1

W O JE N

E N C Y K L O P E D IA

2

3

E N C Y K L O P E D IAGEORGE C. KOHN

WojenPrzeoy Piotr Amsterdamski

Wydawnictwo al fine Warszawa

4Tytu oryginau DICTIONARY OF WARS Copyright 1986 by George C. Kohn Redaktor Anna abuszewska Projekt obwoluty Sawomir Skrykiewicz

For the Polish translation Copyright 1998 by Piotr Amsterdamski For the Polish edition Copyright by Wydawnictwo Da Gapo Wydanie I ISBN 83-86829-57-5 Printed in Poland by DRUKARNIA G.S." - Krakw

5

WSTP

Encyklopedia wojen jest prb wypenienia luki istniejcej wrd dzie o charakterze encyklopedycznym. Stanowi zbir zwizych notek powiconych wiatowym konfliktom zbrojnym od staroytnoci do czasw obecnych. Dostarcza miarodajnych i obszernych informacji na temat wikszych wojen, rewolucji, konfliktw i buntw, ktre s czci naszej historii. Mam nadziej, e bdzie ona przydatna zarwno dla szerokiego grona Czytelnikw, jak i osb studiujcych zagadnienia militarne. W jednotomowym opracowaniu nie mona oczywicie odnotowa wszystkich konfliktw; niewielka objto wyklucza wyczerpanie tematu. Problematyka obejmujca tak szeroki przedzia czasowy i dotyczca tak rozlegych obszarw - wojny we wszystkich czciach wiata od 2000 r. p.n.e. do wspczesnoci - narzuca pewien subiektywizm w wyborze hase oraz zdarze. Sdz, e pomimo tych ogranicze udao si zapewni Czytelnikowi jasny obraz niezwykej rnorodnoci konfliktw, tej istnej plagi ludzkoci. Historia wojen jest duga i intrygujca. Od dnia, w ktrym rywale - lub rywalki - postanowili rozwiza dzielce ich problemy poprzez uycie siy, wojna bya i jest typowym sposobem postpowania na przestrzeni ludzkich dziejw. W wielu wypadkach historia narodu jest histori jego wojen. Moja definicja wojny jest do szeroka; rozumiem przez wojn otwarty, zbrojny konflikt midzy narodami lub pastwami, albo midzy partiami, ugrupowaniami czy ludmi w obrbie tego samego pastwa. Przyczyny wybuchu wojny bywaj rnorodne: moe to by spr terytorialny, krzywdy wyrzdzane ludnoci jednego pastwa przez mieszkacw drugiego, problemy rasowe, uprzedzenia, konkurencja i ograniczenia w handlu, zawi o potg militarn lub ch podboju. Wojna domowa jest na og wynikiem de do objcia wadzy w pastwie lub de do zdobycia swobd politycznych, obywatelskich czy religijnych. Zorganizowan prb przejcia wadzy, obalenia rzdu lub zrzucenia ucisku okrela si terminem rebelii, powstania lub przewrotu, ktre w razie powodzenia staj si znane jako rewolucje. Encyklopedia wojen obejmuje tego rodzaju konflikty, a take podboje, najazdy, oblenia, masakry, napady i znaczce bunty, ponadto zawiera rwnie wiele oddzielnych hase przedstawiajcych wyjtkowo trudne i wane bitwy. Celem tej ksiki nie jest interpretacja konfliktw. Podstawowym zadaniem Encyklopedii jest informacja o dziaaniach wojennych, jednake dla przekazania peniejszego i janiejszego obrazu konfliktu czsto zamieszczany jest opis ta politycznego, spoecznego i kulturalnego. Duy nacisk pooono na uszeregowanie zasadniczych i zwizanych ze sob faktw we waciwy cig narracyjny. Kade haso zawiera nazw lub nazwy konfliktu, okres, w ktrym mia on miejsce, przyczyny wybuchu, uczestnikw, zwizy opis lub zestawienie wydarze, wynik lub znaczenie konfliktu. Podano rwnie rok urodzenia i mierci (lub okres dziaania) wymienionych osb - wadcw, wodzw, generaw, buntownikw i innych.

6

Konflikty podane s w kolejnoci alfabetycznej, przy czym jako nazw przyjmuje si nazw dostpn lub najczciej spotykan; niektre z nazw s powszechnie znane (np. Napoleoskie wojny 1803-1815, Krymska wojna 1853-1856, Krucjaty), inne - nieco mniej (A Luszana bunt 755-763, Tajpingw powstanie 1850-1864), inne wreszcie s cakiem nieznane (Birmasko-laotaska wojna 1558, Hukbalahapy powstanie 1946-1954). Wiele konfliktw ma dwie lub wicej nazw; by atwiej mona byo odszuka dany konflikt, podane jest przy drugiej nazwie odniesienie do hasa gwnego, a zatem przy hale Niderlandzka wojna o niepodlego 1568-1648 Czytelnik znajdzie okrelenie OSIEMDZIESICIOLETNIA WOJNA. Konflikty o takiej samej nazwie, lecz innych okresach trwania uoone s w porzdku chronologicznym (np. Janczarw bunt 1730 poprzedza Janczarw bunt 1807-1808, a ten z kolei poprzedza Janczarw bunt 1826). Taka kolejno chronologiczna pomoe Czytelnikowi pozna histori konfliktw w okrelonych krajach. Czytelnik moe rwnie sign do hase podanych pod PATRZ oraz PATRZ TAKE i przeledzi dany konflikt w szerszej perspektywie. Nazwy wojen, rewolucji, buntw i konfliktw zestawione s w indeksie. Za pomoc w pisaniu tej ksiki pragn wyrazi szczeglne podzikowania Mary L. Allison, Judicie W. Augusta, Cynthii S. Pomerleau, Mary Ann Ryer i Howardowi G. Zettlerowi. Ich pomoc uatwia mi prac. Chciabym take podzikowa Edowi Knappmanowi, wydawcy Facts on File" i redaktorowi Jamesowi Warrenowi za pomoc.George C. Kohn

7

AA B BA SY D W PO W ST A N IE 747-750 (pow stanie Abu Muslima). Abbasydzi, arabscy muzumanie, wywodzcy si rzekomo od Abbasa (zm. 653), stryja proroka Mahometa (570-632) wystpowali przeciw rzdzcemu rodowi Omajjadw. W 747 wybucho powstanie, Abbasydz pod dowdztwem Abu Muslima (728?-755) zdobyli Merw w krainie Chorasan, w pnocno-wschodniej Persji. Marwam II (zm. 750), ostatni kalif z dynastii Omajjadw, usiowa zdawi powstanie, jednake jego wojska zostay zwycione w bitwach pod Niszapurem, Jurjanem, Nahawandem i Karbal. Powstanie objo take inne prowincje imperium muzumaskiego. Po ostatecznym zwycistwie Abbasydw nad Zabem Wielkim w 750 Marwan uciek do Egiptu, gdzie wkrtce potem zosta zamordowany. Abu al-Abbas as-Saffan (722-754), bliski przyjaciel Abu Muslima, ogosi si pierwszym abbasydzkim kalifem w Kufie, miecie w Mezopotamii, nad Eufratem. Patrz take MUZUMASKA WOJNA DOMOWA743-747.

ABCHAZJA, KONFLIKT W ABCHAZJI 1992.

W czasach ZSRR Abchazja bya republik autonomiczn w skadzie Gruziskiej SRR. Po wygranych przez nacjonalist Zwiada Gamsahurdi (1939-1993?) pierwszych wyborach prezydenckich w niepodlegej Gruzji w 1991 doszo do konfrontacji stanowisk w sprawie okrelenia statusu Abchazji: Gruzini opowiadali si za pastwem unitarnym i niepodzielnym, Abchazi domagali si wikszego zakresu narodowej autonomii. W lipcu 1992 parlament Abchazji ogosi niepodlego republiki i secesj z Gruzji. 14 sier-

pnia 1992 nastpia interwencja zbrojna wojsk gruziskich dowodzonych przez ministra obrony Tengiza Kitowaniego (ur. 1938); kierownictwo Gruzji jako oficjalny powd interwencji podao ciganie ukrywajcych si na terytorium Abchazji zwolennikw obalonego prezydenta Gamsahurdii, nieoficjalnie Tbilisi dyo do usunicia wadz abchaskich. Przewodniczcy parlamentu abchaskiego Wadisaw Ardzinba (ur. 1945) uzna wkroczenie wojsk gruziskich za obc interwencj i wezwa do zbrojnego oporu. Rosja nieoficjalnie udzielia Abchazji wsparcia militarnego, chcc w ten sposb wywrze nacisk na Gruzj, ktra podwczas stanowczo odmawiaa wstpienia do Wsplnoty Niepodlegych Pastw. Siy abchaskie wypary wojska gruziskie z republiki we wrzeniu 1993 i przejy kontrol nad caym terytorium. W kwietniu 1994 Gruzja i Abchazja przy porednictwie Rosji i ONZ podpisay deklaracj o pokojowym uregulowaniu konfliktu. Od czerwca 1994 w 24-kilometrowej strefie buforowej dzielcej Gruzj i Abchazj stacjonuje rosyjski kontyngent pokojowy. Abchazja formalnie pozostajc czci Gruzji, faktycznie jest cakowicie niezalena od wadz w Tbilisi.ABD AL-KRIMA POWSTANIE. Patrz RlFENW WOJNA 1919-1926.

A B D E L -K A D E R A W O J N A P IE R W S Z A 1 8 3 2 1834. Abd el-Kader (1808-1883), muzumaski przywdca i emir Maskary, dowodzi siami algierskimi podczas podjazdowej wojny z wojskami francuskimi, ktre dokonay inwazji w okolicach Oranu i Mostagenu. Odnis zwycistwo, co zmusio

ACZINW PO W STANIE 1953-1959. M uzu mascy Aczinowie (Achenowie) w pnocnej Sumatrze protestowali przeciw wczeniu pastwa Aczin (lub Aczeh, obecnie Atjeh) do utworzonej w 1950 republiki Indonezji. 20 wrzenia 1953 rozpocz si bunt przeciw rzdom prezydenta Sukarno (1901-1970), ktrym pokierowa Tengku Daud Beureuh, gubernator wojskowy Aczinu w okresie przed wczeniem tego terytorium do Indonezji. Aczinowie zaatakowali posterunki policji i koszary wojskowe, usiujc zdoby bro dla powszechnego powstania. Walki partyzanckie trway a do zawieszenia broni w marcu 1957, kiedy to ABISYSKO-WOSKIE WOJNY. Patrz WOS Aczin zosta uznany za oddzieln prowincj. KO-ETIOPSKIE WOJNY. Bunt wybuch rwnie na innych wyspach Indonezji, ktrych mieszkacy domagali si ABU MUSLIMA POWSTANIE. ABBASY- wikszej autonomii. Aczinowie wznowili Patrz D W P O W STA N IE747-750. wtedy walk, ktra doprowadzia do pod-

Francuzw do podpisania w 1834 porozumienia w Desmchels. Postanowieniem traktatu Abd el-Kader zosta dejem (gubernatorem) Maskary i uzyska wadz nad dzielnic Oran. Francja zawara traktat w nadziei, e bdzie moga wykorzysta Abd el-Kadera jako swego sprzymierzeca w Algierii. Druga wojna Abd el-Kadera 1835-1837. Francuskie wojska nadal prowadziy walk z algierskimi plemionami zjednoczonymi przez Abd el-Kadera, jednake przegray wiele star. W 1837 podpisano porozumienie w Tafnie, przyznajce Abd el-Kaderowi wadz nad wikszoci terytorium Algierii; Francja zachowaa tylko kilka portw. Na pozyskanych terenach Abd el-Kader zorganizowa pastwo muzumaskie, wykorzystujc uczucia religijne w celu zjednoczenia plemion algierskich. Trzecia wojna Abd el-Kadera 1840-1847. W grudniu 1840 Francja wysaa do Algierii marszaka Thomasa R. Bugeauda (1784-1849), by rozpocz regularn kampani wojenn przeciwko Algierczykom Abd el-Kadera. Pod naporem Francuzw Abd el-Kader wycofa si do Maroka, gdzie zawar sojusz skierowany przeciwko Francuzom. Uzbrojona w karabiny konnica Abd el-Kadera walczya bardzo skutecznie nkajc wojska francuskie nieustannymi wypadami. W kocu jednak armia francuska pod dowdztwem Bugeauda 14 sierpnia 1844 zaatakowaa 45tysiczne wojska Abd el-Kadera nad rzek Isly i odniosa zdecydowane zwycistwo. Po bitwie nad Isly Abd el-Kader w 1846 ponownie schroni si w Maroku, z maym oddziaem dokonywa wypadw i toczy drobne potyczki z Francuzami. Straciwszy poparcie sutana Maroka i majc zaledwie kilku ludzi, Abd el-Kader podda si w 1847 francuskiemu generaowi Christopherowi Lamoriciere (1806-1865).

