Działa Michnowskie

332 333

Donacja Dnia8marca1595r.naratuszupolskimwKamieńcuPodolskimodbyłasięniecodzien-nauroczystość.WobecnościburmistrzaBartłomiejaWaligórkiirajców,wójtaBłażejaAlbi-niusaiławnikówprawaniemieckiego(rządzilisięnimkamienieccyPolacy),wójtaHołubaKrikorowicza i seniorów prawa ormiańskiego, wójta Stepana Juchymowicza i seniorówprawaruskiego,cechmistrzówiliczniezgromadzonychmieszczankamienieckich,MichnoHołubkowicz, mieszczanin, „wiary Kościoła ormienskiego namiestnik” wraz z małżon-ką swą,Gulaf,przekazalidwa spiżowedziała jako „darwiecznymiastu”.Urząd radziec-kiwespółz„gminempospolitem”zradością jeprzyjęli, ipodziękowawszyofiarodawcy,przekazalipodopiekępuszkarzymiejskich.Powypróbowaniudziałazostałyumieszczonewcekhauzie.Wystawionyztejokazjidokumenttakspointowałtenfakt:„Zczegoniechajbędzie cześć i chwała wieczna Panu Bogu Wszechmogącemu, a pamiątka nieśmiertelnaPanuMichnowiHołubkowiczowi,anamipotomkomnaszymobronaustawiczna”1.

Fundator Kim był hojny ofiarodawca? Pochodził ze starej rodziny ormiańskiej mieszkającejwKamieńcuPodolskimodśredniowiecza,zasłużonejdlaobronnościtejkresowejtwierdzypołożonejnagranicyzHospodarstwemMołdawskim,aprzeznie–z imperiumosmań-skim2. W 1502 r. ojciec Michny3, Donusz (Donig) Hołubejowicz, „wiele kamieni, którekupił dla zbudowania domu swej nowej kamienicy, dał i podarował dla obwarowaniaiwzmocnieniazamkuimiasta(...)Kamieńca”.Jegodarowiznęocenianona60grzywienmonetyiliczbypolskiej.KrólAleksanderJagiellończyk,podkreślająctęzasługęwzględemsiebie i „republiki” (nobis etiam reipublice), oddał Donuszowi w dzierżawę dwie wsiekrólewskiewpowieciesmotryckimnaPodolu–MakarówTatarski iHlebów4.W1509r.

1 Materiały źródłowe do dziejów kultury i sztuki XVI–XVIII w., zebrał i oprac. M. Gębarowicz, Wrocław–Warszawa–Kraków 1973 (Źródła do dziejów sztuki polskiej, red. A. Ryszkiewicz, 3), poz. 19: Opis dwóch dział brązowych w Kamieńcu Podolskim i ich uroczystego przekazania miastu w 1595 r., s. 366–369.2 Szerzej na temat stosunków międzyetnicznych w Kamieńcu Podolskim ze szczególnym uwzględnieniem tamtejszych Ormian – K. Stopka, Die Stadt, in der die Polen Deutsche genannt werden: Zwischenethnis-che Interaktion in Kam“janec’-Podils’kyj in der Darstellung armenischer Quellen aus der Zeit um 1600, [w:] Litauen und Ruthenien. Studien zu einer transkulturellen Kommunikationsregion (15.–18. Jh.), red. S. Rohdewald, D. Frick, S. Wiederkehr, Wiesbaden 2007 (Forschungen zur osteuropäischen Geschichte, 71), s. 67–110.3 W cytowanym dokumencie czytamy: „sławny Pan Mikołaj, rzeczony Michno Hołubkowicz”, jednak forma Michno to zdrobnienie innego ormiańskiego imienia: Mikajel, to jest Michał. Tak też zdrobnienie to rozwiązał S. Barącz, Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856, s. 174. Zdrobnieniem używanym dla imienia Mikołaj (po ormiańsku Nigol) była forma Misko. Przypadek podobnego pomieszania znany mi jest z akt sądu ormiańskiego miasta Lwowa, gdzie pierwotnie używana forma nazwiska Dermikajelowicz przeszła w Dermi-kołajowicz. 4 „Saxa multa, quae pro suae doms novae lapideae irrectione comparat, dedit et condescessit ad munitionem et reparationem castri et civitatis (…) Camieniecz. Аривъ Юго-Западной Россіи, V, 1: Акты о городах

„ JAKooJcZycPrAWDZiWyoJcZyZnęSWąMiłącHcącTyMlePieJPrZyoZDoBić”:HiSToriADZiAłMicHnoWSKicH,

nieGDyśKAMieniecPoDolSKiBroniącycH

KrzysztofStopka

KrzysztofStopka

334

„ Jakoojczycprawdziwyojczyznęswąmiłąchcąctymlepiejprzyozdobić”:historiadziałmichnowskich,niegdyśKamieniecPodolskibroniących

