ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІСЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК

УНИВЕРСИТЕТІГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ

ТАРИХ КАФЕДРАСЫ

«Әлемдік діндер тарихы және дінтануды оқыту методикасы» пәні бойынша

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

050114 тарих мамандығына арналған

Семей, 20131

Құрастырушы: Тарих кафедрасының т.ғ.к., доцент Мұқатаева З.Қ.

Кафедра отырысында бекітілді.«_____» ______________ 2009 ж. Хаттама № _____

Кафедра меңгерушісі: т.ғ.к._________________ Мұхамеджанова Н.А.

Гуманитарлық-заң факультетінің оқу-әдістемелік кеңес отырысында талқыланды.

«_____» ______________ 2009 ж. Хаттама № _________

Оқу-әдістемелік кеңес төрайымы, п.ғ.к. _________ Тохметова Г.М.

Гуманитарлық-заң факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілді.

«_____» ______________ 2009 ж. Хаттама № _________

Гуманитарлық-заң факультетінің деканы т.ғ.к., _________ Мамырбеков А.М.

2

Мазмұны

1. Пән бойынша глоссарий ……………………………………………… 3-10

2. Пән бойынша жұмыс бағдарламасы………………………………….. 11-13

3. Дәріс сабақтарының тезистері …………………………………………13-88

4. Семинар сабақтарына әдістемелік нұсқау……………………….......... 88-96

5. ОСӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау……………………………………96-102

6. СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау……………………………………. 102-108

7. Бақылау тапсырмалары ...............................……………………………108-110

3

1. Глоссарий:

Ежелгі Үнді өркениеті - арийлыққа дейінгі хараптық өркениет б.э.д.3 мыңжылдыққа дейін Үнді өзенінің төменгі ағысында пайда болған.

«Алғашқы тұрмыстық табын» ең көне және көне адамдардың ұйымдарының диалектикалық ерекшелігін, оның Ноmo sapiens «дайын» қалыптасқан қоғамына хайуандардың адам алды табынан өту күйін жақсы береді.

Этрустік, крит – минойлық, семиттік және т.б. Осы халықтар «теңіз халықтары» деп аталады.

Эллинизм – тарихтағы Шығыс Жерорта теңізі, Батыс Азия және Понт кезеңі, яғни Александр Македонский (б.э.д. 323) державасының құлауынан – Римнің ірі Жерорта теңіздік мемлекет Египетті алуына дейін. Бұл өркениетте батыс және Шығыс мәдениеттерінің элементтері бірікендей.

Еуропа - алғашқы адамның тұқымының өрбіген жерлерінің бірі.

Дін (араб.- сенім, наным, латынша- сенім, құдайшыл, табыну) - дүниетаным не дүниені қабылдау, сондай-ақ Жаратушының барлығына сену негізіне сәйкес өзін - өзі ұстау.

Анимизм (лат.апіта - рух, жан) - заттық дүние құбылыстарының жандылығын білдіретін термин. Бұл терминді ғылыми қолданысқа ағылшын этнографы және мәдени антропологы Э.Б Тайлор (1832- 1917) енгізген. Оның пікірінше А. кейінгі дамыған діндерге апаратын баспалдақ есебінде болады. Табиғи құбылыстар да қасиетті мағынаға ие болады, олардың рухы және иесі бар делінеді.

Фетишизм - (франц.тұмар, қасиетті күш бар зат) - көбінесе алғашқы қауымдық құрылыс, архаикалық мәдениетіне тән жансыз заттарға қасиетті деп табыну. Фетиштер арқылы рухани киелі күштер әрекет етеді, қамқорлық көрсетіп, қорғап қоршайды деген түсінік алғашқы адамзаттың мифологиялық - синкреттік санасына сай туындаған болатын. Ф. ретінде әрбір затты қарастыруға болады, тек ол үшін сол затқа өзіндік күш - қуат берілсе

4

болғаны. Ф. элементтерін бүкіл дүние жүзіндегі мәдениеттерден кездестіруге болады. Тотем (солт - америк. Аджибе тайпасының тілінен аударғанда - тек, ата) - белгілі бір тайпаның немесе этникалық топтың шыққан тегі, арғы атасы деп қарастырылатын өсімдік, жануар, зат немесе табиғат құбылысы. Терминді ғылыми айналымға ағылшын жиџанкезі Дж. Лонг енгізген.

Ведалар (санскр.- білім) - үнді әдебиетінің ең көне (2 ғ. соңы - б.з.д. 1 ғ. басындағы мыңжылдықтар) діни және философиялық мұралары. В. әнұрандар мен құрбандық шалу формулаларынан (Ригведа, Самоведа, Яджурведа, Атохорведа), теологиялық трактаттардан (брахмандар мен упанишадтардан) тұрады. Ежелгі Үндістанның мәдени- әлеуметтік өмірі туралы көптеген деректер ала аламыз. Ведаларда Құдай мен адамның арасындағы үйлесімділіктің маңызы дәріптеледі.

Индуизм - әлемдегі ең ірі діндердің бірі. И. негізі карма заңына сәйкес жанның істеген ісінің оң не терістігіне сәйкес өлгеннен кейін жаңа түрге айналатындығы туралы ілім. И. діні бойынша, адам өзінің болашақ өмірін белгілі бір кастасы арқылы белгілейді. Әрбір үндіс сол кастаға сай, уағызды қатаң ұстануға тиісті. Осы арқылы о дүниеге барғанда қоғамда жоғарғы дәрежеде болуы мүмкін. И. - де біртекті догма да, әдет- ғұрыптық негіз де шіркеулік ұйым да жоқ. Табыну, культтік ғұрып храмдарда, жергілікті не үй альтарында, қасиетті жерлерде жасалады.

Ригведа - үнді мәдениетінің ең көне діни және әдеби ескерткіші. Ғалымдардың айтуы бойынша, оның жырлары б.з.б 15-6 ғғ.шамасында келген. Егер Веда үндіарийлердің қасиетті білім жинағы болса, Ригведа - жырлар жинағы. Бұл жинаққа сол заман білімінің құдайлар, жын, ғарыш, ритуал, әлеуметтік құрылым, этикалық құндылықтардың бүкіл жиынтығы кірген бірақ Ригведа құдайларды жырлауға арналған мінәжат ескерткіші болғандықтан, оның авторлары тәңірлерді арийлер жағына шақырумен болған. Олардың міндетіне Тәңірлерді мадақтау, олардың батырлығы мен қасиеттілігін жырлау, құрбандық қабылдауға шақыру, арийлер үшін көмек сұрап жалбарыну сияқты көптеген әрекеттер кірген. Бұл арада Құдай мен оған жалбарынушының арасындағы айырбас ахуалы тән. Мифология мен ритуал жағынан Ригведада Авестамен ұқсастық көп.

Азия – алғашқы адамдардың пайда болған ескі қоныстарының бірі.

5

миф – адамның дүниемен ой жүзінде жақындасуына негізделген адамдық тұрмыс пен дүние тану тәсілі; адам мұнда психологиялық ойларды заттардың бастапқы қасиеттері ретінде қабылдайды және табиғат құбылыстарын қарастырып, әсерленеді

қазіргі түрдегі адам –homo sapiens шамамен 40 мың жыл бұрын пайда болса, онда мәдениеттің бірінші элементтері одан ерте 150 мың жыл бұрын пайда болды.

Мифология қиялда және қиялдың көмегімен табиғат күштерін игереді, бағындырады және түрлендіреді.

анимизм – табиғат құбылыстарының себебі ретінде жан мен рухтың болатындығына сенім. Анимизм бойынша әр заттың жаны бар, ал кейбір ерекше заттар (рухтар, перілер) өз бетімен әрекет етеді.

Мысыр елінен түсініктеме сөздік

Ра- күн құдайы.

Осирис - өлім құдайы және жерасты әлемінің патшасы.

Исида – Осиристің әйелі және қарындасы, құнарлылық пен аналар қамқоршысы.

Маат – шындық пен тәртіптілік құдайы. Кейбір жануарлар, өсімдіктер, заттар құдайлар болып саналды.

Қос өзен мәдениетінің түсініктеме сөздігі

Шамаш – Күн құдайы.

Син – Ай құдайы.

Әйел құдай Иштар – махаббат құдайы.

Нергал – өлім құдайы.

Ирра – соғыс құдайы. Құдайлар патшаның қорғаушысы ретінде бейнеленеді, ол күшті патша билігіне бас иеді.

А

1.Аверс (бетімен қарау) – монетаның, медальдың беткі жағы.

2.Алтын – 6 ақшаға немесе 3 тиынға тең орыстың есептік ақша жүйесі.

6

3.Ақша бірлігі – баға масштабы үшін белгілі бір елде қабылданған бағалы металл мөлшері.

4.Ақша жүйесі – ақша айналымы мен шаруашылығының қозғалысы.

5.Ақша айналымы – төлем мен айналыс сферасындағы ақшаның қозғалысы.

6.Ақша белгісі – құндылықты анықтайтын белгі.

7.Ақша реформалары – ақша жүйесін реттеу үшін ақша айналымында жүргізілетін қайта құрулар.

8.Анэпиграфтық монета – жазбасы оқылмайтын немесе мүлдем болмайтын б.э.д V ғасырға дейінгі монеталар.

9.Агоронимдер – аудан атауына байланысты жалқы есімдер.

10.Антропонимика – адам есмдерінің шығу, өзгеру, географиялық таралуын зерттейтін ономистиканың бір бөлігі.

11.Аргировула – ортағасырда кең тараған, күміске батырылған аспалы мөр.

12.Аспалы мөр – бау арқылы құжатқа ілініп қойылатын мөр.

13.Аксель банттар - әскери киім жабдығы. Алтын, күміс түрлі жіптен өрілген мойындарға тағылатын иық баулар.

14.Адым – жарым тең өлшем.

15.Алфавит – қандай да бір тілдің жазбаша түрде қабылданған әріптердің жиынтығы. Белгілі бір тәртіп бойынша орналасқан әліпби.

16.Археография – қолданбалы тарихи пән. Тарихи деректердің басылымдарының ережесі мен әріптерін қарастырады.

17.Ай – уақыт есебінің бірлігі, айдың жерді айналу периодына тең.

18.Астрономиялық немесе тропикалық жыл – күн дискісі жүйесіндегі көктемгі теңестіру жүйесіндегі уақыт аралығының интервалы, ол 365 күнге, 5 сағат, 48 минут, 46 секундқа тең.

19.Айлық санау жүйесі - өте ертедегі тәуліктер мен айларды теңестіру жүйесі. Айлық күнтізбе ежелгі вавилондық және ежелгі еврейлік болып бөлінген. Ай күнтізбесінің екі түрі белгілі болған: еркін (мұсылман елдерінде таралған) және айлық күндік (түрік монғол елдерінде таралған).

7

20. Айлық күндік уақыт санау жүйесі – уақыт санаудың жинақталып реттелген жүйесі. Онда тәуліктер мен айлар жылдармен теңдерілген. Мұндай күнтізбелер ерте Вавилонда, Қытайда, көне гректерде, көне римдерде болған.

21.Айлық жүйе – мұнда тәуліктер аймен үлестірілді.

22.Айлық күндік – мұнда тәулік пен ай жылмен үйлестірілетін жүйе.

23.Ай – уақыт өлшемі, жылдың бөлігі. Оның ұзақтығы айдың жерді бір айналып шығатын ұзақтығына тең. Ай жерді шамамен 27,32 күн тәулігінде 1 рет айналып шығады.

24.Апта – ұзақтығы жеті күн тәулігіне тең уақыт өлшемі, «Апта» - «жеті» деген сөз. Ол санскритше – саптан, парсыша – нәфта, грекше – хәпта, румынша- шәптә. Қазақ тілінде «жұма», «жеті» деп те айтылады. Вавилондықтар аптадағы күндерді табынатын құдайлар кезектесіп билейді деп есептеген.

25.Археология – архаиз – көне, логия-ғылым көне зерттеу дегенді білдіреді.

26.Археологиялық экспедиция – тарихи құжаттардың басылымын жинақтайтын ғылыми зерттеу мекемесі.

27.Автограф – автор түзетін қол қойған, машинкаға басылған текст.

28.Аршын – ұзындық өлшемі.

29.Ассигнациялар – 1769 жылы шыарыла бастаған қағаз ақша.

30.Адым – жарым тең өлшем. Құлашқа тең.

31.Антениондар – Рим иәнеттері.

Ә

32.Әшекейлі жолақ гүлдер – беттің шектеріне жолақ тәріздес қылып горизанталь бағыттап салу суреті түрі.

Б

33.Бант – ресей ордендерінің лентасындағы ерекше бүктеме. 1789 жылдан бастап мұндай банттар Георгий орденінде, 4-дәрежелі Владимир орденінде т.б болды.

34.Бархат кітап – ХVІІ ғасырда құрастырылған орыс мемлекетінің соңғы ресми шежіре кітабы.

8

35.Блазон (көне фран.- қалқан)- геральдика тілі. Гербті оқу үшін алғашқы геральдтар құрастырған тіл.

36.Блазонри – гербті өрнектеп безендіру өнері.

37. Бурелет – гербтің шлеміне қойылатын, матадан тігіліп ішіне жүн толтырылған нәрсе.

38.Булла – папа, император, король жарлықтарын бекітетін орта ғасырдағы дөңгелек металл мөрі.

39.Буллотирия – аспалы мөрлер жалатылатын арнайы щипцыдар.

40.Балансир – монеталық пресс.

41.Билондық монета – (фр. Төменгі проблемалы күміс) – номиналы оның құрамындағы металл мен оны соғуға кеткен шығындардан асып түсетін айырбас монетасы.

42.Брактеат – ортағасырлық батыс европалық күміс монета. Сурет тек жоғарғы жағынан ғана соғылатын.

43.Береста – қайың қабығы, қатты қағаз, арзан пергаментке қарағанда ұзақ сақталады.

44.Барокко, рококо – ХVІІ-ХІХ ғасырдан үстемдік еткен өнер стильдері.

45.Буындық жазу – Б.з.д Х-ХІ ғасыр кезінде түрікшілерде буындық жазу қолданды.

46.Бокогрей – февраль

47.Березозал – апрель.

48.Биссектус – қосымша күн, екінші алтыншы күн деп аталады.

49.Берковец – салмақ бірлігі.

50.Биллон – 500 % - тей лигатура қосылған күмістің нашар пробалы қорытпасы.

51.Бонистика – қағаз ақшаларды зерттейтін ғылым.

В

9

52.Вязь – қолжазбаларды әсем етіп көрсету үшін ерекше декаративтік жазба.

53.Вруцента – жексенбі күнді А әрпімен таңбалап атаған.

54.Вержер – көлденең жолақ түрінде сым темір тормен қағазға бастырылған су белгісі.

55.Верэленин – уыс немесе тасты лақтырғандағы мүмкін боларлық қашықтық.

56.Верст – шақырым.

57.Ведро – 4,919 гектолитр.

58.Веревка – 2/3 десятина.

59.Веверица – ¼ күн.

60. Вашаная четверть – 12 пуд = 196,56 кг.

61.Вершок – 4,5 см-ге тең.

Г

62.Геральдика – елтаңба туралы ғылым.

63.Глагалица – ең ежелгі таңбалардың жетіле түсуімен ежелгі славян әліппесі.

64.Генеология – рудың, тектің шығуын зерттейді.

65.Григориан күнтізбесі – ХІ ғасыр есімімен байланысты. 1582 жылы Григорий күнтізбесі жасалды.

66.Графо – гректің «ежелгі» - «жазамын».

67.Грамота – орыс феодалдық правосының қолжазба актілері.

68.Грузник – октябрь.

69.Грудень – ноябрь.

10

2. ПӘН БОЙЫНША ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Курстың қысқаша сипаттамасы

«Әлемдік діндер тарихы және дінтануды оқыту методикасы» пәні әлемдік діндердің пайда болуы және тарихи процестермен байланыса отырып дамуын оқытады. Сонымен қатар, дінді ұстанатын қоғамның, бірлестіктердің өміріндегі алатын рөлін анықтау жатады. Қазіргі замандағы проблемаларға деген әлемдік діндердің әсері және дінге деген актуальді және саналы ой тұжырымдарының қалыптасуын қарастыру. Әлемдік діндер курсын оқу барысында студенттер «әлемдік діндер» түсінігімен, дін теориясымен, оның пайда болуы және қабылданылуы туралы ойларды танып біледі. Негізгі міндеттердің бірі, ол әлемдік өркениеттердің дамуында буддизм, иудаизм, христиан, мұсылман діндерінің алатын орнын анықтау және қатынасқа түсу, қабылдау проблемаларын қарастыру. Дінтану курсын оқытудағы актуальды сұрақтарды қарастырып және түсіну.

Пәннің мақсаты: студенттердің дінтану, догамтикалық, тарихи және норматифтік-әлеуметтік аспектілерді толықтай түсіндіру; студенттердің әлемдік діндер, байырғы, ерте, дәстүрлі және дәстүрлі емес діндер туралы түсініктерін қалыптастырып, дамыту.

Пәннің міндеттері: діни ойларды публикада практикалық жүйеде студенттердің білдіре алуын қалыптастыру; студенттерде діни ұстанымдарды өздерінің таңдауына және догматикалық ерекшеліктерін нақты қарастыруды іске асыру; азаматтық және әлеуметтік, әлемдік діндер жайлы түсініктерін қарастыру.

Пәннің мазмұны: Курс бойынша қарастырылатын мәселелер, дін ғылыми зерттеу объектісі ретінде және дін тарихының басқа гуманитарлық ғылымдармен қатар қарастырылады. Діннің пайда болу концепциясы және даму процестері, мектепте дінтану пәнін беру методикасы курстың негізгі мән берілетін тұстары.

Пәнді меңгеру барысында студенттер білу қажет: барлық діндердің негізін, олардың дәстүрін, пайда болу тарихын, эволюциясын, дамуерекшелітерін. Діни мәдениеттердің діни және мәдени, әлеуметтік, ұлтаралық ерекшеліктерін толерантты түрде қабылдау және білу.

