VOJISLAV BOJOVI

EDA

Beograd, 1990.

Naslovna strana francuskog prevoda

Bibliothque de la Faculte de Philosophie et Lettres de rUniversite de Liege - Fascicule LXXI

F. WagnerProfesseur honoraire de lAthenee Royal de Charleroi

Membre de la Societe dEthnographie de Paris

LESPOEM ES M YTH OLO GIQ UES

D E L E D D ATraduction fran^aise dapres le texte original islandais accompagnee de notices

interpretatives et precedee dun expose general de la mytologie scandinave base sur les sour- ces primitives.

1936.Societe dedition LES BELLES LETTRES

95 boulevard Raspail PARIS /VI/

A.

. . - , , 1975.

ED A

stare islandsko-skandinavske mitoloke narodne pjesme

Sa francuskog prevoda i prepjeva F. Wagnera, a uz konsultovanje ruskog prevoda prepjeva A. Korsuna, preveo i prepjevao prof. dr Vojislav Bojovi

RecenzentProf. dr VLADETA KOUTI

CIP - ,

839.5-13:398

EDA : stare islandsko-skandinavske mitoloke narodne pjesme / sa francuskog prevoda i prepjeva F. fVagnera, a uz konsultovanje ruskog prevoda i prepjeva A. Korsuna, preveo i prepjevao Vojislav Bojovi. - Beograd : Struna knjiga, 1990 (Beograd : Struna knjiga). - 212 str. : 24 cm

Prevedeno prema: Les poem'es mythologiques de l edda. - Napomene uz svaku pesmu.ISBN 86-419-0066-7

839.5(091)-13:398 a) ( )

Izdaje i tampa: I Drutveno preduzee STRUNA KNJIGA - Beograd t Lole Ribara 48 t direktor i glavni i odgovomi urednik IVOJIN VLAHOVI t tehniki urednik SNEANA PEROVI t lektor SONJA O t Telefoni: direktor 341-332; 340-943 t redakcija 342-514; 340-451 t komercijala 342-512 t tamparija 346-691

P R E D G O V O RI NAUN I KOM ENTARI FRAN CU SKO G PREVO D IO CA F. V A G N ER A

Kad sepristupi izuavanju najstarijih poznatih skandinavskih poema iz stare EDE, duh prekoraiprag carstvajednesasvim osobenefantazije; on prodire u svijet u kome se sjedinjuju le- genda i istorija: malo po malo raspruju se magle koje obavijaju daleki nordijski srednji vijek Jedna tanana poezija tu ublaava grubost veoma naglaenog realizma. Raaju se vrlo misli.plemeniti poklici srca razlijeu se ublaavajuisurovost bumih scena. PoemeEde otvaraju neprozirne viaike stare skandinavske civilizacije. Tu se zaista ne radi o obinim literamimfanta- zijama niti o proizvoljnim ili vjetakim shvatanjima, nastalim izjedinstvenepotrebe da zabave ili opsjene. U nizu svojevrsnih slika, sa iznenaujuom anrovskom raznoobraznou tona i to- ka, te anonimnepoeme, opsegom karaktera isvojim skladom, uspostavljaju moralnu i intelek- tualnu atmosferu kojaje veoma snano proela duu stanovnika skandinavskogSjevera u vrije- me paganizma.

Iz tih grubih slika, uglavnom ozbiljnih i esto dramatinih, a oivljenih jezgrovitim i pojaanim dijalozima koji odslikavaju jedan uzbuujui reljef, izdvaja se neka karakteristina psihologija. Duboka razmiljanja, izrazi njenostii isto tako najgorisarkazmi esto se ujedinju- ju ujednu divnu naivnost, koja ne iskljuuje ni lukavstvo, pa ni zlobu. S druge strane, tu se, pre- ma prilici, ispoljava veseli humor i fina ironija, lakomislenost u ponaanju i govoru. Tako nam E D A na najizraajniji nain otKnva skandinavski mentalitet daleke epoheprvih intelektualnih ispoljavanja. Ona vaskrsavajednu ivopisnuprolost koja se iskazuje kroz nizpoetskih ili simb- olikihflgura, odsjajajednesvojebitne civilizacije, ipreko toga nam nudi ivu sintezu shvatanja i osjeanja koja su vjerovatno bila zajednika raznim plemenima germanske raseprije njenepod-

jele na posebne narode.Autori edskih poema, thuliri, stvaralisu svojeprienegdje oko IXiXvijeka. Onisu lutali

vjekovnim tokovima tradicija predaka koji su poticali iz veoma davnih vremena. Potpuno se udubljujui u materijale starih elemenata, zavjetanih nasledstvu uvijek ivog usmenog pre- danja, oni su ipak razvili divljenja dostojnu stvaralaku snagu. Izumili su svijet tipova i slika obiljeenih osobitim peatom, izgraujui mato po malo jednu ogromnu simboliku hijerarhiju koja razotkriva jllozofski i religiozni ideal jedne epohe proete, u isti mah, alegorijskom spiri- tualnou i neodoljivim materijalnim prohtjevima.

Pjesme stare ED E uzdiu se ponekad preko raznovrsnosti pjesnikih formi, preko obimnosti, dubine i rasporeenosti ideja, do iste umjetnosti. One u isti mah u sebi sadrejedan za nas dragocjeni nauni izvor, pruajui nam sigurne dokumente o prolosti. Veina pjesama nagovjeiava sasvim vidljivplan da se ispune moralna pravila ifllozofske, pa moda i literarne,

5

. U svakom sluaju one nam omoguavaju da nasluujemo preovlaujue instinktejednog narocta, koji ivi u punom varvarskom paganizmu, i da otkrivamo isti karakter civilizacije koja nije pretrpjela ni hrianski uticaj niti romanska obiljeja.

