Poradnia Genetyczna Zakład Genetyki Medycznej Instytut "Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka" telefon 022 815 74 50 (sekretariat) 022 815 74 51 (poradnia) http://www.czd.pl/ Poradnia Genetyczna, Szpital Dziecięcy, Dziekanów Leśny k/o Warszawy telefon 022 751 12 15 do 18, wew. 173; http://www.szpital-dziekanow.waw.pl/ WROCŁAW Poradnia Genetyczna Wielospecjalistycznej Przychodni Lekarskiej Fundacji Akademii Medycznej telefon 071 784 12 33; 071 784 12 56 Poradnia Genetyczna SPSK1 telefon 071 784 27 25, 071 327 09 74 Zmodyfikowano na podstawie ulotek opracowanych przez Guy’s and St Thomas’ Hospital w Londynie; a także London IDEAS Genetic Knowledge Park, zgodnie z ich standardami jakości. Wrzesień 2007 Ta praca została wsparta przez EuroGentest, EU-FP6 supported NoE numer kontraktu 512148 Tłumaczone z języka angielskiego przez Ewę Piotrowską i Annę Kloskę, Uniwersytet Gdański, Polska.

Illustracje: Rebecca J Kent www.rebeccajkent.com rebecca@rebeccajkent.com

12

Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X

Informacje dla pacjentów i rodzin

Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X Niniejsza ulotka przekaże Ci informacje o tym, na czym polega dziedziczenie sprzężone z chromosomem X oraz w jaki sposób dziedziczone są choroby sprzężone z chromosomem X. Żeby zrozumieć dziedziczenie sprzężone z chromosomem X, pomocne będzie zapoznanie się najpierw z materiałami dotyczącymi genów i chromosomów.

Geny i chromosomy Nasz organizm zbudowany jest z milionów komórek. Większość komórek zawiera kompletny zestaw genów. Geny działają jak zestaw instrukcji kontrolujących nasz rozwój oraz sposób działania naszego ciała. Są one również odpowiedzialne za wiele naszych cech charakterystycznych, takich jak kolor oczu, grupa krwi czy wzrost. Posiadamy tysiące genów. Każdy z nas dziedziczy dwie kopie większości genów, jedną kopię od swojej matki i jedną kopię od swojego ojca. To właśnie dlatego często posiadamy wiele cech charakterystycznych podobnych do obojga naszych rodziców. Rysunek 1: Geny, chromosomy i DNA

2

KATOWICE Poradnia Genetyczna Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny telefon 032 207 16 60; KRAKÓW Poradnia Genetyczna Uniwersytecki Szpital Dziecięcy 012 658 20 11, wew. 1043, 1051, 1059, 1330 (Kierownik PG); ŁÓDŹ Poradnia Genetyczna Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "GENOS" telefon 042 611 63 11 http://www.genos.com.pl/ Poradnia Genetyczna, Samodzielny Publiczny ZOZ, Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 3 im. dr S. Sterlinga UM w Łodzi telefon 042 633 27 42 http://www.barlicki.pl/ POZNAŃ Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Centrum Genetyki Medycznej" telefon 061 852 73 32, 061 848 40 38 http://www.cengenmed.com.pl/ WARSZAWA Zakład Genetyki, Instytut Psychiatrii i Neurologii telefon 022 45 82 610, 022 45 82 856 http://www.ipin.edu.pl/kiz/neurologia2/211.htm Poradnia Genetyczna Zakład Genetyki Medycznej Instytut Matki i Dziecka telefon 022 32 77 138 (poradnia),

11

Strona dostarczająca informacji na temat chorób genetycznych www.zgapa.pl/data_files/referat_1406.html Polskie Towarzystwo Genetyki Człowieka www.ibb.waw.pl/~ptgc/index.php?subpage=laboratoria Orphanet Bezpłatna strona dostarczająca informacji o chorobach rzadkich, próbach klinicznych, lekach; tu znajdziesz linki do stowarzyszeń i grup wsparcia w całej Europie. www.orpha.net

EuroGentest Bezpłatna strona dostarczająca informacji o badaniach genetycznych; tu znajdziesz linki do stowarzyszeń i grup wsparcia w całej Europie. www.eurogentest.org Twoje lokalne centrum genetyczne: BYDGOSZCZ Poradnia Genetyczna Szpitala Uniwersyteckiego im. dr A. Jurasza, telefon 052 585 35 67 http://spsk.home.pl/poradnie/index.htm Prenatalna Poradnia Genetyczna, telefon 052 365 57 99 wew. 241 GDAŃSK Genetyczna Poradnia Onkologiczna, telefon 058 341 98 65, wew. 31 Poradnia Genetyczna SPSK ACK AM w Gdańsku, telefon 058 349 26 16 lub 17

10

Geny są zlokalizowane na małych, nitkowatych strukturach zwanych chromosomami. Zwykle, w większości komórek posiadamy 46 chromosomów. Jeden zestaw 23 chromosomów dziedziczymy od matki i jeden zestaw 23 chromosomów od ojca. Tak więc posiadamy dwa zestawy 23 chromosomów, czyli innymi słowy 23 pary chromosomów.