1. Курстың тақырыптық жоспары:

№ Тақырып аты Барлық сағат

11

Дәріс Семинар СОӨЖ СӨЖ

1.Сабақтың мақсат және міндеттері. Дін және қоғам. 2 1 2 5

2Діннің пайда болуы және оның алғашқы формалары. Тақырыпты оқытудың әдістемесі

2 1 2 5

3Христиан діні. Тақырыптың оқыту әдістемесі 2 1 2 5

4 Православиелік дін. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

2 1 2 5

5Католицизм діні. Тақырыпты оқутыдың әдістемесі. 2 1 2 5

6Протестантизм діні. Тақырыпты оқутыдың әдістемесі. 2 1 2 5

7 Ислам. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

2 1 2 5

8 Буддизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

2 1 2 5

9 Иудаизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

2 1 1 4

10Индуизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі. 2 1 1 4

11Конфуцианство және даосизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі. 2 1 1 4

12 Синтоизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

2 1 1 4

13Қазақстандағы діни ағымдар. Тақырыпты оқыту әдістемесі. 2 1 1 4

12

14Қазақ жерінің атақты дінтанушылары. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

2 1 1 4

15.Қазақстан-діни толерантты ел. Тақырыпты оқыту әдістемесі. 2 1 1,5 4,5

3. Дәріс тақырыптары:

Тақырып 1. Сабақтың мақсат және міндеттері. Дін және қоғам.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Сабақтың мақсат және міндеттері.

1. Дін ұғымы. Дін және қоғам.2.Дін жүйесі мен элементтері.3. Діннің қоғамдағы орны мен функциясы.4. Дін түрлері.

Әдебиеттер:Авдиев В. И. История Древнего Востока. М., 1953,Бросс Ш. О фетишизме. М.,1973.Зыбковец В.Ф. Дорелигиозная эпоха. М.,1959.Керан К. Боги, гробницы, ученые, М.,1963.Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции М., 1963Лосев А.Ф. Античная мифология в ее историческом развитии. М.,1952.Мифы народов мира, 2-е изд. М. 1987, т. 1-2Мифологический словарь. (Под ред. Е.М. Мелетинского) М.,1991.Сухов А.Д. Философские проблемы происхождения религии, М.,1967.Тахо-Годи А.А. Греческая мифология. М.,1989.Токарев С.А.. Ранние формы религии и их развитие М.,1964.Токарев С.А. Религия в историй народов мира. М.,1986.Фрэзер Д. Золотая ветвь. Исследование магии и религии. М.,1983.Шпажников Г.А. Религии стран Африки. Справочник М.,1981.Штаерман Е.М. Социальные основы религии Древнего Рима. М.,1987.

Тақырып 2. Діннің пайда болуы және оның алғашқы формалары. Тақырыпты оқытудың әдістемесі.

13

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Діннің пайда болуы және оның алғашқы формалары. Тақырыпты оқытудың әдістемесі.

1.Алғашқы сенімнің формалары.2.Класстық қоғамға ауысудағы діннің алға жылжуы.3. Ежелгі әлемнің ұлттық діндері.

Әдебиеттер:Авдиев В. И. История Древнего Востока. М., 1953,Бросс Ш. О фетишизме. М.,1973.Зыбковец В.Ф. Дорелигиозная эпоха. М.,1959.Керан К. Боги, гробницы, ученые, М.,1963.Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции М., 1963Лосев А.Ф. Античная мифология в ее историческом развитии. М.,1952.Мифы народов мира, 2-е изд. М. 1987, т. 1-2Мифологический словарь. (Под ред. Е.М. Мелетинского) М.,1991.Сухов А.Д. Философские проблемы происхождения религии, М.,1967.Тахо-Годи А.А. Греческая мифология. М.,1989.Токарев С.А.. Ранние формы религии и их развитие М.,1964.Токарев С.А. Религия в историй народов мира. М.,1986.

Тақырып 3. Христиан діні. Тақырыптың оқыту әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Христиан діні. Тақырыптың оқыту әдістемесі.

1. Христиан дінінің пайда болуы.2. Христос тұлға ретінде.3. Христиан дінтануы4. Христиандықтың бөлінуі.

Әдебиеттер:

Крывелев И.А. Библия: Историко-критический анализ. М., 1985.Миркина 3.,Померанц Г. Великие религии мира. М.,1995.Ранович А.Б. Первоисточники по истории раннего христианства. Античные критики христианства. М.,1990.Ренан Э. Жизнь Иисуса.М. 1991.

14

Свенцицкая И.С. Раннее христианство: страницы истории. М.,1987.

Тақырып 4. Православиелік дін. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Православиелік дін. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

1. Православие тарихы және қазіргі жағдайы.2. Орыс православиесі.

Әдебиеттер:Бессонов Б. Н. Православие в наши дни. М., 1990.Булгаков С.Н. Православие: Очерки учения православной церкви, М., 1991.Голубинский Е.Е. История Русской церкви, М.. 19011902, т. 1-2.Иоанн Домаскин. Точное изложение православной веры. Ростов-на-Дону,

1992.История Русской православной церкви в документах религиозных архивов

России. Аннотированный справочникуказатель, М.,1993.Карташев А.В. Очерки по истории Русской церкви, М.,1993, т.1-2.Лосский О.Н. Очерк мистического богословия Восточной церкви.

Догматическое богословие, М.,1991.Поспеловский Д.В. Русская православная церковь в XX веке. М.,1995.Правда о религии в России. М., 1942.Православная церковь в истории России, - М.,1991.

Тақырып 5. Католицизм діні. Тақырыпты оқутыдың әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Католицизм діні. Тақырыпты оқутыдың әдістемесі.

1. Дін ерекшеліктері.2. Ватикан. Шікеу жүйесі.3. Ресейдегі католицизм.3. Католиктік шіркеудің қоғамдағы мәселелері.

Әдебиеттер:Арну А. История инквизиции. СПб,1995.Боргош Ю. Фома Аквинский. М.,1975.

15

Гергей Е. История папства. М.,1996.Григулевич И.Р. Папство: век XX.М., 1978.Заборов М.А. Крестоносцы на Востоке.М., 1980.Иоанн Павел II. Единство в многообразии: Размышления о Востоке и

Западе. М.,1993.Казакова А. Второй Ватиканский собор. М.,1973.Ковальский Я.В. Папы и папство. М.,1986 .Красиков А.А. Ватикан: история современности. М.,1991.

Тақырып 6. Протестантизм діні. Тақырыпты оқутыдың әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Протестантизм діні. Тақырыпты оқутыдың әдістемесі.

1. Дін ерекшеліктері.2. Шікеу жүйесі.3. Ресейдегі протестанттар.3. Протестанттық шіркеудің қоғамдағы мәселелері.

Әдебиеттер:Белов А.В. Секты. сектантство. Сектанты. М.,1978 Вебер М.

Протестантские секты и дух капитализма М., 1990.Гараджа В.И. Протестантизм. М.,1971.Граждан В.Д. Вероучение и мораль пятидесятников. М.,1989.

Тақырып 7. Ислам. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Ислам. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

1. Исламның пайда болуы.2. Ислам дінінің ерекшеліктері.3. Ислам дінінің негізгі бағыттары.4. Қазіргі кездегі ислам діні.

Әдебиеттер:Большаков О. Г. История Халифата Т.1 Ислам в Аравии (570-633). М., 1989.Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.

16

Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам. Историографические очерки. /Под общ. ред. С.М.Прозорова, М.,1991.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990

Тақырып 8. Буддизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Буддизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

1.Буддизмнің пайда болуы. Индуизм және буддизм2. Гаутама - Будда . Трипитака – буддалық канон. 3. Будданың діни идеалдары Хинаяна және Махаяна. Буддизмның таралуы.

Әдебиеттер:Анагарика Говинда. Психология раннего буддизма. Основы тибетского

мистицизма. СПб., 1993.Бакаева Э.П. Буддизм в Калмыкии. Элиста, 1994.Буддизм: Словарь /Под общ. ред. Н.Л. Жуковской. М.,1992.Жуковская Н.Л. Ламаизм и ранние формы религии. М.,1977.Игнатович А.Н. Буддизм в Японии. Очерк ранней истории. М.,1987.Корнев В.И. Буддизм и его роль в общественной жизни стран Азии.

М.,1983.Кочетов А.Н. Буддизм.М.,1965

Тақырып 9. Иудаизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Иудаизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

1.Иудаизм: Яхве сенімінің пайда болуы. 2.Библия. Талмуд. Тарихтың иудейлік концепциясы. 3.Ветхозаветтық аңыздар: мысырлық құлдық, Моисей, Давид, Соломон.

Әдебиеттер:Агада: сказания, притчи, изречения Талмуда и мидражей. М., 1993.Беленький М.С. Иудаизм. 2-е изд., M., 1974.

17

Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Гече Г. Библейские истории. 2-е изд. М., 1990.Даймонт М. Евреи, Бог и история. Иерусалим, 1989.Рижский М.И. Библейские пророки и библейские пророчества. М., 1987.Телушкин Д. Еврейский мир. М., 1992 .Шифман И.Ш. Ветхий Завет и его мир. М., 1987.Янг Л. Сущность иудаизма. М., 1993.

Тақырып 10. Индуизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Индуизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

1.Ежелгі Үндістанның діни жүйесі: индуизм, джайнизм, сикхизм, парсизм. 2.Индуизмнің негізгі жүйелері.

Әдебиеттер:Беленький М.С. Иудаизм. 2-е изд., M., 1974.Бонгард-Левин Г.М. Древнеиндийская цивилизация. Философия, наука,

религия. 2-е изд. М., 1993.Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Гусева Н.В. Индуизм. История формирования. Культовая практика,. М.,

1977.

Тақырып 11. Конфуцианство және даосизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Тақырыпты оқыту әдістемесі Конфуцианство и даосизм.

1.Даосизм, конфуцианство, буддизм – білім триадасы (сань цзяо).2.Қытайдағы ежелгі наным сенімдер.

Әдебиеттер:Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Васильев Л.С. Культы, религии и традиции в Китае. М., 1970.Дао и даосизм в Китае. М., 1989.Древнекитайская философия. Собрание текстов. В 2-х т. Переводы. М.,

1972-1973.

18

Конфуцианство в Китае: проблемы теории и практики /Под ред. Л.П. Делюсина М., 1982 .

Малявин В.В. Конфуций. М., 1992 .Переломов Л.С. Конфуций: жизнь, учение, судьба. М., 1993.

Тақырып 12. Синтоизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Тақырыпты оқыту әдістемесі Синтоизм.

1.Жапониядағы буддизм және синтоизм. Аматэрасу құдайына сенім.2. Синто шіркеулері мен ғибадатханалары. Ұрыс жүріс-тұрыстың 5 принциптері. 3.Синтоизмнің ары қарай дамуындағы буддизмнің рөлі. 4.Дзэн- буддизм – жауынгерлер діні.

Әдебиеттер:Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Религии мира. М., 1982.

Тақырып 13. Қазақстандағы діни ағымдар.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Қазақстандағы діни ағымдар. 1.Қазақстандағы Ислам дінінің тарауы.2. Қазақстандағы Христиан дінінің тарауы.3.Қазақстандағы православиелік шіркеу.

Әдебиеттер:Большаков О. Г. История Халифата Т.1 Ислам в Аравии (570-633). М.,

1989.Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258).

М.,1988.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990Пиотровский М.Б. Коранические сказания. М.,1991Суфизм в контексте мусульманской культуры. М., 1989

19

Тақырып 14. Қазақ жерінің атақты дінтанушылары. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Қазақ жерінің атақты дінтанушылары. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

1.Қазақ мұсылмандарының көрнекті ойшылдары2.Ахмет Яссауи ілімдері.3.19-20 ғасыр дінтанушылары.4.Абай мен Шәкәрімнің діни еңбектері.

Әдебиет:Большаков О. Г. История Халифата Т.1 Ислам в Аравии (570-633). М., 1989.Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.

Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990

Тема 15. Қазақстан-діни толерантты ел. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Қазақстан-діни толерантты ел. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

1.Қазақстанның дін туралы заңы.2.Қазақстандағы діни толеранттылық негізі.

Әдебиет:Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258).

М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990.

Қысқаша дәрістер жинағы.20

Тақырып 1. Сабақтың мақсат және міндеттері. Дін және қоғам.Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Сабақтың мақсат және міндеттері. Дін және қоғам.

1. Дін ұғымы.2.Дін жүйесі мен элементтері.3. Діннің қоғамдағы орны мен функциясы.4. Дін түрлері.

Дін - әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құрылыстарға тән тарихи, саяси-әлеуметтік, дүниетанымдық және психологиялық құбылыс. Ол ықылым замандардан бері адамзатпен бірге жасасып келеді. Оны ең тұжырымды түрде Құдай мен адамның арақатынасы, адамның танымынан тыс күштердің барлығын мойындау және соған илану деп анықтауға болады.

Дін туралы арнайы ғылымды – дінтану дейміз. Дінтану ғылымы дінді теологиялық, философиялық-әлеуметтік, биологиялық, психологиялық және этнологиялық (грек тілінде ethnos-халық, logos-ілім) тұрғылардан бөліп қарастырады. Теология (көне грек тілінде teos-құдай, logos-ілім) немесе конфессионалдық ілім (көне грек тілінде konfessio – мойындау, ғибадат қылу; белгілі бір дінді мойындайтын діни бірлестік) адам мен Жаратушының, адам мен Абсолюттің, адам мен біздің түсінігімізден тыс күштердің қатынасын зерттейді, дінді оның қағидаларының өзіне сүйеніп негіздейді.

Дінді философиялық-әлеуметтік тұрғыдан түсіну дегеніміз – оны қоғамдық сана мен дүнитанымның нысаны (формасы), діни мәдениет түрінде көрінуі, белгілі әлеуметтік қызмет атқаратын құбылыс, діни идеология, діни мораль тұрғысынан қарастыру, дін және саясат мәселелерін зерттеу.

Ғылым дінді табиғи инстинкт, өмір үшін күрестің құралы деп санайды және “діндарлық генінің” болуы ықтимал деген болжам жасайды. Осы мәселелерді зерттеуден діннің биологиялық анықтамасы шығады. Қандай дінді алмасақ та оның негізінде адамның сезім дүниесі жатыр. Мұны психология ғылымы зерттейді. Осыдан діннің психологиялық айқындамасы шығады.

Дін этностардың оқшаулану факторларының бірі болып табылады және этнос мәдениетінің қалыптасуында айтулы роль атқарады. Діннің осы қырын зерттеуден, оның этнологиялық анықтамалары шығады.

Жоғарыда айтылғандар – дінді ғылыми тұрғыдан танудың тәсілдері. Бірақ, жеке-жеке алғанда дін деген не, ол қалай пайда болды, хақ дін деп қайсысын айтамыз, деген тәрізді сұрақтарға толық жауап бере алмайды. Теология мен философияның өзі көзқарастар қайшылығы болып табылады. Сондықтан дінді әлемдегі құбылыстарды қабылдау мен түсіндірудің, әлемді тану мен меңгерудің өзіндік жолы, жеке адамдардың және қоғамның маңызды құрамдас бөлігі немесе мәдени феномен тұрғысында қарстыру бізді діннің шын табиғатына бір қадам жуықтата түседі.

Дін құлшылық жолындағылар мен Құдірет арасындағы бір байланыстың барлығына деген сенімге негізделеді және ол сенім белгілі бір

21

діни ілім түрінде тұжырымдалып, тұрмыста діни салттар мен ғұрыптар түрінде көрініс береді. Ол құрылымдық жағынан діни сана, діни харекет, діни ұйым болып тарайды.

Діни сана құрылымы – діни сенім, діни ілім және діни идеология. Діни сана күнделіті және концептуалды болып екі сатыға ажыратылады. Бірінші сатыға діни түсініктер, дағдылар, қағидалар мен діни дәстүрлер жатады. Концептуалды деңгейде осылардың бәрі белгілі бір ізге түсіріліп, дін ілім сипатына ие болады, оның теориялық негізі жасалады, ақиқаттығы дәлелденеді. Мұнымен теология және діни философия шұғылданады.

Діни сана, әр тарихи кезеңде, түрлі қоғамда әртүрлі дәрежеде қызмет атқарып, көрініп отырады. Негізінен оның үш сатысын атауға болады. Бірінші сатысы – діни сана қоғам санасында жетекші орын алады; діни тұрмыс бүкіл қоғамның әлеуметтік тұрмысының құрамды бөлігі болады; әлеуметтік қатынастарда діни сенімдер міндетті түрде ескеріледі; өкімет билігі діни және азаматтық салалардан тұрады. Бұл үрдіс (процесс) сакрализация (латын тілінде sakra - қасиетті) дап аталады.

Екіншісі – діни сана қоғамдық санада басымдықпен көрінбейді, одан азаматтық дүниетаным мен мәдениет озық тұрады; діни қызмет барған сайын өзінің негізгі қызмет аясына дейін тарыла береді; қоғамдық қатынастар діни қатынастардан оқшауланады; бірақ, діни тұтастық бұрынғысынша этностық тұтастыққа ұмтылады.

Үшіншісі – діни сана қоғамдық ойға мейлінше аз ықпал жасайды, діни қызмет тек діни ұйымдардың ісі болып қалады, діни ортақтастық этникалық, мемлекеттік тұтастық мәселесімен сәйкестігін жояды, діни және азаматтық өкімет биліктері біржола ажыратылады. Бұл үрдіс секуляризация үрдісі (латынша secularis - зайырлы) деп аталады.

Діни бірлестіктің мынадай түрлері бар: діни мекеме (мешіт, шіркеу, діни оқу орны т.б.), діни секта және деноминация. Бұлардың ішінде шіркеу, мешіт т.б. бірлестіктің неғұрлым кең түрі саналады. Олардың орталықтандырылған (бір ортаға бағынатын) құрылымы және төменнен жоғарыға дейінгі басқару жүйесі бар.