A C H AJSK A W O JN A 146 p.n.e. A chajow ie, lud zamieszkujcy w staroytnoci poudniow i rodkow Grecj, zawizali w 280 konfederacj peloponeskich miast-pastw, zwan Zwizkiem Achajskim, ktrej celem bya wsplna obrona przed wrogami. Achajowie usiowali zmusi Spart do przyczenia si do Zwizku, co si powiodo ok. 190. Wwczas Zwizek obj cay Peloponez. W 147 Rzym wyda Zwizkowi nakaz wyczenia z tej organizacji nie tylko Sparty, ktra si o to do senatu zwrcia, ale i kilku innych miast-pastw Zwizek odmwi. Rzym w 146 skierowa przeciw niemu armi pod dowdztwem Lucjusza Mummiusza Achajskiego. Chocia Zwizek wsparo kilka miast-pastw, jego wojsko skadajce si w czci ze le wyszkolonych niewolnikw, zostao pobite w dwch bitwach, ostatniej pod Leukopetr w pobliu Koryntu, po czym Rzymianie spldrowali Korynt i doszcztnie go zniszczyli. Nastpnie Rzymianie rozwizali Zwizek Achajski i podporzdkowali sobie ca Grecj.ACHAJSKO-SPARTASKIE WOJNY. Patrz SPARTASKO-ACHAJSKIE WOJNY.

pisania przez Sukarno deklaracji o nadaniu nowa z tronu Mogow. Osadzi na nim Aczinowi specjalnego statusu i autonomii Szacha Alama II (1728-1806). Baladi Rao utworzy w Punie najwiksz armi, jak religijnej i samorzdowej. kiedykolwiek wystawili Marathowie (rzeko ACZINW WOJNA 1873-1907. uznaniu m o okoo 300 tysicy ludzi) i w ysa j Po przez Wielk Brytani Aczinu (lub Aczehu, w kierunku Delhi. Ahmed ogosi dihad obecnie Atjehu), muzumaskiego pastwa (wit wojn islamsk) i zebra mniejsz, na pnocy Sumatry, za stref wpyww ale lepiej uzbrojon armi. Wrogie wojska Holandii w 1873 Holendrzy wysali dwie 14 stycznia 1761 stoczyy bitw pod Paniekspedycje w celu poskromienia buntow patem, zgino w niej 75 tysicy Marathw, niczego ludu Aczinw (Aczenw). Holen w tym take ich wodzowie, 30 tysicy wzito drzy zdobyli paac sutana w stolicy Kuta- do niewoli i zwolniono za okup. Cho Szach rada. W 1903 sutan Aczinu, Muhammad Alam pozosta na tronie, Brytyjczycy i Ma Daud zawar z Holendrami traktat, w kt rathowie przy udziale arystokratycznych po rym uzna zwierzchno Holandii i zrzek rodw muzumaskich i hinduskich si tronu. Jednake wielu Aczinw nie dzielili midzy siebie imperium Mogow. przyjo zwierzchnoci Holandii i nadal Brytyjczycy nastpnie stopniowo niszczyli MARATHW WOJNY). prowadzio wojn. Stopniowo, stosujc stra pastwo Marathw (patrz tegi fortec" (w caym Aczinie zbudowano fortece dla wojsk holenderskich), do 1907 AFGASKA WOJNA DOMOWA 1928-1929. Holendrzy zdoali spacyfikowa cay Aczin. Prby przeprowadzenia reform w kraju pod jte przez Amanullaha Chana (1892-1960), A FG A N IST A N U l M A R A T H W W O JN A emira i krla Afganistanu napotkay opr. - 17581761. Po mierci Nadira Szacha (1688- Przeciwnicy krla w listopadzie 1928 wznie 1747) imperium perskie rozpado si (patrz cili powszechny bunt. W poowie stycznia PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1700). Pod wo z d 1929 Amanullah abdykowa przekazujc Ahmeda Szacha Durrani (l722?-1773) tron ulegemu starszemu bratu, ale mimo to Afganistan sta si pastwem niezalenym. wyjty spod prawa przywdca buntu zdoby Ahmed Szach dy do podporzdkowania Kabul i ogosi si szachem, przyjmujc sobie zachodniego Hindustanu (Pendab imi Habibullaha Ghazi (zm. 1929). Ama i obszary nad grnym Gangesem); dwa jego nullah zebra armi w Kandaharze i wiosn najazdy (1748 i 1751) doprowadziy do 1929 ruszy na Kabul chcc odzyska tron. opanowania Pendabu. W czasie najazdu W drodze do stolicy zosta pokonany; zbieg w 1756-1757 Ahmed Szach spldrowa De z kraju. Po powrocie z Europy genera lhi, pozostawi tam ulegego Alamgira II Mohammad Nadir Chan (1880-1933), oficer i wrci do Kabulu, by zdusi opozycj. afgaski, kuzyn Amanullaha, zgromadzi Wezyr Delhi Muhammad Ghazi ud-din armi, pokona Habibullaha i zdoby Kabul zwrci si do Marathw o wyparcie Afga- w padzierniku 1929. H abibullaha ujto czykw z Pendabu. Marathowie, ktrzy i stracono, jego zwyciski przeciwnik obj pod rzdami Baladi Rao (wzmian. tron i przyj imi Nadir Szacha. Z pomoc 1740-1761) byli u szczytu swej potgi, Brytyjczykw wprowadzi reformy, ustano przystpili do wojny. Wierzyli, e te tereny wi pokj i zaspokoi dania wiernych s im przeznaczone. Pocztkowo odnosili zwolennikw Amanullaha. W 1932 powoa zadziwiajce zwycistwa: w 1758 zajli La- rzd konstytucyjny. haur i pobili Sirhinda. Jednak w 1759 Ahmed przeprowadzi czwarty najazd, odbi A F G A S K A W O J N A D O M O W A R a- 9 7 9 . 1 Lahaur, zaj Delhi, by wiadkiem zamor dziecka inwazja na Afganistan w kocu dowania Alamgira II. Sam Ahmed zrezyg-

grudnia 1979 staa si pierwszym powanym dostarczon przede wszystkim z Pakistanu sygnaem zaamania si dotychczasowej linii i U S A . W 1 9 88 Z S R R , U S A , P ak is tan polityki zagranicznej ZSRR. Po proklamo i Afganistan podpisay ukad o wycofaniu waniu w 1973 republiki w Afganistanie w ojsk radzieckich do 15 grudnia 1989. Zwizek Radziecki zwikszy wysiki na W lutym 1989 mudahedini stworzyli wa rzecz przeksztacenia tego kraju w zalene sny rzd. Po upadku popieranego przez pod wzgldem gospodarczym pastwo - Moskw afgaskiego reimu komunistycz bu forowe nastawione wrogo w stosunku do nego Rada Mudahedinw ogosia l maja Pakistanu, popieranego przez Chiny. ZSRR 1992 zakoczenie wojny domowej, jednak e udziela pomocy radykalnym partiom poli wkrtce potem doszo do walk midzy tycznym, midzy innymi Ludowo-Demo- rywalizujcymi ugrupowaniami mudahe kratycznej Partii Afganistanu (LDPA). Pr dinw. by wprowadzenia w Afganistanie wsp czesnych idei - zarwno zachodnich, jak A FG A SK W O JN A M I D Z Y G H O R EM i marksistowskich - zawsze napotykay opr l G H A Z N I 1 14 8-1 15 P o m ierci M ah2. konserwatywnych struktur feudalno- muda z Ghazni (971-1030) krlestwo Ghazplemiennych. Kolejne rzdy afgaskie usi ni w obecnym Afganistanie i Iranie bardzo oway przeprowadzi reformy, ale bez wik osabo, a wwczas Ghor, wasalne pastwo szego powodzenia. W 1978 bojwki Ludo- w afgaskich grach, powstao przeciw swe wo-Demokratycznej Partii Afganistanu - mu zwierzchniemu wadcy. Za panowania do konay zamachu stanu i zamordoway dynastii Szansabanisw Ghorowie zaatako pierwszego prezydenta kraju. Prezydentem wali w 1151 stolic - miasto Ghazni, oblegali zosta przywdca LDPA, ktry we wrzeniu je i w kocu w 1152 zdobyli i spustoszyli. 1979 zosta usunity przez premiera swojego Wszyscy Gaznawidowie zostali wypdzeni rzdu, a ten z kolei zosta obalony 27 do Indii. Miasto nie zostao jednak ca grudnia 1979 przez innego zwolennika -le kowicie zniszczone w 1175 i przed rozpo wicy, Babraka Karmala (1929-1996) popie czciem inwazji na Indie przez Muhammada ranego przez ZSRR. Prby sowietyzacji Ghori (zm. 1206) zostao pomocnicz stolic podejmowane przez Karmala wywoay Ghoru. Przejcie miasta pozwolio na wypar zbrojny opr, wwczas zwrci si on do cie panujcych tu wczeniej koczowniczych ZSRR z prob o pomoc w zdawieniu Oguzw turkmeskich. Patrz take MAH opozycji. Interwencja zbrojna spowodowaa MUDA z GHAZNIPODBOJE ok. 1000-1030;MUHAMMADA izolacj Zwizku Radzieckiego na arenie GHORI PODBOJE 1175-1200. midzynarodowej. 100 tysicy dobrze uzbro jonych onierzy radzieckich nie mogo AFGASK WOJNA PIERWSZA 1839-1842. pokona afgaskich mudahedinw, ktrzy Wzrastajce wpywy Rosji na dworze Dosta stosowali taktyk walki partyzanckiej i pro Mohammada (1793-1863), emira Afgani wadzili akcje sabotaowe. Zadawnione -an stanu, niepokoiy Brytyjczykw. W deniu tagonizmy plemienne i rnice jzykowe do obalenia Dosta Brytyjczycy wspierali spowodoway, e zbuntowani Afgaczycy byego emira, ktry popiera dziaania bry nie zdoali przyj jednolitej strategii w wal tyjskie na rzecz zapewnienia lepszej obrony ce z wojskami radzieckimi i rzdow armi Indii od pnocy. W 1839 Dost Mohammad afgask. Ta ostatnia poniosa tak wielkie zosta pozbawiony wadzy i uwiziony. Po straty wskutek dezercji, e w 1984 rzd ucieczce z wizienia bezskutecznie prbowa w Kabulu przymusowo wciela do wojska odzyska wadz, po czym zosta depor naw et czte rn astolatk w . O N Z zad a towany do Indii. Ostre zimy i nieustajcy w 1980 wycofania obcych wojsk z Afgani opr afgaski zmusiy jednak Brytyjczykw stanu. Powstacy afgascy otrzymali bro, do wycofania si z Afganistanu w styczniu

1842. Podczas odwrotu wojska brytyjskie w Heracie zbuntowali si afgascy Abdalowpady w puapk przygotowan przez af- wie, zdobyli miasto i poczyli si z Uzbegaskie plemiona i zostay wybite niemal kami, by wsplnie grabi okoliczne tereny. do nogi. Dost Mohammad odzyska wadz. W 1719 w skierowanej dla odbicia Heratu Druga wojna afgaska 1878-1880. Po mie armii perskiej, liczcej 30 tysicy onierzy, rci Dosta emirem zosta jego syn, Szer Ali w bitwie pod tym miastem doszo do zamie (1825-1879), ktry rozpocz negocjacje szania, w jego nastpstwie zostaa ona pobi ta. z Rosjanami i odmwi przyjcia brytyjskiej W latach 1721-1722 wielka armia Gilzw misji, co ogromnie zaniepokoio Wielk afgaskich najechaa Persj, zaja Kerman Brytani. W listopadzie 1878 wojska brytyj i Sziraz i ruszya na stolic, Isfahan. Perskim skie wkroczyy do Afganistanu. Szer Ali wojskom nie udao si zatrzyma najed szuka pomocy u Rosjan, ktrzy poradzili cw. Afgaczycy oblegali stolic przez sze mu, by zawar pokj. Po mierci Szera jego miesicy, a w kocu w padzierniku 1722 syn, Jakub Chan (1849-1923), zawar poro gd zmusi obrocw miasta do poddania zumienie, na mocy ktrego ustpi Brytyj si. Sabo Safawidw zachcia rwnie czykom przecz Chajber i inne obszary Rosjan (patrz ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1722strategiczne. Jednak po zabjstwie wysan 1723) oraz Turkw osmaskich, ktrzy zajli nika Wielkiej Brytanii wojska brytyjskie cz zachodniej Persji. PERSKA WOJNA ponownie zajy Kabul zmuszajc Jakuba DOMOWA 1725-1730 przyczyni si do a do ucieczki. Konflikt skoczy si objciem powikszenia chaosu. Wydawao si, e wadzy przez Abd ar-Rahmana (1844?- Afgaczycy po zajciu Teheranu 1725 w 1901), wnuka Dosta Mohammada, ktry i pobiciu w 1726 Rosjan i Turkw broni interesw brytyjskich i ustanowi osmaskich w dwch bitwach, uzyskaj silny rzd centralny. Trzecia wojna afga peen sukces, ale nage dojcie do wadzy ska 1919. W 1919 emirem zosta Habibullah perskiego dowdcy wojskowego, Nadir Cha Chan (1892-1960), ktry postanowi prze na (1688-1747) odwleko wyzwolenie Af ksztaci Afganistan w nowoczesne pastwo ganistanu a do czasu zamordowania Nadira wolne od obcych wpyww. Jego deklaracja (patrz PERSKO-AFGASKAWOJNA 1720-1738). niezalenoci zagraaa Indiom, co sprowo kowao ponown wojn z Wielk Brytani. AFGASKIE POWSTANIE 699-701. Patrz K rtka w alka zakoczya si traktatem M U Z U M A SKPO W ST A N IE IE 099-701. w Rawalpindi, w ktrym Brytyjczycy uznali niezawiso Afganistanu w sprawach we AFGASKO-PERSKIE WOJNY. Patrz wntrznych i zagranicznych. Patrz take PERSKO--AFGASKIE W OJNY. PERSKO AFGASKAWOJNA 1836-1838. A G A T O K L E SA M A S A K R A 317Ap.n.e. gatokAFOASKIE POW STANIA 1709-1726. les (360P-289) pochodzi z Sycylii, by W ikszo terytorium dzisiejszego Afganistanu dwukrotnie skazywany na wygnanie z Syraznajdowaa si w XVII w. we wadaniu kuz z powodu staego denia do zdobycia perskich Safawidw. Wykorzystujc sabo wadzy. W 317 wrci na czele wojsk -ze Safawidw, w 1709 afgascy Gilzowie wznie branych w miastach pozostajcych pod wa cili powstanie w Kandaharze, usunli per dz Syrakuz i ogosi si strategos autoskiego gubernatora i ustanowili niezalene crator, co w praktyce oznaczao, e zosta pastwo afgaskie. W 1711 liczne wojska tyranem. Przyj rwnie tytu generalnego perskie oblegay Kandahar, ale wypady penomocnika", ktry w przeszoci przy wojsk afgaskich zmusiy Persw do zwi znano tylko tyranowi Dionizjuszowi Star nicia oblenia. Nastpne dziaania perskie szemu (ok. 430-367). Dla umocnienia swej rwnie nie przyniosy sukcesw. W 1717 wadzy wymordowa swoich przeciwnikw

