funkcjonują. Zgodnie z koncepcją T. van Dijka dyskurs to ‘złożone zdarzenie komuni-kacyjne pomiędzy mówcą a słuchaczem (obserwatorem) w procesie aktu komunika-cji, zachodzące w określonych kontekstach (czasowym, przestrzennym, społeczno-politycznym, etc.)’. Definicja ta najpełniej odpowiada moim potrzebom badawczym.

Punktem wyjścia w określaniu granic dyskursu politycznego jest dla mnie wąskie rozumienie tego pojęcia, ograniczające je do instytucjonalnych form komunikacji. Rosyjski dyskurs polityczny jest więc zespołem rosyjskich aktów językowych re-alizowanych w środowisku politycznym i towarzyszącym działaniom politycznym. Bliższe przyjrzenie się tekstowi i dyskursowi pozwoli na analizę tych aspektów ich użycia, które pozostawały dotąd niezauważane i nienauczane.

Materiałem dla moich badań są poszczególne gatunki rosyjskiego dyskur-su politycznego. Są to przeważnie nowe typy dyskursu prezydenckiego (orędzie do Zgromadzenia Federalnego, inauguracyjne przemówienie prezydenta, pożegnal-ne przemówienie prezydenta, blog prezydenta, wywiady z prezydentem) oraz teksty o istotnej treści ideologicznej (program partii politycznej).

Obiektem (object) moich badań są akty językowe rosyjskich prezydentów i przy-wódców partii politycznych w kontekście instytucjonalnym. Uważam, że badanie retoryki prezydenckiej jest bardzo istotne, ze względu na coraz większe znaczenie mówionej komunikacji publicznej we współczesnej Rosji. Poza tym, to właśnie gło-wa państwa staje się ważną indywidualnością językową [źródłem wzorca językowe-go – przyp. tłum.] dla uczestników procesu politycznego, wpływając tym samym na rozwój dyskursu politycznego.

Przedmiotem (subject) moich badań jest makrostruktura (forma kompozycyjno-językowa i struktura tematyczna) i mikrostruktura (językowe jednostki leksykalne, słowotwórcze, morfologiczne i składniowe) dyskursu politycznego.


Metodologiczną podstawę moich badań stanowią główne wyznaczniki współcze-snej lingwistyki: ekspansjonizm, eksplanacyjność, antropocentryzm i neofunkcjonalizm.

Moje badania mieszczą się w granicach paradygmatu kognitywno-dyskursywnego. Dyskurs traktuję więc jako proces poznawczy, a okoliczności wytwarzania i interpreto-wania tekstu jako proces społeczno-poznawczy. Zastosowanie podejścia kognitywnego pozwala na przyjrzenie się funkcjonującym wśród polityków schematom mentalnym i ich wyjaśnienie. Analiza dyskursu stanowi perspektywiczne narzędzie do badania kwestii społecznych, widocznych w procesach komunikacji i społecznej interakcji.

Jednym z aspektów użycia języka, którym się zajmuję, jest sposób, w jaki kon-tekst, cel i odbiorca komunikacji mogą zmieniać jej znaczenie, oraz fakt, że tożsame ze sobą formy języka mogą przybierać inne znaczenia w różnych kontekstach.

Pod pojęciem analizy dyskursu rozumiem całokształt technik interpretacyjnych aktu językowego realizowanego w warunkach społeczno-politycznych, kulturowych i historycznych. Ponieważ myślenie i działanie polityczne oraz forma językowa są ściśle powiązane ze sobą, badanie dyskursu politycznego wymaga podejścia inter-dyscyplinarnego.

Znaczenie dyskursu jest wyznaczone przez współdziałanie struktur językowych i kontekstu. Według T. van Dijka kontekst jest modelem mentalnym, składającym się z danego zdarzenia komunikacyjnego, bieżącej sytuacji politycznej, wiedzy społecz-no-politycznej, społecznych aktorów (uczestników) oraz wszystkich informacji rele-wantnych dla aktualnego dyskursu.

W moim badaniu dyskursu politycznego wykorzystałam następujące metody: dedukcyjne, indukcyjne, deskryptywne i porównawcze, a także elementy interpre-tacji kognitywnej, analizy dyskursu, analizy konceptualnej słów-kluczy oraz techniki kontekstowe, retoryczne i ilościowe.

Cele naszych badań to: (1) rozszerzenie teoretycznych perspektyw dyskursu politycznego w ramach paradygmatu kognitywnego i dyskursywnego; (2) zintegro-wanie perspektyw; przedstawienie kompleksowej wykładni faktów językowych; (3) dostarczenie nowej wiedzy na temat języka jako zjawiska społecznego; wykrycie zmian językowych zachodzących pod wpływem czynników społecznych; (4) wyko-rzystanie wyników interdyscyplinarnego badania w planach rozwoju procesu poli-tycznego; (5) zbadanie tendencji dyskursu politycznego w Rosji. Opisanie retoryki polityka we współczesnej Rosji.

W monografii Kognitywne i retoryczne podstawy przemówień prezydenckich (na materiale przemówień W.W. Putina i B.N. Jelcyna) (Sankt-Petersburg 2004) znaj-duje się opis moich własnych badań dotyczących rozwoju językowego obrazu przy-wódcy politycznego w ujęciu historycznym.

W książce tej zaproponowałam nowe metody badania gatunków w rosyjskim dyskursie politycznym: przemówienia inauguracyjnego i przemówienia prezydenc-kiego. Kognitywno-dyskursywna analiza przemówienia inauguracyjnego wymaga wzięcia pod uwagę następujących elementów: (1) kontekstu jako tworu mentalnego; (2) globalnej organizacji dyskursu (makrostruktury i superstruktury); (3) wyjaśnie-nia pojęcia „prezydent”; (4) struktury czasowo-przestrzennej; (5) przedstawienia ocen politycznych (6) właściwości kluczowych pojęć Rosja, władza, naród; (7) struk-tur stylistycznych i retorycznych; (8) wyartykułowania ideologicznych przekonań przywódcy politycznego.


Kognitywno-dyskursywna analiza przemówienia prezydenckiego składa się z na-stępujących elementów: (1) kontekstu jako tworu mentalnego; (2) globalnej organi-zacji dyskursu (makrostruktura i superstruktura); (3) semantycznych właściwości języka (linii tematycznej: celu, zadań, priorytetu; zagadnienia, problemu; opisu klu-czowych tekstowych; analizy treści, konceptualnej analizy politycznych słów-kluczy, transformacji semantycznych); (4) językowych jednostek należących do słowotwór-czych, morfologicznych, składniowych poziomów dyskursu politycznego; (5) pod-stawowych strategii argumentacyjnych, zabiegów stylistycznych i retorycznych; (6) wyartykułowania ideologicznych przekonań przywódcy politycznego; (7) spój-ności globalnej i lokalnej; (8) środków podtrzymywania kontaktu z audytorium.

Szczegółowa i uporządkowana analiza dyskursu politycznego ujawnia cechy poli-tyki: zarówno od strony jej tworzenia, jak i od strony ocen politycznych i norm spo-łecznych, na których podstawie tworzy się społeczne praktyki i podejmuje społeczne decyzje.

BIBLIOGRAFIAГерасимов В.И., M.B. Ильин, 1998, Политический дискурс-анализ, [w:] Политическая наука.

Политический дискурс: история и современные исследования, Москва, № 3.Dijk T. van, 1998, Ideology. A multidisciplinary study. London. Гаврилова М.В., 2004, Политический дискурс как объект лингвистического анализа,

„Политические исследования”, 2.Гаврилова М.В., 2004, Когнитивные и риторические основы президентской речи (на материале

выступлений В.В. Путина и Б.Н. Ельцина), Санкт-Петербург.Гаврилова М.В., 2005, Лексическая сочетаемость ключевых слов современного русского

политического дискурса, „Филологические науки”, 4.Гаврилова М.В., 2007, Перспективы и направления исследования президентского дискурса,

[w:] В.Н. Базылев (ред.), Политический дискурс в России – 10: Материалы Х юбилейного семинара, Москва.

Гаврилова М.В. Инаугурационная речь: идеальный проект дела и идейная основа объединения общества // Политическая наука: сб. науч. тр. / РАН ИНИОН. Центр социальных науч.-информ. исследов. Отд. полит. науки; Рос. ассоц. полит. науки; ред. кол.: Ю.С. Пивоваров – гл. ред. и др. М.: ИНИОН, 2009. № 4: Идеи и символы в политике: Методологические проблемы и современные исследования / ред.-сост. вып. О.Ю. Малинова.

PODEJŚCIA KAUZALNO-GENETYCZNE I UGRUNTOWANE W BADANIACH DYSKURSU

Irina Uchwanowa-Szmygowa (Białoruś, Mińsk) Podejście kauzalno-genetyczne w badaniach dyskursu

Semiotyczno-lingwistyczna szkoła analizy dyskursu (kauzalno-genetycz-na teoria treści). Przedstawienie szkoły analizy dyskursu powinno się rozpocząć od omówienia kluczowego terminu – dyskurs. Dwie najpowszechniejsze w naszym kraju i najbardziej akceptowane definicje dyskursu stworzył T. van Dijk: (1) „dyskurs to złożone zjawisko komunikacyjne, które zawiera w sobie pojęcia tekstu, świado-mości nadawcy i świadomości odbiorcy”; (2) „dyskurs to tekst plus jego społeczny kontekst”. Na początek przyjrzyjmy się tym definicjom. Po pierwsze – można zaob-serwować dwa komponenty dyskursu: z jednej strony mowa tu o tekście jako takim


(o przekazie, znaku, werbalnie wyrażonych ideach czy rzeczywistości językowej), z drugiej strony – dyskurs to świadomość nadawcy i odbiorcy. W języku rosyjskim sło-wo świadomość zbudowane jest na koncepcie ‘wspólnej wiedzy’ – wiedzy podzielanej przez wszystkich, zależnej od społeczeństwa, wrastającej w społeczne doświadcze-nia, przepuszczonej przez doświadczenia i umiejętności uczestników komunikacji, przez ich doświadczenie przyswajania sobie społecznego kontekstu. W tym sensie dyskurs staje się wydarzeniem – współwydarzeniem czy współobecnością uczestni-ków komunikacji.

Co znajdujemy w tej definicji? Widzimy w niej tę samą de Saussure’owską ideę znaku (w tym wypadku znakiem jest tekst, a nie słowo), który może być porównany do Janusa – boga o dwóch twarzach. Pierwsza twarz zwrócona jest w stronę rze-czywistości, a druga – w stronę rzeczywistości językowej (lub szerzej: znakowej). Co w tym ujęciu jest nowe, jeśli znów wracamy do F. de Saussure’a? Nowe jest rozpo-znanie faktu, że obie twarze (a nie tylko ta zwrócona w stronę języka) patrzą na coś złożonego. Jedna z nich zwrócona jest w stronę paradygmatycznej i syntagmatycznej reprezentacji treści, druga – w kierunku reprezentacji parametrów treści mental-nych i aksjologicznych. A to nie wszystko. Czy powinniśmy w związku z tym mówić o kolejnych twarzach?

Współczesne językoznawstwo, uznając dyskurs za obiekt własnych studiów, stało się bardziej złożone i, co jest widoczne, interdyscyplinarne. Powinniśmy zatem pa-trzeć w różnych kierunkach: referencjalnym (jaka rzeczywistość jest prezentowana poprzez dyskurs), behawioralnym (jakie są zachowania komunikacyjne uczestników i jak to wpływa na dyskurs), archetypowym (jakie typy interakcji: gatunków, forma-tów – przynosi komunikacja). I konsekwentnie także inne dyscypliny (psychologia, historia, socjologia itp.), które zaczęły uznawać dyskurs za obiekt badań, nie mogą ignorować kategorii, które wcześniej przypisane były wyłącznie językoznawstwu.

Myślę, że poniżej można przedstawić jeszcze jedną konkluzję. Zintegrowane po-dejścia badawcze są absolutnie konieczne w wypadku analizy dyskursu. Nie ma się co martwić tym, że jesteśmy świadkami ekspansji pojęcia dyskurs, narodzin nowych metod jego badania czy nowych problemów, którymi analiza dyskursu powinna się zajmować. Badania dyskursu powinny przyjąć całą tę różnorodność poprzez wchło-nięcie różnych tradycji, paradygmatów i dyscyplin. Powstaje zatem pytanie o to, co jest stałe i niezmienne w tym nieustająco rozszerzającym się polu badawczym? Myślę, że jego cel. Każde badania dyskursu polegają na poszukiwaniu sensów, odcie-ni znaczeniowych, postaw – słowem: treści. Dlatego właśnie w naszych studiach nad dyskursem zwróciliśmy się w stronę teorii treści.

Jeżeli zatem mamy wyjaśnić nasze podejście do badań dyskursu za pomocą kate-gorii: pole badawcze, obiekt badań, przedmiot badań, cel badań, metodologia, odkryw-czość, doniosłość, powinniśmy powiedzieć, co następuje:• naszym polem badawczym jest metodologia nauki, teoria treści (lingwo-se-

miotyczne modelowanie treści przechodzące od statycznego do funkcjonalnego i dynamicznego), teoria komunikacji, lingwistyka dyskursu, paradygmat zinte-growanych badań jakościowych, analiza tekstów jako faktów społecznych, kul-turowych i cywilizacyjnych;

• obiektem badań jest dyskurs jako studium przypadku, to znaczy jako pewna tekstowa przestrzeń w kontekście interakcji uczestników komunikacji;


• przedmiotem badań jest treść konkretnych produktów komunikacji widzia-na jako złożona, wielowymiarowa, polifoniczna i funkcjonalna całość znaczeń; treść ta skupiona jest w klastrach, elastycznych dzięki komplementarnym ele-mentom, które na siebie oddziałują w komunikacji, będąc jednocześnie w stanie wewnętrznej sprzeczności i współzależności;

• cele naszych badań są następujące: rozwinąć metodologię (metody, techniki) prowadzenia badań dyskursu, zintegrować różne podejścia, uzyskać nową wie-dzę na temat różnych typów dyskursów (tekstów funkcjonujących w społeczeń-stwie) i samego społeczeństwa, studiować nowe typy dyskursów;

• zadania, które sobie stawiamy, to: używanie nowych technik badawczych, rekonstruowanie różnych typów treści zawartych w dyskursie, weryfikowanie i opisywanie zgromadzonych baz danych tekstowych, analizowanie i grupowanie korpusów, klasyfikowanie wiedzy odbieranej w ramach podziału systemowego i strukturalnego, gromadzenie informacji na temat sposobów funkcjonowania i organizowania różnych typów dyskursów;

• metodologia to kauzalno-genetyczna teoria treści dyskursu; jest ona syntezą pozytywistycznych, interpretatywnych, krytycznych, postmodernistycznych i integracyjnych tradycji w myśleniu o wiedzy naukowej. Dla stworzenia teorii kauzalno-genetycznej najistotniejsze były prace dotyczące wiedzy semiotyczno-semiologicznej, lingwistyczno-filozoficznej, socjolingwistycznej, pragmatycznej, psycholingwistycznej, stylistyczno-typologicznej;

• metodyka to integralny zestaw technik i metod analizy, wypracowanych na gruncie logiki (indukcja, dedukcja, abdukcja), strukturalizmu (rozdzielanie ca-łości na mniejsze jednostki znaczeniowe i osobne ich rekonstruowanie), deskryp-tywizmu (wydzielanie i opisywanie), aksjologii (weryfikowanie, systematyzowa-nie, tworzenie typologii), kognitywizmu (teoria ugruntowana), funkcjonalizmu (łączenie elementów i szukanie kontrastów);

• odkrywczość i doniosłość – podejście do dziedzictwa lingwo-semiotyki i teo-rii treści w kontekście systematyzacji i syntezy (dialektyczna jedność) różnych kierunków badawczych, które dawniej były uznawane za przeciwstawne; pró-ba określenia statusu każdego typu treści (w jej złożoności) w różnych znakach językowych (tekstach, makrotekstach, dyskursach) zarówno w ujęciu systemo-wym i statycznym, jak i funkcjonalnym i dynamicznym; poszukiwanie nowych metod analizy nowo odkrytych kategorii (typów) treści.

Nasze podejście jest całkowicie teoretyczne, jednak przedstawiona tu teoria wydaje się przydatna do przygotowania programu badawczego. Rezultaty naszych badań moż-na znaleźć w konkretnych monografiach przedstawianych w tej książce przez członków naszej szkoły – A. Markowicz, J. Sawicz, A. Popową (moje byłe i obecne doktorantki).

Rozprawę doktorską na temat teorii kauzalno-genetycznej napisałam pod opie-ką filologa i pedagoga profesora Adama Jewgenjewicza Supruna-Belewicza, znane-go białoruskiego lingwisty, założyciela białoruskiej szkoły lingwistyki słowiańskiej, którego głównym problemem badawczym była kwestia reprezentacji liczebników w językach słowiańskich. Warto dodać, że kluczowy termin naszej szkoły – cortege – został jako pierwszy wprowadzony właśnie przez Supruna-Belewicza, dla które-go bardzo ważne było postrzeganie sytuacji komunikatywnej jako sytuacji łączącej uczestników w jedność, w której każda osoba jest właśnie cortege dla innej.


Oczywiście, potrzebne są dodatkowe informacje na temat naszego podejścia. Powinniśmy zatem dodać, że – w interpretacji kauzalno-genetycznej – treść złożo-nych funkcjonalnych jednostek (jak teksty, makroteksty, dyskursy) jest definiowa-na jako dynamiczny system stale doświadczający wpływu dwóch zjawisk: czynników (factors) (permanentnych lub niekończących się przyczyn powołujących do istnienia treści związane z ideami) oraz działań (factums) (które powołują do istnienia treści odnoszące się do różnych fenomenów). Do czynników zaliczyć można ludzkie prak-tyki – zarówno pozalingwistyczne (społeczne i kognitywne), jak i intralingwistyczne (praktyki ukierunkowane na produkowanie tekstów). Do działań zaliczyć należy zaś aktywność rzeczywistych interaktantów – praktyczną, komunikacyjną, językowo-behawioralną, która określa sposób i styl komunikacji, oraz akumulatywną, która formuje archetyp komunikacji (czyli jej gatunki i formaty). A zatem tworzące nazwę naszej szkoły łacińskie słowo causa można wywodzić od „powodów”, które gene-rują i determinują bezpośredniość/kierunkowość treści dyskursu. Przyczyny owe kształtują strukturę treści, powołując do istnienia treści kategorialne (esencjalne), fenomenologiczne (dyskretne, ograniczone czasowo) i uniwersalne (dynamiczne). Elementy ostatniego typu (uniwersalnego) tworzą ostateczne funkcjonalne całości w procesie interakcji między uczestnikami. Są one kompleksem funkcjonalnie zna-czących podsystemów. Owe podsystemy zawierają elementy aktualne i potencjalne, lingwistyczne i pozalingwistyczne, a więc te wszystkie, które tworzą genezę treści dyskursu (stąd teoria kauzalno-genetyczna). W ten sposób pojęcie treść zaczyna przekraczać ramy tradycji lingwistycznej i jest w stanie zawrzeć w sobie całą róż-norodność ujęć i podejść. W dłuższej czasowej perspektywie zaczyna to współgrać z tendencjami rozwojowymi współczesnych nauk humanistycznych (lingwistyki, se-miotyki, antropologii).

Oczywiście, model ten ma charakter idealny. Na początku wyznaczyliśmy takie parametry jako potencjalne i otwarcie braliśmy pod uwagę fakt, że nie wszystko, co istnieje, jest w dyskursie manifestowane (czasem byliśmy nawet świadkami ma-nifestacji przeciwstawnych, a nawet niezamierzonych przez nadawcę). Nasz model jest rodzajem matrycy. Na pierwszym, strukturalnym, piętrze kauzalno-genetycz-nego modelowania treści definiujemy elementy, które mogą być determinowane przez naturę treści i sprawdzamy, w jakim zakresie mogą się one od siebie różnić. W rzeczywistości ta matryca aktualizowana jest na różne sposoby – zależnie od da-nej sytuacji socjolingwistycznej (kontekstu), którą ją organizuje poprzez ujawnienie tylko funkcjonalnych elementów treści. Dlatego właśnie ograniczanie się wyłącznie do konstruktów teoretycznych (bez uwzględniania ich dyskursywnych manifesta-cji) może się okazać wielkim błędem. Tym samym staramy się, aby modelowanie kauzalno-genetyczne stało się modelem działającym, sprawdzającym się w różnych typach dyskursów, a nie czymś, do czego – na kształt prokrustowego łoża – każdy dyskurs można dopasować. Model ten testowaliśmy na wielu rodzajach dyskursów (np. dyskurs konsolidacji, konfrontacji, lobbingu, dyskurs mediów, dyskurs religijny i wyznaniowy, dyskurs negocjacji i dyskurs polityczny).

Warto dodać, że każdy model jest idealizacją realnego obiektu. Tylko jednak taki idealny model daje możliwość przedstawienia bardzo złożonych zjawisk (a nasz obiekt – dyskurs i jego treść – ma taką naturę). Złożoność owa polega na tym, że treść dyskursu zawiera w sobie dane (evidence) mające różną naturę, to znaczy w treści


dyskursu zawarte są treści związane z obiektami (referencjalne), treści związane z subiektami (interpresonalne lub dotyczące cortege) treści związane ze znakami (język i jego użycie). Pamiętajmy też, że wszystkie one mogą się realizować w for-mie obiektywnej i subiektywnej. W tej sytuacji model nasz posiada wartość heury-styczną i w tym widzimy jego moc. Dostrzegamy też, oczywiście, jego słabość. Tkwi ona w samej naturze schematu, który jednak pomaga prowadzić badacza we właści-wym kierunku. Najistotniejsze jest uświadomienie sobie tego, czego – jako badacze – szukamy, z jakiego powodu, co znajdujemy i co powinniśmy robić dalej.

Pod wieloma względami teoria (podejście) kauzalno-genetyczne przypomina po-wszechnie znaną w socjologii jakościowej teorię ugruntowaną, która ma swoje ści-słe reguły (rodzaj matrycy), ale nie zamyka „świata” obiektów. Odwrotnie – badacz jest otwarty na szukanie jego tożsamości i odrębności bez potrzeby generalizowania i stereotypizacji.

Podejście kauzalno-genetyczne jako perspektywa. Rozwijając naszą teorię jako metodologiczną bazę badań socjolingwistycznych, uznaliśmy za konieczne ustalenie listy początkowych, znaczących, ogólnych pytań i najważniejsze było, naszym zda-niem, to, w jaki sposób teoria kauzalno-genetyczna ujmuje takie pojęcia czy raczej konstrukty, jak rzeczywistość i podmiot (człowiek), rzeczywistość znaków (werbali-zowana rzeczywistość) i podmiot znakowy (człowiek jako znak) – wszystkie katego-rie widziane w perspektywie lingwistyki i jej celów badawczych.

Zwróćmy uwagę na wymienione wyżej pojęcia. Prawdopodobnie mogą się one okazać innym badaczom przydatne do ich przyszłej autoidentyfikacji w ramach już istniejących lub dopiero się kształtujących podejść czy szkół analizy dyskursu.

Rzeczywistość z punktu widzenia teorii kauzalno-genetycznej jest pojęciem bar-dzo szerokim. Mieści się w nim cały obiektywnie istniejący świat w formie widzia-nej przez ludzi (realny obraz świata). Ten świat jest tłem (kontekstem) dla ludzkiej działalności mownej, jest źródłem treści ludzkiej mowy. Mówiąc bardziej precyzyj-nie, jest to zbiór rzeczy, faktów, wydarzeń – zarówno realnych (wytworzonych przez naturę i włączonych do ludzkiej działalności), jak i znakowych (wytworzonych przez samych ludzi). Składniki tego świata są organizowane (systematyzowane) w proce-sie społecznej interakcji przez każdą jednostkę, każdą grupę i społeczeństwo jako ca-łość. Innymi słowy, składniki świata są przez nas pojmowane na skali indywidualne – typowe. Rzeczywistość, będąc przez kogoś systematyzowaną, jest zawsze konkret-na i historycznie ograniczona, ale w tym samym czasie ciągle otwarta na „rewizję” (ponowną ocenę i transformację), a zatem rzeczywistość ma perspektywę historycz-ną. Inaczej mówiąc, widzimy ją jako dialektyczną jedność potencjalnej otwartości i rzeczywistego zamknięcia (odbijającą interakcję dwóch parametrów – obiektywne-go i subiektywnego, zarówno w wymiarze społecznym, jak i znakowym). Kierunek (ruch) absolutny (wektor związany z ideami) i kierunek (ruch) relatywny (wektor związany z fenomenami) tworzy treściową, duchową warstwę prawdziwego świata. W naszym przekonaniu jest to prawdziwa rzeczywistość (dynamiczna, łącząca per-spektywę podmiotu i przedmiotu), a także źródło treści dla nas, podstawa naszej wiedzy i relacji, esencja i znaczenie tego, co jest dookoła nas, co jest naszym życiem.

Podmiot (człowiek) jest nie mniej labilny. Dynamikę zapewnia mu społeczna i ję-zykowa interakcja w ramach praktycznej i znakowej (językowej) działalności wśród innych ludzi. Realizujemy się w społeczeństwie (zachowania językowe) i społeczeń-


stwo uobecnia się w nas (w postaci historycznych, językowych zachowań i archety-pów). Subiekt jest częścią rzeczywistości, jest instancją zmienną i twórcą idealnych wyobrażeń.

W tym sensie językoznawstwo (dotyczy to teorii kauzalno-genetycznej) aspiruje do poznania rzeczywistości (w obu aspektach: znakowym i realnym) i miejsca w niej podmiotu, osiągając to za pomocą strukturyzowania i logicznego konstruowania. I – co ważniejsze – podczas strukturyzowania obiektu ujmujemy go nie jako mecha-niczną kombinację elementów, ale jako system: każdy element istnieje bowiem tylko w spójnej, uporządkowanej przestrzeni w ramach całości. Strukturalne i konstruk-tywne (systemowo-funkcjonalne) podejścia wzajemnie się uzupełniają. Modeluje-my obiekt badań, a przez to uzyskujemy jego teoretyczny analogon – obiekt idealny. Konstrukcja modelu badawczego jest, z jednej strony, przejawem zjawisk i procesów językowych, z drugiej strony – formą testowania skuteczności własnej metodologii, jej zdolności do ukazywania realnego obrazu komunikacji.

Cele badań to poszukiwania nowej wiedzy. Owa poszukiwana wiedza nie tyl-ko ustanawia taki bądź inny porządek badań, ale także wyodrębnia sferę wszelkiej aktywności (definiuje przedmiot badań).