Секта (латынның “ойлау тәсілі, ілім, бағыт” деген мағынадағы сөзінен шыққан) әдете орнықты діни ілімге оппозициялық ағым, әлеуметтік, дүниетанымдық, ғұрыптық қарсылық түрінде пайда болады, тек өзінің ұстанған жолының дұрыстығына күмәнсіздігімен ерекшеленеді. Сектоларға тән нәрсе - өздерінің құдайдың қалаулы адамдары екендігіне берік сенім, оқшауланушылық, ғұрыптарына ерекше беріктік, секта мүшелерінің теңдігін жариялау.

Деноминация (латынның denomen – “атын өзгерту” сөзінен) не басқа діни бірлестіктерден бөлініп шығады, не әуелгі бастан дербес қалыптасады. Оған тән нәрселер мыналар: иланушылардың құдайдың қалаулы пенделері екендігіне сенім, кез-келген иланушының рухани қайта тууына деген сенім, оқшаулану міндетті саналмайды; қоғам өміріндегі және діни тұрмыстағы белсенділік; қауымның мүлтіксіз ұйымдық тәртібі; мүшелерінің хұқықтық

22

теңдігі және басшыларының сайланбалылығы; дін қызметшілері мен қатардағы құлшылық иелеріне бөлінбеу, сонымен қатар кәсіби ғұрып атқарушыларының болуы.

Дін – рухани мәдениеттің бөлігі әрі дүниетанымның тарихи нысаны. Ғылым мәдениеттің, демек діннің де шығуын әртүрлі түсіндіреді. Бізге мәлім, дін бірнеше элементтерден тұрады. Солардың бірі – діни ғұрыптар. Кейбір ғалымдар әлемдік мәдениет осы ғұрыптардан бастау алған деген пікірге ден қояды. Екінші біреулер мәдениеттің алғашқы нысаны мифология деген пікірді ұстанып, оған мынадай дәлелдер келтіреді: алғашқы қауымдық құрылыста тұрпайы наным-сенімдер пайда болды, оның белгілі нормалары, тілі мен көркемдік тәсілдері пайда болды; осылардан бастапқы қауымдық синкреттік дүниетаным түрі қалыптасты; адам санасы жетілген сайын мифология трансформацияланып, сана мен рухани мәденит салалары бөлініп, жеке жетіле бастады: көркемөнер, дін, адамшылық нормалары орнықты; дін пайда болып, әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптаспас бұрын бастапқы қауымдық мифологияның құрамында және сонымен ажырамас қатынаста діни нанымдар дамып жетілді. Міне, осы тезиске сүйене отырып, ғылым дүниетанымның және табиғат пен әлеуметтік дүниені танудың тарихи қалыптасқан алғашқы нысаны мифология болды деген біржақты тұжырымға келеді. Қайталау сұрақтары:

1. Дін деген не?2. Әрбір діннің бастапқы элементі не?3. Діннің негізгі бастапқы функциялары қандай?4. Қандай ғылымдар дінді оқытады?5. Қазіргі замандағы діндерді қалай сыныптауға болады?6. Адам және қоғамның өмірінде діннің алатын рөлі қандай?

Әдебиеттер:Авдиев В. И. История Древнего Востока. М., 1953,Бросс Ш. О фетишизме. М.,1973.Зыбковец В.Ф. Дорелигиозная эпоха. М.,1959.Керан К. Боги, гробницы, ученые, М.,1963.Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции М., 1963Лосев А.Ф. Античная мифология в ее историческом развитии. М.,1952.Мифы народов мира, 2-е изд. М. 1987, т. 1-2Мифологический словарь. (Под ред. Е.М. Мелетинского) М.,1991.Сухов А.Д. Философские проблемы происхождения религии, М.,1967.Тахо-Годи А.А. Греческая мифология. М.,1989.Токарев С.А.. Ранние формы религии и их развитие М.,1964.Токарев С.А. Религия в историй народов мира. М.,1986.Фрэзер Д. Золотая ветвь. Исследование магии и религии. М.,1983.Шпажников Г.А. Религии стран Африки. Справочник М.,1981.Штаерман Е.М. Социальные основы религии Древнего Рима. М.,1987.

23

Тақырып 2. Діннің пайда болуы және оның алғашқы формалары. Тақырыпты оқытудың әдістемесіМақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Діннің пайда болуы және оның алғашқы формалары. Тақырыпты оқытудың әдістемесі1.Алғашқы сенімнің формалары.2.Класстық қоғамға ауысудағы діннің алға жылжуы.3. Ежелгі әлемнің ұлттық діндері.

Бүгінгі ғылымда діннің пайда болуы туралы екі теория бар. Олар “прамонотеизм” және адамзат тарихындағы “дінге дейінгі кезең” теориялары. “Прамонотеизм” концепциясы әлемдегі тайпалар мен халықтар әуелгі баста бір құдайға иланған, көпқұдайлық кейін пайда болған деген тұжырымға негізделеді. “Дінге дейінгі кезең” теориясы алғашқы қауымдық құрылыста адамдарда ешқандай дін болған емес деген қағидаға сүйенеді. Көне діндердің пайда болуы мен эволюциялануы мәселесіне бірнеше ғылыми көзқарас бар: эволюциялық көзқарас (Чарльз Дарвиннің “Түрлердің шығуы” теориясы, 1859); әлеуметтік көзқарас (Огюст Конттың теориясы; ол бойынша дін – адамның рухани даму жолының алғашқы сатысы); анимистік теория (теорияның негізін салушы Э.Б. Тайлор) және функционалдық көзқарас. Соңғысының авторы – К.Маркс дін қоғамдық қатынастар жүйесінің бөлігі ретінде пайда болды деген тұжырымға келді.

О.Конт “Қоғамдағы тәртіптің негізі не және сол тәртіпті орнатудағы діннің ролі қандай?” деген сұрақ қойып, “тарихтың үш кезеңі” туралы ілім жасады. Ол тарихты үш дәуірге бөлді: дін кезеңі немесе “теологиялық қалып” (бұл кезеңде адам санасында діни түсініктер мен діни идеялар үстемдік етеді); философиялық кезең немесе “метафизика қалпы” (адамдардың анасында абстракция басымдық етеді); позитивтік кезең (ғылым құбылыстарды объективті бағалауға жол ашады).

Адамзат тарихының бірінші, діни кезеңі құдайға деген сеніммен сипатталады, осы сенім түрлі топтардың мүдделерінің үйлесімін, қоғамдағы әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз етеді. Дін бұл кездері қоғамда интегративті (біріктіруші) қызмет атқарады. Бұдан соң адамзат екінші және үшінші кезеңдерді бастан өткереді. Бірақ, Конттың пікірінше, қоғамдағы әлеуметтік-тарихи өзгерістер адамзатты ерте ме, кеш пе, қоғамдағы қатынастардың рухани негізі ретінде “екінші теологиялық синтезге” алып келеді, сол кезде “позитивті діннің” үлкен маңызы болады.

Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар. Олар – фетишизм, тотемизм, анимизм және магия.

Э.Дюркгейм бойынша, діни сенімдердің бастауы – қоғамның өзі және көнедегі ең қарапайым формасы осы тотемизм. Тотем белгілі бір әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық бастауы әрі желеп-жебеушісі рәміз (символ)

24

әрі ең басты құндылық. Сондықтан осы (белгілі бір құс, аң немесе өсімдік) құлшылық объектісі, осымен бірге сол топты біріктіруші, рулық, тайпалық тұтастығын сақтаушы.

Тотемді құрметтеу – оны қасиет иесі санап құлшылық етушілердің бәрін қастерлеу деген сөз. Яғни, тотем белгілі бір әлеуметтік топқа қатыстылықтың рәмізі. Тотемизм бастапқыда рулар мен тайпалардың, бертін келе тұтастай халықтардың діни наным нысаны және олардың өзгелерден даралығын сипаттайтын белгі болып тұрақтайды. Осыған қарай бұл тайпаның, халықтың өзіндік ғұрыптары мен салттары қалыптасады. Олар мифологияға ауысады.

Көне замандарда тотем көбіне зооантропоморфты (адам және хайуан кескінді) бейнеленіп келеді. Біртіндеп реинкарнация, яғни адамның өлген соң тотем бейнесінде дүниеге қайта оралуы туралы ұғым қалыптасты. Осыдан тотемдік жануарды, өсімдікті т.б. өздерінің бұрынғы ата-бабаларының аруағы санап, оларды асқа пайдаланбау, ерекше қадірлеу салты орнықты. Осылайша тотемизм рулық қауымда тұтастырушы, рулар мен тайпаларда әлеуметтік қатынастарды реттеуші қызмет атқарады.

Магияның тарихи және дүниетанымдық эволюциясын зерттеген адам Дж. Фрезер. Ол өзінің “Алтын бұтақ” атты көлемді еңғбегінде магияны көне дін емес, қарапайым ойлау тәсілі, наным түрі деген тұжырым жасайды. Оның ойынша, магия жоғалған жерде дін пайда бола бастайды. Дін құдіретке сенім, соған тәуелділік арқылы адамның өзін өзі тануына мүмкіндік ашады.

Ал Леви-Брюль адамның ой қабілеті, әсіресе қауымдық құрылыс кезінде, логикалық және пралогикалық деген екі бөліктен тұрады, біріншісі логикалық ойлау заңдылықтары бойынша дамиды, екіншісі кездейсоқ және мүмкін болатын жаратылыс, әлеуметтік құбылыстарымен байланысты, ойлаудың осы екінші бөлегі жаратылыстан тыс күштерге илануға, пралогикалық магиялық ойлаудың тууына негіз болды, осылай әлемді діни тұрғыдан зерделеудің тағы бір ізі салынды, деп санайды.

Осы мәселемен шұғылданған ғалымдардың тағы бірі – Б.Малиновский бастапқы қауымдық құрылыста адамдар өз мүмкіндіктері көлеміндегі істерге қатысты ұтымды ойлауға қаблетті болды. Бірақ, өз мүмкіндіктерінен тысқары нәрселер алдына келгенде тосылып, осыдан тылсым ұғымы қалыптаса бастаған деген тұжырым жасайды. Ғалым өзінің “Магия, ғылым және дін” (1926) атты еңбегінде магияның қоғамға ықпалы жаратылыс құбылыстарын таным дәрежесіне байланысты, оның әлеуметтік қызметі – адамның саналуан жағдайларды шешім табу мүмкіндігінде, деген байлам жасайды.

Магияны ғұрыптық тұрғысынан қарастыра келіп, ғалымдар әсер ету тәсіліне қарай: 1) тікелей әсер ету, 2) инициалды (қол жетпейтін объектіге әсері), 3)

25

парциалды (тамаққа, тағы басқа нәрселер арқылы әсер ету), 4) имитативті (ұқсас нәрсеге әсер ету) деп жіктейді. Ол сонымен бірге мақсатына қарай : 1) әскери, 2) кәсіптік, 3) емдік сияқтылар болып бөлініп кете береді.

Осылайша алғашқы адамдардың ойы мен санасында адамның болмыс шындығының көрінісі болып табылатын көне діни түсініктердің тұтас кешені жасалған. Олардан адамзаттың неолиттен бүгінгі күнге дейінгі жүріп өткен жолын көреміз.

Бақсылар - жер бетіндегі “жандармен” сөйлесе алатын болғандықтан, қарапайым адамдар бақсыларға сенетін де, олардан қорқатын.

Қазақ бақсылары өздерінің тәжірибесінде арнайы бақсылық өлең-сарынды пайдаланды. Қазақ бақсылары қобыз, қамшы пайдаланды.

Бақсылар өздерінің “жынын” қызыл шұбар айдаһар, “қара шұбар жолбарыс”, “зу тісі балғадай қара бура”, “бір мүйізі жер тіреген көк бұқа” т.б. қаралы дауыл бейнесінде алады. Бақсылықтың негізгі мазмұны – шын шайтанға сену, олармен “тілдесе” алатын қабілеті барлығына көпшілікті сендіру.

Бақсылықтың өзіндік мифологиясы да бар. Әртүрлі аңыз-ертегілерде бақсылардың жалаң аяқ қызған темірді басқаны, оны тілмен жалағаны, өткір пышақтың үстімен жүргені т.б. аңыздары бар.

Политеизм латынның поли – көп жне гректің ти – дін деген сөздерінен шыққан. Өндіріс ірі жетістіктерге жетуіне байланысты адамдар арасындағы қатынастар да күрделенеді. Осыған орай діни түсініктер де өз мазмұнын өзгертіп, неғұрлым күрделі түрге ауыса бастады, жеке заттар мен құбылыстарға табыну орнына, сол заттар мен құбылыстардың рухына, иесіне табыну пайда болды. Ерте ғасырлардағы Египеттегі, Вавилондағы, Грециядағы, Римдегі діндер полоитейстік діни сенімдерге мысал бола алды.

Таптық теңсіздіктің күшейуіне және бар билікті өз қолына жинаған мемлекетті жалғыз басқарушы император, патшалардың шығуына байланысты дін де өзгере бастады. Көп құдайлардың ішінен бір құдай негізгі, ең құдыретті, ең басты құдай болып бөлініп, монотейстік (бір құдайға сену) пайда болды. Монотейстік діндер қатарына иудеизм, буддизм, христиан және ислам діндері жатады.

Көне шумерлер б.д. дейінгі VI мыңжылдықтың соңын ала Тигр мен Ефрат өзендерінің аңғарларына қоныстанып (қазіргі Ирактың территориясы), тұңғыш қала – мемлекет орнатты. Б.д. дейінгі ІІ мыңжылдыққа қарай шумер өркениеті құлдырады. Бірақ, шумерлердің діни нанымдары аккадтықтарға – вавилондықтар мен ассириялықтарға мұра болып қалды. Көне шумерлердің құдайлары барлық қала-мемлекеттер үшін ортақ болғанымен, олардың

26

әрқайсысының ерекше табынатын құдайлары болды. Мәселен, Нуппурда Эниль құдайы “ауа әміршісі” және “құдайлар патшасы” деп дәріптелсе, Эреду қаласында даналық және әлемдік Мұхит құдайы Энка, Урук қаласында аспан құдайы Ан, Наннада соғыс құдайы Инан-на әспеттелді. Шумер мифологиясында бала көтерген әйел түрінде кескінделетін Ұлы Ана кейіпіндегі Жер ерекше құрметтеледі.

Бірінші құдай, аспанды жаратушы Ан деп танылғанымен, жерді және жер бетіндегінің бәрін жаратуды аяқтаған, адамдардың тағдырының, табиғат байлығының, өмір қуатының иесі, ең үлкен құдай “ауа әміршісі” Энлиль деп марапатталды. Шумер мифологиясында Энлиль мен оның әйелі Нинлиль құдайдан Ай құдайы Нанна, соғыс құдайлары Нинурта мен Нингирсу, От құдайы Нуску, тамұқ құдайы Нергал, тағдыр құдайы Намтар туды деп саналды.

Шумер мифологиясында даналық құдайы, жер үстіндегі және жер астындағы сулардың иесі, бар әлемді басқаратын құдіретті күш сақтаушы Энки құдайы дара тұр. Ол – адамды және барша адамзатты жасаушы, оларды бағбандыққа, кендір өсіруге, емшілікке үйретуші. Күн падишасы – Уту құдайы күндіз аспан төрінде, түнге қарай жер астымен саяхат жасайды. Ол билік айтушылардың қорғаны, “әділет иесі”, Урук қаласы патша әулетінің жебеушісі саналған.

Шумер мифологиясында құдайлар өліп, қайта тіріліп отырады. Соңынан көптеген аңыздарға негіз болған топан суы мифі кең көрініс береді. Бірде құдайлар адамзат баласына қатты қаһарланып, оларды құртып жібермек болады. Даналық құдайы Энки мұны Шуруппак қаласының әкіміне мәлім етеді. Содан ол жеті тәулік бойы болатын топан суынан аман құтылу үшін кемежасауға әмір етеді. Бірақ, құдайлар өздерінің бұл ісінің әділ еместігін ұғынып, қаһарынан қайтады да, Шуруппак қаласының басшысына мәңгілік ғұмыр сыйлайды.

Аккадтықтар осы шумер құдайларына сыйынған. Бірақ, оларға басқа есімдер берген. Мәселен, Уту енді Шамаш деп аталса, Инанна құдай Иштар деп аталған. Вавилондықтардың бас құдайы, Вавилон қаласының жебеушісі Мардук болса, ассириялықтар Ашшур қаласының жебеушісі – Ашшур құдайды дәріптеген. Осылардың ішінде алғашқы адамдарды жасаушы, аспанда және жер астынада билік құрушы құдайлардың әмірі жүретін шекараны белгілеуші Мардук өзгесінен жоғары қойылып, әлемнің әміршісі саналған. Осымен бірге шумерлердің тұсындағы құдіреттер әлемнің сатылық тәртібі сақталып қалды. Ан, Энлиль және Энки құдайлары бұрынғысынша жетекші орындарда болды. Осыларға әлем тағдырына араласып отыратын он екі “ұлы құдай” тіркесіп келеді. Барлық құдіреттер пантеоны аспан және жер құдайлары болып екіге бөлінді.

Вавилондықтар әлем “жоғарғы” және “төменгі” аталатын қатар дүниелерден тұрады, ал жер бетіндегінің бәрі аспан әлемінің сәулесі, Ұлы құдайлар мен адам арсында тура байланыс жоқ, олар адмдарға қамқор, тағдырларын белгілеп отыратын дербес жебеуші құдайлар арқылы ғана

27

байланыс орната алады, соңғылары адамдарды, олардың болмысын қорғайды деп санаған.

Аккадтықтардың басты мифтік мұрасы – Гильгамеш туралы миф. Кейінен эпос түрінде өңделген бұл мұрадан аккадтықтардың ел билеушілері, достық, өмір мен өлім туралы әлеуметтік-дүниетанымдық түсініктерін оқимыз.

