Dzieje Sybiraków - źródło poznania zasobów psychicznych ... · Dzieje Sybiraków - źródło poznania zasobów psychicznych człowieka życia i życia członków rodziny oraz

Dzieje Sybiraków - źródło poznania zasobów psychicznych człowieka

Ewa Jackowska Rok: 2002

Czasopismo: Nowiny Psychologiczne Numer: 1

Celem niniejszego artykułu jest krótki opis sytuacji stresowych (stresorów) powszechnieoddziałujących na osoby deportowane w czasie II wojny światowej w głąb byłego ZSRR orazukazanie wybranych mechanizmów psychologicznych, które redukowały negatywny wpływ tychstresorów na sferę psychiczną. Mechanizmy psychologiczne osłabiające niszcząceoddziaływanie sytuacji stresowych określono terminem "zasoby psychiczne". Posługując siętechniką ustrukturowanego wywiadu, przebadano 100 Sybiraków urodzonych w latach1928-1934, którzy zostali wywiezieni w roku 1940 lub 1941 i przebywali na terytorium ZSRR doroku 1946. Wyniki badań wykazały, że badani poddani byli długotrwałemu działaniu bardzosilnych stresorów, do których należały: kilkutygodniowy transport w bydlęcych wagonach domiejsc zesłania, fatalne warunki mieszkaniowe, permanentne doznania głodu i zimna, ciężkapraca fizyczna, choroby somatyczne, rozłączenie z osobami bliskimi, śmierć osób bliskich.Uzyskane wyniki potwierdziły pozytywną rolę zasobów psychicznych w procesieprzystosowywania się do niezwykle ciężkich warunków życia. Mechanizmami psychologicznymichroniącymi (w pewnych granicach) badane osoby przed destrukcyjnym działaniem stresorówbyły: wieź emocjonalna z rodzicami, poczucie wspólnoty i współdziałanie z innymi zesłańcami,wiara w Boga, nadzieja na przetrwanie oraz aktywna postawa wobec trudności.

Ze względu na sytuacje polityczną w Polsce do roku 1989, psychologiczne badania nadosobami deportowanymi w czasie II wojny światowej w głąb terytorium byłego ZSRR sąnieliczne. Zaczęto je prowadzić stosunkowo niedawno. Według powszechnie przyjętej przezklinicystów skali nasilenia stresu psychospołecznego (Kaplan i Sadock, 1998) sytuacjestresowe, których doświadczyli zesłańcy, były źródłem bardzo ciężkiego, a nawet skrajnego(traumatycznego) stresu. Nic wiec dziwnego, że uwaga badaczy była skierowana nauchwycenie objawów zaburzeń emocjonalnych i zaburzeń w rozwoju osobowościwystępujących u osób, które przeżyły deportacje. Wymienia tu należy badania nad późnymipsychicznymi następstwami deportacji opublikowane przez Prot (2000) oraz autorkę niniejszejpracy (Jackowska, 1999; 2001). Wykazano w nich, że pomimo upływu kilkudziesięciu lat odczasu działania stresorów, deportowani odczuwają ich niszczące działanie. Stosunkowoczęstymi psychicznymi dolegliwościami, manifestowanymi przez badanych, są objawy jawnegoleku i przygnębienia oraz - należące do symptomów zespołu stresu pourazowego (PTSD) -nawracające, uporczywe i bolesne wspomnienia, odzwierciedlające obrazy i odczucia z okresuzesłania.

Wgłębienie się w problematykę przeżyć człowieka żyjącego w sytuacji ekstremalnej - w którejwystępuje deprywacja podstawowych potrzeb biologicznych i emocjonalnych wywołana głodem,zimnem, chorobami, oddzieleniem od osób bliskich, stałym poczuciem zagrożenia własnego

1 / 16


życia i życia członków rodziny oraz innymi przyczynami - stawia badacza przed pytaniem omechanizmy przystosowawcze, które zmniejszają destrukcyjne efekty sytuacji trudnych i dziękiktórym możliwe jest przetrwanie.

Zagadnienie przystosowania się osób badanych do warunków życia w czasie deportacjiwykracza poza często poruszaną w ostatnich latach w psychologii problematykę strategiiradzenia sobie ze stresem. Wiadomo bowiem, że koncepcje teoretyczne, na których opierająsię najbardziej znane klasyfikacje strategii, zostały opracowane na podstawie analizy czynnościpsychicznych i aktów behawioralnych ludzi, którzy znaleźli się w krótkotrwałej sytuacjikryzysowej (Heszen-Niejodek, 199ą; Lazarus, 1986; Terelak, 1995; Thomae, 1987).

W odniesieniu do prezentowanych tu badań ważne jest, że sytuacje stresowe trwały całe lata.Badani deportowani byli w wieku rozwojowym. W ciągu 6 lat pobytu na "nieludzkiej ziemi"następowały duże zmiany w ich sposobie percepcji warunków życiowych oraz w konkretniepodejmowanych aktach behawioralnych ukierunkowanych na sprostanie ciężkim warunkomżycia. Wydaje się zatem właściwe, aby w odniesieniu do mechanizmów psychologicznychułatwiających przystosowanie zamiast terminu "strategia radzenia sobie ze stresem", używaćpojęcia bardziej ogólnego, takiego jak "zasoby psychiczne".

Pisząc o zasobach psychicznych osób, które doznały ciężkiego stresu, dotyka się problematykiodporności człowieka na traumatyczne doświadczenia. Znane są liczne badania na ten temat.Schwarzer (2000) wśród zmiennych, które różnicują proces adaptacji do stresuspowodowanego przewlekłą chorobą somatyczną wymienia poczucie własnej skuteczności (self-efficacy) rozumiane jako optymistyczna wiara we własne kompetencje do poradzenia sobie ztrudnościami. Schultz, Shröder i Schwarzer (2000) także badali pacjentów z chorobąsomatyczną i do grupy ważnych czynników określających zasoby wykorzystywane w radzeniusobie ze stresem zaliczyli społeczną integrację. Crowson, Frueh i Snyder (2001) diagnozującstan psychiczny weteranów wojny w Wietnamie, stwierdzili silną negatywną korelację miedzynasileniem objawów zespołu stresu pourazowego, a wynikami uzyskanymi w Skali Nadziei (Hope Scale). Podsumowując wyniki badań dotyczące odporności na stres traumatyczny, Hermankonstatuje, że: "...najbardziej odporne na stres były te osoby, które dysponowały dużymiumiejętnościami społecznymi, działały w sposób odważny i aktywny oraz przekonane były odużych możliwościach kontroli własnego losu" (1999, s. 69).