335

starydomDonuszazostałuwolnionyodpodatków,agdyw1517r.jegonowa,murowanakamienica zostaławreszcie zbudowana, i tębudowlękrólZygmunt iuwolniłodopłat,gdyż–jakstwierdził–zostaławystawionazwielkimnakłademkosztówdlaupiększeniamiasta5. Jakniemalwszyscyormianie,Donuszprowadziłhandel towaramiorientalnymiistądpłynęłyjegonatylesutedochody,żemógłnietylkosamwieśćdostatnieżycie,aleibyćmecenasemmiasta6. Michnę,nazywanegopoojcuDonuszowiczem,apodziadkuHołubkowiczem,spoty-kamy w ormiańskich aktach sądowych Kamieńca Podolskiego od 1564 r.7 W 1566 r.był starszym nacji i asesorem sądu ormiańskiego8. W 1572 r. jeździł do Warszawy jakojeden z delegatów ormian kamienieckich do króla Zygmunta Augusta9. W Kamieńcuposiadał kram odziedziczony po przodkach. Podczas jego przebudowy przydarzyła musięniezwykłaprzygoda,odnalazłwziemigarnekmonetzdawnychczasów.natychmiast,abyłoto21lipca1579r.,poprosiłwójtaormiańskiegoiwszystkichławnikównacji,abyoddelegowalidwóchznichdlaprzeliczeniaodkrytegoskarbu10.Widaćdbałoto,byniebyćpomówionymonielegalneprzywłaszczenieznaleziska.Michnocieszyłsięwielkimzaufa-niemswojejwspólnotyjakoczłowiekuczciwyidbałyodobropubliczne.Ztegopowodupowierzano mu funkcje wymagające tych właśnie zalet. Przynajmniej od początków latsiedemdziesiątych pełnił urząd namiestnika-jerespochana, czyli administratora majątkukościelnegogminyormiańskiej.WielemuzawdzięczaływszystkiebudowlesakralnetegorytuwKamieńcu,aszczególniekościółpw.św.Mikołaja,ufundowanyjeszczew1398r.PodkierownictwemMichnyprzeprowadzononiezbędnąrenowacjęstarejświątyni.Dnia27października1577r.wobecnościduchowieństwaisędziówormiańskichrozliczyłsięz wydatkowania pieniędzy przeznaczonych na ten cel. Po wielkim pożarze Kamieńcaw1602r.,głównienanimspocząłciężarodbudowyspalonychkościołównacjiormiań-skiej11.

(1432–1798), poz. XIX, s. 30–31; Matricularum Regni Poloniae summaria (dalej jako: MRPS), ed. T. Wierz-bowski, 3, Varsaviae 1908, poz. 168, s. 11; Akta Aleksandra króla polskiego, ed. F. Papée, Kraków 1927, s. 125; MPRS, 6, poz. 147, s. 15 (suplement nr 8). Por. F. Kiryk, Z dziejów późnośredniowiecznego Kamieńca Podols-kiego, [w:] Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miast i regionu, 1, Kraków 2000, s. 78–79.5 MRPS, 4, Varsoviae 1912, poz. 11314.6 Z innych wzmianek aktowych na temat Donusza wiemy, że w 1561 r. zobowiązał się co pół roku oddawać wójtowi prawa niemieckiemu w Kamieńcu kobierzec aż do spłaty zaciągniętego u niego długu w wysokości 50 zł. – Документы на половецком языке XVI в. (Судебные акты Каменец-Подольской Армянской общины, транскрипция, перевог, предисловие, введение, грамматический комментарий и глоссарий Т. И. Грунина, пoд редакцией Э. В. Севортяна, Москва 1967 (Памятники писменности Востока, 3), poz. 102, s. 270.7 Z tego względu niesłuszny jest pogląd Mieczysława Gębarowicza, który darowiznę dział na rzecz miasta w 1595 r. tłumaczył tym, ze Michno starał się „o przyznanie prawa obywatelstwa, co zwyczajowo łączyło się ze złożeniem na rzecz miasta jakiegoś daru honorowego” – Materiały..., s. 369, przyp. 2. W tym miejscu odczyt źródła dokonany przez Gębarowicza nie jest zapewne dobry („iż za obwieszczeniem nas do jednej społeczno-ści na status dać mię”) i stąd jego pomyłka. 8 Документы..., poz. 238, s. 319; poz. 247, s. 321–322; poz. 250, s. 323; poz. 255–257, s. 324–325.9 Акты Армянского суда города Каменец-Подольского (XVI в.), подготовка текста и предисловие В.Р. Григорян, Ереван 1963, poz. 18, s. 103, 375.10 O. Гаркавець, Вірмено-кипчацькі рукописи в Україні, Вірменії, Росії. Каталог, Київ 1993, s. 32–33.11 Гаркавець, op. cit., s. 6, 28–29; В. Р. Григорян, История армянских колоний Украины и Польшы (Армяне в Подолии), Ереван 1980, s. 68, 78, 191; Я. Дашкевич, Армянские

Michnobyłtakżedobroczyńcądominikanówkamienieckich.KsiądzMartinGruneweg(wzakonieo.Wacław),którywmłodościjeździłzkarawanamihandlowymiormianlwow-skichikamienieckichdoTurcji,istądznałwszystkichznaczniejszychkupców,odnotowałw swych zapiskach: „My, dzieci św. Dominika, ku zadziwieniu całego świata, [możemy]owegopanaMichnęzaliczyćdodobrodziejówzakonu. JestwKamieńcuklasztornasze-go zakonu cały drewniany, tylko kościół jest wymurowany i był w tym czasie całkiemw złym stanie. Gdy wstąpiłem do zakonu (1588), wyłożyłem temu Panu Michnie mojąprośbępoprzezpewnychormianiprosiłem,żebyjakdomnie,miałteżtęsamąmiłośćdobracimojegozakonu.odtegoczasuuczyniłonnaszemuklasztorowiwKamieńcuwieledobrego.Pomógłwieleprzybudynkuklasztornym,kazałkościółzasklepić,zasklepił teżbocznąkaplicę,pomógłprzynowymołtarzu,dałstotalarównanowąmonstrancję,poda-rowałzbudowanydom,którystoinarynkuobokratusza,arynektenprócztegoniemażadnego[domu]murowanego,który[todom]dajeklasztorowiwieczneczynsze,apozatymuczyniłwielejałmużn,choćnienależydoKościołarzymskiego.niesłuchago,kochagojednak,jakpozanimwszyscyormianie”12.Tensamautorpisał,żeMichnowspomagałfinansowobudowębasztmiejskich13.niedługoprzed śmierciąw1609 r.Michno zostałwybranyszafarzempodatkówpaństwapolskiegopłynącychznacjiormiańskiejKamieńcawwysokości8100zł14. ZmałżeństwazormiankąGulaf15niepozostawiłpotomstwa.AdoptowałJurkaKiewio-rowicza,którybył synem jegobrata stryjecznego, iwanisa (iwaszka,owanisa), iuczyniłgo głównym spadkobiercą16. Pozostały majątek, nadal dość pokaźny, rozdzielił międzyinnychlicznychKiewiorowiczów,członkówrodziny,któraodXViw.mieszkałazarównowelwowie,jakiwKamieńcuPolskim.Wtestamencie,publicznieogłoszonym13lipca1609r.,Michnozapisałteżróżnekwotynacelepobożne,wtymnakościołyormiańskieiłacińskie,orazcerkwieruskiewmieście17.