Шумер-аккад діни ғұрыптары. Шумерде болашақ дінбасыларын даярлайтын арнайы жабық мектептер болды. Оған текті тұқымдардан шыққан адамдар ғана алынды. Мектепті бітіргендер дінбасы атақтарына ие болатын еді. Шумер-аккад діні бойынша күн сайын екі мәрте – таңертең және кешкілік құдайларға құрбандық жасау тәртібі болды. Соғыстан түскен олжаның ең тәуірі, астықтың ең сапалысы мен еркек малдың ең күйлісі құдайларға сыйлыққа арналды. Храмдарда осыларға байланысты қосалқы жұмыстарды орындаушы, құрбандық ыдыстарын әзірлеуші төменгі шендегі қызметшілер даярланды. Шумерліктер өлген адамдарымен жылап қоштасқан соң, мүрдені өртеп жіберетін болған.

Дін ілімі жер аспан құрлымын толық қайталайды деп ұйретті. Осыдан шумер, аккад, вавилон сенімдеріне астрология, жұлдыз жорамалы сияқтыларға ерекше маңыз берілді. Бұлармен дінбасылары шұғылданды. Аспан денелерін бақылау үшін арнайы мұнаралар – зиккураттар салынды. Дін басшылары (абыздар) аспанды бақылап, сәтті, сәтсіз күндерді айқындап, мерекелер күнтізбесін жасап отырады. Жыл басы да осы тәсілмен анықталды. Түрлі құрбандық, құлшылық жолдармен, қасиет дарыды деген мүліктерді құрбандық етіп, отқа тастау немесе қасиетті Тигр және Ефрат өзендері суымен жуып тазарту арқылы тылсым күштерді аластау дәстүрі кең тарады. Вавилон мемлекетін парсылар жаулап алған соң біртіндеп Заратуштра діні таралып, Мардук және Иштар құдайларының орнына Ахура-Маздаға бас ию тәртібі орнықты.

Египетте дін бүкіл мәдениеттің біртұтас негізі болды және сәулет, бейнелеу өнерлерінің, әдебиеттің қайталанбас туындыларын жасады. Бізге бұл үлгілер тұтас күйінде жеткен жоқ. Түпнұсқалардан қолда бары б.д. дейінгі 2600-2300 жылдардағы Көне патшалық дәуірінің “Пирамидалар мәтіні” мен б.д. дейінгі ХХІ-ХҮІІІ ғасырлар шамасындағы Орта патшалық дәуірінің “Саркофактар мәтіндері” сияқты жекелеген жазулар. Жаңа патшалық дәуірі “Өлілер кітабы”, “О дүниеде не бары туралы кітап” деген, тағы басқа бірқатар діни шығармалардан көрініс табады.

Көне Египеттегі құдайлар пантеоны Жоғарғы және Төменгі Египет патшалық-тарының құрылуы барысында қалыптасып, Көне Египетте ертерек дәуірлерде Жер-Ана және оның күйеуі, Нил өзенінің иесі Хапиді культібасым болды. Олар баршаға тіршілік силаушы деп танылды. Одан бертініректе жер құдайлары Геб және Акер, олармен қатар Аспанды мадақтайтын ана құдіреті кейіпіндегі Нут құдайына сиыну орныққан уақыттың өзінде Жер-Ана мен Хапи культінің мерейі жоғары болды.

28

Египеттіктердің көнедегі тотемдік нанымдары құдайлар мен рәміздерге енгізілген хайуанаттар культінен көрініс береді.

Египетті Орта және Жаңа патшалық дәуірлерінде атақты Фива қаласынан шыққан фараондар (перғауындар) биледі. Ра – Күн құдайы Фивадағы Күн құдайы Армонмен теңдестірілді. Сөйтіп, бұл екеуі біріктіріліп, Амон-Ра Күн құдайы пайда болды.

Көне Египеттің мифтері әлемнің жаралуын әртүрлі түсіндіреді. Бір қағида бойынша ең мәртебелі Күн құдайы Хаостан пайда болды делінсе, екінші бірінде алдымен су болып, одан керемет лотос гүлі көтеріліп шығып, осы гүлден Ра пайда болды да, осыған дейін қараңғылық қапасында жатқан жерге жарық шашады.Тағы бірінде Хаостан көтеріліп шыққан аралға келіп ғажайып құс жұмыртқа салып, одан Ра шығады. Жаратылу туралы ең күрделі миф Гелиополис қаласында туған. Ол бойынша бір құдай екінші бір құдай жаратады. Бертін келе күн құдайы Рамен біріктірілген Атум құдайы Хаостан пайда, болып, өзін-өзі ұрықтандырып, екі құдіретті – ауа құдайы Шу мен дымқылдық құдайы Тефнуттідүниеге келтіреді. Олардан жер құдайы Геб пен көк құдайы Нут туады.

Мифтердің ішінде Мемфис қаласының қорғаушысы Птах атты құдайдың әлемді жаратуы туралы миф ерекше маңызды. Бұл құдай барлық дүниені, бүкіл әлемді оймен және сөзбен жаратқан. Ол аттарын тізіп айта отырып, алғашқы сегіз құдайды жаратады. Осымен бірге Амон-Ра Египет дінінде «барлық әкелерді, барлық құдайлардың әкесі, көкті көтеріп, жерді орнықтырушы, бірден-бір ұлы жаратушы құдай» болып қала береді. “Амон” сөзі “құпия”, “тылсым” деген мағынаны білдіреді. Яғни, оның бүкіл болмысы көзге көрінбейтін, ғайып, тылсым. Ол Египеттің барлық қалаларында бас құдай болып танылды. Өзге құдайлардың бәрі жиыла келе осы бір Амон-Раның болмысын сипаттаушы болып танылады. Амон-Ра бір уақытта Осирис те, Птах та, басқа құдайлар кейпінде де бола алады деп саналды. Мәселен, кештің құдайы Атум, таңды сәулелендіруші Хепри болса, осылардың екеуі де, сонымен бірге Күннің де құдайы жиынтығында Амон-Ра деп танылды. Ол тотемдік рәміз ретінде қаршыға және алып мысық кейпінде бейнеленеді. Антропозооморфтық бейнесінде қаршыға басты, күн тәрізді тәж киген адам түрінде салынды. Амон-Ра әлемдегінің баршасына иелік жасап, күндіз алтын қайықпен Нілде жүзіп жүреді, түнге қарай жер асты дүниесін кезеді деп есептелді. Ол әлемге өзінің үш көмекшісі – данышпандық әйел құдайы Сиа, құдіретті сөз құдайы Ху және әлемдегі тәртіп пен әділет сақшысы, өзінің құдай дағуасындағы қызы Маат арқылы патшалық етті.

Көне Египет мифологиясында өліп, қайтадан дүниеге келіп отыратын құдай – Осирис туралы мифтер циклі бар. Миф бойынша ол адамзатты құдайларды құрметтеуге, қалалар салуға үйретуші, адам етін жеуге тиым салушы. Оны өзімен бірге туған Сет есімді құдай жек көріп, өлтірмек болды. Бірде Осирис үлкен той жасады. Сет тойға саркофаг ала келеді де, барлық қонақтарды кезекпен жатуға үгіттейді. Осиристің кезегі келгенде саркофагтың беті сарт жабылып қалады. Қуанған Сет саркофагты Нілге

29

ағызып қоя береді. Исида күйеуін бүкіл Египетті шарлап іздеп, ақырында Нілдің жағасынан, саркофаг ішінен табады. Осы жерде ол құдіреттің күшімен өлі Осиристен жүкті болып, Осирис Гор есімді құдай кейіпінде дүниеге қайта оралады. Гор әкесін тірілтіп алу үшін өзінің бір көзін жұлып алып, Осиристің аузына салады. Осирис осылай дүниеге қайта оралады. Бірақ ол енді жер астына түсіп, өлгендердің әміршісі әрі төрешісі болады.

Осирис осылай өліп, қайтадан тіріліп отыруына қарай әр мерзімде жыл сайын жаңғырып отыратын барша табиғат символы саналады. Оның әйелі Исида (Исет) диқаншылық және адамзаттың білім нәрін жинауына қамқоршы Ұлы Ана-құдай бейнесін сақтауымен қатар молшылық, отбасы және су, жел құдайы және суда жүзу жебеушісі болып танылады. Ол адал жар және қайрымды ана символы.

Осиристің баласы – Гор Күн құдайы Амон-Раның, өзге құдайлардың құдіреттеріне ортақ саналады. Ол қаршыға кейпінде немесе денесі адам, басы қаршыға түрінде бейнеленді. Бертінгі уақыттарда Гор қанатын жайған күн түрінде бейнеленіп, оған күн сәулесінің құдайы ретінде құлшылық жасалатын болды. Ол фараондардың Осирис қатарлы құдіретті жебеушісі саналды. Нілдің теңізге құятын сағасында орналасқан Бехдет қаласында оған ерекше бас ұрып, оның құрметіне ерекше мейрамдар ұйымдастыру тәртібі болды. Гордың күн құдайы Амонмен дәрежелестігі түрліше көрінеді: бірде ол шығып келе жатқан күн символы түрінде бейнеленсе, бірде бүкіл мемлекеттің сақшысы әрі қорғаушысы болып дәріптеледі.

Сет Осириспен байланысты оқиғадан соң қуғындалған құдай іспетті, шет жайлаған елдер мен шөл далалардың құдайы етінде көрінеді, оның тотемдік белгілері шошқа, жираф немесе есек, есек басты адам, қара ниеттің нышаны.

Ай құдайы Тот (Джехути) Раның жүрегі саналды. Ол шымшық басты адам бейнесінде салынды, тотемдік рәмізі павиан (маймыл) болды. Ол құдайлар пантеонына көне замандарда Батыстан келіп енген, басқа қасиеттерімен бірге шындық пен ақиқат сырына қанық, даналық, жазу, есеп, яғни сауаттылық құдайы, Амон-Ра құдайдың қызы - әділдік құдайы Мааттың күйеуі, көне жәдігерліктерінің және кітапханасының байлығымен мәлім Шмун (Гермополь) қаласында ерекше құрметтелгені байқалады. Птаху құдайымен қатар қойылады.

Птаху құдайының мәртебесі әсіресе мемфисте жоғары болды. Ол алғашқы құдайларды жасаушы болуы себепті Амон-Ра құдайының жаны қасиетті Апис бұқасында болды. Осымен қатар ол Осириспен шендестіріледі (Птах – Сокар - Осирис), молшылық және адамды батпақтан жасаушы қошқар басты Хиум құдайының қасиеттеріне де ие.

Осылармен бірге Амон-Ра культімен байланыссыз, белгілі дәрежеде дербес құдайлар да болды. Олар - өлгендерді жебеуші, қорқау қасқыр басты Анубис (Инпу) құдай; сауық-сайран құдайы, отбасының жебеушісі, дұшпан рухтардан қорғаушы құдай Бэс (бұл құдайға табыну Египетке тыстан келген деп саналады, ол уралда, Сібір мен Орта Азияда басым болған).

30

Египет мифологиясындағы барлық әйел-құдайлар Исиданың көрінісі болып саналады. Олар: Ренеутет – тағдыр мен қамбадағы астық құдайы, жылан түрінде бейнеленеді; Хатор – аспан және махаббат құдайы; Тефнут – дымқылдық құдайы; Сохмет – соғыс құдайы; Баст – сауық құдайы, мысық түрінде бейнеленген. Бұлардың әрқайсысының өз орындарының болуымен қатар бәрі де Исида деп танылған. Сеттің зұлымдықты бейнелеуіне қарай оның әйелі Нефтида да жағымсыз бейнеленіп, әр дайым Исадаға қарсы қойылады.

Осылайша Египет құдайларының пантионы жергілікті культтердің бір орталықта – Ұлы құдай бейнесіне тоғысып мемлекеттік дінге айналуы Египеттің мемлекеттік тұтастығына қызмет етті. Көне Египеттің сан алуан, өте күрделді, монотеизмге жуық мифологиясын, діни ілімдер мен діни мәтіндерді абыздар мен ақсүйектердің ғана танып, білу мүмкіндігі болды. Ал қара халық өздерінің жергілікті құдайларын құдірет санап, соларға құлшылық жасады.

Көне Египеттегі құдайға құлшылық рәсімдері. Көне египеттіктердің діни ғұрыптарының негізінде адам жаны және Осиристің тірілуіне сену жөніндегі діни түсініктер жатты. Олар адам жаны мынадай төрт бөліктен құрылады деп санаған: 1) Ба – жанның өзі, 2) Хайбет – оның көлеңкесі; 3) Рен – есімі; 4) Ка – адаммен бірге пайда болатын, бірақ онымен бірге өлмейтін, тіпті тәнді сақтаған жағдайда өмір сүре беретін көзге көрінбейтін екінші бейнесі. Осыдан өлген адамның тәнін бальзамдап сақтау, оның мүрдесінің жанына қажет делінген заттар мен ас-су қою рәсімі орныққан.

Адам өлгеннен соң оның жаны – Ба мен есімі – Рен артта қалғандардың есінде сақталуы тиіс болды. Бұл адам өлген соң жанының еркіндігінің символы ретінде құсқа немесе шегірткеге айналады деп саналса, адамның аты – Рен құлшылық атқаратын жерлердің қабырғаларына ойып жазылды.

Көне египеттіктердің о дүниеге қалтқысыз сенімі Осирис туралы мифтен айқын көрінеді. О дүниеге аттанған ададар Осирис құдаймен шендестіріліп, олардық қабырғаға қашалған аттарына “Осирис” есімі міндетті түрде қоса жазылатын болған. Адам жанының пейішке (Иару даласына) барып жай табуы, сонда өзіне шығарылатын үкімді күтуі үшін жерлеу рәсімін дұрыс атқару ерекше маңызды саналған. Адам өлген соң Иару даласына, Осиристің алдына барады, соның көзінше Гор, Анибус және Маат өліктің жүрегін безббенге салып, оның кінасын айырып, үкім шығарады. Бұл уақытта өлік “өлілер кітабынан” “Күнәні мойындау” дұғасын оқып, өз жүрегінің тазалығын дәлелдейді. “Таза” адам Иару даласына жіберіледі де, күнәлілер денесі арыстан, басы крокодиол құбыжық – Амтқа жемтікке тасталады.

Көне Египет діні бойынша фараон жердегі құдай саналды, мемлекеттік және дін басқару соның қолына топтастырылды, Күн құдайы – Ра-ның мұрагері йжәне оның жер бетіндегі бейнесінің өзі болып құрметтеледі. Бертініректе фараон әкім ретінде Осирисдпен шешендестіріліп, жерді қастерлеу рәсімдерін тегіс басқарушы, жер қазынасының бас сақшысы

31

фдәржесінде орнықты. Көне Египет дінінің мемлекеттік сипаты шет аймвақтардағы барлық құдайлар культін бір патеонға біріктіру қажеттігін талап етті. Осындай орталықтандыру барысында Египетті басқару мен ондағы діннің тұтатығының кепілі ретінде фараонды «тірі құдай» дағуасына көтеру заңды құбылыс болатын.

Нілдің батыс жағалауын қуалай «өлілер қаласы» созылып жатты. Осында Осиристің тірілу ғұрпы салтанатпен атқарылатын. Салтанат барысында Исида, Анубис, Гор, Нефтидалардың қатысуы мен Осиристің жаны –Ба қайта «тіріледі». Өліктерді жерлеу үстінде құдайларға бұқа құрбандық етіліп, аяғы ұлан-ғайыр тойға ұласып отырған. Діни сенімде осы тойға ұласып отырған. Діни сенімде осы тойға өлген адамның жаны бірге қатысады деген түсінік орныққан.

Египет ақсүйектеріне қойылған ең көне құлшылық ескеткіштері – мастабтар немесе үш бөліктен тұратын қабірлер. Оның алдыңғы бөлігіне құрбандық шалатын қондырғы мен о дүниеге өткен адамға тартулар қойылатын болған. Екінші бөлмесіне өлген адамның тас мүсіні орнатылған. Ал жердің астын үңгіп жасалған бөлегіне саркофаг орналастырылған. Көне патшалық дәуір фараондарыны мүрдесі үшін алып пирамидалар тұрғызылған. Орта және Жаа патшалық дәуірлерінде пирамидалар орнына тау үңгірлерін қашап, қуалай отырып ұзын галереялар жасалатын болған.

Әдетте ең үлкен храм қаланы қорғаушы құдайына арналып тұрғызылып, оған құдай мүсіні қойылған. Барлық ғұрыптар мен рәсімдер осында атқарылған. Храм тек құдай үйі болып есептелгендіктен, өзге ресми шаралар храм ауласында ұйымдастырылған. Құдай ьмүсіні тұрғызылатын бөлменің кіреберісінде әлемнің құдіретті әміріне мойын ұсынушылықты бейнелейтін залдың жобалануы міндетті саналған. Дінбасылары (абыздар) храмнан тыс үйлерде өмір сүрді. Олардың әрқайсысының қасиетті мәтіндер сақталатын кітапханалары болды. Храм ішіне құдайға тарту алып, фараондар мен дінбасыларының ғана енуіне рұқсат етілді. Дін жолында қара халық аса ерекше. Жағдайларда ғана, мәселен, тұңғыш бала көргенде, құдай үйінің ауласына ене алатын болды.

Көне Египетте дін басшылары нақты бір құдайға құлшылық ету принципімен бөлінді. Олардың басында жоғарғы дінбасы-абыз тұрды. «Құдай сөзіні» оқитын немесе храм шежіресін жүргізуші діндарлардың артықшылықтары басым болды. Дегенмен, саясатқа белсенді араласып отыратын Амон-Ра құдайының діндарлары басты орынға ие болды. Құдайға құлшылық рәсімдерін үйде атқаруға да рұқсат етілді. Құдайлардың шағын мүсіндеріне құрбандық жасалып, солардың алдында дұға оқылды.

Көне грек мифологиясы. Дінтану – көне грек мифологиясының дамуын үш кезеңге бөледі. Олар – хтон (грек тіл. - жер) немесе Олимпке дейінгі кезең, классикалық немесе Олимп кезеңі және бертінгі немесе героикалық кезең.