Celem niniejszego doniesienia jest krótki opis sytuacji stresowych (stresorów) powszechnieoddziałujących na osoby deportowane w głąb byłego ZSRR oraz ukazanie wybranychmechanizmów psychologicznych, które redukowały negatywny wpływ tych stresorów na sferępsychiczną. Zgodnie z wyjaśnieniami zawartymi powyżej, mechanizmy psychologiczneosłabiające niszczące oddziaływanie sytuacji stresowych określono terminem "zasobypsychiczne".

Podstawową hipotezą przyjętą w badaniach było przypuszczenie, że aby przetrwać bardzotrudny okres zesłania, osoby badane korzystały z zasobów psychicznych, do których zaliczonom.in. wieź emocjonalną z rodzicami, poczucie wspólnoty i współdziałanie z innymi zesłańcami,

2 / 16


wiarę w Boga, nadzieję na przetrwanie oraz aktywną postawę wobec trudności, z jakimi sięborykały.

Nazwa "Sybir", zgodnie z utrwaloną w piśmiennictwie polskim tradycją, nie dotyczy pojęciageograficznego, ale jest symbolem represji caratu, a później Stalina, wobec narodu polskiego.Odnosi się ona do obozów pracy i więzień zlokalizowanych w głębi terytorium byłego ZSRR, wszczególnie niekorzystnych warunkach klimatycznych. Wywożonych tam ludzi nazywa się"Sybirakami". Metoda i osoby badane

Badaniami objęto 100 osób - 68 kobiet i 32 mężczyzn, urodzonych w latach 1928-1934,zamieszkujących tzw. Kresy Wschodnie lub Białostocczyznę, którzy zostali przetransportowanize swoimi rodzinami tysiące kilometrów na wschód w roku 1940 lub 1941 i przebywali naterenach ZSRR do roku 1946.

Średnia wieku całej badanej grupy Sybiraków wynosiła 68,77 lat, a przeciętny wiek w momenciedeportacji - 9,36. W badaniach uczestniczyło 88 mieszkańców miast i 12 - wsi. Wykształceniewyższe miało 16 osób, wykształcenie średnie uzyskało 40 osób, zawodowe - 6 osób,podstawowe lub niepełne podstawowe - 38 osób. Więcej niż połowa zamieszkiwała zewspółmałżonkiem (55), 25 było wdowami lub wdowcami, 17 było rozwiedzionych lub żyło wseparacji, a 3 osoby pozostawały w stanie bezżennym.

Wszyscy badani do momentu deportacji byli pod opieką obydwojga rodziców lub jednego znich. Źródła utrzymania ich rodzin były następujące: majątek ziemski (5 osób), gospodarstworolne (55), praca zawodowa ojców w zawodach: leśnik (15), wojskowy (8), policjant (8),urzędnik państwowy (3), pracownik nadzoru technicznego (4), nauczyciel (1), praca matki wwojskowej służbie pomocniczej (1). Narzędzie badawcze

W badaniach zastosowano technikę wywiadu ustrukturowanego (Klimasinski, 2000, s. 132).Schemat wywiadu zawierał przeszło 200 pytań obejmujących całą historie życia badanej osobyze szczególnym uwzględnieniem warunków bytowych oraz przeżyć w okresie deportacji. Przyopracowaniu kwestionariusza wywiadu uwzględniono ogólnie przyjęte zasady konstruowaniapytań opisane m.in. przez: Wallena (1964), Brammera (1984), Brzezińskiego i Kowalika (1993).Zwrócono uwagę na przykład na to, aby w schemacie wywiadu znalazły się pytania "odroczone"(tzn. zadawane w trakcie wywiadu po raz drugi w innym kontekście), a także na to, aby treścidotyczące głównych problemów badawczych zawarte były zarówno w pytaniach otwartych, jak izamkniętych.

Przy opracowaniu wyników badań zastosowano technikę kodowania pytań otwartych zalecanąprzez Goode'a i Hatta (Nowak, 1965, s. 251), polegającą na przyporządkowaniu odpowiedzi doprostych, wyłączających się kategorii. Przed przyporządkowaniem wyodrębniono z materiałuempirycznego zwroty i wyrażenia uznane za wskaźniki danych kategorii. Odpowiedzi osóbbadanych, które nie mieściły się w żadnej z kategorii zestawiono w rubryce "inne" lub "brakodpowiedzi".

3 / 16


Procedura

Kontakt z osobami badanymi nawiązywano za pośrednictwem wojewódzkich i terenowychoddziałów Związku Sybiraków. Kryteriami doboru do grupy badanej były: wiek (urodzeni wlatach 1928-1934), okres deportacji (5-6 lat), sprawność umysłowa (rozumienie treści pytań,pamieć okresu pobytu na zsyłce) oraz dobrowolna zgoda na udział w badaniu. Nikogo nienamawiano do uczestniczenia w sondażu. Przed przystąpieniem do wywiadu powiadamianoSybiraków o celu badań, ich czasochłonności, a także o tym, że w rozmowie będą poruszaneproblemy przypuszczalnie dla nich bolesne. Proponując udział w badaniu, informowano, że wkażdej chwili można się z niego wycofać.

Na podstawie wstępnych rozmów prowadzonych z członkami Związku Sybiraków nasuwał sięoczywisty wniosek, że zgodę na wywiad wyrażały osoby, które w znacznym stopniuprzepracowały bolesne doświadczenia i czuły się na tyle silne, że mogły o nich mówić.Podstawowym motywem odmowy uczestnictwa był lęk przed napływem bolesnych wspomnień iprzekonanie, że przypomnienie wydarzeń spowoduje wyraźne pogorszenie stanupsychicznego, wyrażające się w nawrocie objawów przygnębienia czy bezsenności.