Rzeczywistość znakowa (prezentowana za pomocą znaków) z punktu widzenia teorii kauzalno-genetycznej jest także pojęciem maksymalnie szerokim. Mowa tu o całym znakowym tle systemowych i funkcjonalnych znaczeń podczas intersubiek-tywnej interakcji. Jest to zatem sama rzeczywistość, ale reprezentowana przez okre-ślony porządek znaków (językowy obraz świata). Język sam w sobie jest uniwersalną i najbardziej złożoną rzeczywistością znakową. Zawiera on w sobie zarówno zakres wariantów znaczeń (treści) społecznych, jak i indywidualnych (ustanowionych historycznie). Znak zaś jest jednostką rzeczywistości znakowej. Teoria kauzalno- genetyczna przechodzi od uznania złożonych, integralnych znaków aktywności ję-zykowej (takich, jak np. teksty, wydania gazet, książki, programy telewizyjne, kanały telewizyjne itp.) do kompleksów znaków, które można badać na gruncie zunifikowa-nych teoretycznych modeli, stosowalnych w studiach nad prostszymi znakami języ-kowymi (np. akapity). Jakkolwiek nie uważamy, że oba typy znaków (bardzo złożone – jak gazety – i niezbyt złożone – jak akapity) są sobie równe.

Specyfika ich treści nie jest negowana, lecz implikowana. Akceptujemy je jako znaki na różnych poziomach, chociaż na ich treść wpływają te same czynniki (fac-tors) i działania (factums). To jest najistotniejszy punkt naszego podejścia. Prowadzi nas to do stwierdzenia, że treść wszystkich tych znaków charakteryzuje się pew-ną organizacją strukturalną, zbudowaną na podstawie reguł ich systemowych oraz hierarchicznych schematów, i treść ta ma linearne ucieleśnienie. Wszystkie te prze-strzenne treściowe reprezentacje sprawiają, że znaki stają się integralnymi całościa-mi. Takie znaki mają także motywację referencjalną i behawioralną – w tym sen-sie są znakami historycznych doświadczeń językowych i manifestacji doświadczeń indywidualnych.

Trudno powiedzieć, by pojęcie podmiotu znakowego było akceptowane przez różne programy metodologiczne. Mimo wszystko jest ono centralnym punktem naszego programu badawczego. Kategoria ta odzwierciedla ideę mówiącą o tym, że człowiek determinowany jest sposobem, w jaki się go nazywa (oznacza, kate-goryzuje). Jednostka używa znaków bezpośrednio jako narzędzia myślenia i ko-


munikacji, oznaczając za ich pomocą nie tylko rzeczywistość (taką, jaka ona jest), ale także rzeczywistość społeczną (uczestników komunikacji), włączając w to siebie samego (status indywidualny, społeczny, swoisty styl mówienia, rejestr języka itp.). W ten sposób człowiek (podmiot) jest także podzielony i rozdarty: z jednej strony jest on niezależną istotą, a z drugiej strony – jest znakiem – funkcją. Wszystkie nasze działania i wartościowania są podporządkowane roli społecznej, którą trzeba wy-pełnić (roli rodzica, członka grupy lub narodu), a przez to kształtują nasze zachowa-nie (to jego najważniejsza przyczyna).

I konsekwentnie – lingwistyka jako nauka będzie w tym kontekście interpre-towana odmiennie. Aspiruje ona do miana studiów nad rzeczywistością znakową i nad miejscem, które w tej rzeczywistości zajmuje człowiek (podmiot znaku). Ten sposób myślenia zawiera presupozycje, że praktyka językowa i językowe do-świadczenia stają się zogniskowanymi obiektami badań lingwistycznych. W kontek-ście tego podejścia możliwa jest konkluzja, że teoria kauzalno-genetyczna zapewnia systemową wiedzę o treści złożonych znaków językowych i ich funkcjonowaniu, bio-rąc pod uwagę wszystkie sposoby ich obecności (statyczny, funkcjonalny, dynamicz-ny). Podejście to może być zatem brane pod uwagę jako akceptowalne w różnych lingwistycznych tradycjach – strukturalnej, funkcjonalnej (tekstualnej), dynamicznej (dyskursywnej).

Wierzymy, że nasze podejście wiąże się zarówno z deskryptywnymi, jak i krytycz-nymi kierunkami praktyk analizy dyskursu, jakkolwiek jest ono szczególnie istotne w kontekście aktywności akademickiej. Działa ono doskonale w wypadku kształ-towania kompetencji studentów, co przynosi dodatkowe korzyści dla ich zdolności rozumienia, komunikacji i niezależnego myślenia, a także zdolności argumentacji, myślenia krytycznego i umiejętności weryfikacji wyników.

Kluczową publikacją, w której przedstawione zostały prace z zakresu perspekty-wy kauzalno-genetycznej, zarówno w sensie teoretycznym, jak i praktycznym, jest seria nieperiodycznych, wydanych zbiorowo monografii Perspektywy badań dyskur-su politycznego, która w roku 2009 zyskała status „kolekcji prac naukowych”. Poniżej znajdują się informacje o pracach realizowanych w owych seriach oraz inne, identy-fikujące naszą szkołę źródła bibliograficzne.

BIBLIOGRAFIAW JĘZYKU ROSYJSKIM:Калиновская О. А., 2003, Картины мира и речевого поведения в текстах представителей право-

славия и пятидесятничества: сопоставительный анализ, „Respectus Philologicus”, 3 (8).Курчак Л.В., 2009, Категория «кортеж» и ее реконструкция в дискурсе переговоров (на при-

мере ситуации делового общения), [w:] Слепович В.С. (ред.), Бизнес-коммуникация и языки для специальных целей: опыт, стратегии, проблемы: материалы Международной научно-практической конференции, 14-15 мая 2009 г., Минск.

Маркович А.А., 2006, Анализ референтного содержания в дискурсе консолидации, „Вестник МГЛУ”, Серия 1. Филология, 5 (25).

Маркович А.А., 2006, Коммуникативные стратегии интегративного типа в дискурсе Евроз-союза, „Вiсник Харкiвського нацiонального унiверситету iменi В.Н. Каразiна”, 745, Серiя Филологiя, Випуск 49.

Попова А.В., 2008, Дискурс-картины мира и кортежного взаимодействия элитарных средств информации, Минск.

Савич Е.В., 2001, Кампания лоббирования: информационная модель мира, [w:] Интерпретация коммуникативного процесса: межпредметный подход. Сб. докладов межвузовской научной конференции. 25-26 июля 2001г, Барнаул.


Савич Е.В., 2001, Продвижение и защита интересов группы: опыт дискурс-анализа, [w:] Социальная власть языка: Сб. науч. трудов, Воронежский государственный университет, Воронеж.

Савич Е.В., 2004, Макротекст в его линейной развернутости: дискурс-анализ кампании лоббиро-вания, „Respectus Philologicus”, 6 (11).

Савич Е.В., 2006, Языковая, речевая и дискурсная специфика текстов лоббистской организации RESULTS, „Вестник МГЛУ”, Серия 1. Филология, 1(21).

Туркина О.А., 2005, Анализ актуализации реляционных коммуникативных стратегий в телеви-зионной игре „Последний герой 1”, „Respectus philologicus”, 7(12).

Туркина О.А., 2006, Исследование конфликта и конфронтации с позиций современной теории дискурса, „Вестник МГЛУ”, 1(21).

Туркина О.А., 2008, Дискурс конфронтации: сопоставление картин мира, репрезентированных в дискурсах победителя и проигравшего в телевизионной игре „Последний герой 1”, [w:] Мето-дология исследований политического дискурса: актуальные проблемы содержательного ана-лиза общественно-политических текстов. Сб. науч. Трудов, Вып. 5 „Дискурс в современном гуманитарном знании”, Издательский центр БГУ, Минск.

Ухвановa-Шмыговa И. Ф. (ред.), 1998, 2000, 2002, 2008, 2008, 2009, Методология исследований политического дискурса: актуальные проблемы содержательного анализа общественно-политических текстов, Вып. 1-6, Минск.

Ухванова-Шмыгова И.Ф., ,1993, План содержания текста: от анализа к синтезу, от структуры к системе, „Философская и социологическая мысль”, 3.

Ухванова-Шмыгова И.Ф., 1990, Семантика слова, предложения, текста: точки соприкосновения, [w:] Семантико-стилистические исследования слова и предложения, Изд-во Алт. гос. ун-та, Барнаул.

Ухванова-Шмыгова И.Ф., 1994, План содержания газеты: стратегия выбора. Учебное пособие, Минск.

Ухванова-Шмыгова И.Ф., 1998, Особенности политического дискурса в белорусских СМИ, Минск.Ухванова-Шмыгова И.Ф., 2000, Классификация СМИ по типу речевого взаимодействия с читате-

лем, [w:] Информационно-аналитические материалы, Минск.Ухванова-Шмыгова И.Ф., 2000, Экстенсиональное исследование тематического содержания тек-

ста (от темы к знаку). [w:] Русский язык как иностранный. Теория. Исследования. Практика. Санкт-Петербург.

Ухванова-Шмыгова И.Ф., 2001, Каузально-генетический подход, [w:] Всемирная энциклопедия. Философия, АСТ, Харверст, Современный литератор, Минск.

Ухванова-Шмыгова И.Ф., 2001, Квалитативный (качественный) анализ текста, [w:] Всемирная энциклопедия. Философия, АСТ, Харверст, Современный литератор, Минск.

Ухванова-Шмыгова И.Ф., 2001, Квантитативный (количественный) анализ текста, [w:] Всемир-ная энциклопедия. Философия, АСТ, Харверст, Современный литератор, Минск.

Ухванова-Шмыгова И.Ф., 2002, Речевой портрет политического лидера: Новые подходы в рамках дискурс-исследований (инвентаризация категориального аппарата), „Respectus Philologicus”, 1(6).

Ухванова-Шмыгова И.Ф., 2005, Методика обучения иноязычной коммуникации и дискурс-перспектива, „Вестник МГЛУ”, Филология. Сер.1, 4(20), Минск.

Ухванова-Шмыгова И.Ф., 2006, Картина речевого поведения печатного издания и ее операциона-лизация, „Вестник МГЛУ”, Серия 1. Филология., 1(21), Минск.

Ухванова-Шмыгова И.Ф., 2007, Цивилизация как открытая динамическая система: взгляд с по-зиции каузально-генетического моделирования, ”Научно-метод.журнал «Гісторыя. Праблемы выкладання»”, 8(62), Мінск.

W JĘZYKU ANGIELSKIM I FRANCUSKIM:Oukhvanova I. 1995, An empirical analysis of the phenomenon of trust in mass media in post-communist

countries of Central and Eastern Europe, Prague.Oukhvanova I., 1996, Study of the hierarchy of values of the written mass media audience in Belarus,

[w:] H.Best, U.Becker, A.Marks (ed.), Social sciences in transition. social science information needs and provision in a changing Europe, Bonn.

Oukhvanova I., 1998, Cause-Genetic theory of text content in its application to mass media text studies, [w:] B. Caron (ed.) Proceedings of the XVIth International Congress of Linguists. 20-25 July 1997, Paris.


Oukhvanova I. (ed.), 1998, Perspectives and methods of political discourse and text research. Synopsis, t. 1, Mińsk.

Oukhvanova I. (ed.), 2001, Perspectives and methods of political discourse and text research, t. 2, Mińsk.Oukhvanova I., A. Markovjch, V. Ukhvanov (ed.), 2004, Perspectives and methods of political discourse

and text research, t. 3, Mińsk.Oukhvanova I., A. Markovjch, V. Ukhvanov (ed.), 2008, Des portraits discursifs des leaders politiques rus-

ses et bielorusses, Mińsk.Oukhvanova I., 2002, Political leader’s discourse: theory and practice (case-study). „Сучасныя

даследаванні. Contemporary issues”.Oukhvanova, I., L. Ilyushyna, 2006, Civilizaton as a sign: new perspectives in Civilization Studies, „Respec-

tus Philologicus” 10(15).Oukhvanova, I., 2007, Culturally – bias speech behaviour patterns of Russian and Belarusian politicians,

[w:] D. Sehen, J. Saura (ed.), Discourse and intercultural relations, Bern.

Jelena Sawicz (Białoruś, Mińsk) Dyskurs lobbingu medialnego: przestrzenny układ treści dyskursu

Heurystyczny model teorii kauzalno-genetycznej (TGK), podobnie jak model teorii ugruntowana (TU) B. Glasera, A. Straussa i J. Corbina, stanowi punkt wyjścia w badaniach nad takimi typami dyskursu, których nie obejmowały dotychczasowe analizy lingwistyczne. W niniejszym artykule teoria ta zostanie zaprezentowana na przykładzie dyskursu lobbingu medialnego (DLM). Pojęcie dyskursu lobbingu medialnego zostało stworzone przeze mnie. Oznacza ono zespół praktyk dyskursyw-nych członka lobby, mających na celu walkę o interesy określonych grup społecznych za pomocą środków masowego przekazu.

Zanim rozpocznę rozważania nad DLM, dokonam skrótowego przypomnienia za-łożeń i metod teorii ugruntowanej. Pokazuje ona, jak ogromne znaczenie w bada-niu treści wytworów komunikacji (tekstów), niesie ze sobą sama teoria. Jest to teoria otwarta – nieprzypadkowo bowiem powstała w opozycji do typowych analiz treści. Umożliwia badaczowi aplikację metody na podstawie konkretnego materiału teksto-wego i jednoczesne generowanie teorii, w trakcie samego procesu analizy.

Teoria ugruntowana rozwinęła się w wyniku zastosowania jakościowej metody badań – czyli takiej, której celem jest wypracowanie teorii danego zjawiska. Jako koncepcja i metoda (metodologia) została rozwinięta przez Barneya Glasera, Ansel-ma Straussa i Julietę Corbin [por. Glaser, Strauss 1967; 1970; Strauss, Corbin 1990; 1998a; 1998b; Strauss 1984 (1970); 1971; 1987; 1991; Glaser 1978; 1992; 1998].

Systematyczne zastosowanie niektórych narzędzi metodologicznych doprowa-dziło do powstania teorii ugruntowanej na konkretnym zjawisku. Metody analizy, nazywane typami kodowania, obejmują kodowanie jawne, kodowanie osiowe i kodo-wanie wybiórcze. Nie każdej odmianie kodowania odpowiada odrębny etap badań, gdyż procesy gromadzenia danych i ich właściwej analizy przenikają się wzajemnie.

Technika otwartego kodowania opiera się na gruntownym przestudiowaniu da-nych, odkrywaniu podobieństw i różnic pomiędzy przypadkami, zdarzeniami i inny-mi przejawami analizowanego zjawiska. Dzięki temu za pomocą własności ilościo-wych i jakościowych opisuje się podstawowe pojęcia relewantne dla poszczególnych zjawisk – a podobne zjawiska zostają włączane do wspólnych kategorii.

Kodowanie osiowe skupia się przede wszystkim na przyczynach powstawania po-szczególnych kategorii i ich znaczeniu. Kategorie funkcjonują w ścisłym powiązaniu


ze swoimi podkategoriami, np. ich rozwój połączony jest z warunkami kauzalnymi; właściwościami i kontekstem; strategiami akcji i interakcji. Kodowanie osiowe ma również na celu odnalezienie dodatkowych cech każdej kategorii i znalezienie skal pomiaru każdego przypadku lub zdarzenia.

W trakcie kodowania selektywnego wyróżniona zostaje kategoria centralna i jej związek z innymi kategoriami. Proces tworzenia teorii ugruntowanej na danym fenomenie odbywa się w toku przechodzenia od toku linearnego do analitycznego toku badania kategorii centralnej.

W świetle metody teorii ugruntowanej to właśnie proces stanowi istotną część każdego badania. Teoria lokalizuje (i wyjaśnia) kolejne etapy i fazy wydarzenia i przedstawia je jako elastyczną, nieustannie przemieszczającą się i zmieniającą pod wpływem otoczenia sytuację działania/ współdziałania (akcji/interakcji) – w ten sposób kładzie nacisk na proces i zmianę, a nie na ukierunkowany postęp.

Teoria ugruntowana jest wynikiem badania, a co za tym idzie – elementem pewne-go cyklu. Pod jej postacią dany fenomen może zostać wyrażony za pomocą celowych i połączonych ze sobą ciągów działania/współdziałania, z których wynikają jakieś konsekwencje, a te z kolei mogą stać się elementem warunkującym następne ciągi działania/współdziałania. Wszystko to odbywa się w ramach określonego kontekstu.

W tym momencie warto przyjrzeć się teorii kauzalno-genetycznej (TKG), która została przedstawiona na pierwszej sesji okrągłego stołu przez jej autor-kę, Irinę Uchwanową. Szczególną uwagę poświęcę rozwojowi idei uwzględniającej źródła dyskursu, które w TKG zostały nazwane czynnikami i wytworami (factums). I. Uchwanowa nie rozwinęła refleksji dotyczącej wpływu poszczególnych źródeł na wewnętrzną (treściową) organizację dyskursu. Zakładam więc, że niezbędna jest kontynuacja teoretycznego wywodu i wyłonienie kategorii analizy z poszczególnych źródeł dyskursu. Przejdźmy więc do bazy teoretycznej mojej analizy, gdyż bez niej nie sposób przystąpić do badania konkretnego obszaru dyskursu.

Trwałe źródła treści (czynniki) – poznawcze, społeczne, takie jak mówienie i aktywność językowa – organizują wewnętrzny układ dyskursu na różne sposoby. Działalność poznawcza pozwala definiować dyskurs jako strukturę obiektów men-talnych, jako uporządkowany układ refleksów i konstruktów rzeczywistości. Stąd analizy dyskursu nie sposób przeprowadzić bez naświetlenia kategorii struktury poznawczej. W ramach działalności społecznej dyskurs staje się hierarchią poglą-dów, wartości i ocen, intencji, tak odtwarzanej, jak i konstruowanej rzeczywistości – dyskurs możemy wtedy określić mianem struktury aksjologicznej. Źródło języ-kowe konstytuuje dyskurs jako system znaków językowych definiowanych przez całościową strukturę paradygmatyczną. Aktywność mówienia kładzie nacisk na wypowiedzi i wnioski – układając je w formalną linię, czyli syntaktyczną struk-turę dyskursu. Cztery wyróżnione powyżej terminy – struktura, system, linia, hierar-chia – w codziennym użyciu są synonimiczne. W TU pojęcia te współistnieją ze sobą, przy czym znaczenie każdego z osobna pozostaje odrębne.

Dynamika dyskursu polega na nieustannym współdziałaniu i synchronicznym uzupełnianiu się tych form. Wytwory (factums) dyskursu jako rezultaty wzajemnego oddziaływania zasługują na szczególne wyróżnienie. W wyniku połączenia struktu-ry i systemu kształtuje się zbiorcze źródło, wyznaczające typy i prototypy komuni-kacji. W punkcie, w którym hierarchia łączy się z linią, znajduje się źródło mówienia


i zachowania, przypisujące formy dyskursu do odpowiednich stylów komunikacyj-nych. Struktura i hierarchia odnoszą się natomiast do codziennej aktywności prak-tycznej uczestników dyskursu, a linia i system – do działań komunikacyjnych.

W TU perspektywa formalna łączy się z funkcjonalnym podejściem do wewnętrz-nej organizacji dyskursu. W kategoriach tradycyjnego językoznawstwa tekst jest zło-żonym znakiem językowym o strukturze ciągu zdań. Językoznawstwo funkcjonalne definiuje tekst zarówno jako fenomen językowy, jak i pragmatyczny (mówienie), wy-znaczony przez struktury syntaktyczne i semantyczne. TU łączy te dwie teorie lin-gwistyczne (tradycyjne i funkcjonalne). Na ich podstawie tworzy cztery formy orga-nizacji dyskursu – strukturalną, linearną, hierarchiczną i systemową – wykorzystując je jako kategorie analityczne. Każda z nich ma swoje własne znaczenie i funkcję.

W TU do głosu dochodzi jeszcze jedna koncepcja struktury dyskursu. Kierowali się nią T. van Dijk i W. Kintsch w pracy Strategies of discourse comprehension. Stoso-wane przez nich pojęcia makro- i superstruktury są równoznaczne z treścią te-matyczną (referencjalną) i treścią cortege – pojęciami wyrosłymi na gruncie TU.

Treść tematyczna ujawnia główny cel kontekstu komunikacyjnego (o czym jest tekst/dyskurs i w jaki sposób jest wyrażony). Treść cortege to czynniki społeczne i psychologiczne (kto bierze udział w komunikacji i w jaki sposób się wyraża). Dzięki kategorii cortege uczestników komunikacji można postrzegać jako odrębną całość – zachowania i role jednych mają wpływ na zachowania i role innych (w ten sposób współtworzą oni swoje cortege).

Teoria ugruntowana wywodzi się z koncepcji wielowymiarowej treści dyskursu. Zgodnie z tą teorią treść tematyczna (w terminologii TU – referencjalna) dyskursu i treść podmiot – podmiot (cortege) są dynamiczne i uporządkowane zgodnie z wy-znacznikami czterech typów organizacji. Każda z form organizacji tekstu zawiera konkretny przekaz, wyrażony za pomocą określonych środków językowych. System i linia sygnalizują znakową organizację treści, hierarchia i struktura to formy nie-znakowe.

Zastosowanie teorii. Przejdźmy teraz do praktycznej analizy treści dyskursu. Przedstawię w niej, w jaki sposób TU wzmacnia i uzupełnia ogólną teorię treści. Następnie zastosuję teorię w badaniu konkretnego dyskursu i przedstawię, jak ujaw-nia się złożoność dyskursu w odniesieniu do czterech kategorii treści (struktury, sys-temu, linii i hierarchii). Teoretyczne koncepcje zostaną zilustrowane przykładami z kampanii lobbingowej, prowadzonej przez białoruską organizację młodzieżową w gazecie Znamya Yunosty (kolumna The Youth Policy Worlds, artykuły opublikowa-ne między 23 stycznia a 28 kwietnia 2001).

Lobbing (rozumiany funkcjonalnie) oznacza werbalną perswazję wobec instytu-cji władzy (sejmu, rządu, lokalnych władz lub ciał reprezentujących), która ma miej-sce w pewnym społecznym kontekście i jest dokonywana przez reprezentanta okre-ślonej grupy społecznej, który zawodowo reprezentuje (chroni i wspiera) określone interesy grupy docelowej na poziomie państwowym, szukając akceptacji lub dążąc do odrzucenia jakiegoś normatywnego aktu lub dokumentu.

Działalność członka lobby jest wyznaczana przez praktyki dyskursu, które ge-nerują dyskurs lobbingu. Wszystkie praktyki dyskursu lobbingu, wykorzystywane przez media masowe w celach komunikacyjnych, nazywają się dyskursem lobbin-gu medialnego.


Przed opisaniem dyskursu należałoby ustalić plan badań. Przedmiotem mojej analizy jest dyskurs lobbingowy mediów (DLM) w całej swojej różnorodności tre-ściowej i formalnej. Podmiotem – treść DLM, wyznaczana przez cztery wymienione wcześniej kategorie. Celem badania jest rekonstrukcja treści DLM i zbudowanie teo-rii ugruntowanej na konkretnym zjawisku. Pamiętając o podmiocie i przedmiocie badania, w swojej analizie wykorzystam szeroki zestaw metod i technik: interpre-tacyjną, gatunkową, retoryczną, stylistyczną, tematyczno-rematyczną oraz dokonam rekonstrukcji pól leksykalno-semantycznych.

Jakie treści niosą za sobą poszczególne formy wewnętrznej organizacji dyskursu?Organizacja strukturalna dyskursu mówi o znaczeniu tekstu w odniesieniu

do przedmiotów i podmiotów rzeczywistości (szerokiego kontekstu społecznego) oraz ich wzajemnych relacji. Struktura odpowiedzialna za treść poznawczą skupia się głównie na przedmiotach reprezentacji, a nie na jej werbalnych przejawach. Istotne są jedynie nominacja oraz zmiana tematów i podmiotów (ich ról).

W analizowanej kampanii struktura tematyczna ujawnia fakt, że część odzwier-ciedlonej rzeczywistości jest częścią faktycznej rzeczywistości społecznej w relacji podmiot – podmiot. Podmiotami tymi są: autor artykułu (Aleksej Matsevilo), młodzi ludzie – jako pojedyncze jednostki i jako grupa społeczna, rząd oraz białoruska or-ganizacja młodzieżowa. Wszystkie funkcjonują w określonym miejscu – na Białorusi – i w tym samym czasie – we współczesności. Działanie jednego podmiotu jest ukie-runkowane na inny podmiot, a jego przyczyną jest społeczny interes, którego reali-zacja jest w pełni uzależniona od działań rządu.

Opierając się na strukturze cortege, wyróżnia się trzy typy tekstów powstają-cych w kampanii lobbingowej: (1) teksty, w których nadawca i odbiorca są indywidu-alnymi jednostkami (autor i czytelnik) ze wspólnymi (dla wszystkich młodych ludzi) problemami – uwarunkowanymi polityką rządu; (2) teksty, w których nadawca i od-biorca stanowią podmioty zbiorowe (my – młodzież jako grupa społeczna – i orga-nizacje młodzieżowe), których interesy nie są w pełni popierane przez rząd; (3) tek-sty, w których nadawca i odbiorca stanowią podmioty zinstytucjonalizowane (rząd i organizacje pozarządowe – NGO), których interesy w sferze polityki młodzieżowej pokrywają się ze sobą, co determinuje konieczność współpracy jednych z drugimi.

Organizacja systemowa tekstu informuje o funkcjonalnym, potencjalnym znacze-niu i o komunikacji między nadawcą a odbiorcą. Dany tekst łączy się z tym typem dyskursu, w którym temat tekstu jest otwarty – na tej podstawie ujawniają się pod-mioty sytuacji (cortege). Sam język, dysponując środkami leksykalnymi i gramatycz-nymi, przekazuje dodatkowe treści i znaczenia. Buduje więc treść struktury tema-tycznej i cortege tekstu.

Systemowy rdzeń analizowanej kampanii jest reprezentowany przez kompletny niemal zbiór leksykalny, gramatyczny i syntaktyczny:• leksykon: pola semantyczne obejmujące specjalistyczne słownictwo prawnicze

i polityczne; rzeczowniki nominalne w formie osobowej wskazujące na doku-menty urzędowe i polityczne sfery; pole słownictwa umiarkowanie emocjonal-nego (w stylu neutralnym i urzędowym) oraz słownictwo mówione, silnie nace-chowane emocjonalnie z elementami wyrażeń potocznych.

• gramatyka i składnia: równie zróżnicowane, obejmuje style z różnych rejestrów słownictwa: konwersacyjny, publiczny i urzędowy.


Pola semantyczne, w obrębie których mieszczą się tematy tekstów kampanii, dzielą się na trzy kategorie systemowe:• „My/nasi” (przeważają konotacje pozytywne),• „Oni/obcy” (przeważają konotacje negatywne),• „interakcja”: wewnątrz „naszych” i pomiędzy „naszymi” a „obcymi” (przeważa

słownictwo militarne).Zgodnie z organizacją systemową cortege tekstu ujawnia się w następująco:

• Nadawca przyjmuje różne role: przyjaciela, nauczyciela, rzecznika grupy mło-dzieży, obrońcy i wnioskodawcy. Opisuje się go za pomocą zaimków osobowych – zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej, indywidualnie i zbiorowo, indy-widualnie i instytucjonalnie. W zależności od tekstu przypisuje się go do okre-ślonych cech, celów i czynności.

• Odbiorca przyjmuje role przyjaciela, ucznia, przeciwnika lub sojusznika. Organizacja systemowa pokazuje głębię treści dyskursu i umożliwia analizę całe-

go systemu. Makrokontekst kampanii jest systemem wieloogniskowym i wielopod-miotowym – posiada cechy dyskursu politycznego, odnosząc się przy tym do rozle-głego dyskursu mediów masowych.