Бірінші, хтон кезеңіндегі мифтік ұғым бойынша бүкіл әлемнің, барлық тіршіліктің негізі әрі анасы – асыраушы Ұлы Жер-Ана. Мифология бойынша

32

жер тіршілік иесі және оның барлық тіршілік белгілері бар. Олар қоршаған ортадан, адамның өзінің қимыл-әрекеттерінен, мінез-құлықтарынан көрініс береді. Бұл кезеңдердегі мифологияның басты кейіпкерлері – медуза, химера, гидра т.б.

Классикалық немесе Олимп кезеңі патриархатқа өтумен, алғашқы мемлекеттердің пайда болуымен ерекшеленеді. Бұл тұтастай мифологияның жаңа арнаға өтуіне жол ашты. Табиғат құбылыстарымен шендестірілген құбыжық құдайлар орнына адамға қайырымды құдайлар бейнелері пайда бола бастайды. Жаңа құдайлар әлемнің, қоғамның және адамның тұтастығы үшін күрескерлер болып суреттеледі. Олардың барлығы әлемнің тең ортасы деп танылған Олимп тауына топтастырылды. Осы орталықты айнала қоршаған космос кеңістігі ұғымы қалыптасты. Бұдан шет жақтан, бұрынғы және бір ізге түсірілмеген дүние, жоқ болмыс Хаос деген түсінік орнықты. Олимп кезеңінің алғашқы мифтері жаңа құдайлардың ескі құдайлармен күресін баяндайды. Бұл күресте құдайлардың үлкені Зевс титандарды, циклоптарды, Хаостың өзге құбыжықтарын жеңіп, оларды жердің түпсіз тереңіне – Тартарға қуып салып, әлемді қайта жасайды. Ұлы Ана-Жер бейнесі енді Гера, Афродита, Артемида, Афина сияқты жасампаз әйел құдайларының бейнесіне ауысады. Мифология бойынша Гера Зевстің әйелі, ал қалған үшеуі қыздары. Теңіз құдайы Пасейдон мен дер асты дүниесінің құдайы Аид Зевстің ағалары болып келеді.

Бертінгі немесе героикалық кезеңде әлеуметтік қатынастарда қайшылықтардың күшейе түсуімен полистер арасындағы бәсекелестіктерге байланысты бұқараның құдайларға сенімді шайқала бастайды. Халықта құдайлар қаншама күшті болмасын, Зевстің өзі де, оның сүйікті ұлы Геракл де қанша ерлік жасамасын, олардың бәрі – құдайлар да, адамдар да ақыр-соңында тағдырға тәуелді деген түсінік орныға бастағаны аңғартылады. Осыған қарай грек пантеонының жартылай құдай, жартылай адам қаһармандары да халыққа қаталдық танытады. Жасаған күнәлары үшін немесе айтқан кеңестерін орындамағаны үшін қатаң жазалайды. Мәселен, Троя соғысына қатысты адамдар, соның ішінде жеңілгендері де, жеңгендері де қатаң жазаланады.

Көне гректердің құдайлар пантеоны. Көне грек мифологиясы мен дінінен Гомердің “Илиада” және “Одиссея” және Гесиодтің “Теогония” поэмаларында (б.д.д.ҮІІІғ.) мол мағлұмат беріледі.

Гесиод өзінің поэмасында әлемнің жаратылуы және құдайлардың пайда болуы туралы әңгімелейді. Ол бастапқыда Хаос, Гея-Жер, Тартар және Эрос сияқты құдіретті күштер болды, әлемнің жаратылуында Гея-Жердің орны ерекше, ол Уран-Аспанды дүниеге келтірді, осыдан соң ол Уранмен және Тартармен қосылып түрлі құбыжықтарға өмір берді, деп жазды. Гомер бойынша Зевс аспанға, Посейдон теңізге, Аид жер асты әлеміне иелік етеді. Олимп тауы барлық құдайлардың ортақ “үйі” болды, оның жоғарысында аспан, төменінде Тартарға дейін тереңге кететін төменгі аспан болды, жер үстінде Олимп тауы тұрды, осы әлемнің жаратылуын Зевс аяқтады, деп

33

жазады Гомер. Зевстің бірнеше заңды әйелдері болған. Олар: Метида – ең ақылды әйел құжай Афинаның анасы; Фемида - әділет құдайы (одан әділет және тағдыр құдайлары туған); Гера – Олимптегі бас әйел-құдай, соғыс құдайы Арес пен кәсіпшілік құдайы Гефестің анасы, заңды некенің, қалалар мен қаһармандардың жебеушісі. Көне грек мифологиясы бойныша Зевс көптеген құдайлардың, нимфалар мен музалардың әкесі саналады. Мәселен ,сауық құдайлары харит, өнерді қолдаушы тоғыз муза, Персефона, Артемида, Афродита, Аполлон, Гермес-бәрі Зевстен туған.

Көне грек мифологиясында Зевстің ағасы, теңіз құдайы Пасейдон ең қаһарлы құдай түрінде суреттеледі. Ол өзін Зевспен тең санаған, зайыбы – Амфитрия нимфамен және теңіз тұңғиығын билейтін баласы Тритонмен теңіз түбіндегі ғажайып сарайда өмір сүрген. Зевс сияқты Посейдонның да некесіз балалры көп болған. Солардың бірі – жартылай адам, жартылай бұқа кейіпіндегі Минотавр.

Көнедегі гректер өлген адамдар жер асты әлеміне немесе өлілер патшалығына өтеді, онда бес өзен бар, солардың бірі – ұмытылу өзені – Летамен ағып отырып адамдардың жандары қу медиенге, Аид патшалығына барады деп сенген. Кейінірек бұл түсінік әр адамның күнәсі анықталады, күнәсіздер Елисей даласына, күнә жасағандар Тартарға жіберіледі деген ұғымдармен толықты. Жер асты әлемі мен өлілер патшалығында Аид құдай билік жүргізеді. Аид қапасын үш басты төбет – Цербер күзетеді.

Көне грек құдайлары пантеонында әйел құдайлардың орны ерекше. Мәселен, отбасы құдайы және өмірлік қуат беруші от қорғаушысы Гестия – Космостың және әлемнің орнықты құрылымының мәңгілігі мен шексіздігінің рәмізі. Ал, диқаншылық пен молшылық құдайы Деметра (грек тілнде – “жер-ана”) бидай тұқымын беріп, адамдарды диқандыққа үйретуші. Бүкіл табиғат тек соның мейірімі аясында ғана гүлдеп, шешек жарады.

Зевстің баласы Аполлон мифологияда әрі қатал, әрі мейірімді болып суреттеледі. Ол – циклоп, титан, алыптар басқаларын құтқармайтын құдіретті жебенің иесі, емшілер мен тәуіптердің қорғаны, тағы барлық аурулардан сауықтырушы. Бертін келе пайғамбаралар мен көріпкелдердің құдайы, қалалар тұрғызушы, көркемөнер мен музыканың құдайы. “Мусагет” (музалар жетекшісі) атағын алған соң, оған лирикалық поезия, өлең, эпикалық поэзия, тарих, трагедия, гимн, би, комедия, астрономия музалары бағынатын болған.

Аполлонның қарындасы, аңшылық құдайы Артемида – нимфалармен Эллада тауларын кезіп жүріп, табиғат әлеміндегі үйлесім мен тәртіпті қадағалаушы. Мифте Артемида өте қатал құдай ретінде баяндалады.

Гректердің әйел-құдайларының ішіңдегі аса құдіреттісі – Афина. Ол – даналықтың, өнердің, кәсіпкерліктің және соғыстың құдайы. Әкесі Зевс оған найзағай оғын сеніп береді. Афинаның құдіретті даналығы – саясатшылар мен мемлекет басқарушыларының даналығы, өмір даналығы. Оның атымен аталған және соның қамқорлығындағы қалада әділдік, заң және демократия үстемдік етеді. Осы қалада әр айдың соңғы он күні Афинаға арналып, салтанатты шерулер өткізу тәртібі болған. Көне гректер Афинаны қолына

34

найза мен қалқан ұстаған, даналығының символы – жапалақ пен жылан ере жүретін әйел бейнесінде суреттеген.

Классикалық грек мифологиясындағы Зевстің қызы, махаббат пен сұлулықтың құдайы Афродита сонымен қатар бейбіт өмір, молшылық, көктем және бақытты неке құдайы да. Оның құдіреті Афина, Артемида және Гестиянда басқа әйел құдайлардың баршасына жүреді. Оның күйеуі – от құдайы және ұсталық иесі Гефест. Оның қолынан небір тамаша дүниелер шығады. Зевстің найзағайына дейін соның жасаған дүниелері. Гефест қолөнершілер қаласы Афинада және Самоа аралында ерекше қастерленген. Самоада оның құрметіне Гефестион және Гефестополь қалалары тұрғызылған.

Арес – Зевстің баласы, ешқандай мән-мағынасыз қантөгіс соғыстардың құдайы.

Гермес – грек құдайларының ішіндегі ең іскері, жүргіншілердің желеп-жебеушісі, өлген адамдарының жанының жер асты әлеміне сапарына жол бастаушы, Зевстің баласы әрі көмекшісі. Оның құрметіне барлық жол тараптарына сәулетті бағаналар тұрғызылған. Жүргіншілер соларға қарап бағдарын анықтап отырған. Сонымен қатар бұл бағандар Герместің құдіретінің символы қызметін атқарған. Герместің табиғатының екінші жағы – ол табиғат құпияларын, тылсым сырларын біледі, бақташылардың, алаяқтардың, алдамшылар мен ұрылардың да жебеушісі саналған.

Дионис – жүзімшілік пен шарапшылық және жердің молшылық қуатының құдайы. Ол кәдуілгі әйелден – Семаладан туады. Дионис, аңыз бойынша, адамдардың мастық сезіммен көңіл сарайының ашылып, кенеттен шабыттануына жігерлендіруші болып саналады. Ол осы тұрғыдан шығармашылықтағы үйлесім мен тереңдікке сатылап, ойлау арқылы байыппен баруды уағыздайтын Апрллон қағидасына қайшы келді. Осыдан көркемөнер мен мәдениет тарихында “дионистік” және “аполлондық” бастаулар деген түсінік қалыптасады.

Гелиос – күн сайын отты арғымақтармен көкті шарлап, барша әлемге жарық пен жылу таратушы Күн құдайы. Кеш түсе ол қайыққа отырып, теңізді жүзіп өтіп, ертемен көтерілетін жеріне барып тұрады. Ол адамдардың тұрмысын бақылап, жақсы-жаманды тізіп жүреді. Қылмыскерлерді зағип етеді.

Көне грек мифологиясында қаһарман-жартылай құдайлар бейнесі көп ұшырасады. Олар кәдімгі адам түрінде, бірақ олардан құдіреті артығырақ бейнеленеді. Құдайлар мен адамдар қосылып, ұрпақ береді. Кейде олар құдай дағуасын құрайды. Қаһарман-жартылай құдайлардың бастаған істерін аяғына жеткізіп тындырады. Олардың басты міндеттері – жердің бетін және жер асты әлемін ескі құдайлар мен түрлі құбыжықтардан арылту. Олимп кезеңіндегі мифологияда әлем құрылысы үйлесімді түрінде суреттеледі, өмір жоғары құндылық ретінде бағаланғаны аңғарылады. Осыдан бұл кезеңде трагедиялық, сарыуайымшылдық сарыны байқалмайды.

35

Көне гректердің сенімдері мен ғұрыптарының ерекшеліктері. Көне гректердің діни сенімдері Гомердің қаһармандарызаманынан бертінге дейін діни дәстүрлер түрінде ғұрып-салттарда сақталып келеді. Көне Грециядағы дін мемлекет саясатымен, мемлекетті басқару мәселелерімен тығыз байланыста болды. Абыздар (дінбасылар) мемлекет қызметінде саналады.

Гректер таң сайын міндетті түрде Күн құдайы Гелиосқа арнап дұға оқитын еді. Көп адамдар қатынасқан тойлар мен халық жиналыстарында ерекше дұғалар оқылды.

Дін қызметшілерінің тағы бір маңызды қызметі – құстың іш құрылысына немесе ұшуына, аспан денелерінің қозғалысына, найзағайға қарап болашақты болжау болаты. Гректерде осы болашақты айтуға байланысты оракул деген ұғым болды. Оның мәнісі – құдайлардың дін қызметшілері арқылы қойылған сұрақтарға тікелей жауап беруі. Зевс, Геракл, Апаллон сияқты құдайлардың әрқайсысының оракулдары болған. Осылардың ішінде Гея, Фемида және Аполлонға арналған Дельфадағы оракул әсіресе әйгілі еді.

Грек діндері адамның тән сұлулығын уағыздайды. Бұл белгілі мерзімде өткізіліп отыратын бейбіт сайыстарынан көрініс тапты. Тәні сау, күшті адамдарды көріп, құдайлар разы болып отырады деп санады. Біртіндеп бұл сайыстар Олимп ойындарына ауысты. Барлық құдайларға арналған осы ойын кезінде соғыс қимылдары тоқтатылатын болды. Олимп ойындарының өткізілуімен байланысты жыл есебі жүргізілетін болды (жыл есебі б.д.д. 776 жылдан басталды).

Көне Рим мәдениетіне көне Греция мен этрускілер дінінің орасан ықпалы болды. Римдіктер өз құдайлары мен ғұрыптарын этрускілерден қабылдады. Этрускілерде бірінші орында аспан құдайы Тин тұрды, одан кейінгі орындарда патшалық әмір құдайы Уни (римдіктерде- Юнона), қолөнер кәсіпшілігі құдайы Менерва (римдіктерде – Минерва)болды. Бұлар құдайлардың ерекше қадірлі үштігін құрады. Туран әйел құдайы табиғатты, Аллу табындағы малдарды қорғаушы саналды.

Этрускілерде жер асты отының құдайы Веханс аталса, римдіктер оны Вулкан деп атады. Теңіз құдайы Нефунс Нептун, соғыс құдайы Марис Марс болып өзгеріп енді. Этрускілер мифологиясында әлем үш қабатты: бірінші, төменгі қабаты – тамұқ, ортаңғы қабаты – жер, жоғарғы қабаты – аспан. Осы үшеуіндегі құбылыстар бір-бірімен байланысты, қатар жүріп отырады.

Рим дінінің қасиетті рәсімдері понтификте - діни кітаптарда рет-ретімен жазылып, шариғат түрінде бекітіліп, қатаң тәртіппен өткізілді.

Понтификтерге түрлі жағдайларға байланысты шығарылған қаулылардан түсіндірмелер жасалып отырды. Бас понтификке жылнама және мерекелер күнтізбесі жазылды. Құдайға құлшылық үстінде оқылатын дұғалардың, құдайға жалбарынудың арнайы кітапқа тіркелген қатаң формуласы – индигаменті болды.

Көне дәуірден бермен қарай еркек және әйел кейпінде қатар бейнеленетін құдай дағуасындағылар мен нуминдер (құдіретті күштер)

36

ерекше құрметтелді. Көне римдіктер өз халқының тарихын мифке айналдырып, ата-баба аруақтарына құлшылық етті.

Римдіктердің басты және ең мәртебелі құдайы – Юпитер. Ол – шарап жасау, антқа беріктік пен шекара беріктігі, жеңімпаз соғыс құдайы, республиканың және Рим императорларының жебеушісі.

Юнона - әйелдердің некенің, аналардың және жоғары биліктің қорғаушысы. Сонымен бірге ол жауынгер де.

Көне римдіктер ғұрпында Юпитер, Юнона және Минарваның құрметіне Капитолийде тұрғызылған храм басты храм болып саналды. Минперва қолөнер кәсіпшілерінің, жазушылардың, актерлер мен музыканттардың, емшілердің, ұстаздардың қорғаушысы ретінде құрметтеледі. Кейініректе ол соғыс, даналық және қалалар құдайы болып танылды.

Марс – жабайы табиғат, құнарлылық пен соғыс құдайы, ырыс иесі, аңшылықта табыс әкелетін, соғыста жеңіске бастайтын Рим қауымының бас сақшысы.

Квирин – халық жиналыстарының жебеуші құдайы осыдан римдіктер өздерін ресми түрде «римдік квирит халқы» деп те атаған.

Рим мифологиясындағы белгілі тұлға – кіріп, шығатын есіктердің әміршісі Янус. Ол әрбір нәрсенің бастауының рәмізі болды, құдайларға жалбарынғанда бірінші сөз соған арнапи айтылды. Янус қарама-қарсы жаққа қарайтын екі жүзді болып бейнеленді. Бұл өткенді және болашықты бірдей біледі дегеннің белгісі еді. Рим тарихының ерте дәуірінде Янус Юпитер-Марс-Квирин үштігін басқарушы жоғарғы құдай болуы тиіс джеген жорамал бар.

Янус құдайының абызы өзгелердің ішінде бірінші деп танылып, “құдыретті рәсімдер патшасы” аталды. Көнедегі қасиетті гимнде Янус “құдайлардың құдайы” деп мадақталды. Соғыс кездерінде Янус храмы үнемі ашық тұрады. Айтылғандардан Рим құдайлары әлемге өздерінің мейлінше кемелдігіне деген нық сеніммен әмір жүргізді деген түйін жасаймыз.

Рим діни ғұрыптар. Көне Римде мемлекет пен дін біртұтас идеология түрінде көрінді. Мемлекеттің астанасы “қасиетті қала” деп жарияланды. Заң бәрінен жоғары қойылды. Барлық діни және азаматтық ахуал (неке, жерлеу, бала етіп асырап алу т.б.) заң жолымен понтификтерде тіркелді. Бас понтифик (барлық құдіретті және адамшылық істерінің қазасы және төрешісі) бас абыз міндетін атқарды. Ол он бес адамнан тұратын понтифик колллегиясын басқарды.