i czonkw Rady Szeciuset, ktra sprawo Ateczycy, nie zwaajc na przestrogi Alwaa rzdy w Syrakuzach. Liczb ofiar kibiadesa (ok. 450-404), zacumowali okrty szacuje si na 10 tysicy. Umocniwszy wa u wybrzey pwyspu Gallipoli (d. Cherdz, mg bez przeszkd prowadzi dalej sonez tracki w zachodniej Turcji) w pobliu wojn z Kartagin. Patrz take AGATOKLESA ujcia rzeki Ajgospotamoj i zeszli na brzeg. WOJNA z KARTAGIN311-300 p.n.c. Flota Lizandra zaskoczya flot atesk, przypucia atak i zagarna okoo 180 nie przyjacielskich okrtw (Konon zdoa uciec AG AT O K LESA W O JN A Z K AR TA G IN 311 --306 p.n.e. Agatokles, tyran Syrakuz z 20 statkami), okoo 4000 jecw Ate(360P-289), wczenie ujawni swj talent czykw zostao wymordowanych. W -na wojskowy suc pod dowdztwem Timo- stpstwie bitwy Ateny utraciy flot, prze leona (zm. 337). Kartagiczycy zaniepoko cito ich drogi zaopatrzenia w zboe, ich jeni wzrostem potgi Syrakuz wszczli z nim sprzymierzecy zaczli si buntowa (z wy wojn i obiegli miasto. W tej sytuacji Aga jtkiem Samos), a Lizander obieg port tokles sprbowa przenie wojn na teren ateski. Po Ajgospotamoj Ateny znalazy przeciwnika, do Afryki. Wyldowa na wy si w niezwykle trudnej sytuacji. brzeu afrykaskim w 311. Kartagiczycy niebawem pobili go pod Lacata. Agatokles AJUTTHAJI l CZIANG MAJU WOJNY. Patrz wycofa si, ale w 310 wrci do Afryki na SYJAMSKIEWOJNY. czele armii, ktra rozbia kartagiskie woj ska tak gruntownie, e w 308 Agatokles A L B A S K IE P O W S T A N IA 1 93 2 , i 19 3 5 mg wrci na Sycyli i zmusi przeciw 1937. W czasie panowania krla Zogu I nika do zwinicia oblenia Syrakuz. Jed (18 9 5 -1 9 6 1 ) w y b u ch y trzy po w s tan ia nake w czasie jego nieobecnoci wojska, - w 1932, 1935 i 1937. Wszczy je grupy ktre pozostay w Afryce, zostay w 307 liberalnych reformatorw oraz radykaowie pobite przez siy kartagiskie. Agatokles muzumascy o tendencjach marksistow musia zawrze pokj z Kartagin, w ktrym skich (wikszo mieszkacw Albanii wy uznano granic w zachodniej Sycylii, wyty znawaa islam).Zogu, ktry by dyktatorem czon po trzeciej wojnie DIONIZJUSZA. i dy do zachowania w Albanii spoeczest Kartagina zachowywaa pokj przez 30 lat, wa feudalnego, zdawi bez trudu te stosun a do wojny z Pyrrusem z Epiru. Patrz kowo niewielkie i le zorganizowane powsta take KARTAGISKAWOJNA PRZECIWKOPYRnia. Zastosowane represje byy zadziwiajco RUSOWI Z EPIRU 278-276 p.n.e.; TlMOLEONA WOJagodne - stracono jedynie kilku prowody NA 344-339 p.n.e. rw; wprowadzono skromne reformy spoe czne i administracyjne. Panowanie Zogu A JG O SP O T A M O J, B IT W A U U J C IAzakoczyo si 7 kwietnia 1939, gdy Wochy, 405 p.n.e. W czasie drugiej PELOPONESKIEJ jedyny sprzymierzeniec Albanii, zaczy j WOJNY w celu przecicia Ateczykom drg traktowa jak kraj podlegy i jednoczenie dostaw zboa przez Hellespont (Dardanele) dokonay najazdu (wojska woskich faszys flota spartaska pod dowdztwem Lizandra tw ostrzelay miasta albaskie i zajy kraj, (zm. 395) obiega i zdobya Lampsakos, ktry nastpnie zosta wcielony do Woch). miasto na H ellesponcie sprzym ierzone Zogu zbieg do Wielkiej Brytanii. Patrz take w tym czasie z Atenami (405). Ateczycy WIATOWAWOJNA n NA BAKANACH1939-1941. zgromadzili w szystkie posiadane okrty i pod dowdztwem Konona (zm. ok. 390) A L B A S K IE P O W S T A N IE A 9 10. czy cy 1 lb a wysali je przeciwko flocie przeciwnika. popierali rozwijajcy si w imperium -os Konon nie zdoa jednak wcign Spartan maskim ruch modoturkw, poniewa ci do walki. Po piciu dniach oczekiw ania obiecali Albanii autonomi i zwolnienie od

bardzo wysokich podatkw nakadanych przez pastwo tureckie. Po zdobyciu wadzy modoturcy nie dotrzymali obietnic, ponadto naoyli na Albani nowe podatki. W marcu 1910 w pnocnej czci kraju okoo 8000 Albaczykw wzniecio powstanie. Powstanie wkrtce objo Korcz w poudniowo-wschodniej Albanii i rozszerzao si w kierunku zachodniej Macedonii. Albascy przywdcy zebrali si w Czarnogrze i przyjli memorandum, w ktrym domagali si samorzdu dla Albanii. Rzd turecki odrzuci memorandum. W czerwcu 1910 armia turecka brutalnie zdawia powstanie.ALBASKO-TURECKA WOJNA 1443-1478.

towao Skanderberga utrat sojusznikw. Po jego mierci arystokracja albaska wszcza spory midzy sob, ale nadal prowadzia wojn z Turcj. Chaotyczne walki zakoczyy si w 1478 podbojem Albanii przez Turcj. A L B IG E N S I, K R U C JA T A P R Z E C IW A L B IG E N SOM 1208-1229. Albigensi, zwolennicy manicheizmu z poudniowej Francji, zostali uznani przez Koci rzymskokatolicki za heretykw, a w 1208 papie Innocenty III (1161-1216) wezwa do krucjaty przeciw nim. Wojska z pnocnej Francji pod wodz Szymona IV z Montfort (1160P-1218) naday krucjacie wymiar polityczny. Krucjata zamaa niezaleno arystokracji poudniowej Francji. Wojska Montforta pobiy arystokratw i albigensw w krwawej bitwie pod Muret 12 wrzenia 1213. Jednake herezji nie wytpiono i wojna trwaa nadal. Przywdca albigensw Rajmund VI (1156-1222), ktry zosta pobity pod Muret, w 1218 wytrzyma oblenie Tuluzy prowadzone przez Montforta i odzyska terytorium zdobyte przez krzyowcw. W 1226 wojska francuskiego krla Ludwika VIII (1187-1226) zajy wiksz cz Langwedocji, regionu w poudniowej Francji, po czym dokonano rzezi albigensw. Na mocy traktatu z Meaux z 1229 hrabstwo Tuluzy przeszo we wadanie francuskich Kapetyngw. Patrz take ARAGOSKO-FRANCUSKA WOJNA 1209-1213.ALEKSANDER WIELKI, WOJNA O SUKCESJ.

Jerzy Kastriota, lepiej znany jako Skanderberg (1405-1468), syn albaskiego ksicia, zosta w modoci zabrany na dwr sutana Murada II (1403?-1451) jako zakadnik. By ulubiecem dworu, zyska imi Iskander (Aleksander) i honorowy tytu beja (pana"), przeszed na islam i zosta dowdc armii. Pami o pochodzeniu nie pozwolia mu na zatracenie si w luksusach dworskiego ycia. Gdy nad Albani zawisa groba najazdu tureckiego, Skanderberg uciek (1443) do ojczystego kraju, zorganizowa lig skconych dotd ksit albaskich i przyj chrzecijastwo. W 1443 rozpocz walk z Turcj od zajcia fortecy w Krui, uchodzcej za niezdobyt. W latach 1444-1466 odpar 13 najazdw tureckich; w 1450 zwycistwo nad wojskami Murada oblegajcymi Kruj zapewnio mu na Zachodzie saw bohatera, a take pomoc Wenecji, Neapolu, Wgier oraz papiea. Jego wojska, czsto stosujce partyzanckie metody walki, prawie zawsze odnosiy zwycistwa. Dziki wielkiemu zwycistwu odniesionemu w 1461 udao mu si wymusi na Porcie zawarcie rozejmu, ktry jednak sam zerwa na skutek wezwania papiea do nowej krucjaty (1463). Jego wojska najechay Macedoni (1463) i pokonay Turkw w 1464 i 1465. Ostatnie oblenie Krui przez sutana Mehmeda II Zdobywc (1429-1481) doprowadzio do zniszczenia kraju i kosz-

PatrzD IA D O C H W O JN Y323-281 p.n.e. W A L E K SA N D R A W IE L K IE G O PO D B O JE 334323 p.n.e. Dwudziestoletni Aleksander po zamordowaniu Filipa II (382-336) zosta krlem Macedonii i zwierzchnikiem Grecji. W 336 umocni sw wadz nad Grecj. Kiedy wystpiy przeciw niemu Teby, Aleksander obieg je i zburzy. Nowy wadca przystpi do zrealizowania planu swego ojca dokonania podboju czci pastwa perskiego i zemszczenia si na nim za GREC-

niejszej bitwie nad rzek HYDASPES. Dziki staym uzupenieniom armia Alek 357-355 p.n.e.).Drugorzdnym motywem byo sandra liczya wwczas 120 tysicy onie denie do napenienia pustego skarbca.rzy, ale po dotarciu do rzeki Beas w Indiach Armia Aleksandra, liczca okoo 30 tysicy- ponad 17 tysicy km od Macedonii - o piechoty i 5000 jazdy, przeprawia si w 334nie rz e od m w ili da lsze go m arsz u na przez Dardanele, na krtko zboczya, bywschd. Aleksander ustpi, w 325 zbudowa Aleksander mg pomodli si w Troi u gro flot w jeszcze jednej Aleksandrii; armia bu Achillesa, i w tym samym roku pobiapod jego dowdztwem przesza przez pus w o js k a p e r s k i e g o k r l a D a r iu sz a I I Ityni Makran, ponoszc po drodze cikie (zm. 330) nad rzek Granik. Aleksanderstraty. W 324 wojska dotary do Suzy, gdzie opanowywa po drodze miasta frygijskie, bydla spenienia swoich marze o harmonii pozbawi persk flot portw, nastpniemidzy Grekami i Azjatami Aleksander wkroczy do pnocnej Syrii i zwyciynakaza, by zawierano mieszane maestwa. Dariusza w bitwie pod ISSOS w 333. AbySam polubi crk Dariusza Barsine (jedna cakowicie wyeliminowa persk flot, Alek z jego kilku on), ktra zostaa zamor sander wkroczy do Fenicji, atwo zdobydowana w 309. Pniej pozby si nieudol kilka miast, obieg i zaj TYR, a nastpnienych i przekupnych urzdnikw (G rekw podbi Syri. W 332 opanowa Egipt, gdziei Persw), i rozdzieli swe siy. Flota -po w 330 zosta uznany za syna Amona (naj pyna morzem. Wojska ldowe odesa do waniejszy bg Egipcjan). Aleksander wrcikraju. Wyda deklaracj wzywajc wygna do Syrii w 331, pokona Dariusza w bitwiecw greckich do powrotu do kraju i nakaza, pod GAUGAMEL, zdoby Babilon i Suz,by uznano go za boga. Zdawi ostatni bunt spali Persepolis i w 330 podj pocig zaw armii, uda si do Babilonu w 323, i tam, Dariuszem, ktry schroni si w Ekbatanie.podczas przygotowa do kampanii arabskiej, Od 331 Aleksander zacz ulega wpywomdosta wysokiej gorczki i po krtkiej cho DIADOCHWWOJNY wschodnim; nazywa siebie krlem kr robie zmar. Patrz take lw" (tytu perski) i ubiera si na persk323-281 p.n.e. mod. Cz wojsk, niezadowolona z tych zmian, wzniecia bunt, ale Aleksander szyb ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO A ko zdusi rebeli zabijajc przywdcw. PoI N D II 3 2 7 - 3 2 5 p .n .e.r m ia o k o o 9 0 -ty znalezieniu ciaa swojego przeciwnika - sicy onierzy Aleksandra Wielkiego Da riusza, zamordowanego przez kuzyna Bes-(356-323) przezimowaa w Hindukuszu sosa (pojmany i ukrzyowany w 329), Alek (pasmo wysokich gr na obecnej granicy sander przykry je wasn szat, a nastpniemidzy Afganistanem i Pakistanem), a -na kie urzdzi D ariuszowi krlewski pogrzeb.stpnie skierowaa si na poudnie w W 330 zimowa w H indukuszu, po czymrunku rzeki Indus, docierajc do jej -do w 329 rozpocz wyprawy wschodnioira-pyww w lecie 327 (patrzALEKSANDRA skie (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWY WIELKIEGO PODBOJE 334-323 P.n.e.). Po opu szczeniu Baktrii wojska musiay przysto WSCHODNIOIRASKIE 329-327 p.n.e.). Po zdobyciu w 327 Baktrii (Afganistan) i zao sowa si do nowych warunkw: niezna eniu kolejnej, najdalej na wschd wysuni n eg o klim a tu, na prze m ian prz yja znyc h tej Aleksandrii (miasta) skierowa si nai w rogich tubylcw i do soni. Aleksan poudniowy wschd, by rozpocz podbjder musia pokona wszystkie te trudno Indii (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA ci. Najpierw z wielkim trudem zdoby AORNOS, a nastpnie na rwninach PenDO INDII 327-325 p.n.e.). W 327 po bardzo trudnym obleniu zdoby AOR-dabu zw yciy rad Porosu w bitw ie NOS, a w 326 zwyciy w swojej najtrud- n a d r z e k H Y D A S P E S w 3 26 . W a d c a KO-PERSKIE WOJNY (patrz KORYNC KAWOJNA 395-387 p.n.e., SPRZYMIERZECZA WOJNA