Ve dva vijeka germanska fllozoflja se revnosno vezivala za izuavanje pjesama E D E i za probleme koji iz njih proistiu. Ali ta epska ostvarenja, koja zauzimaju znaajno mjesto u evropskoj knjievnosti dalekog srednjeg vijeka, i do sada su ostala malo spoznata i nedovoljno ocijenjena u zemljama latinske kulture. Uistinu, tumaenje tih poema teak je i delikatan posao. Dosta je, od strane komentatora, uinjeno i pogrenih koraka u tom domenu, a tu- maenje se bezbroj puta gubilo u razliitim iproizvoljnim nagaanjima. Islandska morfologija pretrpanaje preprekama. Isto tako, usaglaenost je daleko od toga da budejednoglasna kadje u pitanju precizno znaenje velikog broja izraza i slika. Zaista nije uvijek ni mogue uhvatiti osnovu misli i taan smisao aluzija i simbola. Osobitoje teko vjemopredstavitijednostavnost i saetost, kao i snagu i gipkost originala, i obnoviti sve nijanse i udno izazovni utisak epiteta i stilskih figura.

Bez sumnje, sledei prevod mitolokih poema E D E nema pretenziju da rijei sve zagonetke niti da rasvijetli sve tajne. Ali, doslovno slijedei originalni tekst red po red i potujui, to je najvie mogue, redosled rijei i forme strofa, mi smo se trudili da do pojedinosti sauvamo njihovu fizionomiju. Starali smo se da jasno istaknemo pjesniku misao i da je iskaemo adekvatno pojmovima na jeziku koji se teko adaptira na stare kandinavske idiome, pune originalnih obrta i odbojnih gramatikih sloenosti.

Kao prethodnicu ovom prevodu dali smo jedan sistematski ekspoze skandinavske mitologije i unijeli interpretativne biljeke ispred svakepoeme. Tim smo htjeli da raskrimo teren i ublaimo tekoe u razumijevanju. Bilo nam je vano da orijentiemo itaoca u tom lavirintu posmatranja, koja e u prvom susretu djelovati neobino za neupuene duhove.

Sto se tie ortograflje osobnih imena, pribjeglismo optoj upotrebi koja u veini sluajeva izostavlja krajnji suglasnikn, r, 1 u nominativu jednine, osobito kadsu ta slovaproizvod asimi- lacija: Odinjn), Egil(l), Thor(r). Slovo r jezadrano u imenima na ir: Grimir, Skimir, Fenrir itd., i tamo gdje se ono nepredstavlja kao deklinacioni nastavak: Baldr, Hodr, Ullr itd. Rala- nitisva osobena imena na njihove etimoloke elementepoduhvatje koji zastraujefilologa. Bilo

je potrebno da se ograniimo na nagovjetaje simbolikog znaenja kad se ono pojavljuje kao dovoljno utvreno.

Ovaj prevod zasnovan je na originalnom tekstu kojije publikovao Karl Hildebrand (Die Lieder der alteren Edda. Zweite umgearbeitete Auflage von Hugo Gering. Paderborn 1904). Kritiki i istorijski komentari naunogizdanjaR. C. Boera (Die Edda, Haarlem 1922) sugerisali su nam vie solucija i ispravljanja.

*

* *

Osjeamo se dunim da izrazimo potovanje i zahvalnost A. Brikteu, J. Mansionu i Z. Vitmem, profesorima Univerziteta u Lijeu, kao iL. Lavaleu, poasnom profesom, kojisu izuili mkopis ovogprevoda iija su nam zapaanja i sugestije omoguili da izvrimo mnoga precizna dotjerivanja.

6

- SKANDINAVSKA MITOLOGIJA

I. O P T A P O S M A T R A N J A

Religiozna doktrina starih naroda uvijek je zasnovana najednoj vrsti filozofije priro- de. Njihova vjerovanja obino su vezana za osjeajne ili vizuelne sile koje se ispoljavaju u manje vie regularnim intervalima, posmatranjima i iskustvima svakidanjeg ivota, u svemu to se tie ulnosti ili imaginacije, u svemu to uzbuuje ovjekovo srce. U toku svoga razvoja, mitoloke koncepcije postaju odraz itavog moralnog i intelektualnog ivotajednog plemena. Od tada one se ispoljavaju pod okriljem jedne providne maske koja doputa da se naslute ukusi, naravi, strasti i sve ideje i nastojanja koja pokreu ljudsko drutvo.

U tenji da se uvide prirodne i psiholoke injenice iji su uzroci izmicali njihovoj inteligenciji, svi narodi su slijedili isti put i primjenjivali istovetne prosedee. Oni su nepoz- nato predstavljali slikom poznatog. Shvatali su da obini smrtnici nijesu mogli stvoriti ni zemlju niti uiniti da zvijezde sijaju nad nebeskim svodom, da ne mogu odluiti da klija ve- getacija niti da vladaj u poremeaji u atmosferi, da su nemoni da upravljaju kretanjima i vla- daju nagonima ovjeije due.

Nijedan filozofski sistem nikad nije doveo do pozitivnog rezultata sposobnog da zadovolji u punoj mjeri e za znanjem i potrebu za vjerovanjem da svako misaono bie trpi im postane svjesno svoje linosti. Dom en univerzalne inteligencije odve je irok da bi bio obuhvaen naim ogranienim sposobnostima. A ipak, ma koliko se osjeao slab, naspram udesnog djela stvaranja, tako unien da se prepoznaje u svojoj nemoi da ispita tajne koje ga okruuju, ovjek je uvijek uporan da pronikne u realnost stvari. Njegov nemirni duh nije se mogao zaustaviti na prostim spoljanjostima. O nje nastojao darazlikuje tajanstvenu vezu uzroka i posljedica, da razrijei teke probleme koji se odnose na poetak i kraj svemira i ov- jeanstva, da uvrsti nepomirljive zakone prostora i vremena, da odredi smisao i cilj ivota. Treba priznati da su, nasuprot svim nemoima i zabludama, isto filozofski i religiozni naz- ori uvijek vrili dubok uticaj na psiholoki i moralni, pa ak i socijalni, razvoj masa, da su oni izvrili snaan podstrek za pojavu i razvoj ideja.