кварталы средневековых городов Украины (XIV–XVIII вв.), „Историко-Филогический Журнал/Patma Banasirakan Handes”, 2 (117), 1987, s. 81; J. Chrząszczewski, Ormiańskie świątynie na Podolu, Kraków 1998, s. 13–35; idem, Kościoły Ormian polskich. Katalog zabytków ormiańskich, 1, War-szawa 2001, s. 36–50. Z innych szczegółów działalności Michny jako seniora kamienieckiego zachowała się jeszcze wzmianka o jego trosce nad Wartikiem Hanusowiczem, synem ormiańskich mieszczan kamienieckich. W 1592 r. przekazał jego opiekunowi prawnemu, Torosowi Zachariasowiczowi Bernathowiczowi we Lwowie, majątek ruchomy po rodzicach. Wartik został potem duchownym i skwitował w 1598 r. swego patrona z przekazanego majątku – Центральний Державний Iсторичний Архів України у місті Львові [dalej: CDIAUL], fond 52, opys 2, sprawa 515 (Acta iudicii Armenorum 1584–1596), s. 428; tamże, sprawa 516 (Acta iudicii Armenorum 1596–1600), s. 630.12 Die Aufzeichnungen des Dominikaners Martin Grunweg (1562–ca.1618) über seine Familie in Dan-zig, seine Handelsreisen in Osteuropa und sein Klosterleben in Polen, 2, red. A. Bues, Wiesbaden 2008, s. 693.13 Ibid. 14 Гаркавець, op. cit., s. 70.15 Gulaf to po kipczacku róża.16 Już w 1597 r. Michno „starszy i Namiesnik Prawa Ormieńskiego mieszczanin kamieniecki” uczynił przed sądem ormiańskim kamienieckim „plenipotentem we wszystkich sprawach sądowych w Koronie Polskiej uc-cziwego młodzieńca Jurka Iwaniszowica powinnego [krewnego] i sługę swego”. Plenipotencję tę ponowił w 1598 r., podkreślając, że Jurek reprezentuje go we wszystkich sprawach „z osobami jakimikolwiek wszelakiego narodu i wiary będących” – CDIAUL, fond 52, op. 2, sprava 516 (Acta iudicii civilis Armenorum 1596–1600), s. 318, 631. 17 W całości testament Michna publikuje Гаркавець, op. cit., s. 76–82. Polski przekład fragmentów zapisów

KrzysztofStopka

336


337

Intencje i okoliczności coskłoniłoMichnędodarowiznydziałnarzeczKamieńca?JeszczenapoczątkuXViw.ormianiekamienieccyniebylizbytnioskłonnidoofiarnościnarzeczobronnościmiasta.W1530r.opieralisięprzedwspółfinansowaniempuszkarzamiejskiego.Starszyznaormiań-skanagabywanaw tej sprawieprzez radęmiejską apelowałanawetdokrólaZygmuntai,abyjąchroniłprzeduzurpacjąwspółmieszczan.Królorzekł,żewprawdzieobowiązekfinansowania puszkarza spoczywa na nacji polskiej, jednakże ormianie winni wnosićproporcjonalneopłatyprzyzakupiedział,kuliprochu18. na odmiennej od rodaków postawie Michny wielce zaważyć mogły bliżej nieznaneosobistedoświadczenia,tradycjarodzinna,atakżewspomnianejużcechyspołecznikow-skie. nie bez znaczenia był i fakt, ze Michno nie miał własnych dzieci, którym mógłbyzostawić swój majątek. W akcie przekazania dział miastu czytamy, że pragnął zapewnićsobiesławę,„którejżadenprzepłacićniemożeiktórapośmiercinigdynieumiera”.chęćokrycia się sławą wieczną dobrze wpisuje się w tradycje kulturalne epoki odrodzenia.Ale powodowało też Michną inne uczucie, miłość do rodzinnego miasta. niewątpliwiemiał na uwadze bezpieczeństwo całej wielowyznaniowej wspólnoty, z racji granicznegousytuowaniaizasobnościwystawianejnaatakinieprzyjaciół.Wyraźniezastrzegłbowiem,bydziała„odtegoMiastaniegdzieniebyływywożoneanijakimkolwieksposobemodda-lone, ani wysyłane, tylko, aby na wieczną obronę tego Miasta i wszystkiego gminu byliużywane,oproczatakowego legale impedimentum[prawnejprzeszkody],gdziebysamoMiasto tegopotrzebowało,agminpospolitymiescki trojgaprawazUrzędem,na tosięspołecznienamówiłizezwolił19.Byćmożechodziłowtymwypadkuouniknięciebłędu,jakipopełniłlwów,gdyw1593r.pożyczyłdwiearmatyhetmanowiwielkiemukoronnemuJanowiZamoyskiemu,bynigdyjużichnieodzyskać,gdyżhetmanzdeponowałjenastalewtwierdzykamienieckiej20.WakciedonacjiMichnozostałopisany„jakoojczycprawdzi-wy”,któryprzekazujeswójdar„ojczyznęswąmiłąchcąctymlepiejprzyozdobić,wysłowić[wysławić]”,iabytowszemnarodomwposłuchposzło”.Musimywięczadaćsobiepytanie,czymbyłodlaniegopojęcieojczyzny?Wwęższymsensieniewątpliwiechodziłoniewątpli-wieorodzinnemiasto.Potwierdzatozresztąinskrypcjanawykonanymjużdziale:„którykuobronieoyczyźnieswojeymiłeymiastaKamieńcza(...)zostawieł”.ZinnejstronydarmichnowskibyłprzeznaczonydlacałejKoronyPolskiej,którejnatymmieścieszczególniezależało,bojejbezpieczeństwozasadzałosięnajegoobronie.WspominałotymdokumentprzejęciadaruMichny:„zacnemiastoKamieniec,któretakwKoroniePolskiej,jakoteżpoobcychnarodziechrozszyrzonąsławęma,iKoroniePolskiejwielenanimnależy,anieprzy-