A L G IE R SK A W O JN A 1815. pocztku Na 1815 napady berberyjskich piratw u wybrzey Afryki Pnocnej zagroziy amerykaskiemu handlowi z krajami rdziemnomorskimi. Stany Zjednoczone, ktre nie musiay ju koncentrowa uwagi na WOJNIE 1812, wysay w ten rejon komandora Stephena Decatura (1779-1820) na czele duej eskadry okrtw. Decatur wkrtce przechwyci u przyldka Gata (Hiszpania) ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWY algierski okrt flagowy Machuda, wpyn W S C H O D N IO IR A S K IE 329-327 W.n.e. do portu w Algierze i doprowadzi do zawarp yruszywszy z Ekbatany w Medii (staroytna cia porozumienia, ktre pooyo kres harakraina w obecnym pnocno-wschodnim czom i zapewnio bezpieczestwo amerykaIranie) wojska Aleksandra Wielkiego skiemu handlowi. Ponadto na mocy poro(356-323) rozpoczy trudny marsz na zumienia zostali uwolnieni wszyscy amerywschd (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE kascy jecy, a Algieria wypacia due 334-323 p.n.e.). Dostawy ywnoci byy tak odszkodowanie. Patrz take TRYPOLITASKA znikome, e w kocu Aleksander wypaci WOJNA isoo-1805. od czci armii i kaza zwolnionym onierzom zawrci do kraju. W czasie tej A L G IE R S K A W O J N A 1 954-1962. 54 W 19 wyprawy Aleksander znalaz ciao zasztyle- algierscy muzumanie z Frontu Wyzwolenia towanego Dariusza III (zm. 330), przeciw- Narodowego (FLN) rozpoczli otwart wojnika, ktrego darzy szacunkiem. To dao n przeciw francuskiemu panowaniu w Almu jeszcze jeden powd do kontynuowania gierii, napadajc na francuskie instytucje dziaa: pragn bowiem uj Bessosa (zm. i jednostki wojskowe, a take europejskie 329), morderc Dariusza. Aleksander opa- przedsibiorstwa. W 1957 rzd francuski nowa pnocn Parti oraz Sogdian (dwie nie zgodzi si na przyznanie Algierii niestaroytne krainy perskie) i pojma Bessosa. podlegoci i wysa wielotysiczne oddziay, W tym czasie Dailamici uprowadzili jego ktre miay zdawi rebeli. Gdy w 1958 ukochanego konia, Bucefaa, ale gdy Alek- Charles de Gaulle (1890-1970) zosta presander zagrozi im surowymi karami, zwr- zydentem Francji, zaproponowa przyjcie cili wierzchowca. Nastpnie Aleksander zasady samostanowienia w rozwizywaniu uda si na poudnie, a potem w kierunku sprawy algierskiej, a pniej, w 1960, stara pnocno-wschodnim, w stron obecnego si doprowadzi do honorowego zawieszenia Kabulu w Afganistanie. Podbi Baktri (sta- broni z przywdcami strony algierskiej. roytna perska satrapia, ktra staa si p- W kwietniu 1961 francuski genera Raoul niej greckim krlestwem) i w 327 polubi Salan by wsporganizatorem nieudanego Roksan (zm. 311), baktryjsk ksiniczk. puczu armii francuskiej w Algierii, ktry Wojska Aleksandra odzyskay Sogdian mia na celu niedopuszczenie do uniezalei zdobyy Gandhar, obecnie w pnocno-- nienia si Algierii od Francji. W marcu zachodnim Pakistanie. Powstanie w Baktrii i 1962 przedstawiciele Francji i walczcej Sogdianie zmusio Aleksandra do podjcia Algierii podpisali porozumienie o zawieszedugotrwaych dziaa. Stumiwszy spisek niu broni, jednake przeciw temu porozuprzeciwko sobie, Aleksander w kocu 327 mieniu wystpi Salan, ktry kierowa niepoprowadzi swe wojska do Indii (patrz legaln Organizacj Tajnej Armii (OAS). ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII Salan zosta aresztowany, ale OAS walczya 327-325 p.n.e.). dalej, l lipca 1962 Algierczycy w referendum

w po walce zosta przyjacielem Aleksandra. Aleksander uda si w kierunku Beas, dopywu Indusu, i byby poszed dalej, gdyby nie odmowa onierzy, ktrzy pragnli wrci do domu. W 326 rozpocz odwrt wzdu starego koryta Indusu. W 325 zatrzyma si w pobliu obecnego Karaczi, przerywajc marsz na zachd, aby podbi Mallw.

nicy indiascy ze szczepu Mohawk, uzbrojeni przez osadnikw holenderskich, zaatakowali Algonkinw, ktrzy w odwecie napadli na Holendrw. Po krwawych walkach AL G IE R SK O -F RA N C U SK IE W OJNY - 1832i licznych akcjach represyjnych Holendrzy 1847. Patrz ABD EL -KADERA WOJNY . wspomagani przez Indian Mohawk zmusili Algonkinw do wycofania si zawarcia A L G IE R S K O -M A R O K A S K A W O J N A pokoju w sierpniu 1645. Patrz take HOLEN- 19631964. Uniezalenienie si Algierii od DERSKO-INDIASKIE WOJNY 1655-1664. Francji (patrz ALGIERSKA WOJNA 1954-1902) nie zadowolio ani Algierii, ani Maroka A L M O H A D W P O D B J A R A B S K IE J H ISZ (Francja zrzeka si praw do Maroka PANII 1146-1173. Almohadzi, purytaska w 1956), poniewa Francja wytyczya grani- sekta muzumaska pochodzenia berberyjce midzy nimi, nie konsultujc si z przed- skiego, okoo 1125 zaoyli wojownicz konstawicielami swych posiadoci. Prezydent federacj religijn w pnocno-zachodniej Algierii, Ahmed Ben Bella (ur. 1916) doma- Afryce. Rywalizowali tam z Almorawidami, ga si rewizji granic, jednak Maroko zi- inn berberyjsk sekt muzumask. Wielu gnorowao jego dania. W padzierniku mieszkacw arabskiej Hiszpanii pragno 1963 wojska algierskie i marokaskie roz- obali zepsutych luksusem wadcw almopoczy walki przygraniczne, ktre poci- rawidzkich (patrz ALMORAWIDW PODBJ gny za sob wiele ofiar. Dziki interwencji ARABSKIEJ HISZPANII 1086-1094). W maju 1146 nowo powstaej Organizacji Jednoci Af- Almohadzi, zachceni wezwaniem do udzierykaskiej (OJA) pod przewodnictwem ce- lenia pomocy w obaleniu Almorawidw, sarza Etiopii Hajle Sellasje (1892-1975) dokonali inwazji na najbardziej wysunity i prezydenta Mali Modibo Keita na poudnie kraniec Hiszpanii. Tarifa i Al(1915-1977) obie strony zgodziy si na geciras wpady w rce Almohadw, ktrzy zawieszenie broni (20 lutego 1964), jednake pod wodz Abd al-Mu'mina (zm. 1163) niewzajemne stosunki midzy pastwami po- zwocznie ruszyli na pnoc. W 1146 Abd zostay napite. W 1967 znowu wybuchy al-Mu'min zosta obwoany wadc arabskiej starcia przygraniczne, a pniej, w 1976, Hiszpanii. Almorawidzi zostali wyparci gdy dawna Sahara Hiszpaska uzyskaa z Sewilli (stycze 1147), a po nadejciu niepodlego i przyja nazw Sahara Za- posikw z Afryki Almohadzi zdobyli Korchodnia, midzy Algieri i Marokiem roz- dob i Jaen. Posuwajc si poza dawne pocza si cicha wojna o prawa wasnoci granice posiadoci Almorawidw, Almohado tego obszaru (patrz SAHARA HISZPASKA, dzi zdobyli Malag (1153), Grenad (1154), WOJNA o SAHAR HISZPASK 1975-)nastpnie z powodzeniem obiegli Almeri, mauretaskie miasto-twierdz zdobyte wczeA L G O N K I S K O -H O L E N D E R S K A Wniej,N A 1147, przez krla Kastylii i Leonu OJ w 1641-1645. Rozwj osadnictwa holender- Alfonsa VII (zm. 1157) po wzorcowym obskiego na obecnej Staten Island i Hacken- leniu. W latach pidziesitych XII w. sack, w stanie Nowy Jork, wywoa gniew gwnym przeciwnikiem Almohadw by Indian Algonkinw, do ktrych naleay te ibn Mardanisz (zm. 1172), wadca mauretatereny. Gdy latem 1641 administrator kolo- skiego krlestwa Murcji, w poudniowo-nii holenderskiej, William Kieft, zada wschodniej Hiszpanii. Abd al-Mu'min, zaod Algonkinw daniny, Indianie napadli na jty wewntrznymi problemami afrykaosadnikw na Staten Island i Manhattanie. skimi, pozostawi opanowanie sytuacji Krwawe walki toczyy si a do zawarcia w Hiszpanii swoim synom i wrci do rozejmu rok pniej. W lutym 1643 wojow- Afryki Pnocnej. W 1162 wojska ibn Ma-

narodowym opowiedzieli si za niezalenoci, a dwa dni pniej Francja uznaa niepodlego Algierii.

rdanisza zostay rozbite w bitwie pod Gre ci si o pomoc do Alfonsa, ale nie zapobieg o nad, a trzy ata pniej poniosy kolejn to upadkowi Sewilli w listopadzie 1091. klsk w pobliu Murcji. Po tych klskach Almorawidzi opanowali Badajoz w 1094. sojusznicy ibn Mardanisza zawarli pokj Z wyjtkiem regionu i miasta Walencja z Almohadami, a sam ibn Mardanisz przed (patrz CYDA PODBJ WALENCJI 1089-1094) caa mierci poradzi synowi uzna zwierzch poudniowa cz Pwyspu Iberyjskiego nictwo almohadzkiego kalifa. W ten sposb znalaza si w rkach Almorawidw. SaraAlmohadzi zakoczyli podbj caej An gossa pozostaa w rkach dynastii Hud. daluzji (poudniowa Hiszpania). Patrz takeALMOHADWPODBJ ARABSKIEJHISZPANII 1146-1172.

A L M O R A W ID W P O D B J A R A B S-K IE J H IS Z PANII 1086-1094.Zagroenie Sewilli, Gre A L N W IC K , B IT W A P O D A L N W IC K P IE R W S Z A nady i Badajoz ze strony krla K astyliiI03. Krl szkocki, Malcolm III Canmore i Leonu Alfonsa VI (1030-1109) sprawio,(zm. 1093) y w Anglii do 1066, ale po e emirowie poprosili o pomoc Jusufa ibu zwycistwie Normanw pod Hastings (patrz Taszfina (zm. 1106), przywdc Almorawi-NORMANW PODBJ 1000) przenis si do dw, ascetycznej berberyjskiej sekty muzu Szkocji. Udzieli schronienia saksoskiemu maskiej z Afryki Pnocnej, mimo ryzyka, pretendentowi do tronu Anglii Edgarowi e bd musieli si mu podporzdkowa. Athelingowi (1060?-! 125) i polubi jego W czerwcu 1086 armia Almorawidw przy siostr, ktra pomagaa mu potem w cywi bya do Algeciras w Hiszpanii i wkrtce lizowaniu Szkocji. Wypad do Nortumbrii doczyli do niej emirowie Sewilli, Grenady i Cumberlandu w 1072, majcy na celu i Malagi ze swoimi wojskami. Razem ruszyli zdobycze terytorialne i obron niezalenoci na pnoc w kierunku Badajoz. Wojska Szkocji, sprowokowa odwet Normanw. Alfonsa, wspierane przez posiki aragoskie, W 1093, aby powstrzyma inwazj Nor stawiy czoo poczonym armiom Almora m anw , M alcolm zaatakow a A lnwick widw i Maurw (hiszpascy muzumanie), w Nortumbrii, wpad jednak w zasadzk pod wodz Jusufa ibn Taszfina. 23 pa i zgin. Po jego mierci w Szkocji wybuchy dziernika 1086, w bitwie pod Zallaka, w - zamieszki, ktre trway przez 30 lat. Druga po bliu Badajoz, siy kastylijsko-aragoskie bitwa pod Alnwick 1174. W 1165 krlem poniosy druzgocc klsk. Rycerstwo fran Szkocji zosta William Lew (1143-1214). cuskie przybyo z pomoc w 1087, by ocali Zawar on pierwszy z wielu francusko-szkoHiszpanw przed skutkami klski. Wkrtce ckich traktatw. William nie mg pogodzi potem wadca almorawidzki, Jusuf ibn Tasz- si z utrat Nortumbrii, ktr zagarnli fin, wrci do Afryki Pnocnej, ale zwycis Anglicy za panowania jego poprzednika. twa odnoszone przez chrzecijan pod wodz W czasie powstania przeciw krlowi Anglii Rodriga Diaza de Bivar, znanego powszech Henrykowi II (1133-1189), wznieconego nie pod imieniem Cyd (1040?-1099), i uda przez jego syna ksicia Henryka i baronw ne wypady chrzecijan na terytoria Maurw, (patrz ANGIELSKO NORMASKA REBELIA 1173-zmusiy go do powrotu do Hiszpanii w czer 1174), ksi Henryk obieca zwrci Szkocji wcu 1089. Kilku pomniejszych wadcw Nortumbri i Cumberland w zamian za wsparo go w walce z Alfonsem, ale Jusuf pomoc. William Lew rozpocz oblenie ibn Taszfin nie odnis sukcesw i musiaAlnwick, ktre ju wwczas byo potn wycofa si do Maroka (Afryka Pnocna). warowni. Szkoci byli lekkomylni i nie W r ci p o no w n ie d o H iszpanii w 1 0 90 ostroni. Gdy pewnego mglistego dnia nie i podbi emiraty Malagi i Grenady. Gdy wystawili stray, Anglicy nadcignli niepo Almorawidzi zagrozili Sewilli, jej emir, strzeenie i zadali im dotkliw klsk. Wil Muhammad al-Mutamid (1040-1095) zwr- liam Lew, straciwszy konia, dosta si do