Iz prijeke potrebe da se sve objasni proistie i neophodnost da se izmiljaju bia obda- rena nadljudskim moima i intelektualnim sposobnostima, ijoj se inicijativi pripisuju svi i- nioci koji zasjenjuju duhove iznenaenjem, strahom ili divljenjem. Prvobitno ovjeanstvo, nemono da shvati apstrakcije, svojom aktivnom voljom oivotvoruje fenomene vasione i stvara bogove po svojoj slici. Ono im daje tjelesne oblike; sebi ih predstavlja kao pokorne*

7

potrebe i kao strasti i nastoji da pridobije njihovu naklonost molitvama i rtvama. Takvo rjeenje imalo je preimustvo to je ogovaralo najelementarnijim moralnim i intelektual- nim tenjama.

Na osnovi tih primitivnih vjerovanja, oienih i idealizovanih, uzdizalo se malo po malo teogonino i kosmogonino zdanje koje se irilogranajui se i zavrilo izgradnjom jed- ne istinske doktrine ije su dogme ukljuivale matu naroda. Proirene, usavrene i formuli- sane kao pravila, religiozne koncepcije su se ukorijenile u duh ovjeanstva, a svakodnevni ivot se naao intimno vezan za kult boanstava. Uskoro su se stale izgraivati prie koje su odreivale genealogiju i ocrtavale ulogu tih nadzemaljskih stvorenja, prihvatanu za sebe. Pjesnici su stali da im pjevaju slavopojke i da proslavljaju njihove podvige. Himne i legende su se razvijale i umnoavale. Personifikovane su prirodne pojave, pa ak i sami dogaaji iz obinog ivota. Ovaploavali su se izuzetnim tipovima. Bilo je tu boanstava vieg ranga i niih duhova. Izgraivana je jedna iroka hijerarhija koja je slijedila mo i presti natprirod- nih bia i vrila osobenu misiju koja im je biladodijeljena u organizaciji svijeta. Tako su nas- tali mitovi.

*

* *

ta vidimo kod Skandinavaca jo od prvih vremena njihove istorije? Od trenutka kad je ovjek kao djeak bio pokropljen vodom i dobio ime pa do dana kad se plamen digao iznad njegove lomae ili kad se humka zasvodila iznad njegovog lea, religija je pratila stanovnika Sjevera kroz cioivot, posveujui, uljepavajui i preobraavajui sve teke do- gaaje u njegovom ivljenju. 1 Religiozni ideal, poev od prvih vjekova, usaivao se svo- jebitnim svojstvima u tri skandinavska kraljevstva i prelazio s pokoljenja na pokoljenje kao buktinja ivota; on odgoneta duujednom od najbogatijih i najoriginalnijih knjievnosti sre- dnjeg vijeka.

Vjera koju je ispovijedala narodna masa bila je i prosta i naivna. Bogovi su silazili sa svojih nebeskih prijestola i mijeali se sa drutvom ljudi; oni alju glasnike koji izvravaju njihova nareenja; oni dijele osjeanja i strasti koje pokreu ovjeanstvo, stimuliui snage ili stvarajui prepreke prema kojima su blagonaklono ili neprijateljski bili raspoloeni. Sva stvorenja koja naseljavaju nadzemaljske sfere, svi oni koji obavljaju svoju aktivnost na povrini ili u unutranjosti zemlje ili koji o zlokobnim namjerama u predjelima pakla, imaju odreenu ulogu i njihovo djeiovanje se osjea u razliitim prilikama duhovnog i materi- jalnog ivota. Covjek je igraka svojih viih sila; one njim vladaju; on nesvjesno podnosi njihovo djelovanje; on se potinjava njihovim zapovijestima ili herojski izvrava njihovu voljnost.

Razliita djelovanja fenomena prirode nudila su iroko polje posmatranja. Svojim intenzitetom i uestalou ona su morala ivo da optereuju duh naroda Sjevera osobito izloenih atmosferskim i zemnim poremeajima: grmljavinama, sijevanjem munja, oluja- ma, nemirima mora, zemijotresima, mrazevima, promjenljivostima izgleda planina, vode- nih tokova, vegetacije. B iloje toliko sastavnih elemenata jedne prostrane simbolike grae- vine ije su dovitljive olienosti ispunjavale primitivnu osnovu: Odin, suvereni gospodar

8

svemira, ivi dah koji daje ivot itavoj vasioni; Tor predstavlja aktivne sile u svim njihovim vidovima; Aegir simbolizuje bune talase okeana; Rinda - zimsku ukoenost; Vidar - mis- teriju dubokih uma; Njord - moreplovstvo i ribolov; Jorda - plodnost zemlje; Sifa - etve zlatnog klasja; Freja - kie i dobroiniteljske toplote koje doprinose raanju zemnih plodo- va; Skadi - zimske nepogode. Divovi predstavljaju grube sile, potrese koji poremeuju zem- lju i drmaju atmosferom.

Kad se prouava psihologija jednog naroda i ideje i osjeanja koji sacinjavaju osnovu njegovih religioznih koncepcija, ustanovljava se fundamentalan i nesvodljiv otpor koji postoji izmeu mnotva elemenata materijalnog ili moralnog reda: svjetlost i mrak, zima i ljeto, mir i nemir atmosfere, duh i materija, dobro i zlo, vrlina i mana, ivot i smrt. Ali, taj naelni otpor osnov je svih skandinavskih psihologija koje su izgradili pjesnici koji su ih idea- lizovali i preobraavali kroz niz optih koncepcija. Friga, Freja, Baldr, Hejmdal, Vidar, Bragi, Frej, Tir, Iduna, Gefjuna, svi plemeniti i neumorni branioci vrline, dobrote pravde, mira iju- natva vjeno su uhvaeni u kotac s genijima zla, s demonima mraka, sa svim izazivaima nereda i nevolja materijalnih ili moralnih2.