na cele pobożne – K. Stopka, Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000, s. 39. Testament został sporządzony już w 1592 r. i potwierdzony przez krewnych mieszkający we Lwowie – CDIAUL, fond 52, op. 2, sprava 515 (Acta iudicii civilis Armenorum 1584–1596), s. 427–428 (Confirmatio Testamenti famati Michno Donusowicz civis Camenecensis).18 Kiryk, op. cit., s. 72.19 Materiały..., s. 367, 368.20 Rajcy lwowscy byli zmuszeni w tej sytuacji zlecić w 1594 r. puszkarzowi Danielowi Królowi wykonanie dwóch nowych dział „in recompensam” – A. Małkiewicz, Król (Kinig, Kral, Krol, Kroll) Daniel, [w:] Polski słownik biograficzny, 15, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, s. 355.

jacielgłównynaniesięniepomałuogląda”21.Mamyprzesłankiwskazujące,żeZygmuntiiidoceniałtenszlachetnygest22.Możnagowięcuznaćzadowódpolskichuczućpatrio-tycznychżywionychprzezormiańskiegoofiarodawcę.Michnomiałjeszczejednąintencję,mianowiciepobudzenieinnychdonaśladownictwa,albojaknapisanowakciedonacyjnym„chcącteżidrugiegotakowegomiłośnikanatowyzwać”. Dobreintencjewzmacniałyszczególneokoliczności,wktóreobfitował1593r.Wtymroku wybuchła wojna między imperium habsburskim a osmańskim. Sułtan Murad iiiwezwałnaniąTatarówkrymskich i ichhordywdrodzenahabsburskieWęgryprzeszłyprzezterenyPolski.Udałosięimominąćwojskakoronneisplądrowaliwielemiejscowości.DowalkizTataramihetmanZamoyskiściągałartylerięzróżnychstron.TowówczaswłaśniepożyczyłarmatymiejskiezelwowaizdeponowałjewKamieńcu.Gdypodkoniecrokudomiastaprzyjechałwysłannikzelwowa,abydepozytodebrać,musianoodczućobawęprzedosłabieniembezpieczeństwawokresie,którywaktachlwowskichsłuszniebyłnazy-wany„czasamitrwogitatarskiej”23.owymwysłannikiembyłpuszkarzlwowskiDanielKról,co pozwala przypuszczać, że właśnie wtedy doszło do wstępnych rozmów między nimaMichnąnatematprojektuodlaniadwóchnowychdziałdlaKamieńca24.

Producent ArmatymichnowskiezamówionowłaśnieutegogłośnegoidoświadczonegopuszkarzalwowskiegoDanielaKróla,któryjużod1577r.kierowałludwisarniąmiejskąprzyBramieHalickiej.Urządpublicznegopuszkarzaotrzymałwrazzprawemmiejskimlwowa25lutego1587 r.25 Król w momencie otrzymania zamówienia od Michny Hołubkowicza, miał jużwswymdorobkurzemieślniczymwielehakownic,bombard,moździerzy,dział idziałek,a także dzwonów i dzwonków dla różnych odbiorców. W 1588 r. urządził we lwowie„kunsztapuszkarskie”,czylipokazyzokazjielekcjiZygmuntaiii.Wrokunastępnympowie-rzonomuwybicieherbównadziałachwelwowskimcekhauzie26.osobaDanielaKrólabyłaznanawśrodowiskuormiańskim.Zjegousługkorzystałwcześniejinnybogatyormiańskikupieclwowski,iwaszkoTorosowic(Torosowicz)27.W1586r.zamówiłdwadziaławojenne

21 Materiały..., s. 367. 22 W liście z 2 maja 1625 r. adoptowany syn Michny, Jurek Kieworowicz, starając się ratować z opresji prawniczej swą rodzinę, tak zwierzał się swemu korespondentowi we Lwowie: „poślę listy J[ego] K[rólewskiej] M[ości], że łaskę obiecał był stryjowi memu dla onych dział, i dla inszych rzeczy” – CDIAUL fond 52, opys 2, sprava 523 (Acta iudicii civilis Armenorum 1629–1633), s. 1394. Widać liczył na to, że patriotyczny czyn ziści mu przy-chylność króla w konflikcie sadowym z inną ormiańską rodziną w Kamieńcu. Na temat patriotyzmu Ormian – K. Stopka, „Nasza polska nacja”. Kształtowanie się patriotyzmu polskiego wśród Ormian w okresie staropolskim, [w:] Formuły patriotyzmu w Europie wschodniej od nowożytności do współczesności, red. A. Nowak, A.A. Zięba, Kraków 2009, s. 37–54.23 Kraków, Biblioteka Jagiellońska, rkps 776: 1K. Badecki, Materiały źródłowe do dziejów ludwisarstwa lwowskiego.24 Miasto dało Danielowi 4 grudnia 1593 r. 3 złote na wyżywienie w drodze do Kamieńca – ibid., s. 473.25 „Daniel pixidarius, qui in hac civitate iam ab aliquot annis versatus, fidelem in arte sua industriam com-probavit, simul et ad ius civile et ad officium pixidariale publicum, cum iuramento est susceptus” – Album civium Leopoliensium. Księga przyjęć do prawa miejskiego we Lwowie 1388–1783, wyd. A. Janeczek, 1, Poznań–Warszawa 2005, poz. 3135, s. 193.26 Małkiewicz, op. cit., 354–355.27 Iwaszko (Jan) Torosowic (Torosowicz, Toroszowicz) był od 1599 r. jednym z seniorów nacji ormiańskiej we Lwowie – M. Kapral, Urzędnicy miasta Lwowa w XIII–XVIII wieku, Toruń 2008, poz. 913, s. 251. Autor myli