prawie poow onierzy). Wojska amerykaskie dowodzone przez generaa Jerzego Waszyngtona (1732-1799) stopniowo umacniay swoje pozycje wok Bostonu w MasAM BOSKA M ASAKRA 1623. lad za sachusetts. 4 lipca 1776 Kongres KontyW Holendrami do Indii Wschodnich (Archi- nentalny uchwali Deklaracj Niepodlegopelag Malajski, Indochiny i Indie) pocig- ci, w ktrej proklamowa niepodlego nli angielscy kupcy, ktrzy osiedlili si na kolonii amerykaskich i powstanie Stanw Ambonie, jednej z wysp archipelagu Molu- Zjednoczonych. Jednake wojska Howe'a kw, w obecnej wschodniej Indonezji. Dzia- wkrtce zmusiy Armi Kontynentaln aa tam ju holenderska Kompania Wscho- Waszyngtona do odwrotu do Nowego Jordnioindyjska zajmujca si handlem korze- ku, a w rok pniej (1777) zdobyy Filadelniami. Holenderski gubernator wyspy pode- fi. Brytyjczycy cignli wojska z Kanady jrzewajc Anglikw o zmow z japoskimi i usiowali rozdzieli amerykaskie kolonajemnikami, majc na celu zabicie go nie. Brytyjski genera John Burgoyne i zajcie holenderskiej twierdzy na Am- (1722-1792) odbi Ticonderog i Crown bonie, nakaza aresztowa rzekomych spis- Point, ale ponis druzgocc klsk w bitkowcw, ktrych nastpnie poddano tor- wie pod Saratog w padzierniku 1777, po turom, aby wymusi przyznanie si do winy. ktrej podda si amerykaskiemu generaW lutym 1623 stracono dziesiciu Ang- owi Horatio Gatesowi (1727-1806). Franlikw, dziesiciu Japoczykw i jednego cuzi, po zawarciu z Amerykanami traktatu Portugalczyka. Anglicy, po przejciu ich 0 przyjani, pomogli utrzyma amerykas faktorii na Ambonie przez Holendrw, zre- kie pozycje w Yalley Forge (Pensylwania), zygnowali z handlu korzeniami w wikszej mimo cikiej zimy 1777-1778, a 28 czerw czci Indii Wschodnich i skupili swoj ca 1778 przyczynili si do zwycistwa kolo dziaalno w Indiach. Patrz take POR- nistw w bitwie pod Monmouth (stan TUGALSKO-HOLENDERSKIE WOJNY W INDIACH Nowy Jork). Amerykascy kaprzy odnieli WSCHODNICH 1601-1641. kilka efektownych sukcesw na morzu, do najwaniejszych naleao zagarnicie bry AMERYKASKA REWOLUCJA 1775-1783. tyjskiego okrtu wojennego Serapis. Zdoby Genera Thomas Gage (1721-1787), guber- go John Paul Jones (1747-1792) - dowdca nator Massachusetts, usiujc wyegzekwo- okrtu Bonhomme Rkhard, przebudowanego wa uchway parlamentu brytyjskiego, od- okrtu francuskiego - po bitwie morskiej rzucane przez amerykaskich kolonistw u wybrzey angielskich 23 wrzenia 1779. jako opodatkowanie bez przedstawiciel- Po 1778 dziaania wojenne przeniosy si stwa", wysa onierzy brytyjskich, by na poudnie. Brytyjczycy zwyciyli pod przejli armaty i amunicj przechowywane Savannah (Georgia) i Charleston (Karolina przez kolonistw w Concord. Dziaania te Poudniowa). Amerykaskie oddziay pod miay powstrzyma wybuch rebelii. Amery- dowdztwem Nathanaela Greena (1742kanie stawili opr pod Lexington i Con- -1786), Francisa Mariona (1732P-1795) cord, zmuszajc Brytyjczykw do odwrotu 1 Daniela Morgana (1736-1802) wygray w kwietniu 1775. Wkrtce wojska kolonial- natomiast bitwy w Wirginii, Karolinie ne zdobyy fort Ticonderoga i Crown Point Poudniowej i Georgii. Amerykaskie wy na jeziorze Champlain. Wprawdzie Brytyj- pady, w ktrych wan rol odgryway siy czycy pod dowdztwem generaa Williama francuskie, trway nadal. W Yorktown (Wir Howe'a (1729-1814) utrzymali pozycje ginia) w padzierniku 1781 wojska kolonialne w bitwie pod Bunker Hill 17 czerwca 1775, pod dowdztwem Waszyngtona, ksicia de drogo jednak okupili to zwycistwo (stracili Rochambeau (1725-1807), markiza de Lafay-

niewoli. Zosta przewieziony do Falaise we Francji, gdzie zgodzi si na upokarzajce warunki i zosta wasalem Henryka.

ette'a (1757-1834) i barona Friedricha von fregat Insurgente z40 dziaami, a 1-2 lutego Steubena (1730-1794) otoczyy Brytyjczykw 1800 pokona w pobliu Gwadelupy francus ki dowodzonych przez generaa Charlesa Corn- okrt liniowy La Vengean.ce z 52 dziaami wallisa (1738-1805), ktry czeka na posiki. (La Yengeancezdoa uciec pod oson nocy). Francuska flota uniemoliwia ucieczk mo Traktat z 1800 zakoczy walki; Stany rzem. Po kilku daremnych prbach prze Zjednoczone i Francja zgodziy si na uchy rwania amerykasko-francuskiej blokady Co- lenie traktatu z 1778 i przejcie przez Stany rnwallis podda si 19 padziernika 1781. Zjednoczone roszcze obywateli USA w sto Walki w zasadzie ustay (patrz BRYTYJSKO -- sunku do Francji z tytuu zajcia ameryka INDIASKIE NAPADY nn), ale rewolucja za - skich statkw handlowych. koczya si dopiero po zawarciu traktatu paryskiego w 1783, w ktrym Wielka Bry AMFISSEJSKA WOJNA. Patrz WITA WOJNA tania uznaa niepodlego Stanw Zjedno CZWARTA 339-338 p.n.e. czonych. Patrz take BOSTOSKAMASAKRA1770, WOJNA 1812.

AMISTAD.

BUNT

NA

AMISTAD

1839.

W 1839 hiszpaski szkuner Amistad z 53 AMERYKASKA WOJNA DOMOWA. Patrz murzyskimi niewolnikami na pokadzie W O JN ASE C E S Y JN A 1861-1865. opuci Hawan i popyn do innego portu na Kubie. Niewolnicy pod wodz Cinque'a AM ERYKASKO-FRANCUSKA NIE - W YPO podnieli bunt i zabili kapitana statku oraz W I E D Z I A N A W O J N A 1 7 9 8 -1 8 0cz. as ie kucharza. Niewolnicy nie znali zasad nawi W 0 FRANCUSKICH WOJEN REWOLUCYJ gacji, przeto zatrzymali dwch czonkw NYCH Francja utrudniaa eglug statkom zaogi, ktrzy mieli poprowadzi statek do amerykaskim, co stao si powodem nie Afryki, a reszt wsadzili na odzie i spucili wypowiedzianej wojny midzy Stanami Zje w morze. Dwaj nawigatorzy ukradkiem dnoczonymi a Francj. Wojna toczya si przyjli kurs na pnoc. Po okoo 50 dniach gwnie na Morzu Karaibskim. Francja statek dotar do Long Island, zosta -za zwizana bya z USA traktatem o przyjani trzymany przez okrt wojenny Stanw Zjed z 1778. Jednak po podpisaniu w 1794 trakta noczonych i przeprowadzony do Nowego tu Jaya, rozstrzygajcego pewne spory teryto Londynu (Connecticut), gdzie Cinue i po rialne midzy Wielk Brytani a Stanami zostali buntownicy zostali oskareni o pirac Zjednoczonymi, Francja zacza przejmowa two i morderstwo. Po ich stronie stanli statki handlowe USA pynce do Wielkiej abolicjonici; zaskaryli oni wyrok do Sdu Brytanii. Znaczenie miaa rwnie sprawa Najwyszego, gdzie bardzo elokwentnie bro XYZ w Paryu: Francuzi domagali si ni ich byy prezydent USA John Quincy konkretnej kwoty za przystpienie do negoc Adams (1767-1848). W 1841 sd uniewinni jacji z USA w sprawie traktatu o przyjani Cinque'a i jego towarzyszy, przyjmujc i handlu. Pod naciskiem prezydenta USA w uzasadnieniu wyroku, e handel niewol Johna Adamsa (1735-1826) Kongres zerwa nikami jest bezprawny. Uniewinnieni wr traktat z Francj z 1778, zawiesi handel cili do Afryki. z tym krajem i nakaza marynarce przechwytywanie francuskich okrtw wojennych. AMRITSAR, MASAKRA W AMRITSAR 1919. Flota amerykaska zdobya ponad 85 stat W 1919 nacjonalici hinduscy wzniecili kw francuskich (Departament Marynarki zamieszki w Amritsar (miasto w Pendabie, Wojennej USA powsta w maju 1798). 9 lute Indie) protestujc przeciw brytyjskim usta go 1799 Thomas Tnmun (1755-1822), wom Rowlatta, ktre przewidyway ostre dowdca okrtu liniowego Constellationz 36 sankcje za podeganie do buntw. 12 kwie dziaami, uj u wybrzey Nevis francusk tnia w czasie zamieszek zgino piciu

obywateli brytyjskich. Nastpnego dnia okoo 10 tysicy nie uzbrojonych Hindusw zebranych w Amritsar nadal protestowao przeciwko ustawom. Mimo wezwa zgromadzeni nie rozeszli si. Wwczas oddziay Gurkhw pod komend brytyjskiego generaa brygady Reginalda Dyera (1864-1927) otworzyy ogie. 379 Hindusw zostao zabitych, a okoo 1200 rannych. Dyer ogosi nastpnie stan wyjtkowy, wobec uczestnikw zamieszek zarzdzi chosty i inne upokarzajce kary. Brytyjska Izba Gmin potpia dziaania Dyera, zaaprobowaa je natomiast Izba Lordw. Rada wojskowa nazwaa pniej masakr bdem w ocenie". A NA STAZJU SZA II BUN T 720-721. W na stpstwie buntu armii w 715 bizantyjski cesarz Anastazjusz II (zm. 721) zosta zdetronizowany, a wadz obj Teodozjusz III (zm. po 717). Anastazjusz uciek i zosta mnichem w Tessalonikach (Saloniki). Leon Izauryjski (680?-741), gwny dowdca bizantyjski, odmwi uznania Teodozjusza i popar spisek majcy na celu powrt Anastazjusza na tron. W tym samym czasie Bizancjum najechali Arabowie (patrz BIZANTYJSKO-MUZUMASKA WOJNA 698-718). Leon

towy, opanowali pocig i zabili 24 nie uzbrojonych onierzy Unii, po czym ograbili pasaerw i spalili wagony. Pniej Krwawy Bili" i jego banda wybili trzy kompanie wojsk Unii, ktre przybyy na odsiecz. Patrz take WOJNA SECESYJNA1861-1865, QUANTRILLA NAPADY 1861-1865.

Niezadowolony z powodu koniecznoci przyznania na mocy Wielkiej Karty (Magna Carta 1215) wielu swobd, krl Anglii Jan A N D ER SO N A N A PA D 1864. w rzenia (1167-1216) zwrci si do papiea z prob 27 1864 dowodzony przez Williama Andersena 0 uniewanienie Karty. Gdy papie wyda (zm. 1864) nieregularny oddzia Konfede- odpowiedni dekret, krl zebra armi zoo racji, do ktrego naleeli midzy innymi n z najemnikw francuskich oraz korsarzy Jesse James (1846-1882) i jego brat Frank 1 rozpocz walk z angielskimi baronami. (1843-1915), napad na Centrali w Mon- Francja przysaa baronom machiny obletanie. Konfederaci zaatakowali dylians pocz-

uzna, e sam moe zosta cesarzem. Poprowadzi wojska do Konstantynopola, zmusi Teodozjusza do abdykacji i w 717 obwoa si cesarzem. W 720 oficerowie i inni zwolennicy Anastazjusza wzniecili bunt na Sycylii. Rebeli kierowa Anastazjusz, ktry chcia zdetronizowa Leona. Leon niezwocznie wysa na Sycyli wojsko i buntownicy poddali si. Anastazjusza schwytano i stracono w 721. Patrz take KONSTANTYNOPOLA OBLENIE 717-718.

ANDREWSA RAJD 1862 (wielki wycig lokomotyw). W czasie WOJNY SECESYJNEJ 22 kwietnia 1862 noc dwudziestu dwch ochotnikw Unii pod wodz Jamesa J. Andrewsa (zm. 1862) wdaro si gboko na terytorium konfederatw, aby przerwa poczenie kolejowe midzy Mariett w stanie Georgia a Chattanooga w Tennessee. onierze uprowadzili pocig linii Western & Atlantic Railway z lokomotyw zwan Genera" i pojechali w kierunku Chattanooga, aby wysadzi mosty i przerwa linie komunikacyjne. onierze Konfederacji ruszyli w pocig na lokomotywie zwanej Teksas" i dogonili ich po okoo 90 milach, gdy Generaowi" zabrako opau. Andrewsa i siedmiu innych onierzy Unii oskarono o szpiegostwo i stracono; ci, ktrzy przeyli wizienie, zostali pierwszymi kawalerami Medalu Honoru, przyznanemu przez Kongres.ANGIELSKA REW OLUCJA 1688. WSPAPatrz NIAA REWOLUCJA less.

A N G IE L S K A S U K C E S J A , W O J N A -O S U K C E SJ .PatrzW S PA N IA A E W O L U CJA R 1688;IRL A N D Z K A W O JN Ai689-i69i; K O B IT W JA POWSTANIE 1689-1690.ANGIELSKA WOJNA DOMOWA 1215-1217.

nicze, a potem - gdy pocztkowo siy Jana Parlament wystpi przeciw Karolowi, uch odnosiy zwycistwa - zaproponowaa przy walajc prawa wymierzone przeciw jego sanie z pomoc ksicia Ludwika (1187- despotycznym zapdom. Parlament rwnie 1226). Tysice Anglikw poparo baronw, oskary i skaza na mier niektrych ktrzy zaofiarowali Ludwikowi tron angiel doradcw krlewskich i postanowi, e decy ski. W 1216 Jan zmar, a wtedy Ludwik zj o jego rozwizaniu mona podj jedynie dokona najazdu na Angli i wkrtce opa za zgod obu stron. W 1641 wybucho nowa poudniowo-wschodni cz kraju. IRLANDZKIE WIELKIE POWSTANIE, Krlem Anglii zosta syn Jana, Henryk III ktrego stumienie wymagao uycia armii, (1207-1272). W 1217 pod dowdztwem ale parlament, nie ufajc krlowi, nie chcia regenta Williama Marshala (l 146?-1219) powierzy wojska pod jego rozkazy. Jedno wojska angielskie prawie rwnoczenie zwy czenie uchwali plan reform kocielnych, ciyy flot Ludwika pod Dover i jego ktrego domagali si purytanie. Karol pr armi pod Lincoln. Baronowie zjednani bowa aresztowa przywdcw parlamentu, reformami Marshala opucili Ludwika, kt co mu si nie powiodo, odrzuci moliwo ry wycofa si po zawarciu we wrzeniu 1217 kompromisu i zebra armi z pomoc wiel traktatu pokojowego z Marshalem. kich panw, wyznawcw Kocioa anglika skiego i katolikw, ktrzy mieli jednak ANGIELSKA W OJNA DOM O W A PIERWograniczone rodki finansowe. Parlament SZA, C Z Y L I W IE L K A 1 6 4 2 -1 6 4r.l A n g lii mia oparcie na poudniu i zachodzie wrd K6 Karol I (1600-1649) uwaa, e rzdzi z bos zasobnych kupcw i rzemielnikw, mobi kiego nadania, parlament jest jedynie ciaem lizowa ich, opanowa rwnie flot. W 1642 doradczym, a jakiekolwiek prawa parlamen w caym kraju rozpoczy si drobne starcia. tu s darem krla. Parlament uwaa jednak, Pierwsza wiksza bitwa, pod Edgehill, nie e ma prawo take decydowa o tym, e zostaa rozstrzygnita. Karol zaj Oxford jedynie on, a nie wadca nakada podatki. i w 1643 bezskutecznie usiowa opanowa Obie strony obstaway przy swoim. Karol Londyn. Rojalistom nie udao si zdoby potrzebowa pienidzy na wojn i na realiza adnej twierdzy i do czasu zawarcia sojuszu cj innych planw, z tego powodu parokrot ze Szkotami byli oni waciwie bezsilni. nie zwoywa oporny parlament, aby ten Karol podpisa ze Szkotami uroczyst Lig uchwali nowe podatki. Rwnie samowol i Kowenant, w zamian za 20 tysicy o nie ciga podatki, prowadzi bezprawne nierzy zgodzi si na prezbiterianizacj" procesy i przez 11 lat prbowa rzdzi bez Anglii. W 1644 Szkoci najechali Yorkshire parlamentu. Rekwirowa ziemi, zbiera - i pomogli zdoby na krtko Newark, ale po datki, wizi przeciwnikw, mianowa znie gwnie dziki wietnym dziaaniom kawa nawidzonych doradcw i usiowa narzuci lerii parlamentu, tzw. Ironsides pod do Szkocji liturgi High Church, odamu Ko wdztwem Olivera Cromwella (1599-1658), cioa anglikaskiego (patrz BISKUPW WOJNY). rojalici ponieliznaczc klsk pod MarsNie mogc bez pienidzy skutecznie ton Moor. W 1645 Cromwell, w tym czasie prowadzi wojny ze Szkotami, Karol zwoa drugi co do rangi dowdca wojsk parlamen parlament w 1640 (Krtki"), ale parlament tu, odegra du rol w utworzeniu Armii nie chcia nakada podatkw, dopki nie Nowego Wzoru; dobrze wywiczone i dob zostan rozpatrzone skargi. Karol po trzech rze opacone, prawie dwukrotnie liczniejsze tygodniach rozwiza ten parlament, ale wojska rozbiy armi Karola pod Naseby jeszcze w 1640 zwoa nastpny (Dugi", (patrz ANGIELSKO SZKOCKA WOJNA 1642-1549). gdy trwa a do 1653), ktry jednak by Pomoc z Irlandii i kontynentu nie nadesza, zdominowany przez opozycj. Coraz wiksz co take przyczynio si do klski Karola. rol w parlamencie odgrywali purytanie. Oxford pad w 1646, Karol uciek do Szkocji