Skandinavski mitovi, ogledalo primitivnog moraia, u nasledstvu su usmene tradicije ili preko pjesama ispunjenih suptilnim alegorijama. Doktrine sadrane u toj prvobitnoj poe- ziji, kao rezultat najviih napora jedne rase koja se budi u intelektualnom ivotu, djelo su malog broja thulira. Od tog stvaralatva iz prvih vjekova ostali su samo odlomci rasijani po knjievnim sastavima novijeg datuma. Vjera se u njima otkriva kao jo iva, ista i prava. Boanstva su slavljena u svetilitima u podnoju uma (takva je Baldrshag de Fridtjof) ili u pravim hramovima, od kojih su veina, kao to su oni u Upsaliru (Stara Upsala) i u Trand- hajmu (Trondhjem, danas Nidaros), bili luksuzno dekorisani i ukraeni zlatom i srebrom. Starjeina podruja, godi, u isti mah i pop i civilni administrator, postupao je prema rtvama briljivo slijedei u'stanovljene rituale. Razne oblasti imale su svoja omiljena boanstva. Narodje bio duboko vezan za svoj kulti, kao to se uvijek i svuda ustanovljavalo, onje uvao netaknuto religiozno osjeanje, dok su skepticizam i nevjerovanje odavno bili-osvojili sfere prosveenog drutva.

II. G L A V N A N A C E L A P R IM IT T V N O G V J E R O V A N J A K O D S K A N D IN A V A C A

Prvobitna religija bi tno je poivala na fanatizmu. Sva vjerovanja bila su proeta stoi- kim ustupanjem neminovnoj sudbini, nadmonom mranom Fatumu. Ljudi koji su umirali s orujem u ruci bili su prihvatani da uivaju naslade Valhale, pa ma kakav bio, uostalom, u isto moralnom pogledu, nain ivljenja koji su za ivota vodili. Junak se nije plaio smrti jer je bio osigurao vjeno blaenstvo. U prisustvu tog ideala, koji su pjesnici veliali u svojim pjesmama, nikad se nije moglo biti iznenaenim - da se vide Skandinavci da odbacuju rat- niku hrabrost do poslednjih prekomjernosti fanatizma. Za njih se srea i slava sastoje u to- me da prkose opasnostima, da izazivaju svae, da kanjavaju za uvrede i zloine. Taj pretje- rani zanos slijepe hrabrosti davao je njihovom junatvu izrazito tragian karakter; on je bio duboko ukorijenjen u duu naroda, a in junatva, izvravan ak i pod najbeznaajnijim izgovorom, nije bio lien grubosti i surovosti.

9

Ljudi koji su umirali prirodnom smru, koji su podlijegali bolesti ili starosti bili su progopjeni u mrano kraljevstvo Hele3. Prvobitno, boravite u podzemnom svijetu nije uvi- jek smatrano kao mjesto ispatanja poto oni koji su u njega ulazili nijesu bili doista svi gre- ni. Tamo su ih ak i gostili na raskonim banketima. Hermod je tamo naao Baldra smje- tenog na zlatnu stolicu. Hrianska dogma najzad je dala skandinavskom paklu strani izg- led gdje zloinci, krivokletnici, zavodnici, straljivci i svi osuenici nalaze.svoju kaznu.

Taj sistem vjerovanja nije poznavao principe jednog uzvienijeg, istijeg i humanijeg morala, koji se tek kasnije razvijao zahvaljujui hrianskoj poruci. Ieja krivice roena je i razvijala se malo po malo u individualnoj svijesti. Lagani psiholoki razvitak navodio je tada narod da obuzdava svoje strasti, da ukroava nagone, da oivljava dobroinstva mira i plodove rada ostvarivane pod okriljem pravde.

III. E V O L U C IJ A S K A N D IN A V S K IH M IT O V A

Poznavanje jednog vrhovnog boanstva zajedniko je svim narodima. Predosjeanje da postoji jedna suverena sila, nestvorena, nespoznajna, Bog vjeni, tvorac i organizator svi- jeta, bio je osnov svih religija i porijeklo svih kultova.

Iz nordijskih izvora potie originalno znaenje boga Tira4. Po svojoj sutini, Tir je boanstvo vedrog neba, slika zrane svjetlosti dana. Zbog svog posredovanja u svaama ko- je ovjeanstvo bacaju u oajanje otkad postoji svijet, kao prvobitno vrhovno bie postao je bog rata. Kao takav, Tir dugo vremena igra primarnu ulogu i ostaje glavni objekat kulta kod veine germanskih plemena. U toku vremena, usled odnosa Germana sa narodima zapadne Evrope, njega je potisnuo Vodan - Merkurius. Onog dana kad je Odinov suverenitet bio konano ustanovljen, Tir se spusta sa svog dostojanstva da bi postao Odinov sin i od tada ig- ra samo drugorazrednu ulogu u krilu boanske hijerarhije.

Odinova mo nije prestala da raste i da se iri. U skladu sa razliitim atributima koji su mu davani, njegova mo se mijenjala. Formirale su se porodice bogova, a thuliri e svojim stvaralatvom i poetskim razvojima zavriti ustanovljenjem jedne prave hijerarhije nadze- maljskih bia, i to ba u epohi Vikinga, oko VIII i IX vijeka. Pored bogova postojale su i boginje. Odinje imao za suprugu Frigu, esto poistoveivanu sa Frejom, znamenjem roene zemlje. Tako je uspostavljen savez neba i zemlje. Boanska porodica nije zakasnila da se razgrana i da se izdijeli. Ona je postala jedna velika zajednica iji su lanovi svi imali svoju sferu dobro efinisane aktivnosti. U isto vrijeme umnoila su se opta imenovanja: aesir (asi), asinjur (enski asi), diar, tivar (sjajni), rong, regin (sile koje rjeavaju i odluuju).