Бұлар діни және мемлекет билігінің тұтастығын білдіретін міндетті құдіретті ғұрыптарды – қателік жасаған жағдайларда құдайлардан кешірім өтініп, садақа үлестіруді, соғыс немесе індет жағдайында берген уәдесіне қарай тарту жасауды, мемелекет тарапынан храмдарға сыйлық үлестіру түріндегі құдайларға таралғы жасауды ұйымдастырып өткізуге жауапты болды.

37

Аяндарды түсіндіруші, құстың ұшуына, аспан денелеріне, тауықтың дән шоқуына, жануарлардың қимылдарына қарап сәуегейлік жасаушы авгурлер коллегиясын жұрт алдына осы абыздар шығаратын болды. Солармен бірге малдардың ішкі құрылысына қарап сәуегейлік жасаушылар болды. Оларды гаруспиктер деп атады. Бертін келе құдай дағуасында бекітілген императорларға құрмет көрсету ғұрыптарын орындайтын жаңа абыздар коллегиясы құрылды.

Осымен қатар, абыз-фециалдар деген орнықты. Олар соғыс жариялау, одақты шар жасау ғұрыптарын атқарды, соғыс ашпас бұрын ультиматум жариялады, отыз үш күн өткен соң, ультиматум қабылданбаған жағджайда, соғыс қимылдарын бастауға рұқсат берілетін болды. Салий аталған абыздар абыздар құдайлардың құрметіне гимндер айтумен бірге, қару мен қалқанға құдіретті күш дарыту ғұрыптрын орындауғы міндеттелді.

Римнің діни күнтізбесінде укөптеген мейрамдар – фериялар болды. Олардың ішіндегі ең елеулілері: Паренталий-ақпанда ата-бабалар аруақтарына арналып өткізілетін мейрам; Флоралий – көкек айы мен мамыр аралығында гүл құдайы Флораның құрметіне ұйымдастырылатын мереке; Сатурналий – желтоқсанда Сатурн құрметіне өткізіледі; наурыз айында Марс күні мерекеленеді; әр айдың ортасында Юпитер құрметіне құрбандық шалу; қарашада Плебей ойындарын өткізу; қыркүйекте Юнона мен Миневра мерекелері; Рим ойындары – спорт жарыстары мен театрландырылған көріністер.

Жаңа дәуірдің ІІ-ІІІ ғасырларында-ақ Рим императорлары синкреттік культті енгізе бастады. Рим діні жалған сипат алуға көшті. Көне римдіктер ІҮ ғасырдың аяғында христиан-император Ұлы Феодосийдің вердиктімен ескі құдайларға табынудан бас тартты.

Көнедегі түркілердің дүниетанымының түпкі қазығы – Тәңір ұғымы. Бірақ осы ұғымға қатысты ғалымдардың пікірі күні бүгінге дейін бір арнаға түскен жоқ. Бірі оны таза діни тұрғыдан қарстырса, екіншілері негізінен дүниетанымдық, философиялық мәнде түсіндіреді. Сонымен, Тәңір деген не? Біз оны алдымен дін тұрғысынан қарастырып көрелік.

Тәңір туралы Махмұт Қашқаридің “Түрік сөздігінде» мынандай түсінік берілген: “Тәңірі. Ұлы Тәңір. Құдай ұрғыр кәпірлер аспанды: “Тәңгі: Тәңірі” дейді. Ол көздеріне зор үлкен көрінген нәрсенің бәрін мәселен, биік тау, биік ағаштарда да “Тәңгі: Тәңірі” - дейді. Өйткені, сондай мәселелерге табынад. Олардың қателіктерінен тәңірдің өзі сақтасын» (Махмұ Қашқари. Түрік сөздігі. Алматы, “Хат”, 1998, 3 том, 504-505 б.)

Атақты түрік ғалымы Махмұт Қашқари “Түрік сөздігі” аталатын үш томдық кітабын 1074 жылы жазып біткен. Осы аралықта өкінішке орай Тәңір туралы қаншама жалған пікрелер айтылды.

Біріншіден, Қашқари “Ұлы” деген ұғымды тек Тәңірдің эпитеті ретінде қолданған. Демек, Тәңірдің мәні оның ұлылығында. Бұл Тәңір туралы ең салиқалы білім. Тәңір кім, не? – деп сұрақ қойсаңыз, жауап біреу, ол – ұлы.

38

Ал, ұлылықтың сыры, тек өзіне (яғни Тәңірге) ғана мәлім. Егер сыры адамға мәлім болса, оның иесі ұлылық?!

Екіншіден, Алла болмысының негізі де осы Ұлы Тәңірде жатқанға ұқсайды. Махмұт Қашқари айтуында Ұлы Тәңір мен Ұлы Алланың еш айырмасы жоқ. Бұл түркілік және мұсылмандық дүниетанымның бірлігінің дәлелі.

Үшіншіден, Махмұт Қашқари айтады: “құдай ұрғыр кәпірлер аспанды “Тәңгі: Тәңірі” дейді”. Осы Махмұт заманындағы теріс түсінік күні бүгінге дейін жеткен. Сөйтіп, “Көк Тәңірі” деген қате ұғымы қалыптасқан. Тәңірді көк Аспан деуге, Махмұт Қашқари қарсы. Ешқашан Тәңірді нақтылы әлде немен салыстыра немесе соның өзі деуге болмайды, Тәңір деген көк Аспан емес. Ол – ұлы. Ал, ұлылықтың не синонимі, не теңдесі болмайды, ол өзімен-өзі ғана тең. Салыстыру Тәңірден өзге дүниелік нәрсе, зат, құбылыстарға ғана жүретін тәсіл. Тәңірді салыстырма арқылы тану жолы қателікке бастайды.

Тәңір деген ұғым “Күлтегін” жырында да бар:Биікте көк Тәңірі,Төменде қара жер жаралғанда,Екеуінің арасында адам баласы жаралған, -дейді.

Яғни, Тәңір түркілердің түсінігінде жарылқаушы, бірақ Жаратушы емес. Ол өз сыры өзінде, адам түсінігінен тыс, тылсым нәрсе. Бір-ақ нәрсе айқын. Ол – оның барлығы және барша жаратылыстың тағдырын айқындаушы әміршілігі. “Тағдырды Тәңір береді,” - дейді түркілер. Бірақ, бұл жоғарыдан тараған бұйрыққа немесе алдын-ала айқындалып қойылған ертеңге дәрменсіздікпен бас ию деген сөз емес. “Адам өлмек үшін туады” дей отырып, сол Тәңірдің өзі табыстаған жоғары миссияны - әлемге билік жүргізу миссиясын орындауға өршілдікпен үндейді.

Бұл жерде Тәңір – оның жолындағыларды мақсатқа топтастырушы, қуаттандырушы ұлы күш. Түркілердің дүгиетанымына оптимизм тән. Биік көктегі Тәңірі оларға (түркілерге) қиял, арманына қанат, жүрегіне қайрат беретін тұңғиық. Биікке бас ию, биіктікті аңсау адамды өршіл философияға талпындырады. Биіктікке ұмтылу – ерлік, батырлық философиясы.

“Адам баласының бәрі өлгелі туған,” - деген түркілердің даналығында екі түрлі терең мән жатыр. Бірі – Тағдырды Тәңір береді, бәрі жазмыштағыдай болмақ, жаралған нәрсенің ақыры бар. Яғни, бүкіл заттық әлемнің жарылқаушы, әмірші иесіне сөзсіз бас ию керек, дүниенің өткіншілігін мойындауға тиістісің. Екінші жағынан, осы өткінші дүниеде бәрі Тәңірдің белгілегенімен болады деп, әрекетсіздікке бой алдырмай, осфы өзіне берілген кесімді мерзімде Тәңірдің әмірін орындау, яғни Көк пен Жердің арасындағы әлемге иелік ету, иелік үшін жан аямай күресу сияқты белсенді әрекетке шақыру жатыр.

Түркілер үшін өздерінің күш-қайратын жұмсайтын нәрсе тіптен де абстрактілі емес, олар дүниетанымын “ел” деген ұғым арқылы білдірген.

39

Түркілер “ел” ұғымына қасиетті Жер-Суды және ...Тәңірді сидырған. Осылардың бәрі бар болғанда, басы бүтін болғанда “ел” бар.

Осымен қатар оларда “құт” түсінігі болған. Ол – Тәңірдің қолдауына ие болу, соның жолында «елге» қызмет жасау. Демек, түркілердің көсемдері осындай Тәңірдің барлығын танитын, соның жебеуімен халқына немесе “елге” қызмет жасаушы, оны басқарушылар.

Тәңір дініне сай ғұрыптар болған. Бірақ, түркілер Тәңірге арнап ғибадатханалар салмаған. Олар үшін Тәңір – барлық жерде. Оны көруге, танып білуге, мекенін айқындауға, сипаттауға болмайды. Бірлік, батырлық, адамшылық, жақсылық – бәрі Тәңір, бәрі тәңірдің қалауындағы нәрселер.

Тәңірді діни сенім деп қарстырған жағдайда біз ол сөзсіз монотеистік дін болған деген тұжырыма тоқтаймыз. “Тәңір бір” дейді “Күлтегін” ескерткішінде. Көне түркілердің мифолгиясында Тәңірден басқа Ұмай, деген қатар аталады, ал өздерінің ата-тегін Көк бөріге апарып тірейді, тұрмыста індет атаулыны от-анамен аластау ғұрпын қолданады.

Осыларға қарап, кейбір зерттеулерде түркілер политеистік (көпқұдайлық) дінінде болған, табиғат күштеріне бағынған, яғни сенімдері анимистік сипатта болған деген тұжырым жасалады. Бұл негізінен жаңсақ пікір.

Түркілер әлемді үш қабат деп түсінген. Біріншісі – Көк, екіншісі – жердің үсті және үшіншісі – жер асты әлемі. Тәңір көктің иесі ғана емес, барша әлемге пәрмен жүргізуші, бірақ, жоғарыда атағанымыздай, жаратушы емес, тағдырды анықтаушы. Бәрі соның әмірімен болады. Ал Ұмай жер бетіндегі тіршіліктің бастауы әрі жебеушісі. Бірақ, бұл түсінік барлық түркі тайпаларына ортақ түсінік емес.

Қазақ халқының мифологиясында аруақ түсінігі бар. Қазақ халқы және көнедегі түркі тайпаларының басымы адамның жаны мәңгілік, тек тәні ғана өледі деп білегн. Осы жерде хакім Абайдың «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,» - деген терең философиялық өлең жолдары еске түседі. Ол “Мені мен менікінің айрылғанын, Өлді деп ат қойыпты өңшең білмес,” - деп, адам рухының мәңгі жасайтындығын айтады.

Бұл будда діні мен ислам ілімдерінің отасындағы аралық түсінік деуге болады. Үнді діни сенімдерінде адамның жаны мәңгілік, олар басқа кейіпте, әбден кәміл дәрежесіне жеткенге дейін, тіршілікте жасаған күнә-сауаптарына әртүрлі бейнеде келіп отырады деп уағыздаса, ислам адам жаны ақырзаман болғанға дейін оқшау әлемде өмір сүріп, заманныңақырында өзінің тәніне оралады дейді.

Түркілердің (соның ішінде қазақтардың) діни нанымында адамның жаны мәңгі жасайды, олар аруақ бейнесінде тірілердің әрекетіне араласып отырады, заманақырда адам кейіпінде қайта оралады. Түркілердің ислам қағидаларынан айырмасы, мұсылман діні тыйым салатын, өлген адамдардың рухына бас ию. Осыдан түркілерде ерлік жасап қаза болған адамдар рухына балбалдар орнатусалты қалыптасқан. Мұндай балбал мүсіндер Енесей аңғарынан бастап, Таврия (тавро – малға салатын таңба, яғни Таңбалы дала)

40

даласына дейін ұшырасады. Бұл түркілердің дүниетанымы белгілі бір шектеулі кеңістікте емес, басқа мәдениеттермен синтез нәтижесінде қалыптасқандығын, оның жоғары дүниетанымдық деңгейін көрсетеді.

Ал қасиетті Жер-Су, аластаушы От мәселесіне, аспан денелерін қадір тұтуы мәселесіне келсек, ол табиғаттың дүлей күштеріне сөзсіз табынуданшыққан нәрсе емес. Біріншіден, Жер-Су, жоғарыда айтқанымыздай, «ел» ұғымының құрамды бөлегінің бірі болса, екінші жағынан оның негізінде түркіледің әлемінің төрт элементтен - судан, оттан, ауадан және топырақтан жаралғаны туралы дүниетанымдық түсінігі жатыр. Бөрі көне замандарда тотем болып, бертін келе түркілердің түз тағысындай қайсарлығыңның рәмізіне айналған тәрізді. (“Бөрілі менің байрағым, бөрілі байрақ көргенеде, қозады қай-қайдағым”. Сүйінбай).

Түркілерде бұлардың сыртында синтоизм, тағы басқа діндердегі заттар мен құбылыстардың құдайлары орнына “ие” түсінігі оныққан. Бұл қазақ халқының төрт түлікке байланысты Ойсыл қара (түме иесі), Қамбар-Ата (жылқы түлігіне байланысты), Зеңгі-Баба (сиыр малының иесі), Шопан-Ата (қой иесі), Шекшек-Ата (ешкі малының иесі) түсініктерінен жақсы көрінеді. ХІ ғасырда түркі тілдес тайпалар араб-парсы мәдениетін жатсынбай қабылдай бастады. Оның объективтік себептері де бар болатын. Соның бірі – түркі қағанаты ыдырап, оның орнына жаңа мемлекеттер, этностар пайда бола бастаған заманда олар жаңа, өзге мәдени дүниетанымды қажет етті... Исламның қазақ жерінде қантөгіссіз таралуының басты себептерінің бірі, Тәңір мен Алла дүниетанымдық мәселелердегі ұқсастығы, түркілер нанымдары мен исламның монотеистік сипаты, олардың мәдени тамырларының рухани сабақтастығы да үлкен әсер етті. Түркілер ислам әлеміне өзіндік орнықты дүниетанымымен енді және аруақ, ие, құт тәрізді іргелі ұғымдарын сақтап қалды. Тәңір ұғымы мен ислам үлгісіндегі дүниетанымның синтезі қазақ топырағында Иассауи ілімінен айқын көрініс береді. Қайталау сұрақтары:1.Алғашқы қауымдық сенімді дін деп атауға келеді ме?2.Ежелгі халықтардың ңаным сенімдері мен жерлеу әдістері не туралы айтады?3.Діни сенімдердің пайда болуының негізгі себептері қандай?4.Археологиялық қазбалар дінтану саласында қандай септіктерін тигізеді?5.Қазіргі кезде таптық сенімдер бар ма?Әдебиеттер:

Авдиев В. И. История Древнего Востока. М., 1953,Бросс Ш. О фетишизме. М.,1973.Зыбковец В.Ф. Дорелигиозная эпоха. М.,1959.Керан К. Боги, гробницы, ученые, М.,1963.Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции М., 1963Лосев А.Ф. Античная мифология в ее историческом развитии. М.,1952.Мифы народов мира, 2-е изд. М. 1987, т. 1-2

41

Мифологический словарь. (Под ред. Е.М. Мелетинского) М.,1991.Сухов А.Д. Философские проблемы происхождения религии, М.,1967.Тахо-Годи А.А. Греческая мифология. М.,1989.Токарев С.А.. Ранние формы религии и их развитие М.,1964.Токарев С.А. Религия в историй народов мира. М.,1986.

Тақырып 3. Христиан діні. Тақырыптың оқыту әдістемесіМақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Христиан діні. Тақырыптың оқыту әдістемесі

1. Христиан дінінің пайда болуы.2. Христос тұлға ретінде.3. Христиан дінтануы4. Христиандықтың бөлінуі.

Христиандық – I ғасырда пайда болған әлемдік дін, оның аты да, басталуы да Палестинаның солтүстігіндегі Галилеядағы Назарет деген шағын қаладан шыққан діни ұстаз және уағызшы Иисустың (еврейше – Иешуа, арабша – Ғайса) есімімен байланысты. Ол өзінің Христос есімін Құдайдың жер бетіне жіберген елшісі, мессия ретінде алған (“Христос” – көне еврей тіліндегі “Мессияның” баламасы).

Иисус Христос тарихта болған адам ба, жоқ па деген мәселе төңірегінде ғалымдар арасында әлі күнге талас көп. Бұл мәселеде екі түрлі ғылыми бағыт айқындалды: бірі – Иисус деген миф, мұндай адам болмаған деген мифтік бағыт.

Діншілдер де, дінді жоққа шығарушылар да Ғайсаның өмірі туралы мәліметтерді ол өлген соң ондаған жылдардан кейін жазылған Евангелиелерден алады. Бұл кітаптардың мақсаты – христиан дінінің негізін салушының өмірбаянын жазу емес, жер бетіне Құтқарушының, құдайдың сүйікті Ұлының келуін, оның қызметін, өлімі мен қайта тірілуін жария ету (“Евангелие” грек тілінде “шапағатты хабар”).

Ғайса пайғамбарлық отыз жасында келеді. Мұның алдында ол адамдарды күнәдан арылту үшін Иордан өзенінің суына жұртты шомылдырып, күнәдан тазартып, дін жолына бұрып жүрген иудей пайғамбары Иоанн Шоқындырушымен кездесіп, өзін де шомылдыртты. Ол судан шыға бергенде (дұға еткенде) аспан қақ айырылып, кептер бейнесіндегі Киелі рух оның үстіне қонды да, көктен “Сен менің сүйікті Ұлымсың, мен саған ризамын (шапағат сыйладым)” деген үн шығады. Ол қайда бармасын барлық жерде – 12 елшісі (апостол) еріп жүреді.

Діни аңыз бойынша Ғайса адамдарға білім шырағының сәулесін түсіріп, түрлі ғажайыптар көрсетіп, Палестинаны үш жыл кезді. Бірақ оның жасаған кереметтері емес, екіжүзділікті, қарапайым адамдардың жәбірленуін әшкерелеген уағызы фарисейлерді ашуға булықтырды.