KrzysztofStopka

338


339

(tormenta bellica)pookoło10centnarów,nacodał800złotychzadatku.Tamtarobotamiałabyćwykonanawciągumiesiąca28. Umowa w imieniu Michny została zawarta przez jego brata stryjecznego iwanisaKiewiorowica29(ojcaznanegonamjużprzybranegosyna–Jurka),mieszczaninalwowskie-go.Podpisanojąwsiedzibieurzęduradzieckiegowelwowiednia7lutego1594r.Produ-cenci,DanielKrólzżonąZofią,przyjęlizleceniewykonaniadwócharmatspiżowych.Ztejokazjistronyumawiającesięoświadczyłypisemniepopolsku:„ JaDanielzeznawam,żenaparędziałwielkichmiedzianych,abymichzrobiłwkażdymcentnarówtrzydzieściwziąłemzadatkuodPanaiwanisazłotychtysiąc,apodejmujęsięichwystawićioddaćnaprzyszłeświątki.AjaiwanisKiewiorowicobiecujęPanuDanielowi,gdymitedziałaodważyzapłacićzacentnarpozłotychdwudziestuipiąci”30.Zadatekzabezpieczononawszystkichmająt-kachruchomychinieruchomychobojgamałżonków.obiecanapracazostałajednakukoń-czonanienaZieloneświątki,jaktoobiecywałrzemieślnik,alezpółrocznymopóźnieniem,bodopierowwigilięBożegonarodzeniategożroku. Dalsze losy producenta nie były szczęśliwe, ale nadal przewijał się przez nie wątekormiański, co świadczy, że więzy zadzierzgnięte z tą nacją nie pozostały bez następstw.Gdyw1596r.KrólzostałuwięzionyprzezradęlwowazazastawienieŻydomdwóchdziałmiejskich,„Piotra”i„Pawła”,innyormianin,Jerzy(Jurko)iwaszkowic,wrazzrajcąStani-sławem Dybowieckim poręczyli za niego, dzięki czemu został uwolniony z więzienia31.nieco później puszkarz popadł znów w tarapaty finansowe, tym razem już tak srogie,żezbiegłdoTurcji.czytamnadalpomagalimuormianie,bardzowpływowiizadomowie-ni,niewiemy.niepowróciwszyjużdolwowazmarłokoło1600r.

Działa DośćdokładnewyobrażenieowykonanychprzezKrólaarmatachdajeprzytaczanyjużtuOpis dwóch dział brązowych w Kamieńcu Podolskim i ich uroczystego przekazania miastu w 1595 roku,opublikowanyzakt radzieckichkamienieckichprzezMieczysławaGębarowicza. Jednak ustalenie dokładnego typu i modelu dział michnowskich stwarzapewne problemy. opis przy braku obiektu jest zawodny, gdyż staropolskie słownictwoodnoszącesiędowojskowościpozostajewznacznejmierzenieustalone32,zaśterminolo-

się, podając, że ostatnia wzmianka o tej osobie pochodzi z 1612 r. Iwaszko zmarł w 1624 r., gdyż jego testament został ogłoszony 26 IV t.r.28 Badecki, op. cit., Inducta officii Advocatialis Leopoliensis, 8: 1584–1588, s. 335, zap. 965: 9 V 1586, s. 203.29 Rodzina używała nazwiska pochodzącego od imienia ojca – Kiewor (Geworg), czyli Jerzy. Zapisywane było w różnej formie Kiwireiowicz, Kiewiorowicz, Kiewiorowic, Kieworowicz. Tym samym rozwiewają się pewne wątpliwości Gębarowicza, czy aby na pewno chodzi o działa fundacji Michna Hołubkowicza.30 Badecki, Materiały..., s. 282 (Consularia Leopoliensia, 15, 1594, s. 1107, zapiska 892).31 Ibid., s. 314 (Consularia Leopoliensia, 16, 1596, s. 1295, zapiska 1150). O poręczycielach, zob. W. Ziem-bicki, Dybowicki (Dybowiecki, Dybowicz) Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny, 6, Kraków 1948, s. 35–36; W. Łoziński, Patrycjat i mieszczaństwo lwowskie w XVI i XVII wieku, Lwów 1902 (wg indeksu).32 Po części jest to zapewne wynik braku precyzji naszych przodków, którzy w XVI i XVII w. nie postarali się o wykształcenie jednolitej terminologii wojskowej, po części zaś niedostatek badań źródłoznawczych. Lukę próbował wypełnić I. Szlesiński, Słownictwo wojskowe w wybranych tekstach literackich i historycznych XVII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985 – jednak jak sam przyznał, interesował się bar-dziej zagadnieniami językoznawczymi niż wojskowymi.