Dok se psiholoki ivot razvijao, religiozne koncepcije, zasnovane na posmatranju prirodnih pojava, trpjele su malo po malo jedan karakteristian preobraaj. Prvobitni tipovi mitologije postali su predstavnici jednog uzvienijeg moralnog reda. Religiozni ideal, une- sen u mnotvo boanskih likova, postepeno se humanizirao i bogovi su izgubili svoj vjekov- ni uzvieni presti. Bljesak njihove svemoi tamnioje u dodiru sa idejama i novim tenjama. Rasuivanje i filozofsko razmiljanje ubrzo su propisali zakon nerazumnoj intuiciji. Popu- larna vjera se preobrazila Mitovi su seotada predstavljali u formi slikai simbola. Nastavljalo se potovanje boanstava kao znamenja ispoljavanja duhovnog ivota. Vjera je podignutau

10

doktrinu i ubrzo se, meu intelektualnim klasama, izgradio jedan otrouman teogonijski sis- tem.

itava mitologija osmiljena je i izgraena na simbolima u kojima je rije o razumije- vanju znaenja i dosega. Poslije stvaralakog poimanja mitova nastupa smiljeno izuavanje i dogmatskih sistema. Mitolozi zauzimaju mjesto epskim pjesniima. U prisustvu mnotva i sloenosti skandinavskih mitova ne treba se iznenaditi da su oni sainjavali predmet naj- neskladnijih interpretacija, gdje se fantazija tumaa ponekad gubila u ingenioznim ali ekstra- vagantnim teorijama Takav je upravo sluaj sa L. Uhlandom u njegovom Sagenforschungen (1836) i sa H. fon Volcogenom u njegovom komentaru Ede (Lajpcig, Reclam s.d.). Ako se broj pjesnikih slika odnosi na materijalne stvari, vidljive opipljive, ima i onih koje se neospomo uzdiu iz oblasti duhovnosti i apstrakcije.

IV. D E K A D E N C I J A M IT O L O K IH K O N C E P C IJ A

U toku X vijeka, usled intelektualnog napretka koji se ostvarivao u prosveenim sfe- rama drutva, stara boanstva silaze sa nebeskih visina gdje su stolovala u svom uzvienom velianstvu, postepeno su primala vid koji predstavljaju i do naih dana u narodnim sujevjer- jima. Staru vjeru uzdrmao je antropomorfizam koji se pojaavao i uoptavao. Bogovima se pripisuju potrebe i strasti, vrijednosti i slabosti, vrline i mane ovjekove. Dan kad se zapaa da ponosite linosti Valhale nijesu poteene ni slabosti ni nastranosti, da se veina od njih, i to ne samo onih niih, odaje prestupima i razvratnostima, ponovo ih osuuje njihov najele- mentamiji moralni smisao, a njihov ugled nestaje. Njihova mo se polagano svodi na akcije i intervencije koje nemaju vie niega boanskog. Havamala nas obavjetava da se veiiki Odin udno kompromituje sa divovicama Rindom i Gunledom. U Skirnismalimi vidimo mladog Freja kako odrava potajne veze sa lijepom Gerdom. Upravo od tada ironija i satira popri- maju slobodan tok i ubrzo se thuliri i pripovjedai postavljaju iznad tradiciorialne narodne religije, doputaju sebi, u odnosu na bia iz Valhale, slobode koje se izobliavaju u ismija- vanja, ogovaranja i klevete. Lokasena i Harbardslojdnudc u tom odnosumalopouneprizo- re. Skandinavci su bili pronali svoga Lisijena. Skald Hjalti Skeglason usuuje se da vrijea Freju na punoj seansi islandskog Althinga. Ja u vie sluajeva inim poasti Ingibjorgu nego gnjev Baldru, uzvikuje Fridthjof, koji ne oklijeva da razori boije svetilite uNorvekoj, bez obzira na najsvetije zakone.*

Ve kultivisani duhovi odriu boanske genije. Oni vie ne potuju ideale; prestaju da rtvuju bogovima od kojih vie ne oekuju nikakvu pomo. Orvar-Od preobraa tradicio- nalne ceremonije u ismijavanja. Sigmund izjavljuje da je odavno ustanovio nemo boan- stava. Moja braa po oruju i ja, kae Gaukathor kralju Olafu Svetom, vjemjemo samo u svoje snage i svoje maeve kad se radi o pobjeivanju naih neprijatelja, i mi ih smatramo dobrim. ini mi se, kae Njal, da je nova vjera mnogo bolja i da e onaj ko joj bude da- vao prednost nad drugom postupiti pametno; ako ovdje ima ljudi koji propovijedaju to

* Svi navodi uzeti su iz sledeih saga: Saga o Njalu, Saga o Fridthjofu, Saga o Orvar-Odu, Saga o Olafu Trigvasonu, Saga o Olafu Svetom i Saga o Hrafnkelu Frejsgodiju.

uenje u im pomoi najbolje to mognem. Islandski poglavar Hrafnkel uzvikuje pred ruevinama hrama koji je bio posvetio Freju: Ja smatram da je to budalatina vjerovati u bogove. Od tada on je odluio da povue svoje povjerenje u boanstva i nikad im vie nije prinio nijednu rtvu.

Kraj X vijeka predstavlja period prelaza izmeu onog to bi se moglo nazvati teologi- ja i slobodno ispitivanje. Duhovi elite, unitavajui stara vjerovanja i narodne predrasude, postali su izgraivai jedne prefinjenije civilizacije. Oni su sebi dali za misiju da prosvjetljava- ju razume i da ih izvode na put moralnog i socijalnog napretka. Religiozni i intelektualni vi- dik se razveravao uz pomo klasinih tradicija i hrianskih ideala koji su se na Sjeveru irili od X vijeka posredstvom uenjaka, skalda, misionara i vladika. Nove koncepcije, nametane i silom pojedinih kraljeva, kao to su bili Olaf Trigvason i Olaf Sveti, dovodile su do raspa- danja starog mitolokog zdanja, zasnovanog na politeizmu. Drevna neznaboaka kultura zavravala je unitavanjem. Nejasne iskre koje ona jo projektuje - to je uprav sumrak noi, koji je ubrzo propratilo potpuno pomraenje.