Organizacja linearna informuje o wiedzy aktualizowanej w dyskursie, w szcze-gólności zaś odkrywa rozwój koncepcji autora i dynamiczny charakter interakcji między uczestnikami komunikacji.

Rozwój tematyczny analizowanej kampanii wyłania się w wyniku przekształce-nia dwóch głównych kategorii: nadawcy i odbiorcy. W pierwszym etapie kampanii lobbingowej nadawca i odbiorca są konkretnymi osobami: Aleksiej Macewiło, autor artykułu („ja”, „towarzysz podróżnik”) i „czytelnik („ty”, „towarzysz czytelnik”).

Podczas drugiego etapu kampanii odbiorca wciąż deklaruje się jako „towarzysz czytelnik” („Czy to nie jest odlotowe, przyjacielu?!” „Pamiętasz mnie, towarzyszu czytelniku...prawda?”), a formalnym nadawcą nadal pozostaje autor. Wyrażenie „towarzysz czytelnik” użyte jest tu tylko w funkcji gramatycznego odbiorcy – w pytaniach retorycznych, stąd odbiorca przestaje być pełnoprawnym wykonawcą czynności w komunikacji. „Ja” autora, nadawca z pierwszego etapu kampanii, również nie wykonuje na tym etapie żadnej aktywności. Jedynie „umacnia swoją pozycję” przez utożsamianie się z odbiorcą z poprzedniego etapu – indywidualnym czytelnikiem – a przez to nabiera nowego znaczenia. Pojedyncze „ja” nadawcy przechodzi więc w pluralne „my” („ty” i „ja” występują po jednej stronie, mają wspólne cele i idee). Aktywność „my” zostaje wyrażona w czasie przeszłym („zapoznaliśmy się”, „rozpo-częliśmy nasze przemówienie”). Indywidualny autor przestaje więc być nadawcą.

Grupę „naszych” reprezentuje już inny podmiot: białoruska organizacja młodzie-żowa („powinniśmy zwrócić nasz wzrok ku sąsiadom [NGO na Litwie] i ich doświad-czeniom”). To kolektywne „My” jest z kolei uzależnione od innego podmiotu – od „rządu” („A to oznacza, że podczas współpracy z organizacją młodzieżową, rząd...”). Działalność rządu opisywana jest za pomocą czasowników strony czynnej w formie twierdzącej: „buduje”, „współpracuje” itd. Działalność organizacji młodzieżowych, w których nie bierze udziału rząd, wyrażana jest przez negację: „nie może żądać...”, „nie może wymagać”. Pojawiająca się często w tekście modalność sygnalizuje stosunek „organizacji NGO” do „rządu” (dotąd odczytywany jako bezosobowe żądanie): rząd „powinien pobudzać”, „powinien obejmować”, „powinien poszukiwać” itd.


Na ostatnim etapie kampanii kategorie tematyczne ulegają jeszcze jednej zmia-nie. Nadawca „my” znika, a jedynym podmiotem wykonawczym (i rzeczywistym nadawcą komunikacji) stają się „organizacje młodzieżowe” („takie organizacje mło-dzieżowe, jak „Następny przystanek – Nowe życie”, „nowe twarze”, „różni, lecz rów-ni”). Po raz pierwszy działalność organizacji NGO w odniesieniu do makrokontekstu kampanii została opisana za pomocą czasowników w formie twierdzącej: „młodzież musi się nauczyć...”, „działać niezależnie”, „biorą udział w akcjach...”. Mimo że opis organizacji na tym etapie nadal wydaje się negatywny („mają niewielką styczność”, „nierównomiernie rozprzestrzeniają swoje środki”, „nie cieszą się dobrą opinią”, „nie odgrywają znaczącej roli”), możliwe jest odkrycie prawdziwego celu całej kam-panii: „przedstawienie bezwzględnych żądań” prawdziwemu odbiorcy – rządo-wi, reprezentowanemu przez „dojrzałych polityków”, którzy powinni „uzbroić się w te żądania i łagodząc je, doprowadzić do ugody, wykształcając wspólny dla obu stron język i uchwalić w formie aktu normatywnego”. Prawdziwy odbiorca przekazu – rząd składający się z „dojrzałych polityków” – uosabia nową kategorię „obcego/innego”. W obliczu nieujawnionego zagrożenia dla nowego podmiotu („Drodzy Pa-nowie, »dojrzali« politycy – czy macie coś przeciwko?...”) i jasnego określenia celu nadawcy („przedstawienie bezwzględnych żądań”) zmienia się charakter relacji „my”/”organizacja młodzieżowa” – „dojrzali politycy”/”rząd”: od negatywnie nace-chowanych emocjonalizmów („nieśmiertelny radykalizm”, „przedłużające się »poli-tyczne niemowlęctwo«”, „irytacja”) po konfrontację.

Treść cortege ujawnia się w następujących zdaniowych zabiegach retorycznych:Pierwszy etap kampanii: narzędzia emocjonalnie nacechowanej propagandy

(„błyskotliwa większość” i „wspólny wagon”); stałe odnoszenie się do emocji i oso-bistego doświadczenia; użycie pytań retorycznych i mowy niezależnej; promowanie wspólnej ideologii – wyrażanie bardzo ogólnych podstawowych przekonań w formie arbitralnych, pozbawionych kontekstu konstrukcji.

W drugim etapie pojawiają się dwa rodzaje propagandy – emocjonalna i faktycz-na: perswazja ujawnia się w umiarkowanym odwoływaniu się do emocji i wezwaniu do osobistego zaangażowania; ideologia przekazywana w tekście obejmuje przeko-nania określonej grupy społecznej (młodzieży); wyrażanie przekonań ideologicz-nych w formie sugestywnych opinii autora (reprezentanta grupy).

Ostatni etap charakteryzuje się przede wszystkim liczną obecnością metafor, par opozycyjnych i wyliczeń; faktyczną bazę stanowi technika argumentacyjna; konkret-ne przekonania (opinie określonych osób, wydarzenia, okoliczności itd.) są wyrazem funkcjonowania osobistych modeli mentalnych uaktywniających się w określonym kontekście.

W trakcie trwania kampanii tematy i interakcje zachodzące w ramach struktury cortege podlegają ciągłym transformacjom. Zmieniają się funkcje podmiotów i obiek-tów działania lobby. Przekaz medialny zaczyna kreować obraz świata odbiegający od rzeczywistego. „Świat dyskursu” staje się światem, w którym interesy indywidualne-go czytelnika zbiegają się z interesami całych grup społecznych (nie mogą one zostać zrealizowane z powodu słabości trzeciej partii). Staje się w końcu światem działacza, który angażuje się w działalność polityczną dla korzyści całego społeczeństwa i któ-ry jest gotów na dialog z rządem.


Dotychczasowe przemyślenia i wnioski dowiodły, że pojmowanie rzeczywistości społecznej, oparte na analizie strukturalnej, polega w dużej mierze na poszukiwaniu funkcji rzeczywistości w drodze analizy zdaniowej (linearnej). To właśnie konstruk-cja linearna warunkuje lobbingowy wpływ makrokontekstu.

Hierarchiczna organizacja dyskursu informuje o wyższości pewnych obiektów i podmiotów rzeczywistości nad innymi, niezależnie od ich językowych przejawów. Hierarchizacja ta polega na klasyfikowaniu tematów i wyborze charakteru relacji między nadawcą a odbiorcą.

Hierarchiczna organizacja kampanii jest wyznaczana przez ciąg linearny, o któ-rym wspomniałam wcześniej. Czym cechuje się każdy z elementów tego ciągu? Po-czątkowi kampanii można nadać miano „rekrutowania i konsolidacji” sojuszników („naszych”), przyciągania uwagi publiczności i skupianie jej wokół wspólnych inte-resów społecznych. „Nasi” występują jako działający wspólnie (dla zrealizowania wspólnego interesu) podmiot zbiorowy. Z punktu widzenia rządu strategia ta sta-je się zwyczajnym pokazem siły. Kolejnym taktycznym posunięciem nadawcy jest „konfrontacja”. W etapie konsolidowania się zbiorowego podmiotu pojawia się nowy odbiorca kampanii – rząd – obarczony odpowiedzialnością za wszystkie problemy grupy społecznej. Z punktu widzenia faktycznego odbiorcy zmiana taka może być podyktowana chęcią zastraszenia oraz wolą taktycznego ostrzeżenia – jest to zatem istotna strategia komunikacyjna. Równoważy ona narastającą wraz z kolejnym eta-pem kampanii dominację rządu, objawiającą się ostatnim ważnym działaniem stra-tegicznym – wezwaniem do „ugody” (jednomyślności). Na tym etapie ujawniają się faktyczne motywy nadawcy, a dominująca pozycja odbiorcy staje się w pełni jasna.

Przez to, że etapy analizowanej kampanii są mniej więcej tych samych rozmiarów, na każdym kroku należy dokonywać „przetwarzania kategorii odbiorców”. Wskazują na to następujące cechy białoruskiego dyskursu lobbingowego: (1) brak przedstawi-cieli ludu w środowiskach lobbingowych na Białorusi; (2) brak gotowości państwa na rozmowę o społecznych potrzebach (3); brak konsolidacji społeczeństwa, niechęć jednostek do przyjęcia roli podmiotów politycznych. Brak zwyczajowo ustalonych praktyk lobbingowych wynika z niejasnego przedstawiania oczekiwań organizacji młodzieżowych w trakcie bezpośrednich rozmów z rządem. Są one formułowane głównie za pomocą konstrukcji modalnych, takich jak „rząd powinien...”

Warto poruszyć jeszcze jedną kwestię. Jest nią hierarchia interakcji w cortege. Na każdym etapie kampanii w interakcji tej biorą udział równoprawne podmioty. Początkowo występują jako jednostki, w drugim etapie jako podmioty zbiorowe, a na końcu przyjmują postać zinstytucjonalizowanych wykonawców. W wyni-ku tak wyraźnej hierarchizacji twórca tekstu – członkowie społeczeństwa – może zostać posądzony o konserwatyzm. Tym bardziej że rząd jako faktyczny odbiorca kampanii jest w tej komunikacji niejawny (ukryty), co oznacza, że społeczeństwo, mimo że używa demokratycznych praktyk, nie przywykło jeszcze do tego systemu.

Podsumowanie. Wyniki analizy strukturalnej, systemowej, linearnej i hierar-chicznej przedstawianej kampanii prowadzą do wstępnych i bardzo uogólnionych wniosków na temat DLM. Niewątpliwie wymaga on zbadania innych kampanii lob-bingowych niż ta, którą zaproponowałam. Moje badania skupiły się na głównej ka-tegorii tego typu dyskursu – na „adresowaniu”, czyli interakcji pomiędzy nadawcą i odbiorcą kampanii. Relacja ta staje się kluczowym elementem komunikacji i infor-


macji. W DLM retoryka autora kierującego swój artykuł do czytelników ogniskuje się wokół centralnego tematu makrokontekstu. Zostaje zrekonstruowana w toku analizy strukturalnej, aby w analizie hierarchicznej stać się dominującym tema-tem globalnym. Poza tym rozwój kategorii konstytutywnych (nadawca i odbiorca) w szczególności pociąga za sobą rozwój kampanii mediów masowych w ogóle. Analiza linearna „adresowania” dowodzi, że DLM jest procesem wieloetapowym. Linearna formuła „adresowania” rozwinęła się z relacji jednostka – jednostka, po-przez relację jednostka – grupa społeczna, aż do układu grupa społeczna – rząd. Stąd nie możemy stwierdzić, czy DLM jest dyskursem interpersonalnym, czy instytucjo-nalnym (terminologia W.I. Karasika). Z pewnością natomiast jest on wielopodmioto-wy, wieloetapowy i wieloideologiczny.

Materiał analizowany w artykule został ukazany z perspektywy czterech typów organizacji dyskursu. Dyskurs składa się z informacji tematycznej i struktury corte-ge, uporządkowanego w formie liniowej, strukturalnej, systemowej i hierarchicznej. Różnorodność organizacji treści umożliwia badaczowi przeprowadzenie dogłębnej czteroetapowej analizy oraz uchwycenie kontekstu, wyznaczonego przez rzeczywi-stość społeczną.

BIBLIOGRAFIACorbin J., 1998, Alternative interpretations: Valid or not?, “Theory and Psychology”, 8(1).Glaser B., 1978, Theoretical sensitivity, Mill Valley.Glaser B., 1992, Emergence vs. forcing. Basics of grounded theory analysis. Mill Valley.Glaser B., A. Strauss, 1967, The discovery of Grounded theory, London.Glaser B., A. Strauss, 1970, Status passages, Chicago.Strauss A., 1971, The contexts of social mobility: ideology and theory, Chicago.Strauss A., 1984, Where medicine fails, New Brunswick.Strauss A., 1987, Qualitative analysis for social scientists, New York.Strauss A., 1991, Creating sociological awareness: collective images and symbolic representation, New

Brunswick.Strauss A., J. Corbin, 1990, Basics of qualitative research: Grounded theory procedures and techniques,

Newbury Park.Strauss A., J. Corbin, 1998a, Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing

grounded theory, Thousand Oaks.Strauss A., J. Corbin, 1998b, Grounded theory methodology. An overview, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln

(red.), Handbook of Qualitative Research, Thousand Oaks.

Alona Popowa (Białoruś, Mińsk) Analiza dyskursu mediów elitarnych

Przedmiotem moich badań jest dyskurs mediów elitarnych. Media elitarne (dalej rót ME) postrzegam jako media mające międzynarodową siłę oddziaływania, mimo że krąg ich odbiorców może być relatywnie mały i ograniczony geograficznie. Takie media są liderami opinii, a ich odbiorcy – to elitarna grupa wpływająca na decyzje podejmowane przez inne media [Jamieson 1992: 18]. W moich badaniach zajmow-łam się trzema studiami przypadków2. Postaram się je teraz skrótowo omówić. 2 Studium przypadku jest jednym z kilku sposobów prowadzenia badań naukowych w naukach zorientowanych społecznie. Badania takie są głębokim studium pojedynczego, indywidualnego zjawiska (grupy społecznej, zdarze-nia lub wspólnoty). Zamiast używania próbki i trzymania się sztywnych procedur do sprawdzenia ograniczonej liczby zmiennych metoda studium przypadku wymaga głębokich, długotrwałych badań pojedynczego zjawiska – konkretnego przypadku. Wszystko to zapewnia systematyczne spojrzenie na wydarzenia/dane, możliwość gro-madzenia danych, analizowania informacji i tworzenie raportów z wynikami. W efekcie badacz zyskuje wyostrzo-


Prowadzone przeze mnie badania dotyczyły treści trzech artykułów pochodzących z pism elitarnych (różniących się wielkością i nakładem). Były to następujące teksty:• artykuł opublikowany w niedzielnym dodatku Domenica do włoskiej gazety

il Sole 24 Ore;• artykuł z magazynu Harvard Business Review (HBR);• artykuł z magazynu The Lion.

Wszystkie trzy wymienione czasopisma są dobrymi przykładami mediów eli-tarnych. Harvard Business Review to najważniejsze pismo społeczności finansistów i wysokich rangą menedżerów [www.harvardbusinessreview.com]. Magazyn Il Sole 24 Ore wyznacza standardy we Włoszech; jest godny zaufania, szanowany i używa-ny przez innych dziennikarzy [www.giornalilocali.it/quotidiani/il-sole-24-ore.htm]. Magazyn HBR jest wydawany w USA, Il Sole 24 Ore – we Włoszech. Każdy z nich jest publikowany w kilku językach i dystrybuowany na zasadzie subskrypcji. The Lion to magazyn klubu Lions Club International – jest on udostępniany (także w formie sub-skrypcyjnej) wyłącznie członkom owego klubu – największej elitarnej organizacji charytatywnej na świecie.

Rdzeniem stosowanej przeze mnie metodologii jest reprezentująca białoruską szkołę analizy dyskursu teoria kauzalno-genetyczna (TK-G). Jest ona oryginalną odpowiedzią na dotychczasowe studia nad funkcjonalnymi i wielowymiarowymi treściami złożonych produktów komunikacji (jakimi są teksty i dyskursy). Szczegó-łowo teoria kauzalno-genetyczna była już opisywana w tej książce przez moje kole-żanki, dlatego w tym miejscu ograniczę się tylko do jej meritum. W TK-G uznajemy, że jednym z ważniejszych komponentów treści są informacje referencjalne (o real-nym lub wyobrażonym obiekcie/referencie komunikacji) oraz informacje pochodzą-ce z relacji, nazywane przez nas cortege. Te ostatnie są informacjami (1) o uczest-nikach komunikacji wpisanych w przestrzeń tekstu; bezpośrednio lub pośrednio; oraz o (2) społecznych rolach uczestników odzwierciedlonych w tekście. Oprócz dwóch wymienionych typów treści wyróżniamy jeszcze: treści językowo-referen-cjalne i językowo-cortege’owe.

W tekście lub dyskursie owe cztery typy treści mogą przyjmować formę: struktu-ry, linii, systemu i hierarchii.

Jeśli zaś chodzi o stosowane przez nas metody, trzeba tu wymienić:• analizę logiczną (i jej najważniejsze typy: indukcja, dedukcja, abdukcja),• analizę lingwistyczną i analizę dyskursu (i takie techniki, jak: analiza identyfika-

cyjno-interpretatywna – która jest rozwinięciem analizy tematyczno-rematycz-nej, analiza pól leksykalnych, analiza gatunkowa (koncentrująca się na kategorii tekst otwarty/zamknięty),

• metody rekonstrukcji, weryfikacji i operacjonalizacji kategorii dyskursu,• analiza ról społecznych.

Wszystkie wymienione przeze mnie metody składają się na dwa podstawowe syntetyczne algorytmy badawcze opracowane w ramach podejścia kauzalno-gene-tycznego. Pierwszy algorytm to procedura rekonstrukcji dyskursywnego obrazu ne rozumienie tego wszystkiego, co sprawiło, że dany przypadek wyglądał tak, a nie inaczej; uzyskuje też wiedzę na temat tego, co może być ważne w przyszłych, poszerzonych badaniach. Studium przypadku pozwala też tworzyć i testować hipotezy. Z innej perspektywy studium przypadku można zdefiniować jako badawczą strategię – empi-ryczną obserwację dowolnego zjawiska w jego życiowym kontekście. Studium przypadku opiera się na wielu źró-dłach danych i może korzystać z najnowszych osiągnięć teoretycznych [por. Lawrence 1989; Попова 2004].


świata, drugi – to procedura rekonstrukcji dyskursywnego obrazu relacji wynikają-cych z cortege.

Pozwolę sobie teraz szczegółowo wyjaśnić kluczowe kategorie wykorzystywane w moich badaniach.

Kiedy używam terminu dyskurs, mam na myśli ‘tekst plus jego społeczny kontekst reprezentowany w tekście’. Tekst może przyjmować formę ustną lub pisemną, może być współczesny lub historyczny, rzeczywisty lub stworzony sztucznie. Tekst jest ro-zumiany jako zjawisko polisemantyczne i multifunkcjonalne, zbudowane z aktual-nych i potencjalnych układów treści. Korelacja między werbalnymi i niewerbalnymi czynnikami jest także brana pod uwagę.

Kiedy używam zaś terminu analiza dyskursu, mam na myśli złożony zestaw tech-nik i metod, które pozwalają na wnikliwe badania różnych typów dyskursów. Central-ne techniki badawcze to analityczne czytanie, formowanie bazy danych, opis owych danych, analiza i ewaluacja opisanych elementów i weryfikacja wyników. Takie kom-pleksowe podejście pozwala rozwinąć metodę rekonstrukcji sytuacji społecznej w da-nym dyskursie na podstawie danych z tekstów. Przyjmuję zatem, że analiza dyskursu ma charakter tekstualny (ponieważ wychodzimy od tekstu), ale jest też odpowiednia do badań kontekstu społecznego. Wszystko to sprawia, że możemy ją uznać za właści-wą perspektywę metodologiczną dla różnych nauk społecznych i humanistycznych. Elastyczność zapewnia analizie dyskursu to, że za jej pomocą można analizować róż-ne poziomy zachowań mownych (prozodyczny, leksykalno-semantyczczny, pragma-tyczny, psycholingwistyczny, etnolingwistyczny, stylistyczny, retoryczny itp.).

Kiedy używam terminu dyskursywny obraz świata (lub treści zorientowane obiek-towo lub przedmiotowa matryca mediów pisanych), mam na myśli kompleks tre-ści składający się z dwóch określonych warstw (jak wypadku znaku u F. de Saus-sure’a, tyle że znakiem jest tu tekst, a nie wyraz). Można to porównać do dwóch twarzy boga Janusa: jedna z nich zwrócona jest w stronę rzeczywistości, druga – w stronę rzeczywistości językowej/znakowej. Pierwszą warstwę treści nazywamy (1) treściami referencjalnymi, a drugą – (2) treściami językowymi/znakowymi (czy lepiej: językowo-referencjalnymi). Typ pierwszy organizowany jest w dyskursie na zasadzie (a) hierarchii (pragmatyka referenta) lub (b) struktury (wiedza, kognicja dotyczące referenta). Druga warstwa uporządkowana jest na zasadzie (c) systemu (wymiar pa-radygmatyczny) lub (d) linii (wymiar syntagmatyczny). Hierarchia, struktura, system i linia to terminy wywodzące się z filozofii. Uznajemy je za cztery podstawowe ukła-dy wyznaczające przestrzeń dyskursu.

Dyskursywny obraz świata, skonstruowany z dwóch warstw i czterech wyznacz-ników przestrzeni, należy rozumieć jako główną kategorię dyskursu (dedukujemy to za pomocą procedury derywacji/operacjonalizacji). W wypadku moich badań (dyskurs mediów elitarnych) dyskursywny obraz świata wyznaczają takie kategorie, jak przestrzeń, czas i działania. Pozwalają one na lepsze zrozumienie przedmiotu ba-dań, stworzenie algorytmu badań i całej procedury analitycznej.

To samo dotyczy kolejnej ważnej kategorii dyskursu – dyskursywnego obrazu cortege, a ściślej – relacji, które go wyznaczają (chodzi tu o treści podmiotowe, per-sonalne, które tworzą coś w rodzaju matrycy ról uczestników komunikacji, opisu-jących ich społeczny status, płeć, wiek, zawód itp.). Dyskursywny obraz cortege to kompleks treści składający się z dwóch wymiarów: (1) aktualnych treści tworzących


cortege (wszystkie typy relacji między nadawcą a odbiorcą treści manifestowanych w tekście), (2) ukrytych treści językowo-cortege’owych. Pierwsza warstwa przeja-wia się w formie hierarchii i linii, druga – w formie systemu (zakres gatunków i wy-bory stylistyczne) oraz struktury (format relacji N-O).

Cortege jest całością, która łączy w sobie uczestników komunikacji. Uczestnicy nie mogą być brani pod uwagę osobno, ponieważ zależą od zachowań i ról innych uczestników (w tym sensie jedni uczestnicy kształtują cortege innych). I w związku z tym, treści wynikające z cortege’u ujawniają informacje społeczne i psychologiczne (kto się komunikuje i jak się to manifestuje językowo). Informacje społeczne poja-wiają się wprost w treściach tekstu lub niebezpośrednio – poprzez takie zjawiska, jak intertekstualność oraz międzyzdarzeniowość i intersubiektowość (dwa ostatnie terminy pochodzą z TK-G).

Ukryte treści językowo-cortege’owe wynikają z cech gatunku oraz z formatu, które przenoszą informację o statusie społecznym wspólnoty nadawcy i odbiorcy (markery społeczno-historyczne). Format wynika ze strukturalnego oraz systemo-wego wyboru formy komunikacji. On także wyznacza typowe językowe zachowania nadawcy i odbiorcy. Mamy tu do czynienia z typem relacji / typem cortege, które pokazują, jaki jest stopień interakcyjnego otwarcia tekstu, jego dostępność, akcep-towalność, zrozumiałość i jasność. A zatem istnieją różne typy cortege, w których ujawniają się takie cechy, jak zawód, wiek, pochodzenie uczestników. W trakcie ba-dań ME wyznaczyłam kilka typów relacji N-O: relacje dydaktyczne (odpowiadają im pary ról: wykładowca – słuchacz, ekspert – student), relacje łączące współpra-cowników (role: profesjonalista – nieprofesjonalista), relacje patriarchalne (role: głowa – członek rodziny) oraz relacje w sytuacji motywowania w zespole (role lider – członek zespołu). Owe role społeczne stają się wydzielonymi w analizie kategoria-mi badanego dyskursu. Termin rola rozumiem przy tym jako przewidywalny spo-sób działania nadawcy i odbiorcy w określonych okolicznościach (elementy treści wynikają z typu relacji).

Podejście kauzalno-genetyczne pozwala stworzyć zestaw kluczowych kategorii tylko w odniesieniu do dyskursu, który aktualnie jest badany. Owe kategorie two-rzą logiczny układ, który pozwala skonstruować teorię treści dla tego konkretnego typu dyskursu, bazującą przy tym na realnych tekstach lub na studiach przypadku. W tym miejscu TK-G powiela podejście teorii ugruntowanej, opisanej szczegółowo przez jedną z moich koleżanek w niniejszej książce.

W wypadku moich badań logiczny porządek kategorii dyskursu pozwala wysnuć następujące wnioski:• kategorie dyskursu mogą się różnić pod względem ich funkcji (celem kategorii

jest umożliwić rozpoczęcie badań i wyznaczyć ich granice oraz połączyć elemen-ty struktury treści lub je wykluczyć);

• kategorie dyskursu różnią się stopniem abstrakcyjności (poziomem ważności i poziomem wartości, który pozwala ewentualnie rozwinąć treść).

Mój wniosek, że (1) dyskursywny obraz świata i dyskursywny obraz cortege są samowystarczalnymi jednostkami funkcjonalnymi, doprowadził później do identyfi-kacji dwóch wewnętrznych kategorii dyskursu, które te jednostki wspierają. Pierw-sza to kategoria dziennikarskich motywacji, która wspiera dyskursywny obraz świa-ta, druga – to kategoria misji, której odpowiada dyskursywny obraz cortege.


Moja kolejna teza (2), że oba dyskursywne obrazy (świata i cortege) są konstytu-tywnymi elementami treści mediów elitarnych, pozwoliła mi zidentyfikować zjawi-sko, które wspiera ich zgodność. To jest kategoria „misji”, która przenika strukturę tematyczną, tworząc porozumienie między tekstem a odbiorcami, ale także kształ-tuje przekaz i kontekst społeczny mediów elitarnych. Okazuje się zatem, że jedna kategoria dyskursu może przenikać kilka poziomów i uzyskać podwójny status (wewnętrzny i zewnętrzny).