giaartyleryjskajestwogólebardzosłaborozpoznana33.DopierowXViw.rozpoczętoujed-nolicanietypówdziałzarównoweuropieZachodniej,jakiwPolsce,czegodowodemsązachowaneinwentarzezczasówZygmuntaAugusta.Jednaktenprocesnastępowałpowoli,samazaśtypologianiebyłakonsekwentna34. WXVistuleciupodstawowymtypembroniartyleryjskiejbyłytzw.działadługolufowe(długośćlufyodpowiadałaokoło33–38kalibrom).Zapewniałotodokładnespaleniesięładunku prochowego w lufie, przez co pocisk mógł nabrać większej prędkości począt-kowej.Jednakpowyżejpewnejdługościkulazaczynałasięobijaćogładkiprzewódlufy,cowpływałoujemnienacelność idonośnośćstrzału.Mankamentemtychdziałbyła ichnadmiernawaga, a co za tym idziekonieczność zapewnieniaodpowiedniodużej liczbykonidotransportuiludzidoobsługi. TypdziałMichnowskichdasięokreślićjedyniezpewnymprzybliżeniem.lufawiększe-goznichmiałamiećwagęczterdziestucentnarów.TyptenDiegoUffan,teoretykartyle-rii,nazywałpółkolubrynąalboWężem.WedługtypologiiprzyjętejwinwentarzuStrzelba i wszelaka municyja, która własnym nakładem J. K. M. w Wielkim Księstwie Litewskim jest sprawowana, począwszy ab Anno [15]51, działoolufiewagiczterdziestucentnarównosiło nazwę Smok. W podręczniku autorstwa księcia Albrechta Hohenzollerna z 1555r.,przetłumaczonymnapolskiprzezMaciejaStrubiczapod tytułemKsięgi o rycerskich rzeczach a sprawach wojennych z pilnością zebrane a porządkiem dobrym spisane (1561),czterdziestocentnarowedziałotośpiewaczka.obojowychmożliwościachtakiegodziałainformujenasUffan:„iii.PułcolubrynaalboWąż,wyrzuca16.fun.żelaza,potrze-buje 4/3 prochu dobrego, iest długa 33. calibr. ktore uczynią 13 stop: waży 41. cent.niesie wedle pospolitego wymierzenia 900. wedle rury 450. wedle nawyższey elevatiey5373krokow”35. Działa Michnowskie nie były tylko sprzętem bojowym, ale także dziełami sztukio walorze „paradnym”36. Armata większa (il. 1) jako uchwyt denny miała pierścieńumocowanywpaszczylwa(„głowazpaszczękąlwiąogromną,hantabę37ztejżemateriejwpaszczęcetrzymającahrubą”).nawierzchuznajdowałasięliczbainformująca,„iżmate-riejwtymdzielejestcentnarówczterdzieści[kolejnesłowonieczytelne]”38.naprzykrywce33 A. Hniłko, Nieco o artylerii polskiej XVII wieku i jej słownictwie. Na podstawie „Archelii”” Diega Uf-fana, w przekładzie Jana Dekana, „Przegląd Artyleryjski”, 6, czerwiec 1925, s. 187–197. Autor przekładu, inżynier i mieszczanin z Leszna, nie był związany z armią, stąd używana przez niego terminologia mogła zawie-rać dużo neologizmów, nieużywanych w języku polskim w tej epoce.34 T. Nowak, Zagadnienie ujednolicenia sprzętu artylerii i zasady obliczania kalibrów dział w Pols-ce w połowie XVII w, „Studia i materiału do historii wojskowości” (dalej jako: SMHW), 5, Warszawa 1960, s. 268–269.35 D. Uffan, Archelia to iest nauka y informatia o strzelbie y rzeczach do niej należących. Leszno 1643, s. 10. Powyższy opis odnosi się do tzw. dział prawidłowych (legitimi). Długość ich lufy, podana przez Uffana, wynosiła około 390 cm i odpowiada znanym nam opisom dział Michnowskich – Z. Stefańska, Próba ustale-nia typów i nazw dział artylerii polskiej XVI i XVII wieku, „Muzealnictwo Wojskowe”, 1959, nr 1, s.187; T. Nowak, Z dziejów techniki wojennej w dawnej Polsce, Warszawa 1967, s. 109–111, 121–126.36 M. Grodziska, Zabytkowe działa spiżowe w zbiorach polskich, SMHW, 9/2, s. 359–414.37 Tj. uchwyt.38 Umowa z puszkarzem Królem przewidywała, że w obu działach miało być po 30 centnarów. Gdyby oba miały w sumie 60 centnarów rachunek wyniósłby 1500 zł. Tymczasem Król otrzymał 1700 zł, a więc możliwe, że większe działo miało 40 centnarów lub nieco więcej. Z uwagi na zatarty wyraz w Opisie nie możemy tego dokładnie stwierdzić.