Wywiady przeprowadzili studenci pedagogiki rewalidacyjnej Uniwersytetu Szczecińskiego wramach obozu naukowego oraz zajęć z psychologii klinicznej i psychopatologii. Wszyscystudenci mieli zaliczoną psychologie ogólną, rozwojową, wychowawczą i społeczną.Przygotowanie studentów do badań obejmowało zapoznanie ich w stosunkowo szerokimzakresie z problematyką stresu traumatycznego i zespołu stresu pourazowego (AmericanPsychiatric Association, 1994) oraz wyposażenie w podstawowe umiejętności, ważne dlaprowadzenia wywiadu (Brammer, 1984; Brzeziński i Kowalik, 199ł). Niektórzy studencirejestrowali wywiady za pomocą dyktafonu, inni wypełniali protokoły badania (kwestionariuszewywiadów) w czasie prowadzenia rozmowy. Około 50% protokołów analizowano w trakcie zajęćdydaktycznych. Badania rozpoczęto w marcu 1999 roku i zakończono w czerwcu 2000 roku. Wyniki

Na podstawie wywiadów wytypowano stresory najsilniej i najczęściej działające na badanych wczasie deportacji. Wymieniono je poniżej. W nawiasach podano liczbę badanych, którzydoświadczyli ich oddziaływania i zapamiętali je. Wywołały one bardzo silne, przechowywaneprzez kilkadziesiąt lat negatywne emocje, takie jak: przerażenie, lek, rozpacz, poczuciekrzywdy, poczucie bezradności, złość, smutek i inne. Wymowa liczb wydaje się jednakniewystarczająca. Dlatego zamieszczono też typowe wypowiedzi badanych ilustrującewymienione sytuacje stresowe i dające wgląd w faktyczny rozmiar cierpień, które były ichudziałem. Obok każdego cytatu znajduje się symbol określający protokół, z którego pochodziwypowiedź. Lista stresorów obejmuje: 1. Nocne wtargniecie uzbrojonych żołnierzy i nakaz opuszczenia domu (83 osoby).

2. Transport do miejsc osiedlenia (92 osoby).

3. Fatalne warunki zamieszkania w miejscu zesłania (100 osób).

4 / 16


4. Warunki klimatyczne - zimno (91 osób).

5. Głód (93 osoby).

6. Ciężka praca fizyczna (75 osób).

7. Odczuwana wrogość i represje ze strony funkcjonariuszy obozowych lub innychprzedstawicieli władzy radzieckiej wobec rodziców badanych osób (38 osób)

8. Rozłączenie z rodzicami - głównie pobyt w domu dziecka (28 osób)

9. Śmierć członków rodziny i innych zesłańców (śmierci matki doświadczyło 14 osób,śmierci ojca - 20, ale należy zwrócić uwagę, że 19 ojców zostało zamordowanych przez NKWDpo aresztowaniu, które miało miejsce jeszcze w Polsce. Śmierć rodzeństwa przeżyło 21 osób, a13 osobom zmarła babcia lub dziadek. Świadkami śmierci współzesłańców byli wszyscyzesłani).

10. Zagrożenie własnego życia, w tym ciężkie choroby somatyczne, takie jak: tyfus, malaria,wyniszczenie głodowe, gruźlica (8ą osób przeszło na zesłaniu ciężkie choroby somatyczne).

Zamieszczone poniżej cytaty obrazują konkretne wydarzenia z życia badanych nazesłaniu.

Ad 1. Dano nam godzinę czasu. Byłam przerażona. Baliśmy się bardzo. Tylko jednągodzinę. Wszyscy byliśmy w szoku. Mama płakała i krzyczała, bała się. Ja sama ze strachu niepłakałam /1k/.

Dziesiątego lutego 1940 roku o godzinie pierwszej w nocy niespodziewanie NKWD zUkraińcami wtargnęli do naszego domu... Pamiętam, że wszyscy głośno płakaliśmy i modliliśmysię. Najbardziej przestraszył mnie widok ojca w kajdankach, któremu przyłożono pistolet dogłowy. Bałam się, że go zastrzelą... Dali nam pół godziny na zapakowanie rzeczy, jedzenia ipięciorga dzieci w wieku od 1 do 12 lat... Wywlekli z domu dzieci z matką. żołnierze wrzucilidzieci na wóz, a dobytek całego życia został... W ostatniej chwili wrzucili nam na wóz ojca... /9k/.

Ad 2. W bydlęcy dwupiętrowy wagon okolony drutem kolczastym wrzucono ponad 60-70osób. Były to rodziny z dziećmi. Na środku wagonu wycięta dziura w podłodze to było WC.Napięcie nerwowe pobudzał nieustanny zgrzyt kół i stuk otwieranych drzwi... W wagoniezachorowałam na zapalenie płuc. Smutne twarze rodziców, zgrzyt kół wagonu, ordynarny głosżołnierzy - koszmar, nerwy... Bydlęcymi wagonami dowieziono nas do Omska. Dalej kilkomaciężarówkami gdzieś około tygodnia, dalej saniami w tajgę... Wywrotki sań z nami w śniegzmuszały woźnice do wyszukiwania nas w śniegu... /9k/.

Jechaliśmy w wagonach towarowych ze zbitymi piętrowymi pryczami z desek. Wagon byłbardzo zapchany... myślę około 80 osób w całym wagonie. Raz dziennie dostawaliśmy gorącą

5 / 16


wodę albo zupę. W wagonie było wiadro na załatwianie potrzeb fizjologicznych... To byłostraszne, bardzo krepujące. Ale raz dziennie w czasie postoju wychodziliśmy pod nadzoremuzbrojonych ludzi pod wagon. Tam wszyscy naraz załatwialiśmy potrzeby /1k/.

Ad 3. Był to łagier w dzikim lesie, parterowy, drewniany. Klepisko z gliny, po obu stronachprycze dwupiętrowe z metrowym przejściem przez środek baraku, w którym od pierwszego dniagryzły karakony, komary, pluskwy, wszy, a najbardziej dokuczało zimno i głód. Sanitariat naśniegu i kuchnia na śniegu... /9k/.

Były to piętrowe baraki z półkami. Gotowałyśmy na dworze na cegłach ziemniaki... Niebyło żadnych sprzętów... /13k/.

Ad 4. Odczuwałam wielkie cierpienie z zimna. Kilka razy miałam odmrożenia nóg, rąk,twarzy... Odmrożenia występowały u mnie zimą, gdy mróz dochodził do minus 40 stopni.Odśnieżałyśmy drogę do przejazdu samochodów z materiałem budowlanym. Była wtedy dużaśnieżyca, wiatr ostry dmuchał prosto w twarz /13k/.