i podda si, co oznaczao koniec pierwszej wojny domowej. Druga angielska wojna domowa 1648-1651. Po upadku Oxfordu Dugi" Parlament stara si zreformowa zarwno rzd, jak i Koci. Prezbiterianie usiowali wcieli w ycie Uroczyst Lig i Kowenant z 1643 i ustanowi prezbiterianizm religi panujc w Anglii. Armia, ktrej znaczn cz stanowili independenci, odnosia si do tego wrogo, przeto parlament dy do jej demobilizacji. Majc nadziej, e dziki pomocy z zagranicy dojdzie do restauracji jego wadzy, Karol zwleka z zaakceptowaniem prezbiteriaskich uchwa parlamentu, wobec czego zniecierpliwieni Szkoci wydali go w 1646 parlamentowi za 400 tysicy funtw. Parlament proponowa Karolowi, by zgodzi si na ograniczenie wadzy krla, ale wojsko domagao si jego egzekucji ze wzgldu na uporczywe odrzucanie przez krla wszelkich kompromisw. Armia odebraa Karola parlamentowi i pod dowdztwem Cromwella ruszya z jecem do Londynu. Karolowi udao si uciec, schroni si na wyspie Wight i podj negocjacje z parlamentem, z zagranicznymi rzdami i Szkotami, ponownie obiecujc ustanowienie prezbiterianizmu w Anglii jako religii panujcej w zamian za pomoc. W 1648 wznowiono walki; zdawiono powstania w Kent, Essex i Walii. Oddziay szkockie wkroczyy do Anglii, ale armia Cromwella pobia Szkotw pod Preston, w pnocnej Anglii (1648). Parlament ponownie prbowa doj do kompromisu, ale armia pod wpywem Cromwella przeprowadzia w 1648 Czystk Pride'a (Thomas Pride [zm. 1658] na rozkaz armii usun prezbiterian z parlamentu zarzucajc im, e s rojalistami). Pozostali czonkowie zgromadzenia ustawodawczego, tak zwanego Parlamentu Kadubowego, obwoali si sdem specjalnym i w 1649 postawili Karola w stan oskarenia pod zarzutem zdrady. By pierwszym krlem Anglii postawionym przed sdem; zosta skazany i stracony. Parlament Kadubowy sprawowa nastpnie rzdy poprzez Rad Stanu. Po obwoaniu w Irlandii

i Szkocji (patrz CROMWELLA KAMPANIA IRLANDZKA 1649-1650; CROMWELLA KAMPANIA SZKOCKA I650i65i) krlem Karola II (1630-1685) syna Karola I, parlament rozkaza Cromwellowi podj dziaania przeciw rojalistom, Karol II przyby do Szkocji, ale po klsce pod Worcester w 1651 uciek na kontynent. A N G IE L S K A W O J N A D Y N A S T Y C Z N A 1 1 3 8 1154. Krl Anglii Edward I (1068-1135) straciwszy jedynego syna (1120) i obawiajc si, e jego nastpc zostanie saby i niegodny zaufania siostrzeniec, Stefan z Blois (1097?-! 154), uzyska zgod baronw na objcie tronu przez crk Matyld (1102-1167). Jednak po mierci krla baronowie i duchowiestwo zaofiarowao tron Stefanowi, ktry okaza si nieudolny i nie zdoa zaprowadzi porzdku w kraju. Spowodowao to bunt baronw w 1138, ktrzy opowiedzieli si za Matyld. W 1139 wojska Matyldy wspomaganej przez przyrodniego brata, Roberta, hrabiego Gloucester, rozpoczy walk z poplecznikami Stefana. W 1141 Stefan dosta si do niewoli pod Lincoln. Jednak wojna nie ustaa. Wojska Matyldy przegray bitw pod Winchester, a Robert dosta si do niewoli; zosta wymieniony za Stefana. W 1142 Matylda musiaa opuci Angli. Stefan rzdzi nieudolnie, wojna domowa trwaa nadal; w 1148 przewag zdoby syn Matyldy, Henryk Plantagenet (1133-1189). Po nie rozstrzygnitej bitwie pod Wallingford zawarto w 1154 rozejm. Stefan zosta uznany krlem Anglii, ale jego nastpc mia zosta Henryk II (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1159--H89). Patrz take SZTANDAR, BITWA POD SZTANDAREM IBS. A N G IE L S K IE W Y P R A W Y D O IR L A N D II 1394-1399. Istotny problem za panowania krla Anglii Ryszarda II (1367-1400) stanowia kwestia irlandzka. Krl dwukrotnie wyprawia si do tego kraju. Przyczyn pierwszej wyprawy w 1394 byy spory midzy klanami. W wyniku udanych rokowa

krl skoni do ulegoci 50 irlandzkich Gdy Czibo odmwi przyjcia brytyjskiego wodzw plemiennych i pasowa na rycerzy posa, Brytyjczycy zajli Mandalaj i pnoc piciu irlandzkich wadcw; w 1395 Ryszard n Birm, ktr przyczyli do Indii. Czibo opuci Irlandi. Walki wybuchy wwczas zosta deportowany do Indii, walki trway na nowo, pocztkowo toczyy si tylko jednak jeszcze cztery lata, nim Brytyjczycy midzy Irlandczykami; gdy w kocu 1398 spacyfikowali birmaskich partyzantw. Irlandczycy zwyciyli i zabili gubernatora pozostawionego przez Ryszarda, krl - ANGIELSKO-BURSKIE WOJNY. Patrz BURpo wrci, ale tu po zejciu na brzeg dotara SKIE WOJNY. do niego wiadomo o BUNCIE HENRY KA BOLINGBROKE'A w Anglii, co zmu ANGIELSKO-CHISKIE WOJNY. Patrz OPIU sio go do powrotu do kraju. M O W W O JN Y .ANGIELSKO-AFGASKIEAFGASKIE WOJNY.

A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O J N-A 1 1 09 1113. Robert Krtkoudy (1054P-1134) ksi Normandii (patrzWILHELMA i ZDOA N G IE L SK O -B IR M A S K A W O JN A - P IE R W NAJAZD NA NORMANDI 1070) wystpi BYWCY SZA 1824-1826.Powodem tej wojny bya przeciw swojemu modszemu bratu, angiel birmaska okupacja Assamu i Manipuru skiemu krlowi Henrykowi I (1068-1135) w pnocno-wschodnich Indiach. W 1824 i dokona nieudanej inwazji na Angli flota angielska pod dowdztwem sir Ar- (1101). W odwecie Henryk najecha Nor chibalda Campbella (1769-1843) zdobya mandi, pobi Roberta (patrzTINCHEBRAI , Rangun. W 1825 Birmaczycy na prno BITWA POD TINCHEBRAI 1100) i sam przej usiowali odzyska miasto. Hinduskie woj wadz w Normandii (1107). Mentorem ska dowodzone przez Brytyjczykw posu Roberta by francuski krl Ludwik VI way si wzdu rzeki Irawadi, a jednocze (1081-1137), ktry wzorujc si na ojcu, nie opanoway wybrzee. Birmaczycy - krlu Filipie I (1052-1108), wystpowa do znali dotkliwej poraki w pobliu Awy nad przeciw panowaniu Anglikw w Normandii Iraw adi i w lutym 1 826 zaw arli traktat i podega do buntu. W 1109 Henryk I w Jandabo, na mocy ktrego ustpili Brytyj wkroczy na czele swych wojsk do Francji czykom Assam, Manipur, Arakan i wybrzee w odpowiedzi na podzia Vexinu, bogatego Tenaserim. Druga wojna angielsko- regionu francuskiego w Normandii, midzy birmaska 1852. Zajcie przez Brytyjczy Ludwika, panw andegaweskich i syna kw statku nalecego do krla sprowoko Roberta Krtkoudego. Strona francuska wal wao nastpn wojn (Brytyjczycy pragnli czya nieudolnie, to napadaa na Anglikw, to zapewni sobie ldowy szlak komunikacyjny zawieraa z nimi rozejmy (patrz ANGIELSKO czcy ich kolonie w Indiach z Singapu -FRANCUSKA WOJNA 1116-1119). rem). Wojska hindusko-brytyjskie zajy Rangun i Pegu. Rewolta w Rangunie - A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O J N-A 1 1 1 6do prowadzia do zastpienia birmaskiego 1119. Sporadyczne napady i rozejmy, prze krla Pagana Mina (zm. 1880) przez jego platane rozmaitymi intrygami, cechoway brata Mindona Mina (1814-1878), ktry ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJN zgodzi si na oddanie Brytyjczykom pou 1109-1113. Podczas nowej wojny celem dniowej Birmy. Trzecia wojna angielsko- francuskiego krla Ludwika VI (1081-1137) birmaska 1885. Birmaski krl Czibo byo osabienie Anglii i opanowanie Maine (1858-1916) sprzyja Francuzom i prowa i Bretanii w pnocno-zachodniej Francji. dzi z nimi negocjacje w sprawie budowy Francuzi walczyli le, cho zachowali swoje linii kolejowej z Mandalaj do granicy Indii. tereny. W 1119 doszo do duej bitwy pod

WOJNY.

Patrz

Bremule, w ktrej Francuzi doznali zdecydowanej klski. Ludwik zmuszony by uzna zwierzchnictwo Anglii nad Maine i Bretani. A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O J N A 1135. Wojska angielskie pod wodz krla Henryka I (1068-1135) najechay pnocno-zachodni Francj, aby zabezpieczy panowanie Anglii w Maine (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1110-1119). Przeciwnikiem Henryka by midzy innymi FulkoY (1092-1143), hrabia Andegawenii, z ktrego crk Henryk mia zamiar oeni swojego syna. Po mierci syna (1120), mimo toczcej si wojny, Henryk doprowadzi do lubu crki Matyldy (1102-1167) z synem Fulka, Godfrydem Plantagenetem (1113-1151). Przed 1128 dziaania wojenne toczyy si sporadycznie, pniej wojna nabraa charakteru walki na wyczerpanie przeciwnika. Maestwo Matyldy i Godfryda, zawarte w 1128 w nadziei, e przyczyni si do pokoju, stao si powodem nowego konfliktu (patrz ANGIELSKA WOJNA DYNASTYCZNA1138-1154).

rebelii syna Henryka (patrz ANGIELSKO-NORMANDZKA REBELIA 1173-1174), nastawia przeciw Henrykowi rwnie jego on, Eleonor Akwitask (l 122?-1204), le usposobion do niego ze wzgldu na jego zdrady maeskie. Synowie Eleonory i Henryka spis1 12 3kowali przeciwko ojcu, dc do zyskania wikszej wadzy w nadanych im ziemiach. mier Ludwika w 1180 na krtko tylko przerwaa dziaania wojenne. W 1183 Ryszard (1157-1199), hrabia Akwitanii, pniejszy krl angielski Ryszard Lwie Serce, zdawi skierowan przeciw niemu rebeli i w 1189, wspomagany przez brata Jana (1167-1216), pniejszego krla Anglii, oraz przez krla Francji, Filipa II (1165-1223) rozpocz wojn z ojcem. mier Henryka II (1189) wyniosa Ryszarda na tron angielski. Patrz take HENRYKA n WALKI w WALII 1157-1165.

A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O J N A 1189. Gdy Henryk, hrabia Andegawenii, zosta krlem Anglii Henrykiem II (1133-1189), wada wielkim obszarem zarwno w Anglii, jak i na kontynencie europejskim. Stao si to przyczyn obaw i gniewu krla francuskiego, Ludwika VII (1120-1180), seniora Henryka. Zbyt saby, by rozpocz otwart walk, Ludwik stara si osabi Henryka stosujc rne intrygi. W 1159 Henryk dc do zrealizowania swoich roszcze do Tuluzy, wyruszy na czele armii z Normandii i wkroczy do Tuluzy. Czeka tam ju na niego Ludwik. Henryk nie chcia atakowa bezporednio swego seniora, przeto nakaza odwrt; zawar pokj, ale lubowa odwet. Ludwik nadal podkopywa pozycj Henryka, podegajc do buntu w angielskich posiadociach we Francji. W 1173 namwi do

A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O J N A 1204. Gdy angielski krl Jan I (1167-1216) uprowadzi narzeczon francuskiego szlachcica i nie stawi si na wezwanie sdu, by odpowiedzie za to przestpstwo, francuski krl, Filip II (1165-1223), formalnie senior Jana, uzna go za winnego i 15 91 wobec tego zgosi roszczenia do jego francuskich posiadoci. W nastpstwie tego wybucha wojna, w ktrej Jan straci Andegaweni, Bretani, Maine, Normandi i Touraine. Najwaniejsze dziaania wojenne toczyy si pod zamkiem Gaillard, angielskim przyczkiem nad Sekwan, obleganym przez wojska Filipa II od 1203 do 1204, oraz pod miastem Rouen w Normandii. Jan utrzyma wadz na terytorium na poudnie od Loary. Spodziewajc si odwetu, Filip utrzymywa w tym okresie oddziay stale pozostajce w jego subie.