Ғайса Иерусалимге есек мініп енгенде оны халық “Құдай құрметтелсін” деген үндеумен қошеметпен қарсы алды. Мұны естіген иудейлік дін

42

басшылары Ғайсаны тұтқындап, дінсіз, бүлікшіл ретінде дін сотына (синедрионға) табыстауға ұйғарды.

Сот болып Ғайса өлімге кесіледі. Бірақ оны Рим прокураторы Понтий Пилаттың бекітуі керек еді. Ғайсадан жауап алған Понтий Пилат пайғамбардың тергеудегі сөздері мен қимыл-әрекеттеріне таң қалады.

Пайғамбар патшалығының келетінін сәуегейлікпен болжаған Иоан Шоқындырушы (Креститель) осы қауымның мүшесі болған. Қауым біздің дәуірімізге дейінгі II ғасырдан жаңа дәуірдің I ғасырының орта кезіне дейін өмір сүрген. Осыған сүйеніп, ғалымдар бұл қоғамды христиандықтың ілгерідегі нұсқасы, ал оның идеологиясын иудаизм мен көне христиандық арасындағы буын деген тұжырымға келді.

Тек II ғасырдың 30-40 жылдарында ғана римдік христиан Маркион христиандық пен иудаизмнің ара жігін ажыратты. Осы кезден бастап қана христиандар өздерін жаңа дін өкілдері ретінде сезіне бастады. “Жаңа өсиет” аталған христиан діни жазбалары осы кезден жинала бастады.

Христиан аңызы бойынша 50-ші жылдардың бас кезінде тұңғыш апостолы соборы (ең жоғары дәрежелі жиын) болып, осында христиандар мен иудейлердің ара жігі біржола ажыратылды.

Бірақ, IV ғасырға дейін христиандық қудаланып келді. Тек 324-ші жылы ғана, император Константиннің тұсында христиандық мемлекеттік дінге айналды.

325-ші жылы император Константиннің төрағалық етуімен Никееде Бірінші әлемдік собор шақырылды. Онда дін Рәмізінің – діни ілімнің негізін құрайтын басты догматтардың (грек тілінен “талассыз мойындалатын қағидалар”) қысқаша тізімінің бірінші үлгісі қабылданды. Бірақ, дін рәмізі түзетулер енгізіліп, 381-ші жылы Константинопольде өткен екінші соборда бекітілді.

Рим империясының екіге бөлінуі шіркеудің ыдырауына соқтырды. Оған батыста латын, Шығыста грек тілдерінің үстемдік етуі, мәдени дәстүрлердің өзгешелігі бір жағынан себепші болса, екінші жағынан әлеуметтік-экономикалық және саяси мүдделер, ықпал үшін күрес, дін тану мәселесіндегі келіспеушіліктер қосылды. Әсіресе Рим христиан қауымы мен Константинополь қауымы басшылары арасындағы қақтығыс өткір сипат алды. 867-ші жылы Рим папасы Николай I мен Константинополь патриархы Фотий бір-бірінен біржола қол үзді. Осыдан христиандық тарихында әрқайсысының өз жолы бар екі бағыт пайда болды. Батыс шіркеу рим-католик шіркеуі (“католик” – латынша “жалпыға бірдей, әлемдік”) немесе католик шіркеуі деп, ал шығыс – грек-православие (гректің “жалпыға ортақ, әлемдік” деген сөзінен) шіркеуі деп аталды.

XVI ғасырда Батыс Европа жаңа пайда болып келе жатқан буржуазия мен феодализм арасындағы қайшылықтар күшейе түсті. Бұл католик шіркеуіне терең әсер етті. Реформация деп аталған католицизмге қарсы кең қозғалыс орын алды. Осының салдарынан христиандықтың тағы бір тармағы – протестантизм пайда болды. Ол өз ішінен түрлі салаларға бөлінді.

43

Католицизм. Рим-католик шіркеуі Батыс Европада XVI ғасырға дейін айырықша үстемлік етті.

Католик шіркеуінің басшысы – Рим папасы. Ол апостол Петрдің мұрагері, сол арқылы Ғайсаның жер бетіндегі өкілі болып танылады. Оны кардиналдар коллегиясының жиыны – конклав сайлады. Папа шіркеудің ғана емес, Ватикан мемлекетінің де басшысы. Ватикан Рим территориясында орналасқан. Ол дүние жүзінің көптеген елдерімен дипломатиялық қатынас жасайды. Өткен ғасырдың аяғында Папаның кафедрадан сөйлеген сөздерін күмәнсіз қабылдау туралы догмат қабылданды. Бұл христиандықтың өзге салаларынан католицизмнің басты айырмашылықтарының бірі болып табылады.

Бірақ, католицизмнің ең басты айырмасы – Қасиетті Рухтың Әке – Құдаймен бірге Құдай Ұлының өзінен де таралуы (филиокве – сөзбе-сөз-ұлынан да) туралы түсінік. Бұл түсінік 589 жылы Толедо соборында қабылданды. Сол сияқты католиктер Көне Өсиеттің көптеген кітаптарын бұлжымас қасиетті ілім ретінде қабылдайды. Яғни, Інжілдің редакциясы православиеден гөрі өзгеше.

Аса маңызды догмат – “шамадан артық қажет істер” туралы ілім. Католиктердің түсінігінде шіркеудің ұзақ тарихында Ғайса, Құдай-ана және әулиелер жасаған игі істер шамадан артылады. Ал Рим Папасы құдайдың жер бетіндегі өкілі болғандықтан ол құлшылық үстіне осы “жақсылықтарды” өзгелерге үлестіріп, құдай атынан кешірім жасайды. Бірақ таубаға келу күнәдан біржола арылта алмайтындықтан игі істердің қажеттен артықтығы теориясына индульгенция беру тәртібі орнықты. Индульгенция латын тілінде қайырымдылық деген сөз. Индульгенция немесе Папаның арнаулы грамотасы осыған дейін жасаған және болашақта жасауы мүмкін күнаға да кешірім береді.

Табыныушылардың мақсаты – діншілдердің сана- сезіміне әсер ету. Сондықтан христиан діні басқа діндер сияқты табыну салттарына көп көңіл бөледі. Оның әдеп ғұрыптары “Жеті құпия сыр” деген атпен белгілі. (шоқыну, хош иісті май жағу, жалбарыну, құдаймен қатысу, некелесу, қол қусырып мінәжәт ету және шырша майымен тазарту.)

Шоқындыру - құпия сырлардың бріншісі. Дін иелері бұл ғұрыпты адамның болашақ қасиетті рухани өтуінің салтанатты кезеңі дейді. Тек христиан дініне тән деп уағыздайды. Шын мәнісінде шоқындыру ғұрпының ертедегі магиялық сиқырлық сенімдерден алғанын көреміз.Судың тазартқыштық қасиетіне сену Христиан дінінен кейіннен енген.

Христиан діні әр бағыты шоқындыруды өздерінше түсінеді. Котолик пен провословие әртүрлі жолмен өткізеді. Провославие шіркеуінде нәрестені үш рет суға салып алады, он котоликтер үстіне су құяды немесе су шашады, бұныда Протестонттар шоқындыруды құпия сыр деп санамайды және бұл ғұрыпты есейгенде, адам не үшін шоқынатынын түсінгенде ғана өткізуге болады деп үйретеді.

44

Құдай қатысу – дегеніміз сырлар расында маңызды орын алады. Христиан дінінің аңызы бойынша Құдай қатысуды Христостың өзі атаған, нан мен шарапты әулиелі қасиетке толтырған. Діншіл адамдар шіркеуде таратылатын бір үзім нанды жеп, котолицизмге немесе шарапқа ашыған нан араластырып бір қасық ұрттаса құдайға жақын болады деп уағыздаған.

Жалбарыну діншілдер өздерінің әр түрлі күнәларын шіркеу иелеріне айтуы керек. Ал ол құдай атынан кешірім береді. Бұл ғұрып адамның күнәларын дәлелдеуге негізделген.

Хош иісті май шығару- шоқындырудан кейін орындалатын ғұрып. Адамның денесін арнайы иісті маймен (миромен) майлайды, сонда адамға құдайдың рахметі көшпек. Оның алдында сол адамға рух- құдай енгені туралы бата оқылады.Христиандық некелесу ғұрпы деп- ертедегі діни ырымдардан алынған Бұл ғұрып, құпия сыр қатарына бертін XIV ғ. енген. Жас семияның бақытты, болашағы беріктігі шіркеулік неке қиюда деп үйретті дін иелері.

Жеті құпия сырдың біреуі – май жағу (шырша майы). Бұл ғұрып ауырып жатқан адамға шырша майын жағу арқылы құдай рахметін әпереді дейді. Католиктер май жағуды өлейін деп жатқан адамды шығарып салудың ерекше формасы деп есептейді.

Әулиелікке баулу да Христиан дінініде ерекше мән беріледі, өйткені дін қызметіне дайындау, дін қызметкері ету маңызды мәселе. Әулиелік тек дін иелеріне тән қасиет сондықтан әулиелікке баулу да құпия сыр уағыздау қатарына жатады. Православие, Котолик жеті құпия сырды толығымен мойындайды Протестанизм олардың тек екеуін – шоқындыру мен причашениені- қажетті діни ғұрып деп санап құпия деп санады.

Христиан крест пен иконаға табыну әулие жерлерді табынд т.б. Христиан дінінің басты мейрамы: Посха, Тройца, Рождество христова.

Аңыз бойынша пасха, Христостың қайта тірілуіне байланысты шыққан мейрам. Тарихи фактілер пасханың ертедегі еврейлердің табыну салтынан алынғанын иудализм мейрамдары элементтерін пайдаланғанын көрсетіп отыр.

Екінші ірі мейрам – Рождество Христова. Провословие шіркеуі рождество мейрамын 7 қаңтар, Католик шіркеуі 25 желтоқсанда өткізеді.

Тройца – құдайдың бірлігіне (әке- құдай, бала құдай, рух құдай) арналған мейрам. Кейде оны 50-інші күн деп атайды, өйткені бұл мейрам пасхадан кейін 50 күн өткеннен соң тойланады.

Евангелистік христиан баптистерді (ЕХБ) 4 сектадан тұрады. Ресми шіркеуден бөлініп шыққан ағымдар секта деп аталады.Баптизм 1611 ж. Гол- ды ағылшындар араларында пайда болды. Олардың діни ілімі Лютер мен Кальвин қағидаларын қосақтай пайдалануға негізделген. Олар Тройцаны христостың құдай тектес екендігін мойындағанымен, шіркеудің адамдар мен құдай арасындағы байланысшы болатынына, иконға бас июге, крест әулиеге сыйынуға, монохтыққа қарсы.

45

Кейінгі протестантеум деп аталатын жіктер (секталар) бар. Оларға – баптистер, методистер, менонистер, квакерлер, адвентистер, 50-іншілер т.б. бұл қазақстанға Баптизм орыс шаруаларының қоныстануымен 19 ғ. аяғында енді. Бұл қауым мүшелерінің әрбір мүшесі құдайға құлшылық етуге тұрақты түрде қатысып тұруы міндетті.

Баптизмге жақ дін адвентизм ол 19ғ. Америкада пайда болды. Олар жанның мәңгілік өмір сүруіне сенбейді. Жан қатерлі сот уақытында қайта тіріледі де, күнәлілер азап шегіп күнәсіздер Христос денесімен мәңгілікке айналады дейді. Адвен Христос мейірамын қажетсіз деп Сенбіні қасиетті күн деп уағыздайды.

Иегованың күналары деп секта 19ғ. Америкада пайда болды . Иогвистер Христостың құдайлық мәнін, о дүние өмір барлығын бекер дейді. Олар тек бір ғана құдай Иегованы мойындайды. Сонымен бірге иогвистер ХР көзге көрінбейді 1914 жылы жерге екінші рет келіп түсті , енді шайтанмен соғысқа дайындалып жатыр дейді.

Армагедан (қасиетті соғыс) шайтан мемлекетін барлығын құртып, оның орнына Христос басқаратын теократиялық жаңа мемлекет орнатады деген иеговистер.

Неострион дінінің, өздері бөлініп шыққан Христиан дінінің ерекшелігі бір құдайға табынады, Иса пайғамбарды Құдайдың ұлы емес құлы және елшісі деп Марияның баласы ретінде тануында.Әдебиеттер:

Крывелев И.А. Библия: Историко-критический анализ. М., 1985.Миркина 3.,Померанц Г. Великие религии мира. М.,1995.Ранович А.Б. Первоисточники по истории раннего христианства. Античные

критики христианства. М.,1990.Ренан Э. Жизнь Иисуса.М. 1991.Свенцицкая И.С. Раннее христианство: страницы истории. М.,1987.

Тақырып 4. Православиелік дін. Тақырыпты оқыту әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Православиелік дін. Тақырыпты оқыту әдістемесі.1. Православие тарихы және қазіргі жағдайы.2. Орыс православиесі.

Православие. Православие діні II ғасырдан бастап Шығыс Рим империясындағы (Византияда) басым дінге айналды. Константинополь патриархы ресми түрде шіркеу басшысы деп жарияланғанымен, ол абсолютті билікке ешқашан ие болған емес.

Православиелік ілімнің негізі – Қасиетті Жазу (Інжіл) және Қасиетті Өсиет. Соңғысына алғашқы жеті әлемдік собордың үкімдері мен негізінен III-IX ғасырлар аралығында өмір сүріп, христиан догматтарын жасаған, “шіркеу әкелері” аталған ірі діни ғұламалар мен шіркеу қайраткерлерінің еңбектері жатады.

Орыс православие шіркеуі. Орыс православие шіркеуі ресми түрде 988 жылы құрылған болып есептеледі. Осы жылы князь Владимимр

46

Святославович Рустьті шоқындырды. Бірақ, орыс православие шіркеуі Константинополь патриархиясынан 1448 жылы ғана бөліне алды. Бірақ, бұл толық бөліну емес еді, - толық бөліну Борис Годунов патшаның кезінде ғана болды. Москва және бүкіл Ресейдің бірінші патриархы 1589 жылы ғана сайланды. Содан кейінгі кезде бұл дәстүр біржола орнықты: бүгінде орыс православие шіркеуі автокефальді шіркеулер реестрінде құрметті бесінші орында.

Қайталау сұрақтары1. «Православие» ұғымы нені білдіреді?2. Православиелік дінтанудың ерекшеліктері қандай?3. Православиелік шіркеу қалай басқарылады?4. Қазіргі кезде қандай православиелік шіркеулер бар?5. Ескі ғұрыптары қандай?6. Ресей Федерациясында православие шіркеуінің рөлі қандай?

Әдебиеттер:Бессонов Б. Н. Православие в наши дни. М., 1990.Булгаков С.Н. Православие: Очерки учения православной церкви, М., 1991.Голубинский Е.Е. История Русской церкви, М.. 19011902, т. 1-2.Иоанн Домаскин. Точное изложение православной веры. Ростов-на-Дону,

1992.История Русской православной церкви в документах религиозных архивов

России. Аннотированный справочникуказатель, М.,1993.Карташев А.В. Очерки по истории Русской церкви, М.,1993, т.1-2.Лосский О.Н. Очерк мистического богословия Восточной церкви.

Догматическое богословие, М.,1991.Поспеловский Д.В. Русская православная церковь в XX веке. М.,1995.Правда о религии в России. М., 1942.Православная церковь в истории России, - М.,1991.

Тақырып 5. Католицизм діні. Тақырыпты оқутыдың әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Католицизм діні. Тақырыпты оқутыдың әдістемесі.1. Дін ерекшеліктері.2. Ватикан. Шікеу жүйесі.3. Ресейдегі католицизм.3. Католиктік шіркеудің қоғамдағы мәселелері.

Католицизм. Рим-католик шіркеуі Батыс Европада XVI ғасырға дейін айырықша үстемлік етті.

Католик шіркеуінің басшысы – Рим папасы. Ол апостол Петрдің мұрагері, сол арқылы Ғайсаның жер бетіндегі өкілі болып танылады. Оны кардиналдар коллегиясының жиыны – конклав сайлады. Папа шіркеудің ғана емес, Ватикан мемлекетінің де басшысы. Ватикан Рим территориясында орналасқан. Ол дүние жүзінің көптеген елдерімен дипломатиялық қатынас жасайды. Өткен ғасырдың аяғында Папаның кафедрадан сөйлеген сөздерін күмәнсіз қабылдау туралы догмат қабылданды. Бұл христиандықтың өзге

47

салаларынан католицизмнің басты айырмашылықтарының бірі болып табылады.

Бірақ, католицизмнің ең басты айырмасы – Қасиетті Рухтың Әке – Құдаймен бірге Құдай Ұлының өзінен де таралуы (филиокве – сөзбе-сөз-ұлынан да) туралы түсінік. Бұл түсінік 589 жылы Толедо соборында қабылданды. Сол сияқты католиктер Көне Өсиеттің көптеген кітаптарын бұлжымас қасиетті ілім ретінде қабылдайды. Яғни, Інжілдің редакциясы православиеден гөрі өзгеше.

Аса маңызды догмат – “шамадан артық қажет істер” туралы ілім. Католиктердің түсінігінде шіркеудің ұзақ тарихында Ғайса, Құдай-ана және әулиелер жасаған игі істер шамадан артылады. Ал Рим Папасы құдайдың жер бетіндегі өкілі болғандықтан ол құлшылық үстіне осы “жақсылықтарды” өзгелерге үлестіріп, құдай атынан кешірім жасайды. Бірақ таубаға келу күнәдан біржола арылта алмайтындықтан игі істердің қажеттен артықтығы теориясына индульгенция беру тәртібі орнықты. Индульгенция латын тілінде қайырымдылық деген сөз. Индульгенция немесе Папаның арнаулы грамотасы осыған дейін жасаған және болашақта жасауы мүмкін күнаға да кешірім береді.

Табыныушылардың мақсаты – діншілдердің сана- сезіміне әсер ету. Сондықтан христиан діні басқа діндер сияқты табыну салттарына көп көңіл бөледі. Оның әдеп ғұрыптары “Жеті құпия сыр” деген атпен белгілі. (шоқыну, хош иісті май жағу, жалбарыну, құдаймен қатысу, некелесу, қол қусырып мінәжәт ету және шырша майымен тазарту.)