Zazdrościłam rosyjskim koleżankom walonków. Chodziłam w kapciach uszytych przezmamę, pikowanych watą. Pończochy miałam wydziergane z przędzy uprzedzonej przez matkęz waty. Zimą okropnie marzłam /14k/.

Ad 5. Głód był wciąż... Brat zmarł z głodu... Siostra spuchła i zmarła... /7k/.

Bardzo płakałam, byłam ciągle głodna. Cały czas byłyśmy głodne /13k/.

Myślałam tylko o jednym, żeby mi kto chleba dał /42k/.

Zboża nie wystarczało do nowych zbiorów... Na wiosnę głodowaliśmy, żywiąc się lebiodą,pokrzywą, liśćmi buraczanymi. Często nawet i tego nie było /4k/.

Czasami nie jadło się po 3-4 dni. Jedliśmy nawet nasiona z buraków... W Kazachstaniebyłam 2 razy opuchnięta z głodu tak, że na oczy nic nie widziałam... Najgorzej było wiosną.Przez 3 lata był głód... Rosjanie wysiedleni dawali nam serwatkę... /15k/.

Ad 6. Latem przebywałem poza domem, pracując w głębi stepu, przebierając ziemniaki,lecz przede wszystkim jeżdżąc na traktorze, w którym normalnie siedząc, nie dotykałempedałów gazu. Miałem wówczas 13 lat... Zimą jeździłem ciężarówką, wożąc benzynę do miastaprzez zamarzniętą rzekę. Za swoją prace otrzymywałem jedzenie w bardzo małej ilości... /2m/.

Ja 9-letni chłopiec i 11-letni brat też chodziliśmy do wyrębu. Nogi okręcone byłyszmatami, a buty z łyka lipowego... /łm/.

Dla 12-latka najcięższa była praca przy orce. Oraliśmy od świtu do późnych godzinwieczornych, z krótkimi odpoczynkami na posiłek. Do dyspozycji miałem trzy pary wołów, pług iuprząż. Za prace otrzymywałem posiłek: litr ajranu, kawałek chleba i zupę � całodzienne

6 / 16


wyżywienie /12m/.

Ad 7. Mama była kilka razy przesłuchiwana, wtedy często ją bito /26m/.

Tatusia zamkneli, też w kopalni prawdopodobnie coś tam powiedział na ich rząd, że niepójdzie do ruskiej armii, tylko do polskiej i 8 lat za to dostał. To siedział w wiezieniu rok czasu wtym miejscu, gdzie mieszkaliśmy i myśmy się dowiedzieli, kiedy jest wypuszczony wkołowiezienia... widzieliśmy przez szparki, że chodzili, a my chcieliśmy z tatusiem jakieś parę słówzamienia, to gonili... to ile razy nas pobili... Później jak śledztwo było w nocy, to sadzali nagorącym piecu i tatuś miał całe pośladki poodparzane, bili, żeby się przyznał, jak możeprzyznać się do czegoś, czego nie zrobił..... No i jaka to jest przyjaźń. Tak się znecać nadnarodem... /58k/.

Ad 8. Na 9 miesięcy mnie wraz z rodzeństwem przeniesiono do sierocińca. Do dziśpamiętam ten widok: mamę trzymali, a nas siłą wsadzili do wozu... bałem się, płakałem,krzyczałem... /26m/.

Byłam w sierocińcu 6 lat. Próbowałam raz stamtąd uciec. Chciałam być z rodziną, alemnie złapali i zamknęli za karę w ciemnej, zimnej kajucie na 2 dni. Dostawałam wtedy jakieśochłapy do jedzenia, abym zrozumiała, że tak nie mogę robić. Nigdy już tego nie próbowałamrobić... Nie mogłam pojąć ruskiego i dlatego zamykali mnie często w ciemnej, zimnej kajucie,nie dając jeść, abym nauczyła się mówić i czytać po rusku.... /10k/.

Ad 9. Bardzo głęboko utkwił mi w pamięci obraz umierającego z głodu mojego dziadka.Dziadek słabł z dnia na dzien. Nogi miał bardzo opuchnięte i duży brzuch. Któregoś rankapochyliłem się nad nim, aby przykryć go dokładnie szmatami i kufajką... Był przeraźliwiechudy... Złapał mnie za nadgarstek i wyszeptał, abym nie zapomniał, kim jestem... /6m/.

Ojciec zmarł z głodu i morderczej, katorżniczej pracy... Mama, najstarsza siostra ciężkochorowały... Najmłodsza siostra 1 rok i brat 2 lata ciężko chorowali. Poza kurzą ślepotą,niedożywieniem była krzywica. Strasznie wyglądali, jak pająki z powykrzywianymi rękami... Tobyło straszne... /ą6m/.

Ad 10. Byłam chora i leżałam w szpitalu. Straciłam przytomność i gdy się ocknęłam,zobaczyłam, że pani z naszego baraku zmarła i leżała na podłodze. Prześcieradło byłościągnięte, chodziły szczury, a ona miała pogryzione uszy i nos. Zobaczyłam za oknem brata,zapytałam, co robi, a on powiedział, że chodziły po tobie szczury, a ja pukałem w okno, aby jeodstraszyć... /18k/.

Badacze są zgodni, że niezwykle ważnym mechanizmem, który w pewnych granicachchroni człowieka przed dramatycznymi skutkami sytuacji krańcowych, jest zachowaniezdolności do związków społecznych, a więc wieź emocjonalna, poczucie wspólnoty iumiejętność współdziałania z innymi osobami (Herman, 1999; Holen, 1990; Kępiński, 1994;Terelak, 1995). Dla dziecka w sytuacji ekstremalnego stresu niezastąpionym bodźcem,łagodzącym objawy leku i niepokoju, jest obecność rodziców (Trzesowska-Greszta, 1994).

7 / 16


W badanej zbiorowości pierwszoplanowym czynnikiem, który w świadomości badanychumożliwił im fizyczne i psychiczne przetrwanie, byli rodzice - ich miłość i starania o zapewnienieśrodków do życia. Na podstawie analizy protokołów badań stwierdzono, że 31 badanychuważa, iż przeżycie zawdzięczają obydwojgu rodzicom, 39 badanych wymienia w pytaniusondującym omawiany problem matki, a 5 - ojców.