Jak widać, w mojej pracy posłużyłam się wypracowanym na potrzeby badań materiałów z ME algorytmem, który umożliwił ustalenie cech charakterystycz-nych dla tego typu dyskursu. Na wstępie – przypomnijmy – przyjęłam założenia o kompleksowości, wartości funkcjonalnej, tożsamości typologicznej, jedności ko-dów werbalnych i niewerbalnych, rekonstrukcji matrycy treści ME (czyli algoryt-mu tworzenia konkretnego czasopisma). Wyniki prowadzonych na ich podstawie badań są następujące:

W treściach mediów elitarnych można wydzielić trzy określone typy organiza-cji treści: treści dotyczące faktów, treści interpretatywne i metatreści (treści ter-minologiczne). Kategorie te nie wydają się jednak wystarczające. Na przykład ba-daczka z Uniwersytetu Wileńskiego znalazła podobne treści w zawartość magazynu Cosmopolitan. Przykładowo, w Cosmopolitan można znaleźć artykuł opisujący ryn-kowy start nowych kosmetyków pewnego producenta (fakt). Były tam także ko-nieczne komentarze (interpretacja) słynnych kosmetologów, przytoczenia i eksper-tyzy (metatreści). Czy oznacza to, że Cosmopolitan jest prasą z obszaru ME? Mam duże wątpliwości. W wypadku czystych mediów elitarnych można bowiem dodatko-wo wydzielić dwa bardzo ważne właściwości treści: ważność i koncentrację uwagi. W mediach elitarnych zespół redakcyjny, dziennikarze, autorzy artykułów troszczą się bardzo o pewne osobowości – ludzi należących do bardzo konkretnej wspólnoty komunikacyjnej, uhonorowanej społeczną odpowiedzialnością. Ów parametr jest ja-kościową cechą potrzebną do identyfikacji ME. Co więcej, badania ujawniły też taki typ relacji, jak relacje kolegialne i dydaktyczne, co kształtuje specyficzny typ interak-cji między medium a publicznością (kolejna cecha jakościowa). W The Lion pojawi-ły się dodatkowo relacje patriarchalne i motywacyjne. Dlatego właśnie relacja me-dia – publiczność wykracza tu poza granice schematu: informacja + analizy (co jest wyznacznikiem prasy jakościowej, opiniotwórczej), a także informacja + rozrywka (co jest typowe dla prasy popularnej).

W mediach elitarnych kategoria „motywów dziennikarskich” jest zawsze ekspli-cytna, natomiast kategoria „misji” jest zawsze implicytna. Fakty te pozwalają stwo-rzyć kolejną regułę organizacji treści. Wszystkie cechy, które ujawniłam, działały wspólnie w harmonii. Na przykład misja medium (ogólnie) jest dostosowana do mi-sji osobowości ukazywanych w tekstach, które analizowałam.

A zatem, aby dokładnie określić, czym są treści mediów elitarnych, trzeba zacząć od ich (1) wyjątkowości. Manifestuje się ona w (2) zestawie specyficznych cech. Najważniejszą z nich jest to, że treści ME zorganizowane są według typów struk-turalnych, systemowych, linearnych i hierarchicznych. Mam tutaj na myśli ścisłą harmonię jako kombinację (3) dwóch typów treści: (a) treści referencjalnych (fakty, interpretacje, metatreści), (b) treści typu cortege (relacje kolegialne, dydaktyczne, patriarchalne itp.). To wzbogacają jeszcze kluczowe parametry, czyli (4) parametr


ważności i zogniskowania uwagi, który stawia osobowości w awangardzie, i (5) kom-binacja dziennikarskich motywów i misji, które z kolei determinują zarówno mate-riał owych pism, jak i ich ważność (trend).

Definicje kluczowe dla określenia mojego pola badawczego. Analiza jakościo-wa jest metodą badań stosowaną w wielu akademickich dyscyplinach, tradycyjnie – w naukach społecznych, ale także i w lingwistyce. Badacze jakościowi stawiają so-bie za cel osiągnięcie dogłębnego zrozumienia wszelkich zjawisk oraz odkrycie za-sad, które je wytwarzają i nimi rządzą. Metody jakościowe odpowiadają na pytanie: „dlaczego i jak podejmuje się decyzje?”, a nie: „co?, gdzie?, kiedy?” Dlatego właśnie potrzebne są mniejsze próbki, a nie duże reprezentatywne próby.

W ostatnich trzydziestu latach wzrosła akceptowalność metod jakościowych w badaniach wydawców prasy. Badania jakościowe mogą charakteryzować się róż-nymi podejściami do zbierania danych (por. teorię ugruntowaną, narratologię, kla-syczną etnografię itp.).

Metody jakościowe są używane do realizacji wstępnych celów lub do wyjaśnia-nia i interpretowania danych. Dzieje się tak, ponieważ różne miary – wyodrębnia-jące treść w badaniach jakościowych – w rzeczywistości mierzą to, czego oczekuje badacz.

Współczesne badania jakościowe zostały wydzielone z wielkiej liczby różnych paradygmatów, które wpływały na konceptualne i metateoretyczne kwestie związa-ne z kontrolą, analizą danych, ontologią i epistemologią.

Badania prowadzone w ciągu ostatniej dekady charakteryzują się istotnymi zmia-nami, jeśli chodzi o praktyki interpretatywne, postmodernistyczne i krytyczne.

Istnieje pięć głównych paradygmatów współczesnych badań jakościowych: po-zytywizm, postmodernizm, teorie krytyczne, konstruktywizm i paradygmat zinte-growany. Każdy z tych paradygmatów charakteryzuje się różnicami dotyczącymi systemu wartości, intencji badaczy, form kontroli procesów badawczych i wyników badań oraz stosunku do takich kategorii, jak: prawda, wiedza, zasadność, tekstualną reprezentacją, stanowiskiem badawczym miejscem uczestników oraz różnicami we współmierności wobec innych paradygmatów.

Kategoria współmierności traktuje o sytuacji, w której składowe kilku paradyg-matów „wiążą się w sposób, który umożliwia ich symultaniczne, zamienne używa-nie”. Przykładowo, pozytywizm i postmodernizm mają wspólne założenia, które jednak w żaden sposób nie przystają do założeń krytycznych czy konstruktywistycz-nych. I analogicznie – paradygmat krytyczny i konstruktywistyczny są współmierne w kilku punktach (np. intencjonalne działania).

Jak dotąd – kategoria treści tekstu była istotna w następujących perspektywach jakościowych: analiza narracyjna, analiza ról społecznych, analiza retoryczna, anali-za identyfikacyjno-interpretacyjna, analiza gatunkowa.

W opozycji do badań jakościowych sytuują się badania ilościowe, które nie były stosowane w analizie mediów elitarnych. Dla ścisłości dodajmy, że słowo jakościowe oznacza zbiór danych nieliczbowych (lub nieliczbowy sposób wyjaśniania), którego podstawą są własności grafu lub źródła owych danych. Na przykład, jeśli mielibyśmy analizować obraz termowizyjny (pokazujący ciepło obiektów) w kategoriach jako-ściowych, opisywalibyśmy raczej różnice pomiędzy kolorami niż wartości liczbowe poszczególnych temperatur.


BIBLIOGRAFIAJamieson K., 1992, The Interplay of influence: news, advertising, politics, and the mass media, Belmont.Lawrence W., 1989, A case study in speech criticism: the Nixon-Truman analog, [w:] L. Bernard (ed.),

Methods of rhetorical criticism: a twentieth-century perspective, Detroit.Попова А.В., 2004, СМИ, ориентированные на высокостатусные группы, [w:] В.П. Вараб’ёў i iнш.

(рэд.), Журналiстыка–2004: матэрыалы 6-й Мiжнар. навук.практ. канф., Мiнск, 2-3 снеж. 2004 г., Miнск.

BADANIA NAD DYSKURSEM W PERSPEKTYWIE KRYTYCZNEJ

Tomasz Piekot (Polska, Wrocław) Refleksyjność jako autoidentyfikacja w Krytycznej Analizie Dyskursu

Ramą prowadzonych przeze mnie badań komunikacji społecznej jest model ana-lizy dyskursu, którego rdzeniem jest koncepcja T. van Dijka. Uzupełnia ją kilka zało-żeń i kategorii pochodzących z innych źródeł. W największym skrócie można powie-dzieć, że model ten współtworzą cztery ściśle ze sobą powiązane komponenty: • przyjęte założenia, zwłaszcza teoria komunikacji i komunikacji społecznej

(ontologia badacza), • wynikające z niej ogólne cele wszystkich (aktualnych i potencjalnych) badań

(metacele),• zakres badań – zestaw problemów badawczych wynikający głównie z przyjętej

ogólnej wizji komunikacji (i subiektywnego do niej stosunku badacza),• narzędzia badawcze (metodyka), które pozwolą zrealizować metacele; w dużym

stopniu wynikają też z charakteru samego problemu badawczego (por. teoria ugruntowana).

Schematycznie można to przedstawić w sposób następujący:

POLE BADAŃ (zakres badań)

ONTOLOGIA (założenia wstępne)

METACELE METODOLOGIA (narzędzia badawcze)

Schemat 1. Model analizy dyskursu


Powyższy model jest schematem aktu autoidentyfikacji w ramach KAD. W uję-ciu krytycznym autoidentyfikacja jest tożsama z (auto)refleksyjnością rozumianą – jak chciałby J. Habermas – jako świadomy i szczery akt odkrywania (ujawnia-nia) komunikantom tego wszystkiego, co może zaburzać skuteczną komunikację. Tak pojmowaną refleksyjność można dookreślić następującymi założeniami:• Język, tekst, dyskurs itp. są indeksami Podmiotu. Ich związek z człowiekiem (lub

grupą) jest tak naturalny i trwały, jak związek dymu z ogniem. Założenie to obej-muje także teksty naukowe, czyli znaki indeksujące konkretnych naukowców.

• Z powodu pierwszego założenia język, tekst i dyskurs nie mogą być obiektywne (zawierają subiektywną perspektywę Podmiotu).

• W badaniach dotyczących człowieka, życia społecznego i kultury nie jest możliwe rozdzielenie pozycji obserwatora od pozycji uczestnika. Co istotne – im ważniejszy dla nas (uczestników) jest temat badań, tym badania stają się mniej wiarygodne (w sensie pozytywistycznym).

• Autoidentyfikacja badacza powinna dotyczyć przede wszystkim niezwerbali-zowanych lub ukrytych informacji o badaczu i badaniach, które mogłyby mieć wpływ na wyniki.

Warto przyjrzeć się temu z bliska. Jak widać, w przyjętej przeze mnie koncep-cji najważniejsze nie jest to, JAK BADAMY dyskurs, lecz to, CO przede badaniami ZAKŁADAMY. Aksjomat ten dotyczy w równym stopniu założeń jawnych, jak i ukry-tych, motywowanych merytorycznie i naukowo, ale także pozanaukowo (np. poglą-dami politycznymi czy stosunkiem do religii).

Ontologia. W badaniach dyskursu najistotniejszym założeniem ontologicznym powinno być przyjęcie – przed rozpoczęciem badań – ogólnej teorii komunika-cji. Wybór modelu teoretycznego jest istotny, ponieważ komunikacja – jako zjawi-sko abstrakcyjne – może być opisywana wyłącznie w kategoriach metafory. Taka metafora w jakimś stopniu nas ogranicza, ponieważ zamyka metaforyzowane poję-cie w ramach określonej domeny źródłowej.

W głównym nurcie dzisiejszego językoznawstwa dominuje metafora: komu-nikacja to transmisja (a komunikat to przesyłka zawierająca konkretne treści). W tej wersji zakłada się, że ludzie – w procesie komunikacji – przekazują sobie infor-macje na jakiś temat (por. modele K. Bühlera i R. Jakobsona). W opozycji do takiego rozumienia można usytuować modele nietransmisyjne, przyjmujące współodpowie-dzialność interaktantów za tworzenie tekstu. To drugie rozumienie jest mi bliższe. W dużym skrócie można powiedzieć, że tekst jest mentalną reprezentacją wyrazów i zdań współtworzących fizyczną wypowiedź3. W podejściu tym zaciera się różni-ca między nadawcą a odbiorcą, ponieważ aktywność w procesie komunikacji jest po obu stronach. Wiedza o tekście i rzeczywistości przedstawionej jest negocjowa-na w interakcji pomiędzy uczestnikami tego procesu. Komunikacja jest zatem ciągłą walką o znaczenia, a „tekst-gotowy-produkt” – rodzajem instrukcji do wypełnie-nia (metafora przekaz to instrukcja). Oczywiście, autorowi tej instrukcji zależy na tym, by jej adresat odczytał jego myśli, jednak odbiorca zawsze robi to na swój własny sposób (por. teorię trzech typów odczytań S. Halla) – wkładając do tej in-strukcji więcej, niż z niej wyciąga.

Koncepcja ta jest zgodna z założeniami konstruktywizmu, w świetle których cał-kowite porozumienie się jest właściwie niemożliwe. Komunikacja polega na próbach 3 Tutaj konkretna wypowiedź nie jest tekstem. lecz jego fizyczną formą (por. representamen u C.S. Peierce’a).


uzgadniania mentalnych modeli tekstu (nadawcy i odbiorcy) lub – w sytuacjach na-cechowanych władzą – próbach narzucenia odczytań dominujących.

Drugie założenie teoretyczne w proponowanym tu modelu analizy dyskursu doty-czy wizji komunikacji społecznej. Jej istotą jest – moim zdaniem – ciągłe ustanawianie lub potwierdzanie relacji między ludźmi, a dokładniej – między różnymi grupami społecznymi. Trzeba przy tym pamiętać, że grupy takie różnią się od siebie statusem i władzą (power), co sprawia, że jedne z jakichś powodów dominują, a inne owej dominacji ulegają.

Przyjęcie tego założenia jest konsekwencją akceptacji ewolucjonistycznego rozu-mienia komunikacji, która ma pozwalać ludziom rozwiązywać problemy bez użycia siły fizycznej. Ten ewolucyjny mechanizm doprowadził w efekcie do przeniesienia zachowań agresywnych na grunt aktów komunikacyjnych – zarówno w wymiarze jednostkowym (człowiek – człowiek), jak i społecznym (grupa – grupa). Rzeczywi-stość społeczną jako walkę o dominację i ustanawianie reżimu dyskursu wyjaśniają koncepcje dyskursu i społeczeństwa M. Foucaulta i P. Bourdieu. Poniższy schemat jest ikoniczną reprezentacją tego podejścia. Po pierwsze – pokazuje on trzy perspek-tywy, które badacz powinien uwzględniać (nadawcy – tekstu – odbiorcy), a po dru-gie – ukazuje on wyraźnie różnicę między badaczem AD – biernym obserwatorem zewnętrznym, a badaczem KAD – zaangażowanym obserwatorem wewnętrznym.

reżim dyskursu ustanowiony przez grupę dominującą

treści preferowane

twórca tekstu koduje w nim wskazówki, jak tekst odczytać

treści potencjalne

tekst jest instrukcją, szkieletem, na podstawie którego odbiorcy tworzą własne odczytania

treści konstruowane

odbiorca może odczytać tekst na trzy sposoby (S. Hall): odczytanie preferowane (uległość), negocjowane (akceptacja) lub opozycyjne (konfrontacja, negacja)

dyskurs dyskurs teksty

badacz AD

grupa dominowana

badacz KAD

grupa dominująca

Schemat 2. Komunikacja


Metacele. Postrzeganie komunikacji społecznej jako starcia grup o nierównym potencjale (kapitale) pozwala wytyczyć najważniejsze metacele, czyli ogólne cele wszystkich działań.

Pierwszym z nich jest samo opisywanie owej relacji władzy, a zwłaszcza ukazy-wanie jej kontekstowej i historycznej, a nie naturalnej genezy. Drugim – takie przeka-zywanie wyników badań, by społeczeństwo uświadomiło sobie konieczność zmiany postaw, zachowań, a nawet systemu wartości. Tak rozumiana analiza dyskursu jest działaniem społecznym o charakterze informacyjnym i prerswazyjno-edukacyjnym.

I tu pojawia się ważny, także w pracach van Dijka, problem zaangażowania bada-cza. Kwestia ta w KAD urasta właściwie do rangi manifestu. Jeżeli analiza dyskursu jest działaniem społecznym (edukacja krytyczna), to badacz nie może być niezaan-gażowany (porównaj różnice między AD i KAD na powyższym schemacie). Bez kry-tycznego podejścia do problemów społecznych – critical attitude about social pro-blems (van Dijk, Can you learn CDS?) badania nie mają większego sensu, a do tego badacz traci swoją wiarygodność.

Myślenie krytyczne czy przyjęcie krytycznej perspektywy oznacza:• badanie zjawisk istotnych społecznie,• przyjęcie perspektywy grupy zdominowanej,• poddawanie krytycznemu testowi także wartości własnej grupy,• poddawanie krytycznemu testowi wyników własnych badań (w procesie eduka-

cji formalnej i nieformalnej).Metodyka i zakres badań. Jak powiedziałem wcześniej, wybór narzędzi jest pro-

blemem wtórnym w stosunku do przyjmowanych na wstępie założeń i celów ba-dawczych. W wypadku podejścia krytycznego (KAD) narzędzia powinny umożliwić przede wszystkim wyczerpującą analizę zjawisk społecznych i możliwość przekona-nia ludzi, że badacz postępował rzetelnie i nie uległ pokusie nadinterpretacji. Moim zdaniem efekt ten można uzyskać wyłącznie, stosując zasadę zderzania różnych punktów widzenia, to znaczy zestawiając wiedzę o tekście (tradycyjna lingwistyka) z wiedzą obu stron (grupy dominującej i dominowanej) na temat sposobów produ-kowania i rozumienia tekstów oraz dyskursów. Oznacza to konieczność powiększe-nia własnego instrumentarium o metody zaczerpnięte z innych dyscyplin, zwłaszcza różne formy obserwacji i badań ankietowych oraz eksperymentalnych.

Oczywiście, badania w ramach tak rozumianej KAD powinny dotyczyć głównie kwestii społecznie istotnych, np. sposobu funkcjonowania w życiu społecznym róż-nych postaw i ideologii, zwłaszcza tych związanych z orientacją polityczną, wyzna-niem, płcią, kolorem skóry itp.

BIBLIOGRAFIAPiekot T., 2006, Dyskurs polskich wiadomości prasowych, Kraków.Piekot T., 2006, Przyszłość badań nad komunikacją, [w:] I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska

(red.), Oblicza komunikacji 1., t.1, Kraków. Piekot T., 2006, Werbalizacja i wizualizacja w dyskursie wiadomości prasowych, [w:] E. Tabakowska

(red.), Ikoniczność znaku: słowo – przedmiot – obraz – gest, Kraków. (Verbalisation and Visualisation in News Discourse – English version: www.tomaszpiekot.pl).

Piekot T., 2007, Językowa i wizualna reprezentacja stereotypu (rekonesans badawczy), [w:] G. Szpila (red.), Język polski XXI wieku: analizy, oceny, perspektywy, Kraków.

Piekot T., 2007, O (nie)spójności przekazów werbalno-wizualnych, „Roczniki naukowe PWSZ”, 13.Piekot T., 2007, Perswazyjność przekazów werbalno-wizualnych, [w:] G. Habrajska, A. Obrębska (red.),

Mechanizmy perswazji i manipulacji, Łódź.


Piekot T., A. Żurek, 2008, Ideologie w podręcznikach do nauczania języka polskiego jako obcego, [w:] I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot, M. Poprawa (red.), Ideologie w słowach i obrazach, Wrocław.

Piekot T., A. Szczepaniak, 2009, Finding Kozakiewicz. In search of a method to identify Polish emblematic gestures, [w:] E. Jarmołowicz-Nowikow, K. Juszczyk, Z. Malisz, M. Szczyszek (red.), GESPIN: Gesture and Speech in Interaction, Poznań.

PODSUMOWANIE

Druga sesja naszego konwersatorium dała nam możliwość zapoznania się z tym, jak poszczególni uczestnicy definiują swoje badawcze priorytety, oraz tym, w jaki sposób postrzegają perspektywy badawcze swoich kolegów i współpracowników. Można zatem powiedzieć, że poniżej przedstawiamy kontekst naszych własnych ba-dań (w największym stopniu odnosi się to do Polski i Białorusi).

Jak zatem wyglądają priorytety badawcze uczestników naszego konwersa-torium? W toku dyskusji wskazano szereg kategorii zarówno metodologicznych (czy paradygmatycznych, tj. zorientowanych na wielkie narracje, paradygmaty w sensie Kuhnowskim), jak i czysto roboczych, których można użyć do autoidentyfi-kacji w obrębie językoznawstwa czy konkretniej – lingwistyki dyskursu. Praktycznie wszystkie owe kategorie okazały się (w różnym stopniu) przydatne. Wielu z nas sko-rzystało ze „schematu klepsydry”, który wyznaczają kategorie pola, obiektu, przed-miotu, celu, metodologii, odkrywczości i doniosłości, przy czym kategorie te w niektó-rych przypadkach traktowane były dość swobodnie. Niektórzy z nas kategorię pola przekształcali w kategorię obszaru tematycznego (podejście Michała Sarnowskiego, Rafała Zimnego i Marcina Poprawy), podczas gdy inni (np. Tomasz Piekot) rozumieli ją jako ‘obszar badań’. Także metodologia (metoda) miała dla nas różne znaczenia: część uczestników skupiała się na ściśle teoretycznym aspekcie podejścia, podczas gdy inni koncentrowali się raczej na praktycznym (stosowanym) etapie badań.

Zainteresowanie kategoriami filozoficznymi i paradygmatycznymi cechowało przede wszystkim prace Iriny Uchwanowej-Szmygowej, Jeleny Sawicz, Mariny Gaw-riłowej oraz Tomasza Piekota. Lecz jeśli przyjmiemy założenie (po części wyrażane w toku dyskusji), że perspektywa intertekstualna i integrująca sama w sobie wska-zuje na nachylenie paradygmatyczne, to można powiedzieć, że charakteryzowało ono wszystkich uczestników obrad. Co ciekawe, cały czas towarzyszyło nam prze-świadczenie, że tradycyjne szkoły analizy dyskursu, także współcześnie, odrzucają wielkie narracje. Sprzeczność ta, jak okazało się w toku obrad, ma charakter pozor-ny, wynikający z niewłaściwego ujęcia tematu. Po pierwsze, należy zadać pytanie, czy założenia teoretyczne poprzedzające każdą wypowiedź na temat badań mo-żemy uznać za przejaw wielkich narracji? Jeśli tak, pojawiły się one u wszystkich uczestników. Po drugie, czy stworzenie konkretnej metody badawczej (rozumia-nej jako jedno z osiągnięć danego badania) możemy ujmować jako pierwszy krok w kierunku wielkiej narracji? Nawet jeśli jest to narracja stworzona w konkretnym studium przypadku i wyłącznie na jego potrzeby, daje ona podstawy do pewnych uogólnień (wniosków na temat konkretnych praktyk dyskursywnych realizujących określony typ archetypu dyskursywnego). I ta odpowiedź jest zatem pozytywna. W związku z tym, oczywisty staje się fakt, że powyższy temat (wielkie narracje


w kontekście współczesnych badań nad dyskursem) wymaga osobnego omówienia, do którego powyższa dyskusja jest jedynie wstępem.

Istnieje jeszcze jeden temat, który pojawił się w zarysie, lecz nie został przez nas gruntownie przedyskutowany, a który z pewnością wymaga poświęcenia mu większej uwagi. Został on podjęty przez Tomasza Piekota na samym końcu sesji i zawiera pytania o miejsce badacza, czy konkretnie analityka dyskursu, w procesie badawczym. Czy badacz taki może w swych analizach angażować się po jakiejkol-wiek (obojętnie mniejszości czy większości) stronie i czy rzeczywiście powinien to robić? Czy zaangażowanie społeczne może współgrać z naukowym obiektywizmem (rozumianym przecież jako niezangażowanie)? I czym jest takie zaangażowanie? Czy zaangażowanie społeczne musi wpływać na treść badań i odwrotnie? W obrę-bie wszystkich prezentowanych tutaj podejść pytania te wydają się istotne dla auto-identyfikacji badacza, dlatego też powinny być przedyskutowane oddzielnie w czasie przyszłych spotkań.

Niezależnie od formy autoidentyfikacji prezentowanej przez uczestników okrą-głego stołu, największym jego osiągnięciem było zapoznanie się z badaniami prowa-dzonymi przez poszczególnych uczestników.

Wnioski z naszej drugiej sesji postanowiliśmy ująć w formie bardziej schematycz-nej: przedstawiamy je w osobnych informacyjnych tabelach. W nagłówkach tabel pozostawiono te elementy autoidentyfikacji, które były istotne dla poszczególnych uczestników dyskusji. Kolejność tabel oddaje porządek wypowiedzi w trakcie sesji. Uważamy, że tworzenie tego rodzaju tabel może w przyszłości okazać się użyteczne, ponieważ ukazują one zarówno ogólny, jak i szczegółowy plan naszych podejść ba-dawczych.

Owe tabele prezentują nasze podejścia i wskazują, w jaki sposób lokujemy samych siebie w obszarze analizy dyskursu.

Michał Sarnowski (Polska, Wrocław)Tematy (obiekty badań)

Polsko-rosyjskie stosunki i kontakty kulturowe, język rosyjski w okresie postsowieckim, gatunki mowy, dyskurs sporu

Teorie lingwistyczneDyscypliny

Teoria zawartości, semiotyka języka, teorie komunikacji, socjolingwisty-ka, teoria aktów mowy, teoria gatunków mowy

Kategorie semiotyczne i lingwistyczne

Przekład kulturowy, tekstowy i pragmatyczny, struktura kognitywna i pojęciowa, pola leksykalno-semantyczne

Kategorie funkcjonalne Przestrzeń komunikacji, charakterystyka (intencjonalność), sytuacja ko-munikacyjna (intersubiektywność)

Metoda Hierarchiczna i aksjologiczna kontrola znaczeń, symbole i pojęcia w róż-nych systemach semiotycznych przez pryzmat funkcjonalnej analizy wy-kładników językowych

Cele Opis sytuacji komunikacyjnych określonego typu; odkrycie, w jaki spo-sób zjawiska z jednej kultury funkcjonują w obrazie świata innej; badanie sposobów interakcji pomiędzy językiem a kulturą (rekonstrukcja struk-tur pojęciowych i poznawczych i ich wzajemnego oddziaływania)


Irina Uchwanowa-Szmygowa (Białoruś, Mińsk)Baza teoretyczna Nazwa szkołyPrzedstawiciele

Podejście kauzalno-genetyczne do badania treści oparte na teoriach semiotycznych, semiologicznych i socjosemiotycznych; badanie treści z punktu widzenia poziomów metodologii, teorii i modelowania; Interdyscyplinarna szkoła badania dyskursu (paradygmat jakościowy, teoria ugruntowana) Irina Uchwanowa-Szmgowa, Anna Markowicz, Alona Popowa, Jelena Sawicz, Oksana Kalinowska, Ludmiła Kurczak, Oksana Turkina.