Rysunek 2: 23 pary chromosomów ułożone według wielkości; chromosom 1 jest największy. Dwa ostatnie chromosomy to chromosomy płci.

Chromosomy (patrz Rysunek 2) ponumerowane od 1 do 22 wyglądają tak samo zarówno u mężczyzn jak i u kobiet. Nazywa się je autosomami. Para o numerze 23 różni się u mężczyzn i u kobiet a chromosomy te nazywa się chromosomami płci. Są dwa rodzaje chromosomów płci, jeden zwany chromosomem X a drugi chromosomem Y. Kobiety prawidłowo posiadają dwa chromosomy X (XX). Kobieta dziedziczy jeden chromosom X od swojej matki i jeden chromosom X od swojego ojca. Mężczyźni prawidłowo posiadają chromosom X oraz chromosom Y (XY). Mężczyzna dziedziczy chromosom X od swojej matki a chromosom Y od swojego ojca. Zatem Rysunek 2 przedstawia chromosomy mężczyzny jako, że ostatnia para chromosomów to chromosomy XY.

3

Czasami w jednej kopii genu występuje zmiana (mutacja), która przeszkadza mu w prawidłowym działaniu. Ta zmiana może być przyczyną wystąpienia choroby genetycznej, ponieważ gen nie przekazuje poprawnych instrukcji ciału. Choroba genetyczna sprzężona z chromosomem X jest spowodowana przez zmianę w genie leżącym na chromosomie X.

Czym jest dziedziczenie recesywne sprzężone z chromosomem X? Chromosom X zawiera wiele genów, które są ważne dla wzrostu i rozwoju. Chromosom Y jest dużo mniejszy i zawiera mniej genów. Kobiety mają dwa chromosomy X (XX), dlatego jeśli jeden z genów znajdujących się na chromosomie X posiada zmianę, prawidłowy gen na drugim chromosomie X może równoważyć obecność zmienionej kopii. W tym przypadku kobieta jest zdrową nosicielką choroby sprzężonej z chromosomem X. Bycie nosicielką oznacza, że nie jesteś chora, ale niesiesz zmienioną kopię genu. W niektórych przypadkach, u kobiet występują łagodne objawy choroby. Mężczyźni mają chromosom X oraz Y (XY) i dlatego, jeśli jeden z genów na chromosomie X mężczyzny ma zmianę, nie ma on drugiej kopii tego genu, która mogłaby równoważyć obecność zmienionej kopii. To oznacza, że będzie on dotknięty chorobą. Choroby, które są dziedziczone w taki sposób są nazywane chorobami recesywnymi sprzężonymi z chromosomem X. Niektóre z przykładowych chorób sprzężonych z chromosomem X to hemofilia A oraz dystrofia mięśniowa Duchenne’a.

Jak dziedziczone są choroby sprzężone z chromosomem X? Jeśli kobieta będąca nosicielką ma syna, może przekazać mu albo chromosom X z prawidłowym genem albo chromosom X ze zmienionym genem. Zatem dla każdego z synów ryzyko odziedziczenia zmienionego genu i wystąpienia choroby wynosi 50% (1 na 2 przypadki). Szansa, że syn odziedziczy prawidłowy

4

To jest tylko krótki przewodnik na temat dziedziczenia sprzężonego z chromosomem X. Więcej informacji można uzyskać z następujących źródeł: Portal dotyczący zagadnień genetyki ginekologicznej zawierający m.in. adresy poradni genetycznych, dostarczający informacji na temat chorób genetycznych i ich diagnozowania, poradnictwa genetycznego i diagnostyki prenatalnej. www.genetyka-ginekolog.pl Portal na temat genetyki i biotechnologii zawierający informacje o chorobach genetycznych przeznaczone dla lekarzy oraz pacjentów i rodziców. Rejestracja i dostęp do portalu są bezpłatne. www.genetyk.pl Stowarzyszenie na Rzecz Dzieci z Zaburzeniami Genetycznymi "Gen” os. Lecha 14, Poznań tel. 61 870-77-21 www.gen.org.pl Fundacja Akademii Medycznej we Wrocławiu www.info.am.wroc.pl/fundacja/gen/lekarz.html

9

kobietom w rodzinie, jeśli tylko wyrażą taką chęć, możliwość wykonania badania krwi i określenia czy są nosicielkami. Ta informacja może być także pomocna w zdiagnozowaniu innych członków rodziny. To może być szczególnie ważne dla tych członków rodziny, którzy już posiadają dzieci lub prawdopodobnie będą je posiadali w przyszłości. Poinformowanie pozostałych członków rodziny o wystąpieniu choroby genetycznej może być dla niektórych ludzi trudne. Mogą się oni martwić, że wywołają tym niepokój w rodzinie. W niektórych rodzinach, ludzie utracili kontakt z krewnymi i jest im trudno go odzyskać. Lekarze genetycy często posiadają duże doświadczenie w postępowaniu z rodzinami, które znalazły się w tego typu sytuacjach i mogą zaoferować pomoc podczas rozmowy z pozostałymi członkami rodziny.