KrzysztofStopka

340


341

zapałuodlanezostałydwietwarzeprzedstawiającezapewnefundatorów–MichnęiGulafHołubkowiczów(„przykrywkanadzapałemzanzychtamidwomalanymi”). Powierzchniadziałdzieliłasięnatrzyczęści:denną,czopowąiwylotową39.częśćdennapokrytabyła łuskąkarpia „małonienacałyarszyn”40; tamznajdował sięgmerkMichny„wkolewieńcowym”41.Wczęściczopowej,także„wwieńcu”,umieszczonoherbnacjiormiań-skiej–barankazlabarum,zlewąnogąwkubku„prawuormiańskiemunadany,którymsiępodziśdzieńpieczętują”42.Działaposiadałydelfiny(uszy),czyliuchwytysłużącedoichnoszenia iprzesuwania,wkształciedwóchlanychsmoczkówzzakrzywionymiogonamiodługościok.20cm(„napiącz/piędźdługie”),którepaszczękamiwgryzały sięwdzia-ło43.Wczęściwylotowejumieszczonazostała inskrypcja literamiormiańskimi44.Powyżejw bloku symetrycznym („listewek cztery”) odlano postacie fundatorów – Michny poprawej,aGulafpolewej–„dokolan,wszatach”.Powyżej,takżewprostokątnymobramie-niu,pomieszczonopolskąinskrypcjęinformującąotym,żeMichnoHołubkowiczw1594r.naswójkosztkazałulaćdziałokuobronieKamieńcaikuswejsławie.Powyżejwyłaniałsiędługiłebsmoczy(„odgłowypocząwszykuzapałowi,promienipięćdługichpogrzbiecie”).Smok rozwartą paszczą z wielkimi zębami („strasznymi i ogromnymi”) obejmował lufę.Poszczególnejejczęścizdobiłypierścienie(nazywane„rzekami”) i labry.napierścieniu,oddzielającymczęśćczopowąodwylotowejwyrytoimięinazwiskowykonawcy–„DAnielKrol”. otwór wylotowy miał kształt zbliżony do kuli („gałka piękna, w koło ulana”),wzmocnionypierścieniem.Wylotzamykaładrewnianatoczonagałkawkolorzezielonym. Drugiedziało,oniemalidentycznymkształcie,byłoniecokrótszeiróżniłosiępokryw-kązapału–zamiastdwóchodlanychtwarzyznajdowałsiętam„posągpochylony,ztwarząodzapałukulewejstronienakrzywioną[nachyloną],ztyłemwychylonym,nadgarbiony”.Pozatymwszystkobyło:„ztakowy[mi]maluśkimipersonamiitekstamioboichliter,takpolskich, jako ormieńskich, między czterzema listwami społecznie wydrukowanymi”.Awięcjeszczejednadrobnaróżnica–wtymdzialeobieinskrypcjebyływjednymobra-mowaniu. łoża dział (il. 2) miały przy zapale uchwyty żelazne „w blasze żelaznej, zaś

39 T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, 3, Kraków 1912, s. 245.40 „arszyn lwowski ma w sobie łokcia Krakowskiego ćwierci pięć” – S.B. Linde, Słownik języka polskiego, 1, Warszawa 1807, s. 29.41 Herby właścicieli odlewano z reguły na części dennej – Grodzicka, op. cit., s. 361, 363.42 Baranek z labarum był godłem nacji ormiańskiej w Polsce. Używały go sądy ormiańskie we Lwowie, Ka-mieńcu, Kijowie, Stanisławowie, itd. – Я.Р. Дашкевич, Армянские общественные печати на Украине (XIV–XVIII вв.), „Вестник Матенадарана/Banber Matenadarani”, 1974, nr 11, s. 233–250; idem, К средневековой сфрагистике Армян Украины, „Вестник Матенадарана/Banber Matenadarani”, 1986, nr 15, s. 191–240.43 Nazwa pochodzi stąd, że zazwyczaj miały one kształt delfinów, łączących w sobie elementy zwierzęce i roślinne (liść akantu na grzbiecie). Z lufą łączyły się za pomocą słupków lub kul, w które wgryzały się otwartą paszczą. Zdarzały się też lewki siedzące i „warujące” – Grodzicka, op. cit., s. 364. W wypadku dział Michnow-skich mamy do czynienia ze smoczkami.44 Nie wiadomo, jak była skomponowana. Albo obiegała lufę albo, co bardziej prawdopodobne, była wpisana w symetryczny, prostokątny blok, podobnie jak inskrypcja w języku polskim. Jeśli chodzi o sam tekst, napis ormiański pokrywał się zapewne treściowo z polskim. Kwestią otwartą pozostaje, w jakim języku został spo-rządzony. W opisie użyto wprawdzie przymiotnika „ormiański”, ale Ormianie polscy używali języka kipczackie-go zapisywanego za pomocą liter ormiańskich. Szczególnie uroczyste inskrypcje w kościołach i na dzwonach układane były w klasycznym języku ormiańskim (tzw. grabarze). Być może i tu go zastosowano.

z drugiej strony między bokami łoża skrzynie na kule „dobrze żelazem opatrzone”45.nazewnętrznychścianachłożaumieszczonodwawielkielwytrzymającetarczeherbowe–zjednejstronyMichny,zdrugiejzaś–nacjiormiańskiej,atakżeinskrypcjepopolskuiormiańsku,zapewneoidentycznejtreści.inskrypcjałacińskabrzmiała:„FelixcivitasquaetemporapacisprovidetbellaAnnoDomini1.5.9.4.dnia24.Decembra”(tojest:szczęśliwemiasto,którewczasiepokojunawojnęsięszykujerokuPańskiego1594dnia24Grud-nia).Wszystkobyłoz„okowaniemhaniebniemocnym,floryzowanymirzezaniemosobli-wym,takżezlabramichędożnymiismoczkamipoobudwustronachbędącymi,skrzydłamiinogamiżelaznymi,takżeizogonmi”.nakażdejdescewidniałynadto„pocztyrygwiazdypozłociste”.Działałączyłysięzłożamizapomocąkijanicyżelaznej,którabyła„nadwana-ścieogniwachżelaznychgraniastych,nacztyrywęgłynaboku,nakolcuokrągłym,wedwiehantabyżelaznezałożona”.Wszystkieczęścimetalowełożabyłypomalowanenaczerwo-no„zformamiśrubowanymiirozmaitymispernalmiigwoździamiknurowymiwarownieopatrzone”i„osobliwieobitenakołachobu”lub„naprawiemocnych”46. Symbolikazdobieńdziałmichnowskichbyłatypowadlaepoki47.Zwracajątylkouwagęelementynawiązującedokulturyormianpolskich:inskrypcjeiherby.Fundatorpodkreślałswedziedzictwoetniczne,przydającmuwtensposóbwagiiprestiżuwprzestrzenimiastazdominowanejprzezkulturępolską.