W protokołach badań zamieszczone są wypowiedzi wskazujące na bohaterstwo matek iojców, którzy chcąc uchronić swoje dzieci przed zagładą, dokonywali nieludzkich wysiłków, abyzdobyć dla nich pokarm i dach nad głową, a w wielu przypadkach oddawali im swoje przydziałyżywności. Zaradność, pracowitość, serdeczność rodziców to najczęściej wymieniane cechy,które - zdaniem badanych - pomagały im znosić lata deportacji.

Większość badanych oceniających postawy rodziców w okresie deportacji zapamiętała,że stali się oni bardziej serdeczni i opiekuńczy, pragnąc ciepłem i serdecznościązrekompensować dzieciom niedostatki zaspokojenia potrzeb bytowych. Kategorie wypowiedzibadanych dotyczących zmiany postaw rodziców w okresie deportacji przedstawiono poniżej: 1. Byli bardziej serdeczni (56 osób)

2. Postawy nie zmieniły się (19 osób)

3. Byli bardziej wymagający (11 osób)

4. Brak rodziców lub brak ocen (14 osób).

Przykłady starań i serdeczności najlepiej zilustrować fragmentami wypowiedzi:

Rodzice zmienili się. Byli lepsi, bardziej troskliwi, więcej o nas dbali /20k/.

Rodzice byli dla nas bardzo dobrzy. Często mówili, że bardzo nas kochają i że niedługopojedziemy do Polski /24k/.

Moi rodzice wszystkie niedobory dnia codziennego starali się zastąpić swoimprzywiązaniem i sercem. Cały czas mówiliśmy w domu po polsku. Nie do pomyślenia byłamowa rosyjska w domu /27k/.

Rodzice byli bardzo otwarci, szczerzy wobec nas. I tak zostaliśmy wychowani... Byliwspaniali, kochający /67k/.

Bardzo się z mamą rozumiałam, ja jej pomagałam, słuchałam jej. Mama zawsze byłaserdeczna /25k/.

Jak się przytuliłam do mamy, to było najszczęśliwsze i najprzyjemniejsze... /59k/.

Oprócz serdeczności rodzice przekazywali też swoim dzieciom nadzieje na powrót doPolski. Chociaż badani zauważali, że rodzice stali się smutni, przygnębieni, nerwowi,

8 / 16


zapamiętali też, że starali się dodawać im otuchy. Pocieszali swoje dzieci, obiecywali, żeniedługo ten koszmar się skończy i powrócą do Polski. Taka postawa rodziców w warunkachdeportacji miała niezwykle ważne znaczenie psychologiczne w budowaniu wiary w przetrwanie.Budzenie wiary chroniło osoby badane przed "chorobą rezygnacji" (Zimbardo i Ruch, 1998).Przyczyniało się też do mobilizacji własnych starań w walce o przetrwanie.

Wypowiedzi badanych na temat nastroju rodziców pogrupowano w następujące kategorie: 1. Dodawali otuchy dzieciom (66 osób)

2. Byli załamani (18 osób)

3. Różnie bywało (2 osoby)

4. Brak rodziców, brak oceny (14 osób).

Badani, którzy w czasie deportacji zostali osieroceni przez obydwoje rodziców lub wzwiązku z uwiezieniem rodzica, czy też innymi okolicznościami pozostawali sami (13 osób),odczuwali ten fakt bardzo boleśnie, co znalazło wyraz w ich wypowiedziach:

Właściwie pamiętam tylko to, że zazdrościłam... Ponieważ dzieci miały przynajmniej ojcalub matkę. To pomagało przetrwać w mniejszym stresie. Ja i moja siostra po stracie rodzicówstałyśmy się z konieczności dorosłe /36k/.

Rodzin [żołnierzy wcielonych do wojska Andersa] nie zabrano. Zostałyśmy z siostrą samena dworcu. Ojciec przypuszczalnie zmarł z rozpaczy... /37k/.

Odczuwałam ciągły brak ojca. Matki nie miałam. Nie miał mnie nawet kto przytulić... /53k/.

W trakcie wywiadów pytano także Sybiraków o relacje ze współzesłańcami. Interesowanosię tym, czy rodziny żyły "swoim życiem", czy przeciwnie - wspierały się i działały wspólnie.Oceny badanych były zróżnicowane, w większości przypadków jednak pozytywne: 1. Pomagano sobie (61 osób)

2. Różnie bywało (11 osób)

3. Każdy żył swoim życiem (26 osób)

4. Brak odpowiedzi (2 osoby).

Niektóre z opisów solidarności i udzielania sobie pomocy przez zesłańców zasługują nazacytowanie:

Trzymano się razem, dzielono jedzeniem, pomagano chorym i innym... Z uwagi na zły stan

9 / 16


zdrowia mama nie mogła chodzić. Nie miał kto z naszej rodziny załatwia formalności zwyjazdem na Ukrainę, do Kirowogradzkiej Obłastii... Aby nie zostać na Syberii przez kolejnązimę, wyjeżdżający do Omska Irtyszem Polacy przemycili nas sześcioro na statek. SolidarnośćPolaków nie miała granic /9k/.

Moja mama podejmowała się zajęć na rzecz innych często przerastające jej siły. Jeździłado Kujbyszewa i Baku po przydziały i rozdzielała pomiędzy najbardziej potrzebujących/27k/.

Byliśmy jak jedna wielka rodzina... /26k/.

Istniało poczucie wspólnoty, więzi, pomoc... /53k/.

Mama opiekowała się bardziej potrzebującymi Polakami, Białorusinami..., np. dzieliła się zpanem K. jedzeniem /2k/.

Gdy nie było czym się dzielić, pomagano sobie bardziej czynem niż jedzeniem /15k/.

Pomagano sobie w zdobywaniu żywności, na przykład organizując wspólne wyprawy dotajgi, zbieranie nocą kłosów, łowienie ryb, zastawianie sideł na zwierzynę leśną itp. Przypomnę,że zesłańcy mieszkali w wielkim stłoczeniu, stąd bezpośrednie kontakty miedzy ludźmi byłyczęste i możliwości udzielania sobie pomocy - bardzo wiele. Pomagano sobie w chorobie czy wopiece nad dziećmi. Matki razem chodziły wymieniać przywieziony dobytek na jedzenie umiejscowej ludności.