Tematy badawcze Typy dyskursów

Metodologiczne zaplecze badań różnorodnych typów dyskursu; obecnie badane przez przedstawicielki szkoły typy dyskursów obejmują dyskurs publiczny i polityczny, dyskurs medialny, w szczególności sektor mediów elitarnych, publiczne i polityczne talk-show, rozrywkowe programy te-lewizyjne, dyskurs religijny, dyskurs porozumień handlowych, dyskurs konsolidacji, konfrontacji i lobbingu, dyskurs akademicki

Perspektywa Paradygmat integrujący podejście pozytywistyczne, interpretatywne, krytyczne i postmodernistyczne

Dyscypliny Interdyscyplinarność; studia nad dyskursem, metodologia nauki, teoria komunikacji, teoria treści, semiotyka, semiologia, socjologia jakościowa, psychologia dyskursywna

Kategorie Wiedza dyskursywna, modelowanie treści (poziomy strukturalne, funk-cjonalne i dynamiczne), modelowanie procesu komunikacyjnego; włą-czenie nowego wymiaru semiologii/semiotyki do semiozy cortege – cor-tege znakowy; kategorie organizacji przestrzeni dyskursu: hierarchia, linia, system, struktura

Cel Zwiększenie zasięgu przestrzeni metodologicznej studiów nad dyskur-sem (stworzenie nowego zestawu metod), połączenie uzupełniających się perspektyw w spójną całość; tworzenie nowych sposobów zdobywa-nia wiedzy o funkcjonowaniu tekstu w społeczeństwie, a także o samym społeczeństwie; zgłębianie wiedzy o nowych typach dyskursu

Dorota Brzozowska (Polska, Opole)SzkołaPrzedstawiciele

Szkoła stylistyczna (Opole): Stanisław Gajda, Jerzy Biniewicz, Dorota Brzozowska, Wojciech Chlebda, Elżbieta Dąbrowska, Małgorzata Iży-kowska, Ewa Malinowska, Marzena Маkuchowska, Jolanta Nocoń, Anna Starzec, Anna Tabisz, Tadeusz Piotrowski, Bogusław Wyderka

Typy dyskursu Dyskurs publiczny, polityczny, artystyczny, prawnoustrojowy, naukowy, popularnonaukowy, dydaktyczny, ludyczny, religijny

DyscyplinyKategorie

Analiza dyskursu, teoria tekstu, teoria aktów mowy, kognitywna teoria języka, genologia, stylistyka, pragmalingwistyka, językowy obraz świata, profilowanie w języku, język a kultura, leksykologia i leksykografia

Cele Łączenie badań nad tekstem i komunikacją z kontekstami psychicznymi, społecznymi i kulturowymi. Opracowanie pojęć operacyjnych dotyczą-cych budowy tekstu i jego relacji z kontekstem psycho-socjo-kulturo-wym. Integracja wiedzy o tekście i stylu w ramach stylistyki jako trans-dyscypliny (m.in. scalającej paradygmaty: funkcjonalny, pragmatyczny i kognitywny). Poznanie poszczególnych stylów funkcjonalnych poprzez badanie poszczególnych struktur tekstowych, ich wzajemnych zależno-ści oraz uwarunkować kontekstowych. Scalanie rozproszonej wiedzy o homo loquens i tekście (dyskursie), szukanie korespondencji między różnymi, nieraz szczegółowymi ujęciami (Gajda 2002: 50-52).


Waldemar Żarski (Polska, Wrocław)Tematy badawcze Ewolucja polskiego dyskursu kulinarnego w porównaniu z innymi

społecznościami i kulturami. Ewolucja i kierunki rozwojowe dyskursu poradnikowego.

Cele Integracja badań nad tekstem i dyskursem z uwarunkowaniami spo-łeczno-kulturowymi. Opis sytuacji komunikacyjnych określonego typu. Badanie ewolucji pojęć i ich reprezentacji leksykalnej w języku oraz me-chanizmów oddziaływania pomiędzy językiem a kulturą. Rekonstrukcja ramy językowej określonych scen semantycznych, a zwłaszcza rejestru stylistycznego i determinantów gatunkowych.

Metody Genologia lingwistyczna, pragmalingwistyka, językowo-kulturowy obraz świata. Lingwistyczna i semiotyczno-kulturowa analiza tekstu i dyskursu.

Kategorie badawcze(analityczne)

Obraz świata w języku, tekście, kulturze. Ewolucja podstawowych pojęć i sposobów ich leksykalnej realizacji. Strategie komunikacyjne. Determi-nanty kulturowe sytuacji komunikacyjnej. Typologia tekstów użytkowych

Marina Gawriłowa (Rosja, Sankt Petersburg)Przestrzeń tematyczna Przestrzeń narodowa Typy dyskursu

Rosyjski dyskurs polityczny

Paradygmaty lingwistyczneDyscypliny

Ekspansjonizm, eksplanacyjność, antropocentryzm, neofunkcjonalizm; kognitywny i dyskursywny paradygmat nauki o języku

Cele (1) Poszerzenie zakresu koncepcji dyskursu politycznego w ramach kognitywizmu i studiów nad dyskursem; zastosowanie metod współ-czesnej analizy lingwistycznej do analizy tekstów państwowych ce-lem wyróżnienia poznawczych komponentów tekstów politycznych. (2) Połączenie różnych perspektyw; spójne wyjaśnienie faktów języko-wych. (3) Stworzenie nowej nauki o języku jako zjawiska społecznego; badanie zmian językowych o podłożu społecznym i procesu odwrotnego – wpływu języka na zmiany społeczne

Eleonora Lassan (Litwa, Wilno)Szkoła Przedstawiciele

Szkoła kognitywno-retorycznej analizy dyskursuEleonora Lassan, Ałła Diomidowa, Wiktoria Makarowa, Jurga Cibulskienė, Natalia Slobodianik, Dovilė Vengalienė.

Typy dyskursów Dyskurs publiczny i polityczny, dyskurs literatury, dyskurs przekładu (przekład liryki)

Dyscypliny, Teorie lingwistyczneKategorie

Studia nad dyskursem, psychoanaliza, teorie dialogu językowego, studia nad myślą narodową, teoria intertekstualności; kluczowe pojęcia i aparat badawczy: ideologia, fundamentalne opozycje podstawowych pojęć, meta-fory pojęciowe, pojęcia, słowa-klucze, narodowa przestrzeń kognitywna

Cele Opis struktur wiedzy, używanych przez podmioty mówiące; pokazanie archetypowych idei narodowych i związków między narodową prze-strzenią poznawczą i ideologiami a procesem konstruowania tekstu; ujawnianie manipulacji


Alona Popowa (Białoruś, Mińsk)Szkoła Podejście kauzalno-genetycznePole badawcze Dyskurs mediów elitarnychCel badawczy Opisać specyfikę treści prasy elitarnej i dzięki temu uchwycić kluczowe

tendencje w procesie organizacji treści tych mediówPerspektywaMetodyProcedury

Teoria kauzalno-genetyczna jako perspektywa naukowa reprezentująca białoruską szkołę analizy dyskursu; metody analizy dyskursu: logiczna, lingwistyczna (jak indukcja, dedukcja, abdukcja), a także analiza identyfi-kacyjno-interpretacyjna (rozwinięta z analizy tematyczno-rematycznej), analiza pól leksykalnych, analiza gatunkowa, metoda rekonstrukcyjna, operacyjna, analiza ról społecznych; powyższe metody tworzą dwa pod-stawowe algorytmy: rekonstrukcja dyskursywnego obrazu świata oraz rekonstrukcja obrazu wzajemnych relacji w cortege).

Kategorie analityczne

Treści referencjalne, treści językowo-referencjalne, treści związane z cor-tege, sposoby organizacji dyskursu (linia, system, struktura, hierarchia)

Jelena Sawicz (Białoruś, Mińsk)Szkoła Podejście kauzalno-genetyczneTematPrzedmiot

Dyskurs lobbingu medialnego (DLM)Treść DLM

Cele Ujawnienie treści DLM i zbudowanie teorii ugruntowanej zjawiskaMetodologiaMetodyProcedura

Heurystyka: teoria kauzalno-genetyczna; zespół metod badawczych: interpretatywna, generyczna, retoryczna, stylistyczna, struktura tema-tyczno-rematyczna, analiza pól leksykalno-semantycznych; procedura: teoria kauzalno-genetyczna i teoria ugruntowana (A. Strauss, B. Glaser, J. Corbin)

Kategorie Temat (kształtujący treść tematyczną/referencjalną), cortege (kształtu-jący treść podmiotową); formy organizacji treści: linia, system, struktura, hierarchia

Rafał Zimny (Polska, Bydgoszcz)Tematy (obiekty badań)

Dyskurs reklamowy, polityczno-medialny, medialny, biznesowy (w pla-nach).

Teorie lingwistyczneMetodyDyscypliny

Pragmalingwistyka, genologia lingwistyczna, teoria językowego obrazu świata, retoryka, stylistyka

Cele badawcze Rekonstruowanie obrazów wycinków rzeczywistości w określonych dys-kursach, dokumentowanie i opis wyrażeń swoistych (frazemów w rozu-mieniu W. Chlebdy) polskiego dyskursu polityczno-medialnego, analiza kontekstu komunikacyjnego w aspekcie kulturowym

Kategorie badawcze Językowy obraz świata i tekstowy obraz świata, stereotypy pragmatycz-ne, topika i frazematyka, metafory pojęciowe, strategie komunikacyjne, ukształtowanie gatunkowe, sytuacja komunikacyjna


Irena Kamińska-Szmaj (Polska, Wrocław)Pole tematyczne TematyTypy dyskursów

Polski dyskurs polityczny ważnych okresów historycznych (dwudziesto-lecie międzywojenne, dekada po 1989); kultura polityczna; język poli-tycznej propagandy; dyskurs publiczny

Metody Kategorie

Deskryptywna analiza dyskursu i strategie językowe, agresja językowa, inwektywa polityczna; inwektywa jako strategia językowa

Cele Badania nad wpływem kultury politycznej na strategie zachowań językowych; sporządzenie spisu terminologii oraz dziedzin związanych z perswazją i manipulacją

Uczniowie Kamilla Biskupska, Małgorzata Dawidziak-Kładoczna, Agnieszka Dytman-Stasieńko, Marcin Oleksy, Marcin Poprawa

Marcin Poprawa (Polska, Wrocław)Tematy badawcze Współczesny dyskurs publiczny; telewizyjne debaty polityków; język

propagandy, polityki, mass mediów; ideologie w językuCele Rekonstrukcja strategii komunikacyjnych (werbalnych i niewerbalnych)

o charakterze perswazyjnym i manipulacyjnym; inwentarz perswazyj-nych środków wypowiedzi; analiza różnych praktyk komunikacyjnych w dyskursie publicznym

Metody Analiza dyskursu i krytyczna analiza dyskursu, pragmalingwistyka, stylistyka, tekstologia

Kategorie badawcze Językowy obraz świata; pamięć zbiorowa i tożsamość społeczna, stereo-typy; strategie komunikacyjne

Tomasz Piekot (Polska, Wrocław)Ontologia (założenia)

Nauki humanistyczne: interpretacjonizm i konstrukcjonizm; badacz: subiektywny; badania: zobiektywizowane; rzeczywistość: poznawalna tylko przez konstrukty społeczne (dyskurs tworzy rzeczywistość); mo-del komunikacji: nietransmisyjny, multimodalny; model komunikacji społecznej: regulacja stosunku władzy i wiedzy

Metacele Podejście krytyczne, podejście autorefleksyjne, społecznePrzedmiot badań Dyskursy nacechowane relacją władzy (a dokładnie takimi kategoriami,

jak: płeć, wiek, rasa, religia, orientacja seksualna, poglądy polityczne, wygląd fizyczny i ciało, grupa społeczna, pochodzenia etniczne)

Metodyka (metody, techniki)

Metody dostosowane do konkretnego przedmiotu badań, ale zwykle:lingwistyczna analiza tekstu, analiza semiotyczna, analiza fasetowa, me-tody jakościowe i ilościowe, badania ankietowe, badania eksperymen-talne.

3STUDIA NAD DYSKURSEM W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ

Trzecia sesja okrągłego stołu poświęcona była omówieniu dydaktyki akademic-kiej oraz wzrastającemu problemowi opracowania programów nauczania, w których zawartość kursów dostosowana jest do wymagań współczesności. Uczestnicy dzie-lili się swymi doświadczeniami we wprowadzaniu lingwistyki dyskursu do progra-mów uniwersyteckich. W tej części niektórzy uczestnicy omawiali programy swoich kursów lub poszczególnych ich elementów. Prezentowane zajęcia mają charakter autorski.

Tomasz Piekot (Polska, Wrocław) Komunikologia – dydaktyka jako działanie społeczne

W roku 2005 w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego utwo-rzona została dla studentów filologii polskiej nowa specjalizacja pt. Język w komuni-kacji społecznej. Rok temu zmieniliśmy nazwę tej specjalizacji na Komunikologia.

Zajęcia specjalizacyjne to wykłady, konwersatoria, seminaria i warsztaty zorganizo-wane w ścieżkę edukacyjną zapewniającą studentom 300 godzin dydaktycznych (plan całych trzyletnich studiów pierwszego stopnia obejmuje 1800 godzin). Komunikologia jest specjalnością językoznawczą, rekrutacja rozpoczyna się na drugim roku studiów, a kryterium kwalifikacyjnym jest wysoka średnia ocen z dotychczasowych przedmio-tów językoznawczych. Specjalizacja, mimo że do łatwych nie należy, cieszy się co roku wielką popularnością (limit miejsc: 16; średnio kandydują 2 osoby na jedno miejsce).

Proponowana specjalizacja to jedna z pierwszych w Polsce ścieżek edukacyjnych przygotowana na podstawie stanu wiedzy młodej dyscypliny naukowej – komuni-kologii (communicology, communication studies). Jej istotą jest wielowymiarowe i multidyscyplinarne spojrzenie na międzyludzką komunikację, zarówno interper-sonalną, jak i społeczną. Przede wszystkim jednak studenci i studentki uczą się krytycznego myślenia (critical thinking) i – co ważniejsze – wykorzystywania go w działaniu społecznym.

Program specjalizacji jest zrównoważony pod względem form i treści kształcenia. Trzon zajęć stanowią tradycyjne koncepcje językoznawcze (modele komunikacji, tekst, odmiany stylowe, semantyka, pragmatyka, stylistyka).

W trakcie zajęć wiedzę teoretyczną wykorzystuje się aktywnie w formie rozbu-dowanych badań prowadzonych przez uczestników samodzielnie i zespołowo. Taki model edukacji pozwala wykształcić u uczestników specjalizacji wysokie kompeten-cje komunikacyjne, zdolność aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym, a przede wszystkim – krytyczny stosunek to nadawców komunikacji publicznej i masowej.


W uproszczeniu studia w ramach tej specjalizacji można by nazwać eduka-cją postaw obywatelskich. Postawa obywatelska jest pozytywnym stosunkiem do państwa rozumianego jako dobro wspólne (państwo to społeczeństwo). Składowe takiej postawy to: humanistyczne podejście do problemów społecznych, wrażliwość społeczna, umiejętność rozpoznawania stereotypów, manipulacji i dyskryminacji, a zwłaszcza przeciwdziałania ich przejawom.

W tym sensie udział w specjalności jest przydatny osobom, które wiążą swą przyszłość ze sferą komunikacji publicznej, zwłaszcza przyszłym dziennikarzom, nauczycielom, specjalistom PR, politykom, publicystom, urzędnikom administracji publicznej, działaczom społecznym itp.

W całej specjalizacji najcenniejsze jest jednak to, że studenci obserwują nową wie-dzę w działaniu i uczą się przez to pragmatyzmu. Z jednej strony realizują badawcze projekty z zakresu analizy dyskursu, z drugiej strony – próbują działać społecznie jako dziennikarze, specjaliści PR czy edukatorzy antydyskryminacyjni. Istotą Komu-nikologii – to ewenement na skalę kraju – jest bowiem połączenie krytycznych stu-diów nad dyskursem (CDS) ze studiami z zakresu języka i kultury polskich Głuchych (Polish Deaf Studies). Wszystkie grupy przez cztery semestry uczą się języka migowe-go – naturalnego języka Głuchych – wspólnoty chyba obecnie w Polsce najbardziej dyskryminowanej (Polska jest jednym z ostatnich krajów w Europie, w których język migowy nie został oficjalnie uznany). Dostęp do obcej hermetycznej kultury, a przede wszystkim – do wstrząsających świadectw dyskryminacji – nie pozwala studentom na bierność (jedni się angażują, inni rezygnują!). Większość z nich działa aktywnie na rzecz kultury Głuchych. Organizują konferencje, szkolenia, pokazowe lektoraty, piszą teksty do mediów i pomagają edukować przyszłych głuchych lingwistów.

Lista najważniejszych przedmiotów specjalizacji: (1) wprowadzenie do semio-tyki, (2) etykieta i grzeczność w komunikacji, (3) polski język migowy (lektorat), (4)krytyczna edukacja medialna, (5) ideologie w komunikacji, (6) podmiotowość tek-stu / w tekście, (7) język w polityce i w reklamie, (8) przemoc w komunikacji społecz-nej, (9) komunikacja (nie)werbalna i mowa ciała, (10) frazeologia w komunikacji, (11) analiza konwersacyjna, (12) autoprezentacja i wystąpienia publiczne, (13) teksty użytkowe i instytucjonalne.

Jelena Sawicz (Białoruś, Mińsk) Wprowadzenie do komunikacji międzykulturowej

Kurs ten został przygotowany w Zakładzie Języka Angielskiego i Komunikacji Językowej (Białoruski Uniwersytet Państwowy). Obejmuje on III i IV semestr stu-diów magisterskich z psychologii (Wydział Filozofii i Nauk Społecznych). Poprze-dzają go zawsze zajęcia z komunikacji międzykulturowej, analizy tekstu i dyskursu, argumentacji, publicznego przemawiania, pisania naukowego i komunikacji bizne-sowej, które prowadzą nauczyciele owego wydziału. Wymienione zajęcia odbywają się w dwóch językach: po angielsku i po rosyjsku – w Mińsku oraz na wielu uniwer-sytetach białoruskich i zagranicznych.

Wprowadzenie do komunikacji międzykulturowej ma cele edukacyjne i praktycz-ne. Celem edukacyjnym jest wprowadzenie studentów w różne teorie komunikacji. Jest to ich pierwszy krok w stronę specjalizacji magisterskiej, która rozpoczyna się


w V semestrze. Celem praktycznym zaś jest wyposażenie studentów w profesjonalne umiejętności (zarówno nadawcze, jak i odbiorcze) w zakresie komunikacji praktycz-nej, zawodowej i akademickiej.

Pojęcie kultury prezentowane w tytule zostało tu użyte w szerokim sensie. Kulturę rozumiemy za E. Tylorem, jako „kombinację wiedzy, przekonań, manifesta-cji artystycznych, moralności, praw, zwyczajów i innych nawyków oraz możliwości, które dana osoba przejmuje jako członek społeczeństwa”. Idąc dalej za klasyfikacją E. Halla i G. Hofstedego, akceptujemy także różne możliwości traktowania relacji mię-dzy osobą a kulturą. Przyjmujemy też, że dana osoba może reprezentować pozycję wielo- lub polikulturową. Twierdząc tak, uznajemy jakąkolwiek mowną interakcję pomiędzy dwiema (lub więcej) osobami (czasem też autokomunikację) za komuni-kację międzykulturową.

Kurs omawianego tu przedmiotu składa się z dziewięciu bloków, każdy z nich dotyczy specyficznego aspektu komunikacji, zawiera tematy teoretyczne i praktycz-ne, obejmując przynajmniej dziesięć jednostek lekcyjnych (wyjątkiem jest pierwszy dział, który trwa cztery godziny).

Lista wszystkich bloków w porządku chronologicznym: (1) międzykulturowe aspekty percepcji informacji: metody i techniki aktywnego przyswajania informacji, (2) podstawy prezentacji publicznej, (3) teoria komunikacji – aspekt treści, (4) efek-tywna komunikacja w interakcji międzykulturowej, (5) argumentacja, (6) pisanie aka-demickie, (7) prezentacja profesjonalna (raport naukowy), (8) komunikacja interkul-turowa w edukacji, (9) aspekt psychologiczny komunikacji interkulturowej.

Opis1. Blok wprowadzający, przekazujący studentom wiedzę na temat pamięciowych i notacyjnych

(robienie notatek) technik/metod przyswajania informacji. Jego podstawowym celem jest przy-gotowanie studentów do przyswojenia wiedzy z następnych bloków.

2. W tym bloku przedstawiane są komponenty efektywnej prezentacji i sposoby skutecznego, profesjonalnego przemawiania. Największa uwaga poświęcana jest umiejętnościom organizacji wystąpienia i sposobowi przemawiania. W tym bloku studenci są już przygotowani do aktyw-nych dyskusji i wystąpień publicznych (w toku dalszego kształcenia).

3. Głównym zadaniem kolejnego bloku jest wprowadzenie studentów w podstawowe pojęcia teorii komunikacji i teorii treści, co pozwoli im rozwinąć umiejętności analityczne. Pierwsza, teoretycz-na część tego bloku, wprowadza w najważniejsze modele komunikacji i koncepcje treści. Część druga poświęcona jest praktyce stosowania metod analizy dyskursu (w formie pracy z tekstami i opowieściami ustnymi).

4. Najważniejsze pojęcia tej części kursu to kultura, komunikacja międzykulturowa, kompetencja komunikacyjna i międzykulturowa, kompetencja dyskursywna. Dyskusja dotyczy kulturowych właściwości treściowej organizacji produktów komunikacji (przekazów), a także przeszkód/ warunków koniecznych do rozwinięcia kompetencji międzykulturowej.

5. Kluczowe terminy piątego boku odnoszą się do studiów nad komunikacją językową. Główny nacisk kładzie się na analizę dyskursu argumentacyjnego i jego pragmalingwistycznej, dialek-tycznej oraz treściowej organizacji. Celem kursu na tym etapie jest doskonalenie studenckich umiejętności komunikacyjnych, zaznajomienie uczestników z wiedzą i zdolnościami zapewnia-jącymi efektywną komunikację. Metodologiczną podstawą tego bloku jest pragma-dialektycz-na teoria argumentacji (F. van Eemeren, R. Grootendorst) i kauzalno-genetyczna teoria treści (I.F. Uchwanowa-Szmygowa).


6. Na kolejnym etapie edukacji studenci uczą się technik i reguł pisania tekstów akademickich (naukowych). W szczególności dyskutujemy na temat budowy zdania i akapitu, a także na temat specyfiki słownictwa w rosyjsko- i anglojęzycznej tradycji akademickiej.

7. Kolejny blok dotyczy dyskursu naukowego w różnych kulturach. Szczególną uwagę poświęca się społecznym i kulturowym cechom pisemnych sprawozdań (raportów).

8. Ósmy blok tematyczny przybliża nowoczesne tendencje w zakresie edukacji i dotyczy kwestii in-ternacjonalizacji edukacji w ramach procesu bolońskiego, a dodatkowo – daje przegląd między-narodowych programów edukacyjnych. W tym bloku rozważane są następujące komunikacyjne sytuacje związane z domeną edukacyjną: pisanie CV, listów referencyjnych, listów motywacyj-nych, tłumaczenie dyplomów i wypełnianie druków aplikacyjnych. Wymienione sytuacje są ana-lizowane pod kątem ich specyficznych kulturowych zasad dotyczących treści i kompozycji.

9. Ostatni blok uczy studentów praktycznej analizy różnych kultur na podstawie kilku kryteriów. Podstawą teoretyczną tej części zajęć są klasyfikacje E. Halla i G. Hofstedego, na postawie których studenci dokonują autoanalizy i identyfikacji kultury, do której należą. Studenci analizują także kulturę białoruską za pomocą głównych kategorii kulturowych, zgłębiają też niewerbalne aspek-ty komunikacji międzykulturowej. W trakcie analizy interakcji międzykulturowych odbywają-cych się na zajęciach studenci opanowują kompetencje komunikacyjne i międzykulturowe.

Tabela 1: Bloki tematyczne prezentowanych zajęć

Zatrzymajmy się na chwilę przy module trzecim. Teoria komunikacji: aspekt tre-ści jest ostatnim blokiem wprowadzającym wiedzę o samej komunikacji, ukierun-kowanym na rozwijanie u studentów aktywnych umiejętności komunikacyjnych, takich jak: aktywne słuchanie, aktywne mówienie, analityczne/krytyczne czytanie i rozumienie. Wskazany cel sprawia, że tradycyjne formy wykładów są nieprzydatne. Z tego właśnie powodu zajęcia są zorganizowane na zasadzie warsztatów: dyskusje studentów są moderowane przez instruktora, teoria jest wsparta praktycznymi za-daniami, wykonywanymi przez studentów, którzy wspólnie tworzą swoje porfolio. Pojęcie kompetencji komunikacyjnej zakłada specyficzny sposób rozumienia istoty jej komponentów. Wszystkie składowe komunikacji rozumiane są bowiem zarówno jako działania, jak i rezultaty owych działań. Metody wyjaśniania kluczowych pojęć (komunikacja i treść) muszą zatem uwzględniać ową dwoistość.

Pierwsze zajęcia poświęcone są przedstawieniu tych teorii, które traktują ko-munikację jako proces. Ogromne znaczenie ma dla nas ścieżka wprowadzania w dydaktyce pojęcia komunikacja. Zaczynamy zwykle od koncepcji behawiory-stycznych, a kończymy na socjolingwistycznych (bez odrzucania innych podejść). W tym czasie podkreślamy znaczenie wszystkich wydzielonych komponentów procesu komunikacji.

Otwarta lista omawianych modeli komunikacji zawiera koncepcje C. Shanno-na, H. Lasswella, R. Jakobsona, N. Wienera, M. Bachtina, J. Łotmana, R. Barthes’a, J. Kristevy itp. Główna rola prowadzenia dyskusji przypada studentom: używają abdukcji do nazywania elementów modelu. Rola nauczyciela polega na pokazywa-niu sposobu myślenia autora i tego, jak poszczególne komponenty są wprowadzane do modelu. Każdy element modelu komunikacji, który student wydziela (sytuacja retoryczna, kanał, szum, przekaz, kod, sprzężenie zwrotne itp.), jest definiowany i analizowany pod kątem jego potencjału przenoszenia treści.

Socjolingwistyczne modele komunikacji są dla nas szczególnie istotne (zwłasz-cza C. Fraser i W.I. Karasik) ze względu na odkrycie takich elementów treści tekstu/dyskursu (nazywamy je kategoriami przenoszącymi treść), jak: (1) uczestnicy sytu-


acji komunikacyjnej i ich role (społeczne i komunikacyjne), a także jednostka (cechy stałe i zmienne), (2) warunki komunikacji (wewnętrzne: cel komunikacji, znaczenia; zewnętrzne: czas, miejsce i obserwatorzy).

Pierwszy temat opisywanego modułu kończy się praktycznym modelowaniem konkretnych sytuacji komunikatywnych, ich prawdopodobnych produktów (przeka-zów) i efektów (np. sytuacja grupowej dyskusji, zajęcia akademickie czy teatralny performance). Specjalną uwagę zwracamy na zawartość modeli, która jest wspól-na wszystkim sytuacjom komunikatywnym, oraz na to, co jest charakterystyczne wyłącznie dla danej, zaaranżowanej sytuacji. Dzięki temu studenci są przygotowani do następnego tematu w omawianym module.