1 20 2-

A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O J N A 1 2 1 3 1214. Dc do odzyskania ziem w pnocno-zachodniej Francji utraconych na rzecz krla francuskiego Filipa II (1165-1223) w ANGIELSKO-FRANCUSKIEJ WOJNIE 1202-1204, krl Jan I (1167-

-1216) zawar przymierze ze swoim sio A N G IE L SK O -F R A N C U SK A W O JN A 1300strzecem, cesarzem witego Cesarstwa Rzy 1 3 03 . M im o ro zejm u m i d zy Fran cj ANGIELSKOmskiego, Ottonem IV (1174?-1218) i hrabi a Angli zawartego w 1298 (patrz Flandrii, Ferdynandem (l 186-1233). Najazd FRANCUSKA WOJNA 1294-1298), doszo do Jana I na Poitou, nie speni pokadanych powstania antyfrancuskiego we Flandrii w nim nadziei, poniewa 27 lipca 1214 w - w 1302. Pozycj Anglii w negocjacjach bit wie pod Bouvines we Flandrii Filip II pobi z Francj poprawia bitwa pod Courtrai na gow sprzymierzecw Jana, Ottona i Fer w 1302, w ktrej uzbrojona w piki piechota dynanda. Zwycistwo umocnio wadz Kape- flandryjska pobia na gow cik jazd tyngw i zapewnio Filipowi powszechne francusk (patrz OSTROGI, PIERWSZA BITWA uznanie we Francji. Patrz take ALBIGENSI , 1302). Na mocy traktatu pokojowego zawar tego w Paryu w 1303 Anglia odzyskaa KRUCJATAPRZECIW ALBIGENSOM1208-1229. posiadoci w Gaskonii, osigajc w zasadzie status quo ante bellum. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1242--1243. Dziaania wojenne midzy krlest wami Francji i Anglii rozpocza inwazja ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1475. dokonana przez krla Anglii, Henryka III Dc do odwetu za interwencj Francji (1207-1272), wspieranego przez wasali z - w walce Lancasterw z Yorkami o tron po udniowej Francji. Zwycistwa krla Fran Anglii (patrz DWCH R WOJNY 1455-1485), cji, Ludwika IX (1214-1270) pod Taille- krl Anglii Edward IV (1442-1483) zawar bourg i Saintes zniechciy poudniowcw, sojusz z Karolem miaym burgundzkim zmuszajc Henryka do zawarcia rozejmu (1433-1477) i wypowiedzia Francji wojn. w Bordeaux. Jednak Ludwik, trapiony wy Armia Edwarda przeprawia si przez kana rzutami sumienia i pragncy wyruszy jak La Manche i wyldowaa w Calais, ale brak najszybciej na sidm krucjat, nie dopro prowiantu i wsparcia sojusznikw uniemo wadzi do zawarcia takiego traktatu pokojo liwi Anglikom dziaania wojenne. Edward IV wego, ktry przynisby zdecydowane roz i krl Francji Ludwik XI (1423-1483) wizanie. Dalsza obecno Anglikw we zawarli porozumienie w Picuigny, na mocy Francji staa si zarodkiem przyszych kon ktrego Edward wycofa swoje wojska w -za mian za wysokie odszkodowanie. fliktw. A N G IE L SK O -F R A N C U SK A W O JN A 129 4- IE L S K O .F R A N C U SK A W O JN A 1542- ANG 1298. Spory o zwierzchnictwo nad Ak- 1546. Po 1453 (patrzSTULETNIA WOJNA 1337witani osigny apogeum, gdy Francuzi 1453) stosunki angielsko-fraiicuskie byy zajli twierdze angielskie w Gaskonii. Krl napite i na og nieprzyjazne. Krl Anglii, Anglii, Edward I (1239-1307), wypowie Henryk VIII (1491-1547), od ktrego zale dzia posuszestwo swemu seniorowi, kr aa rwnowaga si midzy Francj i wi lowi Francji Filipowi IV (1268-1314). Wy tym Cesarstwem Rzymskim, w 1511 sprzy bucha wojna. Filip IV zawar przymierze mierzy si z cesarzem, w dwa lata pniej ze Szkocj i wkroczy w gb Gaskonii. zaatakowa Francj, odnoszc zwycistwo Razem z sojusznikami Edward chcia podj pod Guinegate (patrzOSTROGI, DRUGA BITWA dziaania zaczepne, ale gdy przeprawi si 1513). Gdy w 1542 pod wpywem Francji ANGIEL w 1297 przez kana La Manche w celu doszo do wojny ze Szkocj (patrz poczenia si z Flandryjczykami, ci zostali SKO-SZKOCKA WOJNA 1542-1549), Henryk III pobici pod Furnes. Zawarto rozejm pod zawar z cesarzem nastpne przymierze skie rowane przeciw krlowi Francji, Francisz Vyve-Saint Bavon, uzupeniony dwoma dy du nastycznymi maestwami, ktre miay kowi I (1494-1547). Po wyldowaniu z ymi siami w e Francji w 1543 H enryk zapewni dugotrway pokj.

zaj Boulogne w 1544. W tym samym roku edynburskiego traktatu pokojowego. Fran cesarz zawar pokj. W 1546 Henryk zrobi cuzi uznali Elbiet I (1553-1603) za kr to samo, zmuszajc Francj do uznania jego low Anglii; obie strony zobowizay si wadzy nad Boulogne. Wojna kosztowaa wycofa wojska z terenu przeciwnika. Henryka dwa miliony funtw. A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O JN A 1627A N G IE L SK O -F R A N C U S K A W O JN A 1549- Krl angielski, Karol I (1600-1649) - 1628. 1550. Mimo traktatu pokojowego ko sprzyja hugenotom (francuskim protestan czcego ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJ tom) oblonym w La Rochelle przez fran N 1542-1546 Francuzi dyli do odzys cuskie wojska rzdowe na pocztku trzeciej kania Boulogne, wywierajc w tym celu BEARNESKIEGO ROKOSZU. Hugenoci nacisk na Angli. Nkali Anglikw akcjami czuli si zagroeni prbami kardynaa Rina pograniczu wojny: posuniciami dyp chelieu (1585-1642) ograniczenia ich przy lomatycznymi, pomoc, jakiej udzielali wilejw stanowicych przeszkod w realiza Szkotom w ANGIELSKO-SZKOCKIEJ cji jego planw centralizacji wadzy. W ko WOJNIE 1542-1549, dziaaniami floty oraz cu Karol I wymusi poyczki na sfinan armii ldowej w rejonie Boulogne. W 1549 sowanie wyprawy trzech flotylli, ktre miay krl Francji, Henryk II (1519-1559) wypo ruszy na pomoc oblonemu La Rochelle. wiedzia wojn i prowadzc dziaania z mo Po 14 miesicach oblenia wojska francus rza oraz z ldu otoczy Boulogne (przekupi kie, pod dowdztwem kardynaa Richelieu, rwnie niemieckich najemnikw, bdcych odpary Anglikw i w padzierniku 1628 w subie krla Anglii). Francuzi nie zdoali zmusiy miasto do kapitulacji. Patrz rwnie zdoby miasta, wobec czego w 1550 wykupili TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648. je od osabionych wojn Anglikw, ktrzy byli ogromnie zadueni z powodu kosztw, A N G IEL SK O -FR A N C U SK A W O JN A W IN jakie ponieli podczas dwch ostatnich wo DIACH. Patrz KARNATIK, WOJNY w KAR-NATIKU; jen z Francj. SIEDMIOLETNIAWOJNA nse-nes. A N G IE L SK O -F R A N C U S K A W O J N A A 55G IE L S K O -H IS Z P A S K A W O JN A 158 7- 1 N 71560. W 1557 krl Hiszpanii, Filip II1604. W pniejszym okresie panowania (1527-1598), maonek krlowej angielskiejkrlowej Anglii Elbiety I i krla Hiszpanii Marii I (1516-1558), uzyska pomoc AngliiFilipa II rozpocza si duga i prowadzona w wojnie z Francj. Wojna ta bya bardzoze zmiennym szczciem wojna na morzu u niepopularna w Anglii, nie by to bowiemwybrzey Holandii, Francji i Hiszpanii. konflikt w imi interesw narodowych;Wojna, ktrej najwikszym wydarzeniem wojna rozpocza si pod naciskiem sdzi bya klska HISZPASKIEJ ARMADY wego papiea Pawa IV (1476-1559), ktryw 1588, staa si nieuchronna, kiedy w 1585 nienawidzi Hiszpanii i pragn jej klskiAnglia wysaa wojska na pomoc protestan (patrz HABSBURGW i WALEZJUSZW WOJNA 1547- ckim Niderlandom, gdzie wybucho powsta 1559). W wojnie Anglia poniosa stratynie przeciw Hiszpanii. Wyprawa Anglikw terytorialne, gdy w 1558 wojska francuskiena port Kadyks prowadzona w 1587 przez pod dowdztwem drugiego ksicia Fran Francisa Drake'a (l540?-1596) opnia ciszka Gwizjusza z linii lotaryskiej (1519- budow Armady, zrobia wielkie wraenie 1563) zajy Calais, ostatni zdobyczna mieszkacach przyczonej do Hiszpanii angielsk z doby bitwy pod Grecy (1346)Lizbony (Portugalia), a ponadto Anglicy (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453). Poza tym zdobyli hiszpaski statek zaadowany skar dziaania wojenne toczyy si niemrawo bami. Po wielkim zwycistwie nad Armad i wojna zakoczya si w 1560 podpisaniem wojska angielskie dowodzone przez hrabiego

ksi Ripperda (1680-1737), podpisa traktat wiedeski i tym samym doprowadzi do przymierza midzy krlem Hiszpanii Filipem V (1683-1746) a cesarzem witego Cesarstwa Rzymskiego Karolem VI (1685-1740). Austria zobowizaa si uy swojej perswazji", by wymusi na Brytyjczykach zrzeczenie si na rzecz Hiszpanii Gibraltaru i Minorki. W odpowiedzi na nowe przymierze brytyjski sekretarz stanu Charles Townshend (1674-1738) doprowadzi do sojuszu Anglii, Francji i Holandii (pniej doczyy si rwnie Szwecja, Dania i mae pastwa niemieckie), potwierdzonego traktatem hanowerskim podpisaA N G IE L S K O -H IS Z P A SK A W O JN A 1655-3 wrzenia 1725. Celem sojuszu bya - nym 1659. Angielski lord protektor, Oliver wzajemna obrona, a take zniszczenie hanCromwell (1599-1658), pragn zawrze tra- dlowej Kompanii Ostendzkiej majcej siektat z Hiszpani, jednak jego dania, by dzib w austriackich Niderlandach i rywaHiszpania poczynia ustpstwa w dziedzinie- lizujcej z brytyjsk i holendersk komhandlu, doprowadziy do zerwania nego- paniami wschodnioindyjskimi. Wielka Brycjacji. Aby ukara Hiszpani, Cromwell tania i Francja nie dopuciy, by syn Filipa, wysa ekspedycj dowodzon przez admiraa Karol (1716-1788), zosta wadc ksistw Williama Penna (1621-1670), ktra miaa woskich, ktrych by sukcesorem (patrz podj dziaania przeciw hiszpaskim kolo- CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA ms--1720). niom w Indiach Zachodnich - Santo Domin- W lutym 1727 Hiszpania wypowiedziaa go i Jamajce. W 1655 Anglicy zdobyli obie wojn Wielkiej Brytanii i rozpocza kolonie. W sojuszu z Francj Anglia zagraa- oblenie Gibraltaru, ale Austria, ktra obaa Hiszpanii w Indiach Zachodnich i na wiaa si potgi przymierza hanowerskiego, penym morzu. W 1656 u wybrzey Kadyksu zachowaa neutralno. Brytyjczycy usioAnglicy zdobyli hiszpask flot ze skarba- wali zagarn hiszpaskie okrty ze skarmi. W 1657 angielskie okrty pod dowdz- bami w Indiach Zachodnich, aby bogactwa twem admiraa Roberta Blake'a (1599-1657) te nie zachciy Austrii na tyle, eby przyzniszczyy hiszpaskie statki w pobliu stpia do wojny; brytyjskie okrty wojenne Wysp Kanaryjskich i pod Yeracruz, w Mek- zablokoway Porto Bello w Panamie, patsyku. 14 czerwca 1658 w bitwie na wydmach roloway rwnie wybrzea Morza Karaibpod Dunkierk w pnocnej Francji armia skiego i staczay niewielkie bitwy morskie. angielsko-francuska pod dowdztwem wice- Dziki wysikom francuskiego kardynaa hrabiego Henryka de Turenne (1611-1675) Andre Hercule de Fleury (1653-1743) pobia Hiszpanw. Hiszpania utracia cz w maju 1727 zosta zawarty rozejm, ktry Flandrii na rzecz Francji, a pokj pirenejski zakoczy otwart wojn, jednak negocjacje dobitnie ukaza sabo Hiszpanii. Patrz pokojowe przecigay si. Krlowa Hisztake DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668; HOLENpanii Elbieta Farnese (1692-1766) na wie DERSKO-ANGIELSKIE WOJNY. o tym, e Austria nie dotrzymaa wojskowych warunkw przymierza hiszpaA N G IE L S K O -H IS Z P A SK A W O JN A 1727- sko-austriackiego, zerwaa przymierze. Na 1729 (francusko-hiszpaska wojna). mocy traktatu sewilskiego z 9 listopada W 1725 hiszpaski dyplomata Jan Willem, 1729 Hiszpania przyja warunki pokoju

Leicester zostay pobite w hiszpaskich Niderlandach, a flota angielsko-portugalska, wiksza ni Armada, nie zdoaa odebra Hiszpanom Lizbony, natomiast dwie ekspedycje angielskie odniosy sukcesy we Francji. Wojna stopniowo ograniczya si do napadw angielskich wilkw morskich" (kaprw) na statki hiszpaskie, zwaszcza na statki stojce w Kadyksie, w 1596 i 1598. Rajdy takie kontynuowano po mierci Filipa II w 1598 i Elbiety w 1603; wreszcie w 1604 zosta zawarty traktat pokojowy. Patrz take DRAK-A RAJDY NA WYSPY KARAIBSKIE 1585-1586.