Jak wynika z przedstawionych wcześniej danych, część badanych ocenia, że relacjemiedzy zesłańcami były różne, na przykład:

Nieraz sobie pomagali, ale często były nieporozumienia i kłótnie /ą6k/.

W biedzie ludzie pomagają sobie, ale trzeba też uważać na niektórych... /19k/.

Dwadzieścia pięć osób badanych zapamiętało, że deportowane rodziny żyły własnymżyciem. W tej szczególnej sytuacji, jaką było zesłanie, odczuwali, że rodzina zdana jest główniena siebie i nie może liczyć na pomoc innych zesłańców. Typowe wypowiedzi w tej grupie osóbto:

Każda rodzina dbała o siebie... /5k/.

O siebie się dbało i o najbliższych... /21k/.

Każdy sobie żył, każdy kombinował dla siebie ... /7m/.

Na role wiary w Boga u ludzi zagrożonych utratą życia lub cierpiących z innych powodówzwraca uwagę wielu autorów (Frankl, 1976; Kozielecki, 199ą; Kübler-Ross, 1998; deWalden-Gałuszko, 1992). Wyrażają oni pogląd, że głęboko osadzona w refleksyjności i

10 / 16


emocjonalności wiara ułatwia człowiekowi przystosowanie się do sytuacji kryzysowej. Kozielecki(199ą) wymienia trzy główne psychologiczne źródła wiary w Boga: (1) motywy hubrystycznerozumiane jako trwałe dążenie człowieka do potwierdzenia i powiększenia swojej wartości, (2)motywy poznawcze wyrażające się w bezinteresownym poszukiwaniu prawdy o świecie isamym sobie, (3) potrzebę sensu życia. Powołując się na prace empiryczne, stwierdza, żedominującym motywem, dla którego ludzie wierzą w Boga, jest zaspokojenie potrzeby sensu icelowości istnienia. W prowadzonych w Polsce badaniach nad psychologicznym znaczeniemreligijności wykazano, że przynależność do wspólnoty religijnej stanowi rodzaj społecznegowsparcia i pozytywnie koreluje ze zdrowiem psychicznym (Zięba, Dudek, Wróbel, Jawor iSzymczak, 1998).

W trakcie analizy materiału uzyskanego w wywiadach z Sybirakami nasuwa się wniosek,że religijność badanych była jednym z najczęściej wymienianych mechanizmówpsychologicznych, podtrzymujących badanych w czasie zesłania. Ogółem 49 osób (38 kobiet i11 mężczyzn) spontanicznie podało religijność jako czynnik podtrzymujący nadzieje naprzetrwanie okresu zesłania. Oto wybrane wypowiedzi badanych:

Byłam wychowana w duchu katolickim i silnej wierze w Boga, tego nauczyła nas mama ibabcia... Myślę, że to pomogło nam przetrwać ciężkie chwile... /66k/.

Wiara w Boga, modlitwa, dawały mi siłę, nadzieje, pomogły przetrwać, zrozumieć matkę(macochę) /10k/.

Zawdzieczam Bogu, że dał mi tyle zdrowia i siły, że zdołałem to wszystko przetrwać ipomóc przetrwać mojej siostrze i innym /6m/.

Ufałam Bogu i jemu powierzyłam swój los /11k/.

Pamiętam, że dużo z innymi zesłańcami modliliśmy się o przetrwanie. Modlitwa dodawałanam chęci do życia /24k/.

Nadzieja była w Bogu /9m/.

Mamusia zabrała ze sobą i skrzętnie przechowywała obrazek Matki Boskiej. W majupotajemnie odmawiałyśmy majowe nabożeństwo, które dodawało nam otuchy. Przywieźliśmyten obrazek do Polski, który jest naszym drogowskazem... /6łk/.

W tym miejscu należy zwrócić uwagę na szczególne psychologiczne znaczenie, jakie wżyciu zesłańców miała modlitwa. Po pierwsze, była elementem życia wspólnotowego,scalającym w jedną społeczność osoby deportowane, wzmacniającym ich religijną inarodowość tożsamość. Wspólne modlitwy były drugim pod względem częstości rodzajemaktywności wspólnotowej (pierwsze miejsce zajmowały działania ukierunkowane nazdobywanie produktów spożywczych). Po drugie, modlitwy odmawiano indywidualnie i zbiorowow sytuacjach bezpośredniego zagrożenia życia - własnego i osób bliskich. Modlitwa błagalnabyła wspominana zwłaszcza przez badane kobiety jako najczęstszy rodzaj podejmowanej wtych chwilach aktywności. Do pewnego stopnia chroniła badane osoby przed poczuciem

11 / 16


bezradności, którego negatywny wpływ omawia m.in. Seligman (199ł) w teorii wyuczonejbezradności. W protokołach badań znajduje się wiele opisów takich sytuacji, na przykład:

Najcieższym przeżyciem była choroba matki... Gdy mama zachorowała na tyfus, ogarnąłnas paniczny lek. Wraz z młodszą siostrą leżałyśmy na mamie, płacząc i modląc się /22k/.

Wieczorem wychodziłam przed barak. Modliłam się i miałam nadzieje, że wrócę do kraju itam będę żyć normalnie / 26k/.

W trakcie zbierania wywiadów i opracowywania wyników badań jednym z najbardziejuderzających faktów była duża częstotliwość wypowiedzi wskazujących na to, że w latachdeportacji badani głęboko wierzyli w przetrwanie. Nadzieja na zmianę losu i powrót do Polskibyła niewątpliwie pochodną dodających otuchy postaw rodziców i zawierzenia życia Bogu, oczym wspomniano wcześniej.

Wyniki badań psychologicznych zgromadziły bogate dowody na to, że utrata nadzieidramatycznie zmniejsza szanse człowieka na przetrwanie. W literaturze naukowej poczesnemiejsce zajmuje praca Kępińskiego (1994) na temat KZ-syndromu, w której autor podkreślaistotny związek miedzy utratą nadziei na przeżycie u więźniów hitlerowskich obozówkoncentracyjnych, a zmniejszeniem aktywności i w konsekwencji szybką śmiercią uwięzionych.