Zapamiętaj • Ryzyko przekazania zmienionego genu przez kobietę będącą nosicielką wynosi 50%. Jeśli syn odziedziczy zmieniony gen po matce, będzie on dotknięty chorobą. Jeśli córka odziedziczy zmieniony gen, będzie ona nosicielką, tak samo jak jej matka. • Mężczyzna, dotknięty chorobą sprzężoną z chromosomem X zawsze przekaże zmieniony gen swojej córce, która wówczas będzie nosicielką. Mężczyzna nigdy nie przekaże zmienionego genu swojemu synowi. • Zmieniony gen nie może zostać naprawiony – jest obecny przez całe życie. • Zmieniony gen nie jest czymś, czym można zarazić się od innych ludzi. Osoby takie nadal mogą być np. dawcami krwi. • Ludzie często czują się winni z powodu wystąpienia w rodzinie choroby genetycznej. Ważne, żeby pamiętać, że nikt nie jest temu winien i nikt w żaden sposób do tego się nie przyczynił.

8

gen wynosi również 50% (1 na 2 przypadki). Jeśli tak się stanie, nie będzie on dotknięty chorobą. Ryzyko pozostaje takie samo dla każdego z synów.

Rysunek 3: W jaki sposób choroby sprzężone z chromosomem X są przekazywane przez kobiety będące nosicielkami

Jeśli kobieta będąca nosicielką ma córkę, może przekazać jej albo chromosom X z prawidłowym genem albo chromosom X ze zmienionym genem. Zatem dla każdej z córek ryzyko odziedziczenia zmienionego genu wynosi 50% (1 na 2 przypadki). Jeśli tak się stanie, córka będzie nosicielką, tak samo

5

Kobieta nosicielka

Zdrowa kobieta

Zdrowy mężczyzna

Chory mężczyzna

Gen prawidłowy

Gen wadliwy

Kobieta nosicielka Zdrowy mężczyzna

jak jej matka. Istnieje też 50% szans (1 na 2 przypadki), że córka odziedziczy prawidłowy gen. Jeśli tak się stanie, nie będzie ona nosicielką i zupełnie nie będzie dotknięta chorobą. Ryzyko pozostaje takie samo dla każdej z córek. Rysunek 4: W jaki sposób choroby sprzężone z chromosomem X są przekazywane przez chorych mężczyzn

Jeśli mężczyzna dotknięty chorobą sprzężoną z chromosomem X ma córkę, to zawsze przekaże jej zmieniony gen. Dzieje się tak, ponieważ mężczyźni mają tylko jeden chromosom X i zawsze przekazują go swoim córkom. Zatem wszystkie jego córki będą nosicielkami. Córki zwykle nie będą chore, ale istnieje ryzyko, że będą miały dotkniętych chorobą synów.

6

Chory mężczyzna

Zdrowa kobieta

Kobieta nosicielka

Kobieta nosicielka

Zdrowy mężczyzna

Zdrowy mężczyzna

Gen prawidłowy

Gen wadliwy

7

Jeśli mężczyzna dotknięty chorobą sprzężoną z chromosomem X ma syna, jego syn nigdy nie odziedziczy chromosomu X ze zmienionym genem. Dzieje się tak, ponieważ mężczyzna zawsze przekazuje swoim synom chromosom Y (jeśli przekazałby chromosom X to miałby córkę).

A co jeśli dziecko jest pierwszą osobą w rodzinie dotkniętą tego typu chorobą? Czasami chłopiec, który urodził się z chorobą genetyczną sprzężoną z chromosomem X może być pierwszą osobą w rodzinie dotkniętą tą chorobą. Może się tak zdarzyć, ponieważ nowa zmiana w genie pojawiła się po raz pierwszy w komórce jajowej lub w plemniku, z których powstało dziecko. W tym przypadku żadne z rodziców dziecka nie jest nosicielem. Jest małe prawdopodobieństwo, że kolejne dziecko tych rodziców będzie dotknięte taką samą chorobą. Jednak chore dziecko, które już posiada zmieniony gen, może go przekazać swoim dzieciom.

Badanie nosicielstwa i diagnostyka prenatalna Dla osób, u których w rodzinie wystąpiły przypadki chorób genetycznych sprzężonych z chromosomem X, jest kilka dostępnych opcji. Badanie nosicielstwa może być dostępne dla kobiet, które chciałyby się dowiedzieć czy są nosicielkami zmienionego genu. Taka informacja może być użyteczna podczas planowania następnych ciąż. W przypadku niektórych chorób sprzężonych z chromosomem X możliwe jest wykonanie badań prenatalnych w celu sprawdzenia czy dziecko odziedziczyło chorobę (więcej informacji na temat tych badań można uzyskać z ulotek dotyczących biopsji kosmówki oraz amniopunkcji). Tę kwestię powinno się omówić ze swoim lekarzem.

Pozostali członkowie rodziny Jeśli ktoś z rodziny jest dotknięty chorobą sprzężoną z chromosomem X lub jest jej nosicielem, możesz wyrazić chęć omówienia tego z innymi członkami rodziny. To daje pozostałym