Losy dział niewielewiemyodalszychperypetiachfundacjimichnowskiej.PoodlaniuobadziałazłożonotymczasowowelwowskimklasztorzedominikanówBożegociała.TakotympisałGruneweg:„Kazał[Michno]takżeprzedparomalatamiodlaćwelwowiedwiepięknewiel-kiearmaty,któryzmiłościdoswejojczyznypodarowałmiastuKamieniec.Tearmatyprzezjakiśczasstaływnaszymlwowskimklasztorze,zanimjewziętodoKamieńcaiwdrodzebyłypowierzonetylkonaszymbraciom”48.DoKamieńcadotarłyprzed8marca1595r.,kiedytoodbyłasięopisanajużwyżejuroczystośćprzekazaniadaruwładzommiasta.Dopieropozainstalowaniudziałwmiejscuprzeznaczenia,fundatorzypoprzezswychpełnomocnikówlwowskichzapłacilizaniecałąsumęproducentowi11kwietnia1595r.49

DziałamichnowskiezpewnościąwielokroćbroniływszystkichmieszczanKamieńca.okazji ku temu nie brakło w burzliwej historii miasta. Po powstaniu kozackim (1648)iwojnieszwedzkiej(1655),kolejnyormianin,ZachariaszKrzysztofowicz,pamiętałonich

45 Łoża ścienne dział połączone były ze sobą spontami. 46 Części drewniane łoża zwykle malowane były na czarno, żelazne – na czerwono. Por. K. Górski, Historia artylerii polskiej, Warszawa 1902, s. 67.47 Por.: K. Łopatecki, Ideowa wymowa ozdób armatnich z przełomu XVI i XVII wieku, [w:] Nad społeczeństwem staropolskim, I: Kultura – Instytycje – Gospodarka w XVI–XVIII stuleciu, red. K. Łopa-tecki, Białystok 2007, s. 249–270.48 Die Aufzeichnungen..., s. 692. Autor z pewnością oglądał armaty, a ponieważ miał zainteresowania etnolo-giczne, dokładnie przestudiował wszystkie ich ozdoby i elementy. Sformułowanie, jakiego użył w swej narracji pamiętnikarskiej: „aus liebe jegen seynem vatterlande der Statt Kamieniec”, dokładnie odpowiada napisowi polskiemu na działach: „ku obronie Oyczyźnie swoiey miłey miasta Kamieńca”. O wartości obserwacji Grune-wegowskich zob. K. Stopka, Gruneweg Martin, [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy: sylwetki, szkice biograficzne, red. A. Spiss, 3, Kraków 2010 (w druku).49 Badecki, Materiały..., s. 298 (Consularia Leopoliensia, 16, 1595, s. 188, zapiska 205).

KrzysztofStopka

342 343

wtestamenciepotwierdzonymwurzędziegrodzkimkamienieckimw1662r.ion,podob-niejakMichno,byłbezdzietnymbogaczem.Zsumykapitałowejwwysokości7313złotychi12groszyulokowanejnamłynachpostawionychprzeztestatoraobokmostumurowanegonaSmotryczumiałpłynąćczynsz100złotych„nautrzymaniearmat,przezMichałaormia-ninadarowanych”.legatpotwierdzonyprzezsejm,miałbyćwypłacany„urzędowiiurisdic-cyipolskiej”,któryjakonajwyższainstancjawładzywmieściezajmowałsięobronnością50. Tenstanrzeczy,jakmamyprawoprzypuszczać,przetrwałdozdobyciaKamieńcaprzezTurków w 1672 r. Pozostawiona przez Polaków artyleria została wtedy przejęta przeznajeźdźców.Zespisusporządzonegoprzedoddaniemmiastanapowrótpaństwupolskie-muw1699r.wiemy,żetrzynajwiększedziała, jakieprzetrwałyzczasówprzedinwazjątureckąmiaływagomiarpo30funtówkażda51.czybyływśródnichdziałamichnowskie,tegojużniesposóbstwierdzić.Dalszyichlosniejestznany.Pozostałaponichtylkopamięćuwiecznionawierszemprzezprzebywającegowokresieokupacjitureckiejnawygnaniuwelwowieormianinakamienieckiego,KaspraButachowicza:

Już nie widać w Kamieńcu armat BeznosowskichNiemasz widzę nośnych dział, niemasz i Michnowskich.

Których kule w pół milę z impetem padałyGłosy ich w czterech milach słyszeć się dawały52.

50 Approbacya summy na armatę kamieniecką przez sławetnego Zacharyasza Krzysztofowicza legowany, [w: ]Volumina legum, 4, ed. J. Ohryzko, Petersburg 1859, s. 403; Barącz, op. cit., s. 174; Dr Antoni J. (Rolle), Zameczki podolskie na kresach multańskich, 2, Kamieniec nad Smotryczem, Warszawa 1880, s. 123.51 D. Kołodziejczyk, Podole pod panowaniem tureckim. Ejalet kamieniecki 1672–1699), Warszawa 1994, s. 129, 130, 169.52 Barącz, op. cit., s. 102. 1.lufawiększegodziałazfundacjiMichnyHołubkowicza(rekonstrukcjaJoannyKaczor)

344 345

2.D

ział

ow

ięks

zeu

fund

owan

epr

zez

Mic

hnę

Hoł

ubko

wic

za–

wid

okb

oczn

y(r

ekon

stru

kcja

Joan

nyK

aczo

r)

Documents

Działa Michnowskie