V. N O V A K U L T U R A I R E L IG I O Z N A R E G E N E R A C IJ A

Nipodatavanje praznovjerja prvo je izazvalo optu ravnodunost prema materiji re- ligije. Skepticizam je prijetio da pridobije mase. Prava neznaboaka vjera je izbrisana ili u najmanju ruku izrazito oslabila prije nego su se uenja Jevanelja usadila u svijesti. Veina poema Ede djeluje kao da su se ponovo uspinjale u toj epohi iz kontuzije u kojoj se razna vjerovanja sretaju i mijeaju ne kombinujui se da bi sainile ideal sposoban da odgovori na sva nastojanja. M oe se rei da u tom prelaznom periodu stanovnitvo nije bilo ni nez- naboako ni hriansko. Ja sam jedan od brojnih, kae Halbard le Ru, koji se rugaju svim tim besmislicama i apsolutno ne vjeruju sent samima sebi, hou da kaem svome dobrom mau, svojim snanim rukama, svojoj dobro usaenoj glavi u ramena, svojoj dobro sagraenoj lai, a koji sasvim pravo idu svojim putem ne pitajui se da li taj put dopire u Odinovraj u onaj hrianski, uH elinedvoreiliupakaookom ekalueripriaju... Hriani se ne bore; oni provode svoje vrijeme u molitvi, u prebiranju onog to nazivaju svojim broja- nicama i u mrmljanju monotonih refrena. ta da im radimo! Promjena religije, zvanino proklamovana u Althingu na Islandu 1000. godine, bila je vie jedna politika afera. Isto tako, zar Vikinzi i avanturisti, lieni svake moralne nadlenosti, nijesu vjerovali samo u svoju linu vrijednost i u materijalni uspjeh svojih poduhvata. Kazne koje su jo primjenjivane za pomanjkanje potovanja, za huljenja i vrijeanja boanstava, bile su sada samo epizodne injenice, poslednji tragovi zastarelih tradicija.

Ali, to stanje neizvjesnosti nije moglo da traje. Narodu je trebala vjera. Malo po malo, jedna iva i ubrzo presudna akcija uinilaje kraj meteu koji je pritiskivao savjesti. Pod na- valom novih ideja koje nijesu kasnile da se infiltriraju zbog jo uvijek estih dodira sa ve evangeliziranim nacijama, zahvaljujui obraanju u vjeru misionara, Islanani su, neosjetno pripremani na priznavanje jednog uzvienijeg, sentimentalnijeg i izgraenijeg religioznog ideaia, doputali da budu pobijeeni bez mnogo napora. Vjera koju su prihvatali nije bila u potpunosti doktrinarno boanstvo, onakvo kakvo potie iz uenja Crkve, nego hrianstvo prvih propovjednika sa njihovim naivnim legendama i impresivnim mirakulima.

12

Nije bilo naglog i radikalnog raskida izmeu dva kulta. Svetenstvo je nastavilo da sabira i uva stare tradicije. Na osnovi izvjesnih kombinovanja ideja - isto toliko praktinih koliko i otroumnih - sveci Crkve vremenom su istiskivali paganske tipinosti. Zatitniki duhovi, disi i filgjuri, postali su aneli. Obiaj da se pije u ast bogova iz posveene ae prim- jenjivan je i u'hrianskom smislu - o velikim praznicima pilo se u ast Hrista i svetaca. Hrianski praznici i obredi prilagoavani su, u izvjesnoj mjeri, postupcima paganske religije i zavravali su, blagodarei vjetim i istrajnim nastojanjima, njihovim potpunim istiski- vanjem. Crkva je prihvatala ono to nije mogla ili nije smjela da uniti. Izvjesne surovosti i strogosti prilagoavane su tradicionalnirp idejama do dana kad su osjeanje nezavisnosti i duh upomosti poputali pred zahtjevima nove doktrine i discipline.

Unato svemu, preobraaj se nije uvijek ostvarivao bez estokih potresa. Bivalo je neukrotivih otpora ijogunastih borbi. Koncepcije dviju civilizacija djelovale su nepomirljivo i prava pokrtanja bila su spora. Doktrina koja je propovijedala blagost i milosre teko se slagala s nagonima Vikinga i kultom grube sile. U poetku je krtenje esto nametano nasi- ljemi predstavljaloje isto simbolian in koji je ostajao bez uticaja nakasniji ivot novihpo- sveenika. Inicijativa je dolazila sa Britanskih Ostrva i iz Irske. Jo od VII vijeka te zemlje su bile postale prave hrianske kolonije i rasadnici uenjaka i misionara, inicijatora monakih prelazaka na kontinent. Meutim, nasuprot revnosnom prozelitizmu propovjednika Je- vanelja, nasuprot primjeru koji su davali mnogi kraljevi, Norveani su se uporno suprot- stavljali do poetka XI vijeka. Ako se smatra da paganska religija uopte nije bila surova sa- ma po sebi i daje prirodno proisticala iz nacionalnog duha germanske rase i tako neminovno odgovarala njenim osobnim tenjama, da je bez nemira prenoena sa oca na sina u toku vjekova i da je na jedan uniforman nain dominirala u tri skandinavske kraljevine, lako je shvatiti zato je pruaia tvrdoglav otpor svim nastojanjima da se uveae njeno mjesto novo vjerovanje, a da je skandinavski narod morao ostati krajnjom ilavou vezan za vjeru svojih predaka.5

Brojni su bili Norveani koji su trpjeli muenja za vjeru pagansku. Snori Sturluson u svojoj Hejmskringli6 kazuje nehumane postupke koje su primjenjivali O laf Trigvason i Olaf Sveti da bi natjerali narod da prihvati krtenje. Ako je bilo ljudi koji su odbijali da se odrek- nupaganizm aOlafSveti ihjenagoniona izdravanjesurovihkazni. Nekolicinuihjeprotje- rao iz zemlje; drugima je sakatio ruke i noge ili vadio oi; mnoge je vjeao ili im odsijecao giave; nije ostavljao nekanjenog nikoga ko bi odbijao da slui Bogu. Sa istom strogou kanjavao je i mone i ponizne.^ Velianstveni hram u Trandhajmu (Nidaros) bio je raz- oren, a idoli porueni. Te brutalnosti, koje su polazile sa istom energinom istrajnou pro- pagatora hrianske doktrine, najzad su pobijedile odinizam. Ipak, odricanja su u poetku imala samo vrijednost isto formalnih pokrtanja.