i wykonywania innych cikich robt, przeto przystpili do handlu niewolnikami i zbudowali wzdu Zotego Wybrzea (Ghana) w Afryce Zachodniej liczne placwki i forty, a pniej (1664) zajli holendersk fortec Gap Coast. Dziaania te zbulwersoway Holendrw, ktrzy uwaali to terytorium za swoj wasno. W 1664 holenderska eskadra pod dowdztwem admiraa Michiela de Ruytera (1607-1676) zaatakowaa i zburzya kilka angielskich stacji i fortw; Cape Coast pozostao w rkach angielskich. W 1665 Holendrzy, ktrzy utracili Wysp witej A N G IE L S K O -H O L E N D E R S K A W O JN A Heleny na poudniowym Atlantyku, zajli - N A JA WIE 1810-1811. Genera-gubernator Ho- angielski fort Kormantine na Zotym Wylenderskich Indii Wschodnich, Herman brzeu. Roszczenia Holendrw do tego teWillem Daendels (1762-1818) ufortyfikowa renu zostay uznane w traktacie w Bredzie Jaw (cz Indonezji) w obawie przed w 1667. W 1672 Krlewska Kompania atakiem Brytyjczykw (patrz NAPOLEOSKIE Afrykaska, zaoona przez krla Anglii, WOJNY 1803-1815). W 1810 ekspedycja angielKarola II (1630-1685), zbudowaa na wyskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej pod brzeu nowe stacje handlowe w Dixcove, dowdztwem Gilberta Elliota, hrabiego Sekondi, Akrze i w jeszcze innych miejMinto (1751-1814), gubernatora general- scach; umoliwiy one rozwj eksportu nienego Indii, podbia francuskie wyspy Bur- wolnikw i zota. Patrz take HOLENDERSKObon (Reunion) i Mauritius w archipelagu -ANGIELSKA WOJNA DRUGA 1665-1667. Maskarenw, posiadoci holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na Ambonie, ANGIELSKO-HOLENDERSKIE WOJNY. Patrz oraz Moluki. Nastpnie Elliot skierowa si HOLENDERSKO-ANGIELSKIE WOJNY. na Jaw, w sierpniu 1811 zaj port Batawia (Dakarta) i zmusi Holendrw w Semarang A N G IE L S K O -IR L A N D Z K A W O JN A D O M O W A do poddania si 17 wrzenia 1811. Brytyj- 1916-1921. Unia angielsko-irlandzka z 1800 czycy zyskali Jaw, Palembang (na Suma- doprowadzia do znacznego wzrostu nastrotrze), Makasar (Celebes) i Timor. Wicegu- jw nacjonalistycznych w Irlandii. Irlanbernatorem Jawy zosta mianowany sir Tho- dczycy odnosili si do Anglii z coraz wiksz mas Stamford Raffles (1781-1826), ktry niechci, dyli do wywoania powstania. skoczy z dokuczliwymi metodami admi- Jednoczenie podjte zostay prby uzyskania nistracyjnymi Holendrw, zliberalizowa samorzdu na drodze parlamentarnej. Pasystem dzierawy ziemi i rozwin handel. rlament brytyjski przyzna Irlandii samorzd W 1816, na podstawie ugody koczcej w 1914, ale WIATOWA WOJNA I wstrzywojny napoleoskie, Brytyjczycy oddali Ho- maa faktyczne ustanowienie samorzdu a lendrom Jaw i inne posiadoci w Indiach do 1920. Zniecierpliwieni zwok Irlandczycy Wschodnich. Patrz take JAWY WIELKA WOJNA rozpoczli ostatni faz walki z rzdem bry1815-1830, NANINGU WOJNA i83i-is32. tyjskim, wzniecajc w 1916 WIELKANOCNE POWSTANIE. Powstanie upado, a jego ANGIELSKO-HOLENDERSKA WOJNA W AF - przywdcw stracono. W 1917 Wielka BryR Y C E Z A C H O D N IE J 1664-1665.zaoe tania usiowaa osign konsensus obejmuPo niu kolonii w Nowym wiecie Anglicy jcy ca Irlandi poprzez Irlandzki Konpotrzebowali niewolnikw do uprawy ziemi went Narodowy, ale zaprzepacia swoje

w Utrechcie z 1713 (patrz HISZPASKA WOJNA SUKCESYJNA I7oi-i7i4), uznaa wadz Wielkiej Brytanii nad Gibraltarem i przyznaa przywileje handlowe Wielkiej Brytanii i Francji, ktre zgodziy si na prawo Karola do dziedziczenia woskich ksistw rodu Farnese - Parmy i Piacenzy oraz Toskanii. Cesarz Karol zobowiza si do przyjcia tych warunkw w drugim traktacie wiedeskim zawartym 22 lipca 1731, po czym Karol odziedziczy ksistwa rodu Farnese.

starania ogaszajc w 1918 pobr Irland Pireneje; krl wydzieli ze swego pastwa czykw do wojska, oddziay te miay bra kademu z synw ziemi na kontynencie, ale udzia w I wojnie wiatowej. Irlandczycy nie przyzna im adnej rzeczywistej wadzy. odpowiedzieli akcjami politycznymi i - Zawsze skonni do sporw synowie, z wyjt ter rorystycznymi. Sinn Fein, irlandzka orga kiem najmodszego Jana (l 167-1216), uciek li nizacja polityczna walczca o niepodleg do Francji i domagali si niezalenoci. Za o, uzyskaa 73 mandaty spord wszyst namow i z pomoc matki, Eleonory Akwikich przyznanych Irlandii w parlamencie taskiej (1122-1204), oraz krla Francji -sy brytyjskim, ale odmwia uczestniczenia nowie Henryka wszczli bunt w Normandii w obradach parlamentu w Londynie i zor i Bretanii. Rwnoczenie niezadowoleni -ba ganizowaa Dail Eireann (Irlandzkie Zgro ronowie podnieli bunt w Anglii, wspiera madzenie Narodowe). Brytyjczycy zaaresz ich krl szkocki William Lew (1143-1214). towali 36 czonkw zgromadzenia, ale - W trakcie wojny wojska Henryka odnosiy po zostaych 37 ratyfikowao proklamacj z -po zwycistwa we wszystkich starciach po obu wstania wielkanocnego o ustanowieniu stronach kanau La Manche i pod koniec Republiki Irlandzkiej. Konflikt wydawa 1174 wszyscy buntownicy poprosili Henryka si nieuchronny. Powsta irlandzki rzd o przebaczenie. Synowie krla uzyskali nada tymczasowy i sdownictwo. Rozpocz si nia, ale zakres ich wadzy pozosta nie zmie tak zwany okres niepokojw. Irlandzka - niony. Wzity do niewoli William musia Ar mia Republikaska oraz Irlandzcy Ochot zgodzi si, by Szkocja zostaa lennem nicy rozpoczli dwuipletni walk par Anglii. tyzanck z Royal Irish Constabulary (Cza rni i Brunatni). Cieszyli si poparciem ANGIELSKO-PERSKA WOJNA 1856-1857. spoeczestwa i Amerykanw irlandzkiego Gdy Persja dokonaa inwazji na Afganistan pochodzenia; zdarzay si rwnie indywi usiujc zdoby Herat (patrz PERSKO AFGA-SKA dualne bohaterskie czyny, na przykad -za WOJNA 1855-185?), Brytyjczycy stanli po koczony powodzeniem strajk godowy - stronie Afganistanu, l listopada 1856 Wielka bu rmistrza Corku. Rzd brytyjski powoli -us Bry tan ia w yp o w ied ziaa w ojn Persji, tpowa; gdy w 1920 zgodzi si na utworze a w styczniu 1857 zaja port Bushehr nad nie oddzielnego parlamentu irlandzkiego,Zatok Persk. Brytyjsko-hinduska ekspedy Sinn Fein zdobya prawie wszystkie man cja przeciwko Persji dowodzona przez sir daty. Rozejm w 1921 doprowadzi do zawar Jamesa Outrama (1803-1863) zakoczya cia angielsko-irlandzkiego traktatu, przeciw si sukcesem; w marcu 1857 Persja poprosia ktremu wystpi zarwno Ulster (Irlandia o pokj. W zawartym traktacie nie domaga Pnocna), jak i Dublin (Eire), gdy prze no si adnych ustpstw od Persji z wyjt widywa on podzia kraju. Mimo to po kiem uznania granic Afganistanu i wycofa przyznaniu krajowi niepodlegoci i nada nia wojsk perskich z jego terytorium. niu statusu dominium (1921) wadze w Du b l i n i e z a a k c e p t o w a y p o d z i a k r a j u ,A N G IE L S K O -P O R T U G A L S K A W O JN A " 1612 a w 1922 stolic Wolnego Pastwa Irlandz 1630. Angielska (pniej brytyjska) Kompa kiego zosta Dublin. nia Wschodnioindyjska, zaoona przez kr low Elbiet I (1533-1603) w 1600, miaa A N G IE L S K O -N O R M A N D Z K A R E B E-L IA 1 1 7 3 - e pozbawi Holendrw monopolu na nadziej, 1174. Tylko dziki swemu taktycznemu handel korzeniami w Indiach Wschodnich. geniuszowi Henryk II (l 133-1189) nie zosta Gdy kupcy angielscy przybyli do Indii, okaza pokonany przez czterech zbuntowanych -sy o si jednak, e ich gwnymi rywalami s nw i wrogo nastawion maonk. Krles Portugalczycy, ktrzy stworzyli orodki hand two Henryka rozcigao si od Szkocji po lowe w zachodniej czci Indii, np. w Goa,

i opanowali Ocean Indyjski. W1611 powstaa angielska osada w Masulipatam na wschodnim wybrzeu Indii. Uzbrojone statki angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej walczyy skutecznie z portugalskimi okrtami wojennymi (1612, 1614) u zachodnich wybrzey Indii, w pobliu Suratu, gdzie w 1612 Anglicy uzyskali prawo handlu i zbudowali pierwsz faktori. Anglicy stosowali taktyk nkania przeciwnika i przeprowadzania akcji wywrotowych. Anglicy utrudniali Portugalczykom eglug, popierali bunty w ich koloniach i udzielali pomocy krajom, ktre chciay wyzwoli si spod wadzy Portugalii. Obie Kompanie Wschodnioindyjskie - angielska i holenderska - opanoway orodki handlowe wzdu wybrzea indyjskiego, wypierajc z nich Portugalczykw. Porozumienie (1630) midzy gubernatorami generalnymi Goa i Suratu pooyo kres dziaaniom wojennym i zapewnio innym pastwom prawo handlu w orodkach portugalskich w Indiach. Od tego czasu aktywno Portugalczykw w tym regionie bardzo osaba. Patrz take AMBOSKA MASAKRA 1623,PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE

okrtw zaton (marynarze, ktrzy schronili si na ldzie, zostali zabici), a drugi zmuszony by ratowa si ucieczk. Jakkolwiek wkrtce wypowiedziano wojn, dziaa zaczepnych nie podjto. W 1688 zamach stanu skierowany przeciwko cudzoziemcom obali Phaulkona, a Syjam na 150 lat zamkn swoje porty dla cudzoziemcw.ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1079-1080.

WOJNY

W

INDIACH

WSCHODNICH

1601-1641.

ANGIELSKO-SIKHIJSKIE WOJNY. Patrz SlKHW WOJNY .ANGIELSKO-SYJAMSKA WOJNA 1687.

Mimo e w 1072 krl Szkocji Malcolm III Canmore (zm. 1093) zoy hod Wilhelmowi I Zdobywcy (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA SZKOCJ 1091-1093), nie udao si wymusi pokoju na pnoc od rzeki Tees w Yorkshire. Malcolm III szuka pretekstu do najazdu na Angli i zawadnicia spornymi obszarami, znalaz go, gdy najstarszy syn Wilhelma, Robert Krtkoudy (1054?-! 134), hrabia Normandii, wszcz bunt (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA NORMANDI 1070). W 1079 wojska Mal-colma najechay Nortumbri i dotary a do rzeki Tyne. W 1080 Wilhelm na czele swych wojsk wkroczy do Szkocji i, podobnie jak w 1072, bez walnej bitwy (cho mniejsze potyczki toczyy si cay czas) narzuci swemu wasalowi nowe warunki. Dla umocnienia pnocnej granicy Anglii Wilhelm zbudowa zamek obronny w Newcastle--onTyne. Pomimo to Malcolm nadal podejmowa walk.ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1214-1216.

W 1684 angielska Kompania Wschodnioindyjska bya zmuszona zamkn swoj faktori w Syjamie z powodu nagego zwrotu w polityce zagranicznej tego pastwa na korzy Francji. O polityce zagranicznej Syjamu decydowa wwczas grecki awanturnik Phaulkon (zm. 1688). Anglia nie pieszya si z odpowiedzi. W 1686 na mocy proklamacji krla Jakuba II zakazano Anglikom suby na statkach zagranicznych, a dla wykonania tego, a take w celu wymuszenia odszkodowania za faktori, posano do Syjamu dwa okrty. Okrty angielskie przybyy na miejsce tu po tym, jak zostaa przepdzona eskadra francuska. W wyniku caonocnego ostrzau jeden z angielskich

Jeszcze przed ogoszeniem Wielkiej Karty Swobd (Magna Carta Libertatum, 1215) na spotkaniu na Runnymede baronowie angielscy zwrcili si do krla Szkocji, Aleksandra II (l 198-1249), z prob o przybycie do Anglii i wystpienie zbrojne przeciwko krlowi Janowi bez Ziemi (1167-1216). Po ogoszeniu Karty Jan nakoni papiea, by ten j uniewani (Karta zmniejszaa zakres wadzy krlewskiej i przyznawaa pewne prawa baronom), wobec czego angielscy baronowie podnieli bunt. Aleksander najecha pnocn Angli nkajc stronnikw Jana i przy okazji poko-

nujc ostatnich celtyckich pretendentw doprowadzi do zawizania w 1511 witej do szkockiego tronu. Unika wikszych Ligi zwrconej przeciw temu pastwu. bitew i nawet po mierci Jana w 1216 nie W 1512 Jakub odnowi Dawne Przymie przyczy si do dziaa zbrojnych baro rze" (Auld Alliance") z Francj i zdecydo nw i Francuzw (patrz ANGIELSKO FRAN-CUSKA wa si zerwa pokj zawarty w 1491 z An WOJNA 1213-1214); w kocu zosta ziciem gli. Gdy doszo do wojny angielsko-frannastpcy Jana, Henryka III (1207-1272). cuskiej, posa krlowi Anglii, Henrykowi VIII (1491-1547), ostatnie wezwanie do ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1295-1296. pokoju. Henryk odpowiedzia w wojowni czym tonie, domagajc si, aby Szkocja P atrzS Z K O C K A O JN A1295-1290. W uznaa si za lennika Anglii, w 1513 Jakub IV najecha Angli. Doszo do bitwy pod FlodANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1314-1328. den. Szkoci byli dwukrotnie liczniejsi od P atrzS Z K O C K A O JN A13 14 -13