Lekcje druga i trzecia poświęcone są teoriom komunikacji. Dyskusja jest tak za-planowana, by studenci mieli świadomość jedności formy i treści: zjawiska najpierw omawiamy na przykładzie słów i zdań, potem tekstów, a na koniec – dyskursów. Wraz ze stopniowym wzrostem złożoności przykładowych jednostek języka wzrasta integracyjność omawianych teorii. Zaczynamy od teorii semiotycznych (G. Fregego i C.S. Peirce’a), po czym przechodzimy do koncepcji semiologicznych (F. de Saussure-’a) i wreszcie – modeli integracyjnych (W.I. Lenina, G. Klausa, A.J. Supruna). Naszym modelem docelowym jest model treści dyskursu opracowany w ramach teorii kau-zalno-genetycznej (Uchwanowa-Szmygowa). Model ten uznajemy za istotny, a przez to – obowiązkowy w ramach omawianego kursu ze względu na obecny w nim funda-mentalny podział na treści referencjalne i treści związane z cortege (czyli z relacjami między podmiotami). Dla grupy docelowej – studentów psychologii – umiejętność rekonstruowania sytuacji wynikającej z cortege to zawodowa konieczność. Model kauzalno-genetyczny pokazuje miejsce, jakie ten komponent zajmuje wśród wszyst-kich treści dyskursu, a także ukazuje mechanizmy rekonstruowania cortege z kon-kretnych tekstów. Jako obowiązkowe zadanie studenci przygotowują mapę kogni-tywną tekstu naukowego napisanego przez twórczynię teorii kauzalno-genetycznej, w którym znaleźć można opis samego modelu i przykłady jego aplikacji.

Czwarta w kolejności lekcja poświęcona jest wyłącznie praktyce rekonstrukcji treści dyskursu.

W ramach kursu traktujemy kulturę jako własność referencjalną i równocześnie cortege’ową dowolnej treści dyskursu. Jest ona zakorzeniona w obrazie świata prze-noszonym przez tekst. Kultura także ustanawia zasady interakcji językowej (pomię-dzy podmiotami). Jest elementem wiedzy, narzuca postawy wyrażane w tekście, odbija się w sensie tekstu i wytwarza jego esencję. W teorii kauzalno-genetyczna owe klastry treści dyskursu nazywamy „obrazami dyskursu” (w dyskursie zawarte są na przykład: obraz świata, obraz interakcji tworzącej cortege, obraz wiedzy, obraz postaw, obraz sensu i esencji). Owe dyskursywne obrazy stają się obiektami, które studenci w ramach naszego kursu rekonstruują. Przykładem analizowanego na za-jęciach materiału są bajki narodowe. Proponujemy studentom (w małych grupach) przeprowadzenie analizy próbki bajek i rekonstrukcję kultur, które doprowadziły do ich wymyślenia. Najważniejszym celem tego zadania jest odkrycie (na podstawie tekstu bajki) kluczowych właściwości owych kultur i ich nazwanie.

Celem ostatnich zajęć jest ocena studenckiej wiedzy i zaangażowania w zajęcia. Przygotowywane przez cały kurs portfolio zawiera wszystkie pisemne zadania wy-magane do uzyskania zaliczenia.


Oczekujemy, że zaplanowany przez nas kurs (1) pozwoli studentom zrozumieć złożoną naturę dyskursu (komunikacji jako procesu i rezultatu tego procesu) i jego treści, a także (2) pozwoli studentom rozwinąć umiejętność myślenia analitycznego. Staramy się pokazać, że zdolność stosowania analitycznego/krytycznego myślenia oraz podejście do jakiegokolwiek zdarzenia komunikacyjnego z perspektywy zawar-tych w nim treści należy do ich umiejętności zawodowych. Co więcej – bycie eksper-tem nie polega jedynie na profesjonalnym odkrywaniu sensów tekstów, dyskursów i ludzkich działań, ale także na umiejętności tworzenia swoich własnych analitycz-nych tekstów i dyskursów.

Irina Uchwanowa-Szmygowa (Białoruś, Mińsk) Tekst i rekonstrukcja jego treści w profesjonalnej działalności mene-dżera archiwów

Kurs pt. Tekst i rekonstrukcja jego treści w profesjonalnej działalności mene-dżera archiwów (dla specjalności Zarządzanie archiwami i informacyjne wsparcie zarządzania) przeznaczony jest dla studentów IV roku historii (VIII semestr), studia stacjonarne. Program kursu w roku akademickim 2009/2010 obejmował: wykłady – 10 godzin, ćwiczenia praktyczne – 16 godzin, kontrolne prace studenckie – 8 godzin, konsultacje, zaliczenie na ocenę.

Cele. (1) Zwrócenie uwagi studentów na problem kodowania i dekodowania (produkowania i rozumienia) profesjonalnych tekstów, ze szczególnym uwzględnie-niem różnych orientacji zawodowych, problemu tłumaczenia tekstów na inne for-maty oraz kwestii gromadzenia danych w bazach wysokiej jakości i ich interpretacja; (2) dostarczenie wiedzy na temat różnych typów i kategorii treści, różnych sposo-bów pracowania z treścią tekstu i form organizacji przestrzeni tekstu; (3) wykształ-cenie umiejętności pracy zarówno z małym tekstem, jak i dużym korpusem tekstów, a także umiejętności przydzielania zadań koniecznych w pracy z tekstem, organi-zowania poszukiwań stopnia realizacji stawianych w tekście celów i umiejętności prezentowania wyników pracy z tekstem.

Podstawą kursu są teorie treści tekstów zamkniętych i otwartych przedstawio-ne w pracach charakteryzujących się podejściem semiotycznym, semiologicznym i integracyjnym, obecne w paradygmacie badań jakościowych. Szczególne miejsce wśród podstaw prowadzonego kursu zajmują badania prowadzone w ramach podej-ścia kauzalno-genetycznego.

Kurs jest ciągle aktualizowany ze względu na nowe możliwości leżących u jego podstaw teorii. Jak dotąd najskuteczniejsza, jeśli chodzi o pracę ze studentami w ramach tego kursu, okazała się idea Jeleny Sawicz o konieczności skorelowania ter-minologii podejścia lingwo-semiotycznego i lingwistyki kognitywnej. Jelena Sawicz proponowała zwłaszcza przyjrzenie się heurystycznej idei podejścia kauzalno-gene-tycznego, mówiącej o konieczności rekonstrukcji treści z uwzględnieniem czterech typów organizacji dyskursu: hierarchicznej, strukturalnej, systemowej i linearnej – i rekonstrukcji odpowiadających im kategorii. Chodzi tu zwłaszcza o uwzględnie-nie liczby typów struktur, to znaczy struktur aksjologicznych, mentalnych, paradyg-matycznych i syntagmatycznych. I nie ma tu tautologii: pojęcie struktury zawiera


w sobie wszystkie formy, mieści się w nim zarówno pojęcie linearności (komponenty w linearnej sekwencji), jak i „drzewa” (grafu), układu klasyfikacyjnego oraz zbioru nadrzędnych źródeł.

Co ten pomysł daje? Możemy zobaczyć jego produktywność w sytuacji roz-wijania metodycznych technik w trakcie pracy z tekstem. Jak dotąd, używamy do rekonstruowania treści, po pierwsze, denotatywnych, słownikowych i seman-tycznych map (skutecznie stosowanych przy nauczaniu technik tworzenia tekstów). Po drugie – rozwinęliśmy pomysł tworzenia map kognitywnych, co upraszcza rekon-strukcję różnych typów treści gotowych tekstów (mapy te są najbardziej produktywne w nauczaniu interpretacji, co ułatwia walkę z plagiatami). Obecnie proponujemy stu-dentom technikę tworzenia różnych typów map. Może to być mapa aksjologiczna (pomagająca rekonstruować potencjalne wartości tekstu), mapa paradygmatyczna (odzwierciedlająca pola leksykalno-semantyczne nie systemu językowego, ale ko-munikacji językowej) i, w końcu, mapy syntagmatyczne i syntaktyczne, wychodzące od idei mapy drogowej.

Tygo-dnie

Wykłady Zajęcia praktyczne Prace kontrolne studentów

Go-dziny

1-2 Wprowadzenie terminologii i najważniejszych zagadnień kursu. Tekst jako źródło infor-macji różnego typu. Wprowa-dzenie do semiotycznych, se-miologicznych i integracyjnych modeli treści tekstu/dyskursu

Pojęcia gatunek i format. Mówione i pisane gatunki komunikacji aka-demickiej i profesjonalnej. Kon-struowanie syntetycznego modelu interakcji w kontekście komunikacji zawodowej.

Modelowa-nie różnych sytuacji ko-munikacji zawodowej

4+3+2

3-5 Metodologiczne podstawy jakościowych badań tekstu i dyskursu. Kategorie dyskur-su: ich typy, rodzaje, klasyfika-cje, rekonstrukcja i operacjo-nalizacja.

Praca w małych grupach z teksta-mi wybranymi przez studentów (uwzględniającymi ich specjaliza-cję). Wypełnianie tabelek, określanie pierwszej grupy kategorii. Koncen-trowanie się na treści obiektowo-te-matycznej, pojęciowej i referencjal-nej.

Opis tabel, tworzenie ra p o r t ó w analitycz-nych, abs-t r a k t ó w , tez.

4+5+3

6-7 Praca (jak wyżej) z kategoriami dys-kursywnymi z grupy drugiej: kon-centrowanie się na kategoriach two-rzących interakcję podmiot-podmiot (treść komunikacyjna, cortege).

5+2

8-9 Przegląd nowych kierunków badań nad dyskursem ukazy-wanych w szerszym kontek-ście nauk humanistycznych.Perspektywy studiów nad dys-kursem w pracy badawczej menedżera archiwów.

Prezentacja wyników pracy w pane-lu sprawozdań i dyskusja w formie studenckiej konferencji naukowej.

Test 2+3+1

Suma 10 godzin lekcyjnych 16 godzin 8 godzin 34Tabela 1: Zawartość prezentowanego kursu


Marina Gawriłowa (Rosja, Sankt Petersburg) Analiza dyskursu w programach zajęć dla specjalizacji humanistycznych

Chciałabym podzielić się moimi doświadczeniami w nauczaniu analizy rosyjskie-go dyskursu politycznego i analizy tekstów medialnych w V-VI semestrze studiów na kierunku Public relations, nauki polityczne i dziennikarstwo (Petersburski Uniwersytet Państwowy i Newski Instytut Języka i Kultury w Sankt-Petersburgu).

Dyskurs polityczny: metoda i techniki prowadzenia badań. W kursie tym do-konujemy przeglądu głównych trendów w interdyscyplinarnych badaniach dyskur-su politycznego. Kurs kształtuje następujące kompetencje: (1) umiejętność użycia technik badania dyskursu politycznego w przyszłej pracy zawodowej, (2) na bazie nabytej wiedzy optymalizacja sposobów perswazji w wystąpieniach publicznych, (3) umiejętność prowadzenia językoznawczych obserwacji świadomości społecz-nej, (4) ocena i prognozowanie rozwoju sytuacji (w bliskiej i średniej perspektywie) na podstawie analizy tekstów informacyjnych.

W ramach rozwijania umiejętności prowadzenia samodzielnych badań studen-ci piszą kilka prac: (1) analizę intencji przemówienia politycznego, (2) kompozy-cję mapy kognitywnej tekstu politycznego, (3) opis mechanizmów zniekształcania prawdy w tekście, (4) analizę toposów w wystąpieniu politycznym, (5) opis mecha-nizmów użycia języka jako narzędzia społecznej władzy, (6) opis funkcji metafor konceptualnych, (7) opis znaczeń jednostek konceptualnych na potrzeby analizy za-wartości (treści), (8) analizę metodą wolnych skojarzeń.

Omawiany kurs ma zapoznać studentów z koniecznymi umiejętnościami anali-zowania informacji tekstowych. Główny nacisk kładziony jest na uczenie studentów stosowania metod i technik retorycznych, psychologicznych, lingwistycznych, kogni-tywistycznych, psycholingwistycznych czy analizy dyskursywnej w badaniach inter-dyscyplinarnych, w pracach magisterskich, w analizach i w ramach kompleksowego monitoringu świadomości społecznej.

Rosyjska komunikacja polityczna XX wieku. Zajęcia zawierają prezentację opisu cech dyskursywnych rosyjskiej komunikacji politycznej pewnych okresów historycznych oraz opis ewolucji obrazu przemówień prezydenckich. Kurs skupia się na takich tematach, jak sposoby perswazji, system gatunków rosyjskiego dyskursu politycznego, relacje między językiem i innymi semiotycznymi systemami w proce-sie wpływania na świadomość społeczną.

Kurs kształci kilka kompetencji: (1) umiejętność używania różnych sposobów perswazji w działalności zawodowej, (2) umiejętność oceniania efektywności wystąpienia publicznego, (3) umiejętność analizy gatunków komunikacji politycznej w perspektywie politycznej, (4) optymalizacja na podstawie nabytej wiedzy perswa-zji językowej w tekście.

Studenci piszą kilka prac: (1) porównanie narracji fikcyjnej i tekstu politycznego, (2) odtwarzanie zawartego w języku portretu polityka, (3) ustalanie cech argumen-tacji w tekście politycznym, (4) ustalenie gatunku tekstu politycznego, (5) ustalenie gatunku retoryki prezydenckiej, (6) analiza wybranych przykładów najefektywniej-szych retorycznie tekstów politycznych (z uzasadnieniem wyboru), (7) porównanie przemówień prezydenckich, (8) analiza debaty parlamentarnej, (9) identyfikacja autorstwa tekstu politycznego (temat, słowa kluczowe, rodzaje perswazji).


Przedstawiany tu kurs zapoznaje studentów z głównymi cechami dyskursu insty-tucjonalnego. Specjalną uwagę przywiązuje się do interakcji językowej, politycznego działania i politycznego myślenia.

Główne cele kursu to: (1) poszerzenie granic wiedzy historycznej w tekście historycznym w kontekście społeczno-kulturowym, (2) wprowadzenie studentów do głównych problemów zachowań językowych polityków, (3) rozwijanie kultury politycznej i retorycznej, (4) rozwój kompetencji komunikacyjnej studentów.

Teoria komunikacji (kilka wykładów). Studiując właściwości komunikacji masowej, studenci zaznajamiają się z: (1) głównymi teoretycznymi podejściami do efektywności wpływu komunikacji masowej na media, (2) metodologiami badań mass mediów, (3) matrycą komunikacyjną (zdarzenie – fakt medialny – tekst medial-ny), (4) schematem kognitywnym wydarzeń w mass mediach (za T. Van Dijkiem), (5) analizą dyskursu tekstów medialnych (szkół rosyjskich i zagranicznych), krytycz-ną analizą dyskursu.

Studenci mają okazję dokonać dyskursywnej analizy newsów. Ta część kursu prezentuje cechy tekstów medialnych, techniki badawcze, różne sfery stosowania badań. Pozwala to połączyć wymagania podejścia kompetencyjnego, które umożli-wia wzmocnienie praktycznego rozumienia komunikacji, pragmatykę, orientację na podmiot mówiący i aspekt zawodowy.

Komunikacja międzykulturowa (kilka wykładów). Celem kursu jest rozwój studenckich umiejętności poprawnego rozumienia zachowań komunikacyjnych w różnych kulturach w celu zapewnienia efektywnej komunikacji. W szczególności – kurs wprowadza techniki weryfikowania ideologicznych aspektów postawy autora (jawnych i ukrytych). Studiowanie różnych typów postaw wobec różnic kulturowych zaznajamia studentów z: (1) pracami z zakresu lingwistyki krytycznej na temat roli dyskursu publicznego w utrwalaniu różnic narodowych i nierówności etnicznych, (2) z koncepcją dialogu krytycznego J. Habermasa.

Studenci mają szansę odkrycia semantycznych strategii pozytywnej prezentacji siebie i negatywnej prezentacji innych w tekstach medialnych.

Dorota Brzozowska (Polska, Opole) Analiza dyskursu – przegląd akademickich programów nauczania

Na Uniwersytecie Opolskim na kierunkach filologia polska oraz kulturoznawstwo zagadnienia dotyczące dyskursu wchodzą w zakres nauczania od końca lat dzie-więćdziesiątych dwudziestego wieku. W latach ostatnich wprowadzono na studiach magisterskich oddzielny przedmiot o nazwie analiza dyskursu. Wcześniej treści na-uczania dotyczące badania dyskursu były wprowadzane na studiach licencjackich oraz magisterskich w ramach licznych przedmiotów, zarówno wchodzących w skład kanonu, jak i fakultatywnych, takich jak: podstawy pragmatyki, stylistyka tekstu, lin-gwistyka tekstu, język w działaniu, metodologia badań językoznawczych, komunikacja kulturowa, językoznawstwo ogólne, językowy obraz świata, itp. W roku 1995 urucho-miono również studia doktoranckie w tym zakresie. Wśród powstałych w opolskim ośrodku prac o orientacji dyskursywnej można wymienić:• prace habilitacyjne: Podręcznik szkolny w dyskursie dydaktycznym – tradycja

i zmiana, Jolanta Nocoń, 2009; A Cry Over the Abyss: the Discourse of Power


in the Poetry of Robert Browning and Algernon Charles Swinburne, Ryszard Wolny, 2004.

• prace doktorskie: Język czatu internetowego. Studium empiryczne, Leszek Szy-mański, 2009; Strategie komunikacyjne w procesie poszukiwania pracy, Monika Orłowska-Pawlik, 2009; Wirtualne dyskursy – analiza społeczności internetowych w aspekcie komunikacyjnym, Andrzej Różycki, 2007; Sport a język współczesnego polskiego dyskursu społecznego, Artur Matkowski, 2006; Dyskursywne wykład-niki ideologii kontrkultury na przykładzie wierszy Allena Ginsberga, Katarzyna Molek-Kozakowska, 2006.

• prace magisterskie: Język i styl felietonów Kingi Dunin, Justyna Kaczmarczyk, 2007; Wzorzec gatunkowy oferty pracy, Aleksandra Babińska, 2007.

• prace licencjackie: Fenomen portali społecznościowych, Tomasz Skotak, 2009; Sposoby kreowania idola w mediach, Aleksandra Wyżgoł 2009; Komunikacyjna rola fotografii na przykładzie zdjęć współczesnych polskich feministek, Izabela Siubiak, 2009; Moda i jej mechanizmy. Analiza funkcjonowania na rynku popular-nych marek, Katarzyna Magiera, 2009.

PODSUMOWANIE

Wraz z prezentacją autorskich programów oraz sposobów przyswajania różnych praktyk analitycznych w akademickich studiach nad dyskursem uczyniliśmy kolej-ny krok w kierunku głębszego zrozumienia tego, co badania nad dyskursem mogą zaoferować studentom kierunków humanistycznych. Za szczególnie istotne uważa-my dyskusje nad propozycjami cechującymi się nowatorstwem i doniosłością pod względem możliwości zmian społeczeństwa (na lepsze).

Mamy nadzieję, że udana wymiana doświadczeń w zakresie dydaktyki akademic-kiej zaowocuje w przyszłości dalszą międzyuniwersytecką współpracą w opracowy-waniu programów nauczania czy wreszcie wspólnymi zajęciami i programami kur-sów na poziomie studiów magisterskich.

4STUDIA PRZYPADKÓW

Ostatnia sesja mińskiego konwersatorium poświęcona była dyskusji plakatowej nad pracami studentów i doktorantów pochodzących z poszczególnych ośrodków akademickich. Warto podkreślić, że rozmowa przy plakatach jest ciągle rzadko sto-sowaną formą komunikacji naukowej. A szkoda. Udział w sesji posterowej daje moż-liwość – zwłaszcza młodym badaczom – zweryfikowania i rozwijania podstawowych umiejętności i kompetencji naukowych: prezentowania wyników analizy w formie werbalno-wizualnej, sprawnego przechodzenia od analizy do syntezy, swobodne-go formułowania własnych poglądów i skutecznego odpowiadania na argumenty oponentów. Istnieje jeszcze jedna ważna zaleta tej formy naukowej. Sesja poste-rowa pozwala młodym badaczom uniknąć niepotrzebnego na tym etapie rozwoju kariery stresu wynikającego z przygotowania wystąpienia publicznego (odczytu). W zamian daje im możliwość czerpania inspiracji z bezpośredniej interakcji z bar-dziej doświadczonymi naukowcami.

W niniejszym rozdziale przedstawiany kilka artykułów przygotowanych przez doktorantów i studentów uczestniczących w sesji plakatowej. Pamiętajmy o tym, że prace młodych, początkujących naukowców są najlepszym testem dla każdej dys-cypliny naukowej, w tym – dla analizy dyskursu.

Margaret Ohia (Polska, Wrocław) Struktury rasistowskie. Przypadek Festona i Wiesława

Celem artykułu jest pokazanie, w jaki sposób krytyczna analiza dyskursu wpływa na wyodrębnienie prymarnych wyznaczników tzw. nowego rasizmu [Barker 1981], który zdecydowanie różni się od tradycyjnie rozumianej ideologii rasistowskiej. Nowy rasizm ukrywa się w niejawnych praktykach dyskursywnych grupy dominującej. W przeciwieństwie do „starego” rasizmu nie jest krzykliwy i otwarcie demonstro-wany. To doskonale wpisuje go w teoretyczną ramę analizy dyskursu. Społeczno-po-znawczy charakter dyskryminacji rasowej pozwala na ujawnienie strategii wystę-pujących na różnych poziomach komunikacji (mikro- i makrospołecznej) dotyczącej osób o różnych kolorach skóry. Środkami służącymi do wyrażania owych strategii są struktury dyskursu, które poddane krytycznemu oglądowi, mogą z powodzeniem zostać nazwane strukturami rasistowskimi.

Struktury dyskursu Poniższy, oparty na koncepcji Teuna van Dijka [1990; 1993; 1995a; b; 2000; 2002] schemat przedstawia podział struktur tekstowych, które sta-nowiły wyjściowe narzędzia do przeprowadzenia poniższej analizy.

117STUDIA PRZYPADKÓW

Struktury semantyczne

Struktury syntaktyczne

Schematy lokalne

Schematy globalne

Sens globalny

Struktury dyskursu

Sens lokalny

Tematy

Implikatury

Presupozycje

Struktury leksykalne

Schemat narracyjny

Schemat argumentacyjny

Strona czynna/bierna

Szyk wyrazów

Nominalizacja

Dobór wyrazów

Figury retoryczne

Pozorne

zaprzeczenia отрицания

Punkt widzenia

Związki pomiędzy strukturami tekstowymi i społeczno-poznawczym charak-terem systemu rasistowskiego a sposobem, w jaki struktury te mogą wyrażać i sygnalizować uprzedzenia członków grupy dominującej, pozwalają na demasko-wanie ideologii ukrytej pod powierzchnią neoliberalnego nakazu poprawności poli-tycznej. Aby zilustrować funkcjonowanie przedstawionych powyżej pojęć, dokonam krótkiej analizy próbek tekstów. Istotny jest fakt, że nie pochodzą one ze skrajnie prawicowych magazynów. Wręcz przeciwnie, wyraźnie sytuują się one w kontekście centro-lewicowym, a znaczenia dyskryminujące członków grupy mniejszościowej nie są wyrażane wprost.

Przypadek Festona i Wiesława. Uczestnikami wydarzeń będących tematami analizowanych artykułów prasowych są mężczyźni o różnym kolorze skóry, którzy podejmowali kontakty seksualne z partnerkami, nie informując ich o tym, że byli nosicielami wirusa HIV. Pierwszy artykuł, którego bohaterem jest Feston Konzani, pochodzi z dziennika Independent, drugi o Wiesławie S. z Rzeczpospolitej.

Feston. Oto wybrane przeze mnie akapity z artykułu dziennikarskiego opisujące-go wydarzenie z udziałem czarnego mężczyzny:

(1) ’Sexual predator’ who infected women with HIV starts 10-year jail term. (2) An African asylum-seeker who infected three women with HIV by having unpro-tected sex with them despite knowing he had the virus started a 10-year prison sentence today. (3) Feston Konzani, 28, a musician, was charged with inflicting grievous bodily harm on the three women, aged between 15 and 27, between 2000 and 2003 in Middlesbrough. (4) Police have labelled him a „sexual predator” and the trial judge at Teeside Crown Court said it was the worst case of GBH imaginable. (5) Konzani’s victims included a 15-year-old virgin he kept prisoner at his home in Middles-brough, a 27-year-old African student who had a child by him and a 26-year-old voluntary worker. The African woman was standing by Konzani and professed her love for him in


a letter read in court. The letter said: „I love you and cherish you. I am still there for you and together we will stand strong. I am always yours”1.

W tytule artykułu (1) pojawia się często stosowana w tego typu wiadomościach struktura semantyczna, polegająca na użyciu struktur leksykalnych nacechowanych negatywnie (metafora sexual predator2). Feston już na początku zostaje przedstawio-ny jako kryminalista najpoważniejszej rangi, sprowadzony do poziomu przestępcy niezaprzeczalnie winnego i zasługującego na najwyższą karę. Zostały mu przypi-sane cechy konotujące poważne wykroczenie. Mężczyzna został opisany w katego-riach dewiacji społecznej (wyrażenie sexual predator czyt. kryminalista, gwałciciel), która znacznie przekracza rangę popełnionego wykroczenia. Użycie takiej meta-fory w przypadku przedstawiciela grupy rasy czarnej skłania mnie do dalszej in-terpretacji. Predator to przybysz z kosmosu, ktoś z innej rzeczywistości, łowca (naszych) kobiet. Forma cudzysłowowa wskazuje na kolejną strategię, jaką jest pozorne dystansowanie się. Zabieg ujęcia w cudzysłów można by potraktować po prostu jako sygnał zastosowania figury retorycznej sexual predator przez autora. W późniejszej części tekstu jednak dowiadujemy się, że to policja nadała mu taką etykietkę. Nie jest to więc wyłącznie posłużenie się stałym frazeologizmem, lecz przytoczenie punktu widzenia przedstawicieli dyskursu władzy, przez co konstrukcja ta staje się społecz-nie akceptowalna (legitimated).

Zdanie nr 1 stanowi makrostrukturę tekstu, czyli wyznacza jego globalne zna-czenie artykułu: ’Sexual predator’ who infected women with HIV starts 10-year jail term. Nagłówek (2) jest retorycznym powtórzeniem informacji zawartej w tytule. Zamiast wartościującego określenia Festona użyto innego wyrażenia przypisujące bohatera do kategorii Innego, a mianowicie African asylum-seeker. Jest to częsty spo-sób sygnalizowania odmienności (co znów staje się podstawą do legitymizowania nierówności3) czarnych członków społeczeństwa [van Dijk 2000]. Autor tekstu nie tylko powtarza (i precyzuje) informację o winie bohatera wypowiedzi (who infected three women with HIV by having unprotected sex with them despite knowing he had the virus started a 10-year prison sentence today), ale także implikuje semantyczny paralelizm pomiędzy „drapieżnym obcym” a przybyszem z Afryki, traktując wyra-żenia sexual predator i African asylum-seeker synonimicznie. Znamienną strategią związaną z doborem wyrazów jest użycie nieokreślonego przedimka an przed frazą African asylum-seeker, co presuponuje, że w podobny sposób mógłby zachować się każdy afrykański imigrant starający się o azyl. Negatywny czyn w wykonaniu czar-nego mężczyzny zostaje tym samym poddany generalizacji i przypisany wszystkim członkom grupy, do której należy.