Na Islandu se hrianstvo naglo irilo poev od 1000. godine. Tamo su stvoreni centri propagande. Episkopalna sjedita bila su smjetena u Skalholtu najugu i u Holaru na sjeveru zemlje. to se tie stanovnika vedske, manje pristupanih za irenje novih ideja, oni su ostali nesvodljivi do XIII vijeka.

13

VI. K O JIM P U T E V IM A S U R E L IG IO Z N E K O N C E P C IJ E S V O J S T V E N E I A N T I C I I H R I A N S T V U P R O D IR A L E U Z E M L J E SJE V E R A ?

Da bi rijeili ovo pitanje izvjesni knjievni izuavaoci su pribjegavali, koliko prostom toliko i neoekivanom, objanjenju. Moderni pisci, kao Edelestand Di Meril, nijesu daleko da prihvate, oslanjajui se na Snori Sturlusona, daje Odin bio nadmoan u religioznoj misi- ji koja je, progonjena od jednog rivalskog kulta, dola u Skandinaviju da trai utoite za svo- ju glavu i oltar za svoja vjerovanja. Male kazuje istoriju tog Odina koji je, sa brojnom pratnjom sadrugova u avanturama, doao da osvoji vedsku, Dansku i Norveku i da u nji- ma uvede reiigiozne tradicije, neposredno unesene sa Orijenta. X. Marmije doarava slikute tobonje Odinove ekspedicije koja je nala mjesto na Odinseju (Odinovo ostrvo, Odensa u Fioniji). Neznanje, ili u najmanju ruku i suvie povrno ispitivanje injenica, moglo je da stekne povjerenje, ako ne i da potvrdi fantazije toga anra. Istorijska i filoloka istraivanja, preduzimana u daljem toku, pokazala su da je istina sasvim drukija.

Zna se da su se u Irskoj vrlo rano formirali intelektualni centri u kojima je vladala hrianska vjera. Od VII vijeka, zahvaljujui aktivnosti misionara, takvih kao to je bio St. Kolomban ( + 615), manastirske kole u Irskoj blistale su ivim sjajem. Pored epskih pria tamo se uila aghamska pismenost gaelskih runa*, zakoni versifikacije, gramatika i arhaiki ijenik, prvenstveno uevnijezik, nepoznat prostom narodu. U tokudvanaestgodina ftlisu se upuivali u upoznavanje latinske i hrianske knjievnosti. Irski uevnjaci dobavljali su originalne radove i prevode. Postoje gaelski prevodi Eneide, Farsale i Aleksandrove istorije. Klasina kultura, koja je bila prodrla u Irsku prije hrianstva, tu je favorizovana od strane doseljenih uevnjaka sa kontinenta, progonjenih u velikim germanskim najezdama. Tako se desilo da su Islanani postali, istinu govorei, jo u ranom srednjem vijeku, najpismeniji narod Zapadne Evrope.

Skandinavci su, u vrijeme svojih brojnih putovanja morima, uspjeli da zauzmujedan dio Irske krajem VIII pa do poetka IX vijeka. Tamo su izgradili trgovake centre i gradove. Dablin, iji je prvi kralj bio Norveanin Olaf le Blan, njima duguje svoje porijeklo. Izmeu Irske i Skandinavije postojali su stalni i vrlo trajni dodiri, da bi najkultivisaniji duhovi mogli da se napajaju na izvorimate irske knjievnosti i daupoznaju klasine tradicije kojimaje Irs- ka bila poslednji uvar. Dokazano je da su se i thuliri i skaldi** obilno napajali sa toga stranog izvora. Upravo su se u estim dodirima s Ircima i Anglo-Saksoncima, obrazovanim u irskoj koli, Vikinzi upuivali u naelajedne prefinjenije civilizacije. Stapanje tih elemenata raznih porijekla: skandinavskih, keltskih ianglo-saksonskih, konanojenapjesnikimstvaranjima Sjevera otisnulo peat osobite originalnosti. Upravo tradiciji filija skaldi duguju stroga i

* Oghamsko pismo (prema irskom bogu govomitva Oghamu) bilo je pismo koje je u V-V I vijeku primjenjivano u Irskoj, kotskoj i Velsu, na staroirskom i piktskom jeziku, a jezik gaelskih nma bio je, u stvari, poznat i kao goiski, u uem znaenju, keltski jezik kotskih visoravni i kotskih ostrva. Isto je to i jezik erse - prim. prev.

** Thuliri su narodni pjesnici i pjevai najstarijim porijeklom sa krajnjeg sjevernog ostrva Evrope, koje po legendi predstavl- ja krajnju granicu poznatog svijeta. Skald je, meutim, staronordijski naziv za pjesnike na starom norvekom dvoru, dok su fili bi- !i staroirski pjesnici, pjevai i uopte kazivai usmenih knjievnih tvorevina.

14

sloena pravila svoje metrike i ba je u priama irskih epskih pripovjedaa vie nego jedan autor saga naao nain izraavanja i ivi i neposredni obrt, koji karakteriu taj stvaralaki anr. Nije pretjerano rei da su skandinavski pjesnici duhovni sinovi irskih filija. Graecia capta ferum victorem cepit ^ tano je za sva vremena. G. Vigfuson, oslanjajui se na filolo- ke rezone, neposredno na prisustvo pojmova keltskog porijekla, nije se ustezao datvrdi da veina poema Ede potie iz normanskih kolonija uspostavljenih u Irskoj, kotskoj i na ostr- vima Nordijskog mora.

Potpomagane stalnim vezama meu narodima te uzburkane epohe srednjeg vijeka, nove pjesnike, religiozne i politike ideje, irene u Irskoj i na Britanskim Ostrvima, nailazile su na skandinavskom Sjeveru na naglo rasprostiranje i za kratko vrijeme tamo stekle stvarnu popularnost. Besumnje, prostori koje su posijedali normanski osvajai u Istonoj Evropi i Sredozemlju, mogli su da otvore skandinavskom duhu nove intelektualne vidike, ali veina tradicija antike i hrianske klasike, koje su poivale na izuavanju rukopisa i pisanih doku- menata, uopte nijesu uspijevale da prodru na Sjever sem posredstvom keltskih, anglo- -saksonskih i hrianskih intelektualnih centara Irske i Britanskih Ostrva.