Pozytywny wpływ nadziei na aktywność fizyczną i psychiczną kobiet, żon aresztowanychoficerów i urzędników państwowych zesłanych w 1940 roku wraz z dziećmi do Majkainu wKazachstanie, omawia Obuchowski (1995). W zachowaniu nadziei, wiary w polepszenie losu irychłe zakończenie cierpień upatruje źródeł "niesamowitej mocy przetrwania", którącharakteryzowały się kobiety i dzięki której części z nich udało się przeżyć. Nadzieja wyraża sięw tworzeniu pozytywnej wizji przyszłych wydarzeń. W znacznym stopniu jest funkcją obrazuświata i obrazu własnej osoby. Warto wiec w tym miejscu sięgnąć do wyników badańpsychologów o orientacji poznawczej, których liczne prace wykazały, że pozytywna ocenaświata zewnętrznego oraz własnej osoby pobudza aktywność, zwiększa efektywność działaniaw sytuacji trudnej i nie tylko poprawia nastrój, ale także wywiera korzystny wpływ na stansomatyczny człowieka (Crowson, Frueh i Snyder, 200ą; Seligman, 199ł; Weishaar i Beck,1986).

Analiza odpowiedzi badanych na kolejne pytania wywiadu pozwoliła na określenie, żewięcej niż połowa badanych (68%) była głęboko przekonana, iż powróci do Polski i nadzieja napowrót stanowiła istotny czynnik psychologiczny ułatwiający przystosowanie do niezwykletrudnych warunków egzystencji na zesłaniu. Dalszych 7% badanych stwierdziło, że siłę doprzetrwania czerpało z zapewnień rodziców, iż powrócą do Polski. Zatem również żyli nadziejąna powrót, chociaż wynikała ona bardziej z poddania się sugestii rodziców niż spontaniczniepowstałego przekonania. Słowa określające nadzieje na powrót do Polski były różne. Przytoczętypowe fragmenty wypowiedzi zapisane w protokołach badań:

Czekaliśmy na Polskę i tyle. Była wymarzonym krajem... /30m/.

12 / 16


Od momentu wrzucenia nas do bydlęcego wagonu, przez cały czas pobytu na deportacjimocno wierzyłam, że wrócę do mojego domu, do moich zabawek, sukienek, bucików... Tak sięnie stało, wróciłam na obcy dla mnie Zachód /9k/.

Silna wiara, że wrócimy... /2k/.

Chciałem żyć... wierzyłem, że jeszcze wiele dobrego mnie w życiu spotka /12m/.

Myśl, że wrócimy... /28k/.

Tak, byłam pewna, że wszystko wytrzymam, że wrócę do Polski, bo jestem Polką i niemogę zginąć z głodu /33k/.

Nadzieja. Słowo "Polska" dawało dużo nadziei /ą7k/.

Silna wiara, że powrócimy do Polski, dlatego musimy dbać o siebie zdrowotnie, uczyć się,żeby móc normalnie żyć... /2k/.

Istnieje pogląd, że w warunkach ekstremalnego stresu "wyłączenie się" psychiczne jestreakcją przystosowawczą ułatwiającą jednostce przetrwanie. Z tym poglądem w odniesieniu doosób, które przez dłuższy czas żyją w warunkach ekstremalnych, nie zgadza się Obuchowski(1995). Uważa, że aktywne realizowanie własnej koncepcji istnienia jest w takiej sytuacjinajlepszym sposobem przystosowania się. Słuszność opinii Obuchowskiego, który samdoświadczył losu dziecka-zesłańca, potwierdzają wyniki badań przedstawianych w tymdoniesieniu. Badani Sybiracy w znacznej mierze zawdzięczali przetrwanie własnej aktywnejpostawie, konkretnym wysiłkom fizycznym, jakie czynili, aby utrzymać się przy życiu. Chodzi tugłównie o podejmowanie ciężkich prac fizycznych, za które można było uzyskać większeprzydziały żywności, a także o różne formy aktywności, poprzez które zdobywano produktyspożywcze (zbieranie jagód, ziół i grzybów, handel wymienny z ludnością tubylczą, żebractwo iin.).

Niewątpliwie aktywna postawa wobec trudności, z jakimi się borykali, nie rozwijała się wpróżni; była pochodną rozumnego stylu wychowania, głębokich więzi rodzinnych, osadzenia wtradycji wiary katolickiej i patriotyzmu, a nade wszystko skutkiem naśladowania aktywnychpostaw rodziców, starszego rodzeństwa i innych zesłańców. Wyraźnie wykształconą postawęaktywności, inicjatywy i zaradności obserwowało u siebie 46 badanych. Ta postawawystępowała zdecydowanie częściej niż postawa zależności od innych (25 osób), ucieczki wświat fantazji (14 osób) i zobojętnienia (10 osób).

Gdy poproszono badanych o przedstawienie własnych starań, które w istotny sposóbprzyczyniły się do tego, że przeżyli zesłanie, 84 osoby wymieniły różne formy aktywności.Odpowiedzi wymijające, niepełne wystąpiły w protokołach 15 kobiet i jednego mężczyzny.Istotna różnią miedzy kobietami a mężczyznami pod tym względem zapewne wynika zwiększych możliwości mężczyzn zdobywania środków do zaspokojenia potrzeb bytowych.

Poniżej zamieszczono kilka wypowiedzi na ten temat:

13 / 16


Tak. Miałam silna wole. Chciałam wrócić do Polski. Kradłam jedzenie mimo strachu, po to,aby przetrwać. Pracowałam ponad siły /1k/.

Ja byłam zaopatrzeniowcem dla całej rodziny. Bo jak nastawiłam wędki, to zawsze rybybyły. Mniejsze czy większe, ale były... Stałam się bardzo aktywna, bo wiedziałam, gdziezałatwia wódkę, jak ją wymienia na mąkę, dlatego żeśmy przetrwali /56k/.

Byłem bardzo aktywny, chciałem przeżyć i wrócić do domu... /15m/.

Przetrwać nawet za cenę złych uczynków... /9m/.

Aktywność... Przyjąłem pozycję ojca i starałem się utrzymać rodzinę... /23m/.

Musiałem być aktywny, zaradny /24m/.

Postawa aktywna, bo gdy człowiek był nieaktywny, to najczęściej ginął... /23k/.