Dopiero w czwartym akapicie (3) tekstu przytoczone zostają dane personalne mężczyzny. Widzimy więc, że kategorie „afrykańskości” i społecznej nieprzynależ-ności mają większe znaczenie przy przedstawianiu bohatera, niż jego cechy jednost-kowe. Feston jest przede wszystkim Afrykańczykiem i drapieżcą, a dopiero potem 1 Independent 15/04/2004, URL: http://www.independent.co.uk/news/uk/crime/sexual-predator-whoinfected-women-with-hiv-starts-10year-jail-term-563498.html [01.04.2009]2 Fraza sexual predator jest w prasie najczęściej używana do pejoratywnego opisywania osoby, która podejmuje kontakty seksualne w sposób opresywny (predatory), analogicznie do drapieżnika, który poluje na swoją zdobycz. Seksualny predator poluje na partnerów seksualnych. Terminu tego używa się w odniesieniu do sprawców poważ-nych przestępstw seksualnych, takich jak: gwałtów, czy seksualnego wykorzystywania dzieci.3 Opartej na argumentach sytuacji społeczno-ekonomicznej związanej z imigrantami lub różnicach kulturowych spowodowanych obecnością grup mniejszościowych i trudnościach z nich płynących.


osobą posiadającą nazwisko, wiek i zawód. Świadczy to o przywiązaniu do postkolo-nialnych schematów dzielących świat na Afrykę (czarną) i nie-Afrykę (białą).

Oprócz tego w tym samym zdaniu (3) zastosowano częstą strukturę składnio-wą, jaką jest użycie strony biernej w odniesieniu do grupy dominującej (tu: władzy sądowniczej) w celu uniknięcia odpowiedzialności za zdarzenie. Stąd: Feston was charged, a nie: The judge charged Feston. Feston pojawia się na początku wypowie-dzi, w pełni odpowiedzialny za negatywne wydarzenie, opisane przez autora za po-mocą hiperboli: grievous bodily harm.

W kolejnym akapicie (4) pojawia się równie ważna strategia prezentowania negatywnych wydarzeń, której bohaterami są członkowie grupy dyskryminowanej. Przytoczone zostają opinie przedstawicieli władzy (police labelled him, trial judge said). Autor posłużył się mową zależną, dokonując subiektywnej selekcji wypowie-dzi nadawców. Nie zacytował ich bezpośrednio w całosci. Wybrał jedynie wyrażenia najbardziej negatywne (sexual predator, the worst case of imaginable). Odnoszę za-tem wrażenie, że jego intencją było wywołanie złudzenia, jakoby były to jedyne sło-wa, jakie padły z ust przedstawicieli policji i sądu. W konstrukcji tej (w cudzysłowie i mowie zależnej) ukryta jest strategia pozornego dystansowania się do etykietek nadawanych przez organy dominujące (por. zdanie nr 1).

Jedną z częściej stosowanych figur leksykalno-koherencyjnych jest implikatu-ra, która pozwala na odczytanie znaczeń niewyrażonych w tekście, ale możliwych do odczytania dzięki wspólnej wiedzy uczestników dyskursu. W akapicie (5) artykułu opisany jest przypadek ofiary Festona, Afrykanka, która napisała do niego list miłosny. Chociaż Afrykanka jest jedną z ofiar, postawiona zostaje w zgodności z Festonem, mimo że porządek społeczny wskazuje na opozycję między nimi (ofiara – oprawca). Implikowanym znaczeniem jest więc istnienie czegoś na miarę „afrykań-skiej solidarności” (opartej na emocjach, naiwnym uczuciu), wobec której nie działa prawo europejskiego (opartego na zdrowym rozsądku) systemu prawnego.

Wiesław. Zadaniem mojej analizy jest konfrontacja struktur pojawiających się w tekście o Innym z tekstem o Naszym i wyłonienie ogólnej strategii prezentowa-nia grup My-Oni. W tym celu przypatrzmy się fragmentowi artykułu o Wiesławie, Naszym białym „zwyrodnialcu”4, który również utrzymywał kontakty seksualne z kobietami, nie mówiąc im o swojej chorobie. Najbardziej kluczowe dla analizy porównawczej są podkreślone fragmenty:

(1) Takie zachowanie może świadczyć o głębokiej patologii. Należałoby dokładnie się do-wiedzieć, co się zdarzyło w jego życiu. Może chciał się zemścić za doznane urazy psychicz-ne albo jest pozbawiony wyobraźni? – zastanawia się Marcin Drewniak z krakowskiego Centrum Profilaktyki i Edukacji Społecznej Parasol. (2) Jego życiorys sugeruje odchylenia od norm społecznych, wynikających z błędów wycho-wania lub z osobowości psychopatycznej. Widać, że nie czuje sensu norm moralnych i życia społecznego. Interesuje go tylko własny los – dodaje prof. Zbigniew Nęcki, psycholog z Uniwersytetu Jagiellońskiego. – To jest wielki problem naszego społeczeństwa: jak chronić się przed takimi psychopatami.5

Z zestawienia tekstów A i B wynika, że wydarzenia z udziałem osób różniących się kolorem skóry przedstawione są w znacząco odmienny sposób. Podczas gdy obcość

4 Takie miano otrzymał w jednym z artykułów na łamach polskiego tabloidu „Super Express”, URL: http://www.se.pl/wydarzenia/kronika-kryminalna/zaraza-hiv-em-w-caej-polsce_77552.html5 RP 4/10/2008 URL: http://www.rp.pl/artykul/21,214330.html [02.04.2009]


Festona podkreślana była w każdym niemalże akapicie i to ona stała się środkiem wyjaśniającym jego zachowanie, Wiesław okazał się wyjątkiem w naszym społeczeń-stwie, kimś kto funkcjonuje poza normą społeczną (nie czuje sensu norm moralnych i życia społecznego). Podobnie jak Feston, został poddany ocenie specjalistów, z tą różnicą, że tutaj wypowiedzi zostały dosłownie zacytowane (mowa niezależna) i ich autorami nie byli przedstawiciele organu prawa (policja, sąd), lecz osoby pełniące bardziej neutralną funkcję społeczną (psycholog, członek ośrodka pomocy społecz-nej). Stąd ich sądy nie są emocjonalnie nacechowane – zostają zobiektywizowane.

Podsumowanie. Z powyższej analizy wynika, że istnieje wyraźna globalna stra-tegia przedstawiania członków różnych grup ze względu na przynależność lub jej brak do grupy dominującej. I tak, przedstawiciele tych pierwszych, którzy działali w sposób sprzeczny z obowiązującymi normami społecznymi w tekstach najczę-ściej określa się w kategoriach patologii, wyjątkowości i wynaturzenia, podczas gdy u Innych takie zachowanie określa się jako naturalne i powszechne.

Krytyczna analiza pozwoliła mi na dojście do wniosku, że taka metoda prezentacji jest widoczna w obu wypowiedziach, a rasistowskich struktur nie sposób odczytać bez znajomości podstawowego aparatu pojęciowego i wpisania tekstu w społeczny, polityczny i kulturowy kontekst.

BIBLIOGRAFIABarker M., 1981, The New Racism, London.Dijk T. van, 1990, Discourse and inequality, „Conference of the International Communication Association

(ICA)”, Dublin.Dijk T. van, 1993, Analyzing racism through discourse analysis. Some methodological reflections,

[w:] J. Stanfield (red.), Race and ethnicity in Research Methods, Newbury Park.Dijk T. van, 1995a, Ideological Discourse Analysis, [w:] E. Ventola, A. Solin (red.), The New Courant 4.

Interdisciplinary approaches to Discourse Analysis, Helsinki.Dijk T. van, 1995b, Elite discourse and the reproduction of racism, [w:] R.K. Slayden, D. Slayden (red.),

Hate Speech, Newbury Park.Dijk T. van, 2000, New(s) Racism: A discourse analytical approach, [w:] S. Cottle (red.), Ethnic Minorities

and the Media, Milton Keynes.Dijk T. van, 2002, Discourse and racism, [w:] D. Goldberg, J. Solomos (red.), The Blackwell Companion

to Racial and Ethnic Studies, Oxford.

Grzegorz Zarzeczny (Polska, Wrocław) Problem tłumaczenia wiadomości dziennikarskich (przypadek Łotwy w polskich mediach)6

Jak zauważają E. Bielsa i S. Bassnett [2009: 2], jednym z zagadnień na styku studiów nad globalizacją, medioznawstwa, socjologii i translatoryki jest „globalny przepływ informacji, gdzie równie istotne są sposoby tworzenia medialnych wiadomości, jak i fakt, że ich transfer przebiega nie tylko w przestrzeni, lecz również poprzez granice ję-zyków i kultur”. Tekst newsa postrzega się jako końcowy produkt złożonego zdarzenia komunikacyjnego. W produkcie tym utrwalone zostały struktury i reguły świadczące o określonych strategiach (tj. intencjonalnej – a często również niesprawiedliwej – konstrukcji wypowiedzi) nadawczo-odbiorczych [por. Fowler 1991; van Dijk (red.) 2001; Piekot 2006; Machin, van Leeuven 2007]. Ogólny model procesu komunikowa-nia w mediach informacyjnych proponuje T. Piekot [2006: 107-108]:6 Rozbudowana wersja tego tekstu została opublikowana w Obliczach Komunikacji [Zarzeczny 2012: 173-190].


(1.) W ramach pewnego kręgu kulturowego (2.) i w pewnych warunkach społecznych (3.) ktoś (osoba, instytucja) postrzega zdarzenia, (4.) dokonuje ich selekcji i interpretacji, (5.) aby je upowszechnić (6.) za pomocą dostępnych środków językowych (7.) z pewnymi intencjami (8.) oraz w pewnej formie. (9.) Odbiorca odczytuje i interpretuje ów tekst (10.) dzięki własnym umiejętnościom, (11.) uwzględniając własne potrzeby i oczekiwa-nia, (12.) korzysta też z wiedzy o świecie i z osobistych doświadczeń (13.) oraz z informacji o faktach przekazanych przez inne źródła. (14.) W rezultacie tego procesu w umyśle nadaw-cy powstaje mentalny obraz zdarzeń opisywanych w tekście.

W świecie globalnych agencji dziennikarskich ów produkt zdarzenia komuni-kacyjnego staje się częścią kolejnego procesu – tłumaczenia, w którego „centrum zainteresowania nie pojawia się zagadnienie ekwiwalencji językowej, lecz raczej przekształcenie informacji w sposób zgodny z oczekiwaniami nowych czytelników” [Bielsa, Bassnett 2009: 132]. Oczywiście „czytelnik oryginału i czytelnik przekładu należą do dwóch różnych społeczności językowych i kulturowych, nie mają więc tych samych doświadczeń, które są składnikiem wiedzy uprzedniej, z jaką przystępują do lektury; dzieli ich odmienność kodów kulturowych” [Skibińska, Cieński 2002: 5]. Ponadto nieuchronnie manipulacyjny charakter tłumaczenia może wyrażać (oraz utrwalać, jak i obalać) określone relacje nierówności w praktykach społecz-nych. Spośród wielu zagadnień wpływających na ostateczny kształt każdego tłuma-czenia wiadomości, do najważniejszych należą relacje postkolonialne [por. Venuti 1995; Bassnett, Trivedi (ed.) 1999; Hatim, Munday 2004] oraz tłumaczenie ideologii [por. Hatim, Mason 1997].

Studium przypadku. Istnieją dwie wersje (Tekst A i Tekst C) angielskojęzycznej wiadomości opublikowanej przez rosyjską agencję informacyjną Ria Novosti7 oraz polskie tłumaczenie tej wiadomości (Tekst B) pochodzące z elektronicznego wyda-nia Dziennika8. Opublikowany o 17.26 Tekst A informuje o zamiarze upamiętnienia niemieckich żołnierzy w byłym obozie koncentracyjnym:

TEKST A (2) Latvia builds monument to German soldiers at former death camp (4) RIGA, September 25 (RIA Novosti) - Work on a monument to German soldiers who died in WWII is underway at the site of a former death camp in the small Latvian city of Salaspils, the Salaspils Vestis paper said on Thursday. (5) The city of Salaspils, located 18 km (11 miles) to the southeast of Latvia’s capital Riga, was home to the WWII Stalag-350-s camp for Soviet prisoners of war. (6) The newspaper said that the construction of the monument was being financed by the administration of the German city of Bremen. (7) According to documents presented at the Nuremberg Trials, over 100,000 people, including children, were killed at the Nazi death camp. Torture and ‘medical experiments’ were common. (8) Galina Mush-tavinskaya, an activist from a pro-Russian movement in Latvia, said that surviving Salaspils death camp inmates regard the monument as “an outrage” and “an insult”. (10) A Soviet monument to the dead was unveiled at the camp in 1967. (13) Russia has repeatedly drawn the EU’s attention to what it calls Estonia and Latvia’s attempts to glorify Nazi Germany. It has also spoken out against their “discriminatory policies” with regard to ethnic Russians resident in the two former Soviet republics. (14) In spring of this year, Riga hosted a march by Waffen SS veterans, which involved over 200 Latvian Legion veterans and their support-ers. The march passed through Riga under tight police security, and commemorated Latvians who had fought for the Nazis during WWII.

co zostaje przetłumaczone i opublikowane po polsku jako Tekst B o godz. 18.51:

7 http://en.rian.ru/world/20080925/117104195.html; http://en.rian.ru/world/20080925/117109698.html8 http://www.dziennik.pl/swiat/article243280/W_dawnym_obozie_postawia_pomnik_hitlerowcom.html


TEKST B (1) Kontrowersyjna decyzja łotewskich władz (2) W dawnym obozie posta-wią pomnik hitlerowcom (4) Co można postawić w miejscu niemieckiego obozu zagła-dy? Władze łotewskie twierdzą, że najlepiej stworzyć tam pomnik żołnierzy... niemieckich, którzy zginęli w czasie II wojny światowej. (6) Prace w miasteczku Salaspils sfinansują wła-dze niemieckiej Bremy. (8) „Dla tych, którzy przeżyli obóz zagłady w Salaspils ta decyzja to jeden wielki skandal” - krytykuje władze, w rosyjskiej agencji „Ria Novosti” Galina Muszta-wińskaja z rosyjskiej mniejszości na Łotwie. Bo nikt nie może zrozumieć dlaczego, za nie-mieckie pieniądze, na terenie dawnego obozu, tuż obok pomnika ofiar zagłady, stanie pomnik poświęcony ich katom. (9) W obozie w Salaspils, który początkowo był tylko obozem dla so-wieckich jeńców wojennych, Niemcy zamordowali aż sto tysięcy ludzi. Hitlerowscy naukow-cy przeprowadzali w nim, także na dzieciach, okrutne eksperymenty medyczne. (14) To nie pierwsza kontrowersyjna decyzja łotewskich władz. W marcu, przez Rygę przemaszerowało ponad dwustu weteranów łotewskich oddziałów SS, składając hołd swym kompanom, którzy zginęli walcząc ramię w ramię z hitlerowcami.

podczas gdy o 20.50 pojawia się uzupełnienie w postaci Tekstu C, gdzie stosun-kowo mniej istotny fragment A10 zostaje zastąpiony elementami C11-12, które wy-jaśniają i jednocześnie zamykają sprawę. W wersji polskojęzycznej informacja nadal pozostaje niesprostowana.

TEKST C (2) Latvia builds monument to German soldiers at former death camp (4) RIGA, September 25 (RIA Novosti) - Work on a monument to German soldiers who died in WWII is underway at the site of a former death camp in the small Latvian city of Salaspils, the Salaspils Vestis paper said on Thursday. (5) The city of Salaspils, located 18 km (11 miles) to the southeast of Latvia’s capital Riga, was home to the WWII Stalag-350-s camp for Soviet prisoners of war. (6) The newspaper said that the construction of the monument was being financed by the administration of the German city of Bremen. (7) According to documents presented at the Nuremberg Trials, over 100,000 people, including children, were killed at the Nazi death camp. Torture and ‘medical experiments’ were common. (8) Galina Mush-tavinskaya, an activist from a pro-Russian movement in Latvia, said that surviving Salaspils death camp inmates regard the monument as “an outrage” and “an insult”. (11) Juris Vru-blevskis, the director of the Salaspils memorial camp, denied however that a monument was being built to commemorate German soldiers. (12) “No one is going to erect a monument to German soldiers on the territory of the former death camp,” he said. “Work is currently underway near the Salaspils memorial to landscape a cemetery containing 256 German sol-diers who perished after the war in a Soviet camp for German prisoners of war located in the same place.” (13) Russia has repeatedly drawn the EU’s attention to what it calls Estonia and Latvia’s attempts to glorify Nazi Germany. It has also spoken out against their “discrimina-tory policies” with regard to ethnic Russians resident in the two former Soviet republics. (14) In spring of this year, Riga hosted a march by Waffen SS veterans, which involved over 200 Latvian Legion veterans and their supporters. The march passed through Riga under tight police security, and commemorated Latvians who had fought for the Nazis during WWII.

Relacje postkolonialne w wiadomości dziennikarskiej. Tekst C stanowi osta-teczną wersję newsu dotyczącego kwestii upamiętnienia niemieckich żołnierzy za-prezentowanego przez agencję RIA Novosti. Nie wiadomo, czy istniała fizycznie jakaś jego pierwotna, rosyjska wersja, z pewnością jednak – na podstawie utrwalonych w dyskursie strategii nadawczych „podpowiadających” odczytanie preferowane – możemy wskazać, że informacja ta, niezależnie od kształtu formalnego (angielskoję-zycznego i pozornie zbalansowanego), wyraża rosyjski, antyłotewski punkt widze-nia. Jakkolwiek w przypadku strony formalnej tłumaczenia tekst wiadomości musi być ukształtowany tak, by zaspokajać potrzeby i oczekiwania docelowego audyto-rium, a zatem poddany całkowitej familiaryzacji [domestication; por. Venuti 1995],


nie zmienia to jednak faktu, że kwestie ideologiczne leżące u podłoża danego tekstu mogą wskazywać źródłowy punkt widzenia [por. Bielsa, Bassnett 2009: 10]. W oma-wianej wiadomości służą temu wykładniki na poziomie globalnej organizacji tekstu – pomimo zbalansowania całości informacji łotewskim sprostowaniem, niezmienne pozostają najważniejsze jej elementy: tytuł (C2) oraz lid (C7), wyrażające rosyjski punkt widzenia. Równie istotna jest niemal konsekwentnie budowana w tekście głównym opozycja między uczestnikami wydarzenia, którymi w newsie są całe naro-dy/państwa o jednoznacznie przypisanych cechach:

aspekt Estonia Łotwa Niemcy Rosja ZSRR

hist

oria moralny

ofiara oprawca C12(oprawca) oprawca ofiara C5

prawny (skazany) skazany poszkodowany C7hierarchiczny podrzędny nadrzędny C14

obec

nie hierarchiczny podrzędny nadrzędny C6

prawny dyskryminujący dyskryminowany C13moralny pronazistowski antynazistowski C13

Tabela 1. Cechy opozycyjnych państw w analizowanej wiadomości (TC).

Rosja (oraz w planie historycznym ZSRR) definiowana jest jednoznacznie pozy-tywnie zarówno w aspekcie moralnym, jak i prawnym. Z kolei całościowy obraz Ło-twy powstaje w wyniku kilku zabiegów. Najważniejszym z nich jest ustanowienie relacji podrzędności (negatywnej samej w sobie) wobec Niemiec, tak w okresie dru-giej wojny światowej (walka dla nazistów), jak i współcześnie (źródło finansowania). W efekcie jakkolwiek historyczną antytezą sowieckich ofiar obozu (aspekt moralny) oraz zwycięzców procesu norymberskiego (aspekt prawny) są narodowo-socjalistycz-ne Niemcy, relacja metonimiczna umożliwia utożsamienie przypisywanych im cech również „podwładnej” Łotwie. Z kolei jej (oraz Estonii) współczesna ocena prawna i moralna (praktyki dyskryminacyjne oraz pronazizm) wprowadzana jest tylko z per-spektywy rosyjskiej. Ową subiektywizację wyraża się wprawdzie explicite, jednak za element równoważący (i to wyłącznie współczesny aspekt moralny) można uznać jedynie dodaną w TC (w stosunku do TA) wypowiedź dyrektora muzeum w Salaspils (C12). Problem w tym, że ponadto wprowadza ona przeciwstawne dominującemu wartościowanie historycznego aspektu moralnego relacji Niemcy – ZSRR, paradok-salnie zatem może być interpretowana jako potwierdzenie pronazistowskiego cha-rakteru współczesnej Łotwy.

Tłumaczenie ideologii w wiadomości dziennikarskiej. Tekst B to polsko-języczna wersja pierwszego newsu opublikowanego przez agencję RIA Novosti. O ile oryginał miał charakter całkowicie prorosyjski (i jednocześnie antyłotewski), polski tłumacz stanął przed bardziej skomplikowanym zadaniem. Duża atrakcyjność wiadomości (wydarzenie z jednej strony silnie i negatywnie oddziałujące na emo-cje: gloryfikacja nazizmu, z drugiej – kuriozalne: upamiętnienie kata, a nie ofiary i to w dodatku w miejscu kaźni) w oczach polskiego odbiorcy mogłaby znacznie spaść, jeśli zetknąłby się z jej oryginalnym kształtem. W najgorszej sytuacji z co najmniej kilku powodów mogłoby nawet zaistnieć ryzyko odczytania opozycyjnego:


• uwzględnienie podobnego kontekstu historycznego: Łotwa, podobnie jak Polska, należy do grupy państw, które doświadczyły totalitaryzmu nie tylko w wersji nazistowskiej, ale również komunistycznej;

• uwzględnienie podobnego kontekstu geopolitycznego: Łotwa, podobnie jak Polska, należy do terytoriów, które Rosja uznaje za swoją „strefę wpływów” i do kontroli nad którymi dąży ze względu na własną rację stanu;

• antyrosyjskie stereotypy i uprzedzenia: niezależnie od powyższych (jak również od wielu przykładów odmiennych postaw i przekonań) w Polsce istnieje silnie zakorzeniony zbiór negatywnych sądów na temat państwa i na-rodu rosyjskiego.

W takiej sytuacji autor polskiej wiadomości zdecydował się na znaczną ingeren-cję w tłumaczony tekst w części inicjalnej (B1-4) oraz we fragmentach B8 i B14. Polegała ona przede wszystkim na zmianie narracji na temat konfliktu. O ile w TA głównymi jego stronami były ŁOTWA i ROSJA, TB wprowadza – znacznie bliższe czy-telnikowi polskiemu – przeciwstawienie WŁADZY i SPOŁECZEŃSTWA, co eliminuje potencjalne odczytanie opozycyjne (lub nawet odrzucenie informacji), zachowując jednocześnie oryginalną dychotomię MY („przeciwnicy pomnika”) – ONI („zwolen-nicy pomnika”):

p. Fragment tekstu A (TA) Fragment tekstu B (TB)

1. (A2) Latvia builds monument… (B1) Kontrowersyjna decyzja łotewskich władz (B2) W dawnym obozie postawią pomnik…

2. (A4) Work on a monument to German sol-diers who died in WWII is underway…

(B4) Władze łotewskie twierdzą, że najlepiej stworzyć tam pomnik…

3. (B14) To nie pierwsza kontrowersyjna decyzja łotewskich władz.

4. (B8) …krytykuje władze, w rosyjskiej agencji „Ria Novosti” Galina Musztawińskaja…

5. (B8) Bo nikt nie może zrozumieć dlaczego, za niemieckie pieniądze…

6. (A14) …over 200 Latvian Legion veterans and their supporters…

(B14) …ponad dwustu weteranów łotewskich od-działów SS…

7. (A8) Galina Mushtavinskaya, an activist from a pro-Russian movement in Latvia…

(B8) ...Galina Musztawińskaja z rosyjskiej mniej-szości na Łotwie.

Tabela 2. Zmiana opozycji MY - ONI w dwu analizowanych wiadomościach (TA i TB).

Zmiana ta sygnalizowana jest już w najważniejszym miejscu tekstu (p.1.): ekwi-walentem oryginalnego tytułu (Łotwa buduje…) staje się część inicjalna (nadtytuł, zdjęcie i tytuł), która zawęża zwolenników pomnika do łotewskich władz, jednocze-śnie wskazując, że podejmują one, z punktu widzenia przeciętnego obywatela, kon-trowersyjną decyzję. Również lid (p.2.) TB rozwija wątek inicjatorów (władze łotew-skie twierdzą), co jest widoczne zwłaszcza w zestawieniu z nieagentywnym opisem zawartym w lidzie TA. Drugi biegun nowo wprowadzonej opozycji (SPOŁECZEŃ-STWO) rozwijany jest we fragmentach TB, które z oczywistych powodów nie mają swych odpowiedników w TA (p. 3-5).

Nowa dychotomia zmusza do dwu zabiegów uspójniających przekład. Po pierwsze, znika informacja o zwolennikach weteranów łotewskich oddziałów SS (p. 6.), których marsz przedstawiony zostaje wyłącznie jako efekt działalności władz (p. 3.). Po drugie,


cytowana w tekście Galina Musztawińska z (mogącej wywołać w polskiej perspektywie negatywne konotacje) działaczki ruchu prorosyjskiego staje się osobą z rosyjskiej mniej-szości (p. 7.), a zatem przykładem głosu społeczeństwa nierozumiejącego postępowania władz. Ponadto rosyjskie pochodzenie tłumaczy, dlaczego krytykuje ona władze akurat w rosyjskiej agencji „Ria Novosti” (p. 4.). Ostatecznie – dzięki znacznej ingerencji autora Dziennika – otrzymujemy spójny, możliwy do zaakceptowania przez polskiego czytel-nika tekst.

Podsumowanie. Przeprowadzona powyżej analiza do pewnego stopnia zdaje sprawę, jak skomplikowany jest proces, w wyniku którego otrzymujemy informa-cję o wydarzeniach zaszłych w zupełnie innych niż znane nam warunkach. Przede wszystkim zaś ukazuje, jakie konkretne czynniki mogą wpłynąć na jej ostateczny kształt oraz w jakim stopniu jej kolejne wersje, niezależnie od dziennikarskiego mitu obiektywizmu, mogą różnić się od siebie. Tak właśnie postrzegają rolę badań nad tłumaczeniem newsów E. Biesla i S. Bassnett [2009: 132], gdy zauważają, że

globalna dominacja poszczególnych języków oznacza także, iż nierówności w dostępie do władzy, jakie istnieją w [danym] kontekście socjo-politycznym, znajdują odbicie w stra-tegiach tekstowych stosowanych przez międzynarodowych dziennikarzy. Zatem cel badań nad tłumaczeniem wiadomości dziennikarskich polega [głównie] na uświadomieniu nam wszystkim manipulacji, jakie leżą u podstaw tego, co czytamy, oraz na postawieniu poważ-nych pytań o stopień, w jakim w ogóle możemy zrozumieć, co [tak naprawdę] zostało lub nie zostało powiedziane w obcym nam kontekście kulturowym.