VII. L E G E N D E E D E I G O S F O R T O V K R S T

Neposredne veze meu hrianskim tradicijama i shvatanjima izloenim u nekim spomenicima mitoloke Ede potpuno su uspostavljene preko vie runskih spomenika pro- naenih u Velikoj Britaniji. Gosfortov krst u Kumberlandu, glavnom centru norveke civili- zacije, predstavlja, na svoja etiri kraka, skulpture koje sainjavaju iznenaujuu ilustraciju Veluspe i Havamala. Na zapadnom kraku je Loki, demon zla, okovan; iznad njega vidi se zmija iji se otrov istae u posudu koju dri Siguna, Lokijeva supruga (V. zavrnu prozu u Aegirovoj gozbi). Skulpture otkrivene u Kirkbiju (Vestmorlend) i u Vindingu (Jutland) predstavljaju isto kanjavanje Lokija. Naostalim likovima na Gosfortovom krstu prepozna- ju se scene koje se odnose na Sumrak bogova. Redosled figura u potpunosti se slae sa Sno- rijevom priom u njegovoj Edi u prozi. Jedna od tih skulptura predstavlja linost sa rukama na krstu: krv tee iz rane koju je na boku napravilo koplje ovjeka postavljenog iznad okvira; jedna ena dri boicu u ruci. To je raspeti Hrist i rimski vojnik koji mu probada bok; a ena je Marija Magdalena sa mirisima i aromatima.

Neznaboac koji je vidio tu hriansku scenu, pored ostalih koje su mu bile dobro poznate, interpretirao je na svoj nain, pripisuiui ih Badru, ubijenom kopljem koje mu je bacio Hedr ( Veluspa, 33, Baldrsdraumar, 9), ili Odinu, objeenom na vjeala (Havamal', 139). Hrianin tu nije pogrijeio. Strofa iz Havamala: Ja znam da sam objeen bio na drvo vjetrovima izloeno, devet itavih noi, ranjen kopljem i rtvovan Odinu, ja lino rtvovan sebi samome m oglaje da bude smatrana kao da je primijenjena na Hristovo Stradanje. Ali zar nije, u poetku, bila neznaboaka transpozicija prie o Stradanju? Pitanje je bilo rijeeno na protivrjean nain. Veina detalja iz Ede, istina je, pozajmljeni su iz germanske i nez- naboake tradicije, ali opta ideja strofe i cjelovitog pasaa Havamala strana je toj tradiciji. To je sutinska ideja hrianstva, kako su je Vikinzi mogli shvatiti - ideja, nerazumljiva za njih, o bogu koji umire za spas ovjeanstva. Paganizam se i tako nalazi u nekoj vrsti oslab- ljenosti uenjem i kontaktima anglo-saksonskih i irskih hriana.

15

Hrianska knjievnost, a naroito ona iz keltskih i germanskih zemalja, rado poredi krst sa jednim ogromnim drvetom ije se grane pruaju preko itave zemlje: otudaje i prva pometnja sa Igdrasilom, drvetom svijeta, iz skandinavske mitologije. Identifikacija Odinovih vjeala sa drvetom svijeta pruala je povod da se jednome doda sve ono to se znalo o drugom.

Alegorino objanjenje jasena Igdrasil (V. dalje: Stvaranje) razumljivo je kad se ogra- nii na to da se u njemu trai sjeanje na stare mitove. Ta slika postaje sasvim jasna ako se pretpostavi da je jednostavno inspirisana razmiljanjem o runskim krstovima iz Nortumbri- je i kotske. Na tim krstovima bili su izdvajani liari u kojima se igraju svakovrsne ivotinje, nain ukraavanja karakteristian za najstarije hrianske spomenike sa Britanskih Ostrva. Hrast Igdrasil bio je isto tako, od ila do vrha, naseljen alegorijskim ivotinjama.

Znai li to, kako se tvrdilo, da su pojedini thuliri bili inspirisani ispitivanjem plasti- nih djela i da su strofe iz //uvama/apredstavljale simbolino prikazivanje scena hrianskog porijekla? Ili, pak naprotiv, da su hrianski spomenici o kojima je rije bili samo pokuaj uinjen da se u izvjesnoj mjeri adaptiraju prie iz Jevaneija na paganska shvatanja?

N A P O ME N E :

1. K. Maurer, Ueber die Entstehung der altnordischen Gotter und Heldensage, 1879.2. V. dalje: Skandinavska boanstva. Divovi.3. Hel ili Hela bila je boginja smrti, ki zlog duha Lokija i divovice Andherbode (vjesnice zla). Kad je

Hela odrasla bogovi su je strpali u Nifthajm (podzemni svijet) i dali joj vlast nad 9 svjetova koji su sainjavali tu oblast. Tamo je ona stavljala sve koji su umirali od bolesti ili starosti, a nijesu ginuli kao ratnici - V. B.

4. . - Tir je sin boga Odina ijedne divovice. Bog ratne asti. On je imao hrabrosti da stavi ruku u eljusti krvolonog vuka, Fenrisulvena, da bi omoguio Asima (glavnoj grupi drugostepenih bo- gova) da okuju besomunu ivotinju. Tako je on i izgubio ruku - prim. prev.

5. K. Maurer, Die Bekehrungdes norvegischen Stammes zum Christentum I II, Munchen 1855-1856.6. Heimskringla je saga koja se nalazi u Edi Snori Sturlusona. U njoj se kazuje istorija kraljeva vedske

i Norveke jo od njihovog legendarnog porijekla pa do 1177. godine.7. Saga o Olafu Svetom, franc. prevod G. Soteroa, Pariz, Payot 1930. g.8. Pobijeena Grka pobijedila je surovog pobjednika - prim. prev.

16