Wizja powrotu do kraju była tak silna, że robiłam wszystko, aby ją zrealizować /17k/. Podsumowanie

Zaprezentowane wyniki badań wykazały, że osoby deportowane w głąb ZSRR w czasie IIwojny światowej były poddane długotrwałemu działaniu bardzo silnych stresorów, do którychnależały: kilkutygodniowy transport w bydlęcych wagonach do miejsc zesłania, permanentnedoznania głodu i zimna, fatalne warunki mieszkaniowe, ciężka praca fizyczna, chorobysomatyczne, rozłączenie z osobami bliskimi, śmierć członków rodziny i innych zesłańców.

Rezultaty badawcze potwierdziły istotną role zasobów psychicznych w procesieprzystosowania się badanych Sybiraków do niezwykle ciężkich warunków życia na zesłaniu.Mechanizmami psychologicznymi chroniącymi (w pewnych granicach) badanych przeddestrukcyjnym działaniem stresu były: wieź emocjonalna z rodzicami, poczucie wspólnoty iwspółdziałanie z innymi zesłańcami, wiara w Boga, nadzieja na przetrwanie i aktywna postawawobec trudności życiowych.

Autorka jest psychologiem. Pracuje w Zakładzie Pedagogiki Specjalnej Uniwersytetu

Szczecińskiego. Artykuł opublikowano w kwartalniku " Nowiny Psychologiczne ".

Bibliografia - American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and statistical manual of mentaldisorders. Fourth edition. Washington, DC: Autor.

- Brammer, L. M. (1984). Kontakty służące pomaganiu. Procesy i umiejętności. Warszawa:Polskie Towarzystwo Psychologiczne.

14 / 16

http://www.ptp.psychologia.pl/pisma.htm


- Brzeziński, J., Kowalik, S. (1993). Charakterystyka wybranych metod diagnozy klinicznej.W: Sęk, H. (red.). Społeczna psychologia kliniczna (314-361). Warszawa: WydawnictwoNaukowe PWN.

- Crowson, J. J., Frueh, B. C., Snyder, C.R. (2001). Hostility and hope in combat-relatedPosttraumatic Stress Disorder: A look back at combat as compared to today. Cognitive Therapyand Research, 2, 149-165.

- de Walden-Gałuszko, K. (1992). Wybrane zagadnienia psychoonkologii ipsychotanatologii. Gdansk: Uniwersytet Gdański.

- Frankl, V. E. (1976). Homo patients. Warszawa: PAX

- Herman, J. (1999). Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi. Gdańsk: GdańskieWydawnictwo Psychologiczne.

- Heszen-Niejodek, I. (199ą). Radzenie sobie z konfrontacją stresową (wybranezagadnienia). Nowiny Psychologiczne, 1-2, 14-26.

- Holen, A. (1990). A long-term outcome study of survivors from disaster. Oslo: University ofOslo Press.

- Jackowska, E. (1999). Późne objawy zaburzeń postresowych u kobiet i mężczyzndeportowanych na Sybir w czasie II wojny światowej. Biuletyn Instytutu Medycyny Morskiej iTropikalnej, XXXII, ą�4, 27�56.

- Jackowska, E. (200ą). Kliniczne, psychiczne następstwa deportacji u byłych Sybiraków.Edukacja Humanistyczna. Półrocznik myśli społeczno-pedagogicznej, 1 (04), 109-118.

- Kaplan, H., Sadock, B. (1998). Psychiatria kliniczna. Wrocław: Urban & Partner.

- Kępiński, A. (1994). Rytm życia. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

- Klimasiński, K. (2000). Elementy psychopatologii i psychologii klinicznej. Kraków:Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

- Kozielecki, J. (199ą). Z Bogiem albo bez Boga. Warszawa: PWN.

- Kübler-Ross, E. (1998). Rozmowy o śmierci i umieraniu. Poznań: Media Rodzina ofPoznań.

- Lazarus, R.S. (1986). Paradygmat stresu i radzenia sobie. Nowiny Psychologiczne, 1-4,2-19.

- Nowak, S. (1965). Metody badań socjologicznych. Warszawa: PWN.

15 / 16


- Obuchowski, K. (1995). Przez galaktykę potrzeb. Psychologia dążeń ludzkich. Warszawa:Wydawnictwo Zysk i S-ka.

- Prot, K. (2000). Late effects of early trauma. The psychological problems of "Children ofthe Holocaust" and "Sybiracs". Archives of Psychiatry and Psychotherapy, 2, 39-46.

- Schultz, U., Schröder, K., Schwarzer, R. (2000). Coping with chronic illness in cardiac andlung patients: Social resources. International Journal of Psychology, 35, 3-4. Abstracts of theXXVII International Congress of Psychology. Stockholm, Sweden 23-28 July 2000, 139.

- Schwarzer, R. (2000). Self-efficacy and health behaviors. International Journal ofPsychology, 35, 3-4. Abstracs of the XXVII International Congress of Psychology. Stockholm,Sweden 23-28 July 2000, 202.

- Seligman, M.E.P. (1993). Optymizmu można się nauczyć. Poznań: Media Rodzina ofPoznań.

- Terelak J. F. (1995). Stres psychologiczny. Bydgoszcz: Branta.

- Thomae H. (1987). Conceptualizations of responses to stress. European Journal ofPersonality, 1, 171-192.

- Trzesowska-Greszta, E. (1994). Psychologiczne problemy dziecka chorującego nabiałaczke. Zdrowie Psychiczne,1-2, 147-154.

- Wallen, R. (1964). Psychologia kliniczna. Warszawa: PWN.

- Weishaar, M. E., Beck, A. T. (1986). Cognitive therapy. W: W. Dryden, W. L. Golden(red.), Cognitive-behavioural approaches to psychotherapy (61-91). London: Harper & RowPublishers.

- Zięba, A., Dudek, D., Wróbel, A., Jawor, M., Szymczak, M. (1998). Znaczenie religijnościw zaburzeniach depresyjnych. Psychoterapia, 4, 57-64.

- Zimbardo, Ph. G., Ruch, F. L. (1998). Psychologia i życie. Warszawa: WydawnictwoNaukowe PWN.

16 / 16

Documents

Dzieje Sybiraków - źródło poznania zasobów psychicznych ... · Dzieje Sybiraków - źródło poznania zasobów psychicznych człowieka życia i życia członków rodziny oraz