BIBLIOGRAFIABassnett S., H. Trivedi (ed.), 1999, Post-colonial translation. History and practice, London.Bielsa E., S. Bassnett, 2009, Translation in global news, London.Dijk T. van (ed.), 2001, Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa.Fowler R., 1991, Language in the news. Discourse and ideology in the British press, London.Hatim B., I. Mason, 1997, The translator as communicator, London.Hatim B., J. Munday, 2004, Translation. An advanced resource book, London.Machin D., T. van Leeuven, 2007, Global media discourse. A critical introduction, London.Piekot T., 2006, Dyskurs polskich wiadomości prasowych, Kraków.Skibińska E., M. Cieński (red.), 2002, Język – stereotyp – przekład, Wrocław.Venuti L., 1995, The translator’s invisibility. A history of translation, London.Zarzeczny G., 2012, Problemy tłumaczenia wiadomości dziennikarskich (przypadek Łotwy w polskich me-

diach, „Oblicza Komunikacji”, 5.

Alona Popowa (Białoruś, Mińsk) Techniki analizy dyskursu w nauczaniu rekonstrukcji dyskursywnego obrazu świata

Program akademickiego nauczania przewidziany dla uczestników kursu specja-listyczny język angielski (ESP) w Instytucie Dziennikarstwa na Państwowym Uni-wersytecie Białoruskim (BSU) składa się z różnorodnych kursów. Właściwie każdy z nich jest podparty zestawem tekstów, które poruszają określone zagadnienia i tematy (np. profesje w dziennikarstwie, kwestie związane z płcią, etc.). Teksty są również wykorzystywane w ćwiczeniach rozwijających mówienie studentów, wzbu-dzających żywe słownictwo, a także we wprowadzaniu lub powtarzaniu zagadnień gramatycznych. Jednym z dydaktycznych celów wykorzystywania tych tekstów jest kształcenie i polepszenie umiejętności analitycznych.


W centrum uwagi znajduje się tutaj rozwój analitycznych możliwości (rekon-strukcja treści krok po kroku), ale także i syntetyzującej aktywności komunikacyjnej. Przez tę ostatnią rozumiem nawyki i umiejętność krótkiego i dokładnego (z wyko-rzystaniem nowego korpusu leksykalnego) referowania przeczytanego tekstu, okre-ślenia jego tematu, idei, koncepcji, które bezpośrednio są eksplikowane w trakcie „rozwijania się” tekstu. Ale chodzi tu także o nawyki i umiejętność wyeksplikowania tych tematów, idei, koncepcji, które zostały w cieniu, zachowując jednocześnie dla audytorium swoją wartość jako potencjalna treść dyskursu. Za największe osiągnię-cie takiej pracy uważa się przeprowadzenie analizy porównawczej. Zestawia ona to, co jest w tekście przedstawione werbalnie, z tym, co pozostaje ukryte między wer-sami i co autor tylko miał na myśli. Treści te są nieobecne wprost, ale możliwe. Być może autor chciał o nich powiedzieć, ale ostatecznie poprowadził czytelnika w in-nym kierunku. Dla osiągnięcia idealnego rezultatu – stworzenia szczegółowego wer-balnego szkicu tekstu, faktycznej rekonstrukcji płaszczyzny referencjalnej w języku obcym (angielskim) – konieczne jest nauczenie studentów efektywnych praktyk ana-litycznych, które pozwolą na rozwiązanie wymienionych wyżej zadań i jednocześnie będą weryfikować rezultaty poszukiwań.

Analiza dyskursu to „termin parasol”, który obejmuje liczne jakościowe prak-tyki analityczne. W kontekście tych praktyk interesujące dla nas wydają się meto-dy wypracowane w praktyce kauzalno-genetycznej teorii treści złożonych znaków językowych, teorii, która do treści centralnych włącza plan referencyjny (informa-cja o przedmiocie komunikacji) i plan cortege’owy (informacja o uczestnikach ko-munikacji), które następnie w procesie swojej werbalizacji wzbogacają się o plany znakowo-referencyjny i znakowo-cortege’owy. Wszystkie te cztery plany treści są zor-ganizowane strukturalnie, hierarchicznie, linearnie i systemowo. Te formy organiza-cji treści stanowią jednocześnie i operacjonalne kategorie treści – treść realizuje się w nich samoistnie. Hierarchia zawiera w sobie treści wartościujące, aksjologiczne, linia i system – treści syntagmatyczne i paradygmatyczne, struktura – treści po-znawcze (kognitywne). I odpowiednio każda z tych form wyraża jeden aspekt treści w całościowym jej obrazie.

Perspektywa kauzalno-genetyczna wyznacza algorytm zastosowania technik ana-lizy dyskursu dopasowany do potrzeb studentów trzeciego roku w Instytucie Dzien-nikarstwa BSU. W analizowanym przykładzie techniki zostają wykorzystane w czę-ściowej rekonstrukcji informacji referencjalnych. Przedstawiona poniżej, w postaci studium przypadku (case-study), analiza została przeprowadzona we współpracy z moimi studentkami: Ingą Chalimanowicz, Аnną Rybczyńską i Leną Wasiljewą. Ba-danie to nie uwzględniało czynnika hierarchicznego.

Całkowity zestaw zabiegów analitycznych wyznaczonych przez główną perspek-tywę – rekonstrukcję dyskursywnego obrazu świata – opisuję w dalszej części ar-tykułu. Materiał ten został dostosowany do potrzeb studentów, stąd zagadnienia przedstawione są w sposób rzetelny i dokładny: nasi studenci nie są przyzwyczajeni do badań jakościowych, gdyż częściej uczą się technik ilościowych – stąd te ostatnie są bardziej rozpowszechnione.

Biorąc pod uwagę rekonstrukcję całościowej informacji referencjalnej i znakowo/werbalnej informacji referencjalnej, warto przejść do następujących etapów: • gromadzenie bazy danych: (1.1.) określenie wszystkich tematów tekstu, or-

ganizacji gamy tematów uwzględniającej kryteria strukturalne i hierarchiczne


(znaczenie i wartość); (1.2.) opracowanie znakowej/werbalnej gamy tematów (kryteriów systemowych i linearnych. W trakcie analizy linearnej należy wziąć pod uwagę rozwój każdego z tematów (jego ewolucję), istotne jest poszukiwa-nie słów-kluczy, zwrotów-kluczy i ich dystrybucji linearnej w tekście. Kryterium systemowe wyznaczane jest przez kody (leksykalny, gramatyczny i syntaktycz-ny), określające temat. Grupy wzajemnie się weryfikują.

• uporządkowanie danych w tabeli: zebrane dane muszą zostać zapisane, najlepiej w tabeli.

• opis bazy danych: kiedy dane w tabeli są wystarczająco przejrzyste, tj. dobrze uporządkowane i usystematyzowane, można przejść do tego etapu. Wszystkie słowa muszą być pogrupowane. Grupy natomiast opisane według hierarchii: jaki rodzaj kodu leksykalnego występuje częściej/rzadziej, jest bardziej/mniej istotny, uniwersalny, pochodny, etc.; w jaki sposób wpływa to na istotę tematu.

• interpretacja, ewaluacja i podsumowanie bazy danych: ogólny opis treści referencjalnych, zawierający również rekonstrukcję „uszkodzonych” powiązań. Należy przy tym pamiętać o formie naszych badań – studium przypadku. Stąd nie bez znaczenia są dwie kategorie: tematu globalnego i centrum (focus), czyli obszar szczególnego skupienia uwagi autora w tekście, jego/jej wiodące prze-słanie komunikacyjne).

Wszystkie etapy są szczegółowo opisane. Studenci, stawiając swoje pierwsze kroki w stosowaniu technik analizy dyskursu, właściwie nie skupiają się na podstawach. Przechodzą od razu do tych kategorii dyskursywnych, które uważają za najłatwiej-sze do zrozumienia. Celem moim jest przedstawienie podstaw badania jakościowego w sposób dokładny, staranny i rygorystyczny. Moim zadaniem – nauczanie ekstrawer-tycznego myślenia i poprawnego mówienia wtedy, gdy myśli zostają wypowiedziane, pojęcia jasno określone, a słowa-klucze i reguły gramatyczne utrwalone i wyćwiczone.

Inga Chalimanowicz, Anna Rybczyńska, Lena Wasiljewa (Białoruś, Mińsk) Rozpakowywanie informacji tekstowych – trzy techniki analizy dyskursu

Tekst jest dla nas swojego rodzaju pakietem informacyjnym (paczką, zawierającą wiedzę) i my „rozpakowujemy” go podczas czytania, by „zobaczyć”, co jest w środku, szczegółowo „obejrzeć” zawartość i pomyśleć o tym, co się zobaczyło. By zrobić to efektywnie, wykorzystujemy różnorodne praktyki analityczne. To daje możliwość nie tylko zobaczenia detali, ale i spojrzenia na nie z różnych stron i ponownego spraw-dzenia zawartości. Takie podejście sytuuje nas na poziomie jakościowych badań tek-stu, które w odróżnieniu od badań ilościowych, zakładają: maksymalną koncentrację na badanym materiale, wybór metod badawczych uwzględniających specyfikę mate-riału (a nie odwrotnie – zbieranie materiału pod określoną metodykę), poszukiwa-nie nie tylko tego, co uniwersalne, ale i szczegółowe, jednostkowego.

Celem takiego analitycznego (badawczego) czytania jest rzeczywiste zrozumie-nie tekstu uwzględniające ukrytą (potencjalną) treść po to, by nie tylko zreferować (najpełniej przekazać kluczową informację), ale także zaproponować różne inter-pretacje tekstu. Celem tego artykułu jest zilustrowanie przebiegu takiego działania badawczego na przykładzie konkretnego oryginalnego tekstu dydaktycznego.


Jako materiał badawczy wybraliśmy tekst What is Journalism, opublikowany w podręczniku Master Your English. Tekst ten wchodzi w skład korpusu tekstów do tematu „Careers In Journalism”. Przytaczamy go w oryginalnej wersji językowej:

What is JournalismWhat is journalism? Journalism is information. It is communication. It is the events of the day distilled into a few words, sounds or pictures, processed by the mechanics of communication to satisfy the human curiosity of the world that is always eager to know what’s new.Journalism is basically news. The word derives from “journal”; its best contents are “du jour”, of the day itself. But journalism may also be entertainment and reassurance, to satisfy the hu-man frailty of a world that is always eager to be comforted with the knowledge that out there are millions of human beings just like us.Journalism is the television picture beamed by satellite direct from the Vietnam war, show-ing men dying in agony. It is the television picture of a man stepping on to the surface of the Moon, seen in millions of homes as it happens.Journalism can communicate with as few people as a classroom news-sheet or a parish mag-azine, or as with many people as there are in the world.The cave-man drawing a buffalo on the wall of his home did so to give other hunters the news that buffaloes were nearby. The town-crier reciting the news in the market-place provided a convenient way in which a number of people could simultaneously learn facts affecting all their lives.Today the news media are swamped by the very availability of news. There is simply more of it than ever before – unimaginably more, available to many more people. Journalism is about people. It is produced for people. And what happens now? The bedside transistor radio switches itself on with the alarm. Mother has her radio on in the kitchen as she cooks breakfast. The kids have their radios switched to Radio One with its mixture of pop music and news flashes. Father glances at the morning paper over breakfast, then gets into the car and turns on “Today” as he drives to work. Mother carries the radio around the house as she dusts and makes the beds to the voice of Jimmy Young. Father buys an evening paper as he leaves work, glances at the head-lines, then turns on the six o’clock radio news as he drives home. After eating, they turn on the telly and sit down to an evening’s viewing. Mother may read the evening paper if there is a sports programme on TV which she finds boring. They watch the BBC’s television nine o’clock or ITN’s “News at Ten”.The newspaperman has to be aware of the changes in the lives of his readers. It is not enough for him to print the “hard news” of the evening before (most national newspapers start print-ing their major editions around 10 p.m., with further editions for the city in which they are produced coming up until 4 a.m.), since his readers who look at the paper over breakfast will have heard most of that and seen many of the public figures and significant events on televi-sion the night before. Or they will hear on the early morning radio news items which have become news three hours later than the latest possible edition of the morning paper.The press has been slow to catch on to this change and to revise its methods of operation so that the newspaper still has a function. That it has a function, there can be no doubt: for the television or radio news bulletin is tightly encapsulated, containing only a few of the main facts in a highly abbreviated form.Newspapers are archives, objects of record. They can be referred to, checked back on, in a way that the television or radio news cannot. They can describe events at greater length, add more relevant detail, give authoritative comment from people in a position to detect trends and the likely lines in which a news story will develop.But the old concept of a newspaper “scoop”, the presentation of a startling hard news story a day before its rivals, is virtually dead-killed by radio and television.Notes: du jour (in French) means daily; BBC (British Broadcasting Corporation); ITN (Indepen-dent Television News)


Przedmiot badań, hipotezy i metody analizy tekstu. Zespół wykorzystywanych praktyk analitycznych zależy od celu badań jak i od wybranego przedmiotu badań. W tym wypadku – przedmiotem jest treść referencyjna, tzn. treść, która odpowia-da na pytanie „o czym jest tekst?”. Zrozumiałe, że to „o czym” może być wielce nie-jednoznaczne. Nasza pierwsza hipoteza polega na tym, że treść referencyjna tekstu profesjonalnego (nasz tekst taki typ reprezentuje) powinna zawierać różne pozio-my informacyjne. Jest to, po pierwsze, poziom faktów, czyli poziom faktologiczny. Zawiera on konkretne informacje o realnym świecie odzwierciedlane w tekście. Po drugie – poziom słów i zjawisk gramatycznych, poziom informacji werbalnej (tzn. informacja planu języka i mowy) i, w końcu, poziom pojęć. Nasz druga hipoteza mówi, że dla każdego poziomu treści referencyjnych powinniśmy przygotować osob-ne metody rekonstrukcji.

Nasze doświadczenie w pracy nad treścią oryginalnych tekstów anglojęzycznych pozwala na konstatację, że w wypadku rozpakowywania treści referencyjnych opty-malne są następujące metody: analiza faktologiczna, analiza słów kluczy i analiza kluczowych idei (tematów).

Dalej postaramy się pokazać, jak działa każda z wymienionych metod. Wyko-rzystanie owych praktyk uznajemy za osobne kroki badawcze, a każda z nas bierze na siebie rolę przewodniczki po jednej z nich.

Krok pierwszy – w poszukiwaniu faktów (Inga Chalimanowicz)Moim bezpośrednim zadaniem badawczym jest faktologiczna analiza zapropo-

nowanego tekstu. W tym celu uważnie czytam tekst, skupiając uwagę wyłącznie na tych słowach i związkach wyrazowych, które nazywają konkretne fakty, po czym owe konstrukcje wypisuję. Tekst dotyczy dziennikarstwa, więc to, co znajduję, to przede wszystkim to nazwy kanałów, stacji radiowych, audycji radiowych i telewi-zyjnych oraz czas ich realizacji. Znajduję też kluczowe wydarzenia, o których mówi się w środkach informacji masowej. Powstaje określona lista realiów:

Vietnam, the Moon, 10 p.m., 4 a.m., Radio One, „Today”, Jimmy Young, TV, BBC’s television nine o’clock, ITN’s „News at Ten”.

Pora na podsumowanie. Warto zastosować logikę indukcyjną, która pozwala sprowadzić zebraną leksykę do wspólnego mianownika, zebrać ją w grupy i nadać im nazwy (kategoryzacja poszukiwań). Jest to ważne, gdyż pomaga (1) wyciągnąć wnioski, a także (2) przygotować się do zreferowania tekstu pod względem faktolo-gicznym. Zebrany materiał najlepiej zgromadzić i prezentować w tabelach.

INFORMACJE O FAKTACHnazwy geograficzne konkretne tytuły i nazwiska określenia czasuVietnam Moon, Radio One, „Today”, Jimmy Young, BBC’s television

nine o’clock, ITN’s „News at Ten”10 p.m., 4 a.m.

Tabela 1. Informacje o faktach w analizowanym tekście.

Oczywiście baza danych może być weryfikowana, uszczegóławiana lub uogól-niana – wszystko zależy od audytorium, przed którym tekst będzie referowany. W związku z tym punkt ciężkości może przechodzić z jednej grupy faktów na drugą. Najważniejsze jest zachowanie konsekwencji.


Podsumowanie. Spróbujmy uogólnić rezultaty przeprowadzonej pracy. Można powiedzieć, że wybrane z tekstu fakty w sposób bezpośredni formują treściową strukturę tekstu (jego „szkielet”). W danym przypadku treść składa się z konkret-nych fenomenów (chociaż tekst początkowo robi wrażenie informacji uogólnionej, abstrakcyjnej); z dostatecznie konkretnych miejsc (na ziemi i poza nią), gdzie dzieją się wydarzenia przedstawione w tekście; z nie mniej konkretnych ludzi i instytucji biorących udział w fabule; i na koniec – z określonego porządku czasowego (układu chronologicznego).

Krok drugi – w poszukiwaniu słów-kluczy (Аnna Rybczyńska)Moje zadanie badawcze polegało na uważnym przeczytaniu tekstu i skoncentro-

waniu uwagi na słowach kluczach i związkach wyrazowych, z których jest „splecio-na” treściowa tkanka tekstu. W rezultacie powstała dosyć długa lista kluczowych słów i związków wyrazowych, które przedstawiam w tablicy:

Słowa-kluczeJournalism, Information, Communication, Events, Words, Sounds, Pictures, Enter-tainment, News-sheet, News, World, Journal, Contents, Du jour, Television/TV, Satel-lite, Market-place, Facts, Media, Availability, Mixture, Headlines, Function, Scoop

Zwroty-klucze

Mechanics of communication, Human curiosity, Evening paper, Sports programme, National newspapers, „Hard news”, Parish newspapers, News flashes, Morning pa-per, Number of/produced for/about people, Transistor radio Pop music, Public fig-ures, Significant events, Objects of record, Relevant detail, Authoritative comment

Tabela 2. Słowa-klucze i zwroty-klucze w analizowanym tekście

Przyglądając się temu werbalnemu planowi tekstu trzeba zdecydować, co robić dalej. Można pójść drogą ich systemowej (paradygmatycznej) obróbki, tzn. włączyć je do grup semantycznych (sensualnych) i na ich bazie stworzyć pewien tezaurus, określając, jakie pola leksykalno-semantyczne są w nim przedstawione. Możliwa jest i inna droga (syntagmatyczna), która jak się wydaje, w tym przypadku da lepsze rezultaty. Należy przyjrzeć się linii leksykalnego rozwoju tekstu, linii wprowadzania kluczowej leksyki. By to osiągnąć należy leksykę „przesiać” z punktu widzenia tej lub innej cechy, gdyż takich działań można dokonywać z niewielką ilością słów i związ-ków wyrazowych. A więc zostawiłam te jednostki leksykalne, w których dostrzegłam charakter uogólnienia (wydaje się, że one zawierają w sobie pozostałe słowa i frazy. Powstaje więc następująca linia:

Journalism, Information, Communication, News (facts), Media, People, Changes, Function, Archives (object of record).

Podsumowanie. W rezultacie analizy zbudowanej w ten sposób linii można za-obserwować logikę rozwoju treści tekstu, tzn. stopniowe przechodzenie od pola pro-fesjonalnego (Journalism) ku jego funkcji (Information – Communication) i dalej – ku rezultatowi działalności zawodowej i ku jej istocie (News, facts), a jeszcze później – ku środkom osiągania tych rezultatów (Media), ku audytorium i jego kooperacji (People), która doprowadza do nowego rezultatu (Changes). W te działania angażo-wane są nowe działania (Function), które już widziane są poza ich rezultatem, który z czasem ulega zapomnieniu (Archives, object of record).

W taki sposób zbudowana jest „wiedza werbalna” analizowanego tekstu: w taki sposób nazywane i rozwijane są idee tekstu, jego znakowo-tematyczny porządek, jego znaczenie i wartość.


Krok trzeci – w poszukiwaniu tematów (Lena Wasiljewa)Moje zadanie badawcze polegało na uważnym przeczytaniu tekstu i skoncentro-

waniu uwagi na sformułowaniach odnoszących się do tematów i na ich interpretacji. Wydzieliłam następujące tematy: • definicja fenomenu „dziennikarstwa”,• dziennikarstwo to wiadomości, rozrywka i pokrzepienie,• główne różnice pomiędzy prasą, telewizją i radiem,• rola mediów w ludzkim życiu,• konieczność rewizji prasy codziennej,• wyjątkowe działanie mediów drukowanych.

Podsumowanie. Zasadniczo sformułowanie tematów powinno być zweryfiko-wane za pomocą rekonstrukcji rzędu rematycznego (obecność rematów potwierdza fakt rozwoju tematu i tym samym jego obecności; brak rematów oznacza, że za-powiadany temat nie został zrealizowany). Taka praca może być przeprowadzona przy pomocy swoistego dialogu z tekstem (pytanie jest kierowane do tekstu i w nim poszukuje się odpowiedzi, stosuje się zatem dedukcyjną logikę analizy – od ogółu do szczegółu).

Jakie korzyści niesie ta praktyka analityczna? Określone tematy lakonicznie przedstawiają tematyczną paletę badanego materiału, strukturyzują go, w sposób umowny, dzielą treść na samodzielne całostki, szeregując je w logicznym porządku. Oprócz tego, takie szczegółowe rozbicie treści na tematy pomaga lepiej zrozumieć sens całego tekstu (temat globalny), czyli następnie rekonstruować tezy, które autor kieruje do swojego audytorium.

Wnioski końcowe. Podsumowując wyniki naszej potrójnej analizy tekstu, można powiedzieć, że każda z nich daje możliwość zobaczenia innych treści. Warto też zauważyć, że metody te – zastosowane kompleksowo – pozwalają zobaczyć treści danego tekstu maksymalnie szeroko i, co dla nas ważne, umożliwiają jego spójną interpretację. Praktyki te przy okazji pokazują istotę pracy dziennikarza: rzetelność, staranność i skrupulatność.

PODSUMOWANIE

W części tej mieliśmy możliwość zapoznania się z pracami najmłodszych bada-czy. Warto zauważyć, że zamieszczone tu artykuły – poza warstwą poznawczą – mają także drugie dno – można by rzec: metametodologiczne. Zawarte są w nich przecież informacje na temat stosunku młodych badaczy do kanonu dyscypliny oraz jej au-torytetów, sposobów rozumienia przez nich podstawowych kategorii analitycznych studiów nad dyskursu, a przede wszystkim – informacje na temat najnowszych ten-dencji i problemów badawczych, które wyznaczą nowe kierunki rozwoju dyscypliny.

ZAKOŃCZENIE

Kończąc nasz pierwszy okrągły stół poświęcony analizie dyskursu (D-ART 1), mu-simy zadać sobie pytanie, co osiągnęliśmy? Do czego doszliśmy?

Przedstawiliśmy nasze wizje pola badawczego, obiektów badań, interesujących nas zagadnień oraz sposobów, w jakie podchodzimy do ich analizy. Zaprezentowali-śmy najistotniejsze zagadnienia oraz sposoby (podejścia, techniki) ich badania.

Doszliśmy do wniosku, że współczesne językoznawstwo zmieniło kierunek zainteresowań z badania tekstu na badanie dyskursu. To z kolei spowodowało zmia-nę znaczeń wielu terminów w obrębie dyscypliny. Lingwistyka dyskursu nie jest je-dynie modą czy trendem. Nie jest czymś wymyślonym po to, by uszczęśliwić jednych, a unieszczęśliwić drugich. Jest ona raczej wymogiem współczesności. Ukazuje róż-norodne sposoby społecznego funkcjonowania tekstów jako niezależnych podmio-tów komunikacji. Z drugiej strony – pokazuje także zależność tekstów: od odbiorców (przesunięcie centrum zainteresowania z autora na odbiorców następuje, od kiedy autorem może być ktokolwiek) oraz szeroko rozumianego kontekstu sytuacyjnego.

Lingwistyka dyskursu bada zarówno proces, jak i rezultat komunikacji, co czyni ją bardziej nauką społeczną niż tylko czystą humanistyką. Jednocześnie lingwistyka dyskursu nie odrzuca tradycyjnego językoznawstwa, lecz raczej jest jego potomkiem, który potrzebuje czasu na osiągnięcie dojrzałości, szczególnie na stworzenie własnej terminologii czy wypracowanie własnej tożsamości. Widać bowiem już teraz, że lin-gwistyce dyskursu potrzeba własnych kryteriów weryfikacji, gdyż te dotychczasowe okazują się nieprzystawalne.

Lingwistyka dyskursu to obszar, który ciężko zamknąć w obrębie podejść narodo-wych – jest raczej ideą o zasięgu ogólnoświatowym. Jej wewnętrzna różnorodność to bardziej przejaw ciągłego rozwoju niż chaosu. Dyscyplina ta wciąż potrzebuje cza-su, by w pełni się ukształtować. Potrzebuje też kolejnych adeptów, ich zaangażowa-nia, nowatorskich perspektyw, idei oraz osiągnięć.

Nasze kolejne konwersatoria są otwarte na każdego, kto chciałby wziąć udział w tym przedsięwzięciu.

Zapraszamy na naszą stronę internetową:

www.dart.uni.wroc.pl

DISCOURSE-ANALYSIS ROUND TABLE

Dyskurs w perspektywie akademickiej

Dyskurs

w perspektyw

ie akademickiej

1

Seria stanowi część składową zapoczątkowanego w 2009 roku projektu między-narodowego pt. D-ART (Discourse Analysis Round Table) z udziałem specjalistów w zakresie analizy dyskursu z Białorusi, Litwy, Polski i Rosji. Celem projektu jest promowanie koncepcji lingwistyki dyskursu oraz analizy dyskursu, jej rozwój jako kierunku naukowego w skali europejskiej i światowej. W 2010 roku w Wy-dawnictwie Uniwersytetu Białoruskiego w Mińsku ukazało się pierwsze wyda-nie serii w języku rosyjskim (ISSN 2218-8002). Jednak w związku z aktywnym udziałem w projekcie badaczy z Polski postanowiono, że seria będzie ukazywa-ła się w trzech językach: angielskim, polskim i rosyjskim, tak aby maksymalnie kon-solidować badaczy interesujących tą problematyką. W przyszłości pod egi-dą Komisji Lingwistyki Dyskursu przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów mogą powstać kolejne wersje tej serii w innych językach.

Nasze zamierzenie wydawnicze nie sprowadza się tylko do tłumaczenia ma-teriałów powstałych w trakcie cyklicznie organizowanych międzynarodowych okrągłych stołów. Globalnym celem projektu D-ART jest zastosowanie współ-czesnej metodologii nauk humanistycznych (przede wszystkim lingwistyki) do badań nad dyskursem z uwzględnieniem w dyskursach różnego rodzaju tego, co uniwersalne, i tego, co specyficzne, międzykulturowo i funkcjonalnie nacecho-wane. Do przeszłości należy czas działania jednostek. Przyszedł czas działania zespołów badawczych. W tym znajduje wyraz ogólna tendencja rozwoju świato-wej nauki, najbardziej pełnej realizacji jej potencjału.


Documents

Dyskurs w perspektywie akademickiej - Instytut Filologii ... · Komitet organizacyjny Eleonora Lassan, prof. dr hab. (Litwa) Tomasz Piekot, dr (Polska) Michał Sarnowski, prof. dr