Шоқындыру - құпия сырлардың бріншісі. Дін иелері бұл ғұрыпты адамның болашақ қасиетті рухани өтуінің салтанатты кезеңі дейді. Тек христиан дініне тән деп уағыздайды. Шын мәнісінде шоқындыру ғұрпының ертедегі магиялық сиқырлық сенімдерден алғанын көреміз.Судың тазартқыштық қасиетіне сену Христиан дінінен кейіннен енген.

Ватикан (Латынша: Status Civitatis Vaticanæ) Еуропада орналысқан ел. Ватикан - бір қаладан тұратын әлемдегі ең кішкентай ел.Рим католик шркеуінің орталығы болып табылады.

Ватикан, Ватикан қала-мемлекеті –католик шіркеуінің орталығы,Рим папасы орналасқан мекен. Рим қаласының батыс жағында. Жер аумағы 0,44 км². Бұл жерден тыс Римнің іші мен сыртында Ватиканға қарайтын үш собор бар (жалпы ауданы 0,7 км²). Тұрғыны бір мың адам шамасында. Көпшілігі діни мекемелердің қызметкерлері. Ватикан азаматтығын тек жеті жүздей адам ғана алған. Ресми тілдері:латын және италия тілдері. Ватикан – абсолютті теократиялы монархия. Мемлекет басшысы – Рим папасы. Оның қолында барлық билік (заң шығару, атқару, сот төрелігі) шоғырланған. Бұған қоса Рим папасы сыртқы елдермен қарым-қатынасты да жеке өзі шешеді. Папаның жанындағы кеңесші орган – Кардиналдар кеңесі. Олар аса маңызды шіркеу істерін қарайды және өз араларынан Рим папасын сайлауға қатысады. Кардиналдардың үштен бір бөлігі Рим куриінің (Ватикан үкіметі) құрамына кіреді. Үкімет Ватиканның діни, саяси, экономикалық істерінің барлығына

48

басшылық жасайды. Ватикан тарихы 756 жылы Папа облысы құрылған кезден басталады. 1870 жылы Италия әскерлері Папа облысын басып алып, астананы Римге көшірді. 1929 жылы жасалған Лютеран келісімі бойынша, Италия жағы Ватикан мемлекетінің тәуелсіздігін мойындады. 1984 жылы екі арада жаңа конкордат жасалып, италиялықтарға дін еркіндігі берілді. Қазір әлемде сегіз миллионнан аса христиан-католик тұрады. Олардың ішінде Рим папасының саясатын жүргізетін 1,7 миллион дін қызметкері, 0,4 миллион священник, екі мыңнан аса монастырьлар бар. Бұған қоса Ватикан діни емес ұйымдар (кәсіподақ, жастар, әйелдер, т.б.) арасында да үлкен беделге ие. Ватикан басшылығы әлемдегі шешуі аса күрделі мәселелерге (қарулы қақтығыстар, жұмыссыздық, кедейшілікпен, аштықпен күрес, тағыда басқа) үнемі араласып отырады. Бұл қызметтеріне кететін шығынды олар өз есептерінен төлейді. Ватикан дүние жүзіндегі аса бай мемлекеттердің бірі (алтын қоры – 13 миллиард доллар).

Қайталау сұрақтары1. Католиктік діннің ерекшеліктері қандай?2. Папа қашан және қалай пайда болды?3. Католиктік және православиелік шіркеулердің айырмашылықтары

қандай?4. Инквизиция деген не?5. Католиктік шіркеуде ең танымал ордендар?6. Бейбітшілік және соғыс мәселесін католиктік шіркеу қалай

қарастырады?Әдебиеттер:

Арну А. История инквизиции. СПб,1995.Боргош Ю. Фома Аквинский. М.,1975.Гергей Е. История папства. М.,1996.Григулевич И.Р. Папство: век XX.М., 1978.Заборов М.А. Крестоносцы на Востоке.М., 1980.Иоанн Павел II. Единство в многообразии: Размышления о Востоке и

Западе. М.,1993.Казакова А. Второй Ватиканский собор. М.,1973.Ковальский Я.В. Папы и папство. М.,1986 .Красиков А.А. Ватикан: история современности. М.,1991.

Тақырып 6. Протестантизм діні. Тақырыпты оқутыдың әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Протестантизм діні. Тақырыпты оқутыдың әдістемесі.1. Дін ерекшеліктері.2. Шікеу жүйесі.3. Ресейдегі протестанттар.3. Протестанттық шіркеудің қоғамдағы мәселелері.Реформация ( лат reformatio - қайта құру түзеті) - римдік католиктік шіркеудің монополиясында, христиан діни ілімін Папа билігі тұрғысынан түсіндіруге қасы бағытталған Солтүстік және Орталық Еуропадағы 16

49

ғасырда діни - қоғамдық қозғалыс Реформацияның көсемдері және негізін салушылар - М. Лютер мен Ж. Кальвин.Реформацияның нәтижесі христан дінінің жаңа тармағы - протестантизмнің пайда болуы. Протестантизмнің римдік-котоликтік шіркеуден бөлінуін Папа тағы заңды түрде мойындады. Протестантизмде шіркеу осы дүниелік институтқа, ал Інжілді білу оның діни негізіне айналады. Зұлымдық - діни надандықтың синонимі, ол Құдай сөзін білмеудің салдары. Дүниені Құдай сөзін халыққа түсінікті тілде уағыздау арқылы түзетуге болады.Еуропа елдерінің мәдени-тарихи дамуындағы басты кезең — Реформация дәуірі болып саналады. Реформация — XVI ғасырда алғашқы ширегінде неміс елінің топырағында дүниеге келген діни-идеологиялық және әлеуметтік-саяси қозғалыс. Ол католиктік бағыт түрінде қалыптасқан христиан дінінің кейбір қағидаларын қайта қарап, жаңғыртуға бағытталған. Бұл қадам Римдік-католиктік шіркеудің шектен тыс шығушылығынан, оның қарама-қайшылықтарға толы идеологиясына көңілі толмаушылықтан туған еді. Өзінің мәні жағынан алып қарағанда, Реформация буржуазия табының ескі орта ғасырлық тәртіптеріне қарсы болатын. Христиан дінін қайта қарауды, адамның дүние-танымы мен сана-сезімін өзгертуді мақсат еткен бұл діни қозғалыс жаңа капиталистік қарым-қатынастарға жол ашып берді. Реформацияның ең басты мәселелерінің бірі — христиан дінінің жаңа үшінші бағыты — протестанизмнің католиктерден алшақтай бастауы. Сонымен қатар, папа бастаған Римдік католик шіркеуінің билігіне шек қойылды, одан қалды кез келген шіркеу билігі мен байлығына тосқауыл жасалды. Реформация қозғалысының мазмұны мен мәні — оның объективтік қорытындылары сияқты осы қозғалысқа қатысушылармен қатар, бұл қозғалысқа дем беруші — идеологтарға да түсініксіздеу болып қалған сияқты. Олай болса, мәдени-тарихи процесс үшін Реформацияның маңызын анықтау — бүгінгі таңдағы тарих және мәдениеттану ғылымдарының үлесіне тиер келелі мәселе болып қалары сөзсіз.Реформацияның басталуы — «Қайта жаңғыру» мәдениетінің соңғы кезеңімен сәйкес келеді. Демек, бұл діни қозғалыс адамзат баласы басынан кешірген прогрессивтік төңкерістердің ішіндегі ең ұлы мәдени тәңкеріс — «Қайта жаңғыру» дәуірінің заңды жалғасы болып саналады. Ал осы екі мәдени-діни қозға- лыстардың арасында заман ағымынан, рухани қажеттіліктен туған байланыс та, қарама-қайшылық та бар, өйткені Қайта жаңғыру дәуірінің тарихи маңызы — гуманизм идеологиясымен, гуманизм идеяларымен таразыланады. Шындығында да, гуманистер адамның ұлылығына, оның жан-дүниесінің сұлулығына, оның бойындағы ізгілік қасиеттерге табына отырып, адамның бостандық алуға, бақытты болуға еркі бар екендігін жариялады, адамдар арасындағы қарым-қатынастар әділдік, адамгершілік, теңдік жағдайында болу керек деп есептеді, адамның игілігі — әлеуметтік құрылыстың негізі болып саналатындығын мойындады, адамды дін бұғауынан босатуға күш салды. Олар адамның атағы мен шыққан тегіне қарамай тәуелсіз болуын қалады, оның жан-жақты жетілуін жақтады.

50

Гуманистер адам — құдайдың ең жетілген, ең әсем, ең әдемі туындысы деп санады. Олар Библияның адам жөніндегі қағидаларын — оның жасампаздық, шығармашылық қызметтерімен байланыстыра қарастырып, дүниені танып-білу, оны өзгерту, дүниені еңбекпен жаңғырту, өнерді, ғылымды, қолөнерді өркендету — адамзат баласының қасиеті де, ардақты борышы деп түсінді. Ал осы бір адам ұлылығын, оның бойындағы адамгершілік қасиеттерді дәріптеушілікке Реформация — адамның құдай алдындағы дәрменсіздігі туралы идеяны қарама-қарсы қойды. Адамзаттың ақыл-ойы мен таным күшінің құдіреттілігін дәріптеу — протестанттық ағымның тосқауылына жолықты. «Ақыл-ой» иелерін жек көру, ғылымға деген өшпенділік етек алды. Өз қабілеттерін қажырлы да, табанды еңбегімен дамытып, алға қойған мақсатынан қайтпайтын, өздеріне сенімді Реформация қайраткерлерінің өздері де халықтың арасынан шыққан адамдар болатын. Осы жағынан алып қарағанда, олар — білімді ақсүйектер қатарына жататын, философия, поэзия және т.б. ғылым салаларын жетік меңгерген Қайта жаңғыру заманының гуманистерінен аралары едәуір алшақ болатын. Осы орайда мынандай орынды сұрақтар туындайды. Адамның ұлылығын дәріптеген, болашақ ұрпаққа өнердің тамаша ескерткіштерін, өнердің сан-саласынан баға жетпес асыл мұралар қалдырған Қайта жаңғыру дәуірінің гуманистік мәдениеті мен реформаланған христиандық гуманизмнің аясында қалыптасқан, дүние- танымы өзгеше, жаңа дін мен адамның арасында қандай үқсастық бар? Осыдан келіп екінші сұрақ туындайды. Ақсүйектік — элиталық мәдениет пен дүниеге діни көзқарастың жаңа тәсілінің арасында қандай байланыс бар? Бұл сұрақтарға жауапты күні өтіп бара жатқан феодалдық қоғам мәдениетіне қарама-қарсы енді ғана қалыптасып келе жатқан буржуазиялық қоғамның қойнауында туындаған Қайта жаңғыру дәуірі мәдениетінің жаңа бағыттарының: ақсүйектік (гуманистік) және діни (реформация) табиғатынан іздеуіміз керек. «Бірінші буржуазиялық революция» деген атаққа ие болған бұл діни қозғалыстың дем берушісі — Витенберг университетінің профессоры, Августин шіркеуінің монахы Мартин Лютер. Дін саласындағы түбегейлі өзгерістер, яғни реформалар жолындағы бұл қозғалыс — католиктік шіркеуді қайта құруға, діни салт-жоралар үшін төленетін шамадан тыс мөлшердегі салықтарға тыйым салуға, христиан дінінің қарама-қайшылықтарға толы қағидаларын алып тастауға бағытталды. Демек, бұл қозғалыстың нәтижесінде жаңа шіркеу және жаңа діни қағидаларға негізделген христиан дінінің «протестанизм» деп аталатын мүлде жаңа бағыты қалыптасты.Дін тарихында «протестанизм» деген атау 1529 жылы Шпейер рейхстагында алғаш рет қолданылды. Мұнда Лютердің жақтастары осы рейхстагтың 1526 жылғы «Дін тұту еркіндігі туралы» өз шешімдерін бұзу әрекетіне «қарсылық» білдірген болатын.Лютердің жаңа бағытқа байланысты идеялары көпшілік тарапынан қызу қолдау тапты. Реформациялық қозғалыстың етек алуы, реформаторлардың

51

батыл іс-әрекеттері және осы бір жеңістердің нәтижесінде Римнің ықпалынан Германия мен Швецияның көптеген жерлерінің шыға бастауы, одан қалды протестанизм идеяларының Францияға кеңінен тарап, ал Англияда өкімет тарапынан қолдау табуы — католик шіркеуін қатты мазасыздандырды. Ендігі жерде Рим өзінің шайқалған беделін нығайтып, католиктік шіркеуді қорғап қалуға жанталаса кірісті. Шиеленіскен осы бір жағдайда папа үкіметі реформаларды «Жоғарыдан» жасауға дайын тұрды.Бұл реформалардың негізгі мақсаты — жаңа протестанттық шіркеуге кіріп, «адасқаңдардың» бәрін қайтарып алу болатын. Католиктік шіркеудің бұл саясаты протестанизммен ашықтан-ашық қақтығыстарға, діни соғыстарға әкеліп соқты.Тридент соборының шешімдерімен және иезуит орденінің (Иисус қоғамы) жеңістерімен рухтанған бұл діни қарсылық «контрреволюция» деген атаққа ие болды. Собор шешімдерінде католиктік шіркеудің принциптері нығайтылып, протестанттармен қатар, гуманистер де қатал сынға алынып, оқуға тыйым салынған кітаптардың тізімін шығарып тұру туралы шешім қабылданды. 1564 жылы папа Пий IV-нің кезінде «Тыйым салынған кітаптардың индексі» толықтырылып қайта басылып шықты. Олардың ішінде Коперниктің атақты еңбектері, Дантенің «Құдіретті комедиясы», Боккаччоның «Декамероны» және т.б. гуманистердің құнды еңбектері болды.Иезуит орденінің қызметін көзге елестету үшін тарихта белгілі «Варфоломей түнінің» уақиғаларын айтсақ та жеткілікті сияқты. Франциядағы протестанизмнің жеңістерінен қатты қауіптенген католиктік шіркеу протестанттар қозғалысын аяусыз басып-жаншуға иезуиттерді аттандырды. Айуандыққа толы бұл уақиғалардың нәтижесінде 1572 жылдың екінші тамызында бүкіл Франция елі қанға боялды; бірнеше сағаттың ішінде ғана Парижде екі мың адам, Лионда — 800, Орлеанда — 500 адам өлтірілді, ал осыдан кейінгі уақиғалар барысында небәрі екі аптаның ішінде 30 мың протестант қанға боялды. Рим бұл жеңісті папаның нұсқауымен тойға айналдырып, қанды қырғынға қатысқаңдарға медальдар тапсырды.Осы бір жеңістердің нәтижесі болар, XVI ғасырдың аяғына қарай католиктік шіркеу өзін еркін сезіне бастады және өз ықпалын Италия, Франция, Германия сияқты Еуропа мемлекеттерінде күшейтуге барынша күш сала бастады. Еуропа мәдениетінің одан әрі қалыптасу процесіне христиан дінінің католиктер және протестанттар болып екіге бөлінуі өз әсерін тигізбей қалған жоқ. Бір ескерте кететін жайт, осындай қанды уақиғалар кезінде гуманистер екі жаққа да қосылмай бейтарап қалды. Бірақ гуманистер мен протестанттар арасындағы пікір таластары бір сәтке де толастамады. Оған гуманист Эразм Роттердамский мен Мартин Лютердің «Адам еркінің бостандығы» төңірегіндегі таластары дәлел бола алады. Бұл талас барысында Лютер Эразмды папаның саясатын қолдады деп айыптаса, Эразм өзара талқыға түскен мәселенің мүлде басқаша екендігін дәлел-деуге тырысты.Бірақ орын алған қарама-қайшылықтарға қара- мастан гуманистер де, протестанттар да өздерінің іс-әрекеттері арқылы, идеялық бағыттары арқылы

52

менталитеттің жаңа түрінің қалыптасу процесін жылдамдата түсті, соның нәтижесінде болашақ XVII ғасырдағы мәдениетінің жаңа үлгісінің қалыптасуына жол ашып берді. Ол адамның ақыл-ойының жемісі, оның шығармашылығының ерекше саласы — ғылым мен өзінің кәсіби қызметінде шіркеу ықпалынан тәуелсіз, өзін еркін сезінетін ғалымдардың жаңа типі болатын. Мұндай ойшыл-ғалымдардың қатарына ғасырлар бойы білім дариясынан сусындаған гуманистерді жатқызамыз.Галилейдің пайымдауынша, барған сайын табиғаттың өзі де білім көзіне айналып, кітаппен сабақ- тастық табады, өйткені табиғаттың өзінен-ақ оның өз заңдылықтарын танып-білуге болады.Гуманистер де, протестанттар да нағыз білім көздерін ашуға әрекет жасады. Бұл міндетті жүзеге асыру барысында олардың арасында қайшылықтар болмады десе де болады, бар болғаны гуманистер көне классикалық әдебиет пен философияға, ал реформаторлар Библияға жүгінді. Бірақ бұл айырмашылыққа қарап, олардың арасында байланыс болмады, гуманистер Библияны оқымаған екен, ал протестанттар Платон мен Аристотельді білмеген екен деген асығыс қорытынды шығаруға тағы болмайды. Әрине, олардың дүниеге көзқарастары әр түрлі болды, сондықтан да болар олар әр түрлі мәселелер төңірегінде қызу таластарға дейін барды, бірақ олардың рационалдық білім жүйелерінің, мөлшері мен әдістерін қалыптастыру жолындағы мөдени қызметі қарқынды жүргізілді. Солай десек те, гуманистер мен реформаторлардың ғылым мен білім жолындағы ізденістерінде айтарлықтай айырмашылықтарды да байқауға болды.Гуманистер классикалық әдемі тілді, көне заман мен христиандық мәдениет даналығын өз бойына сіңіре білген әрі бай, әрі әдемі латын тіліне бас иді. Олар танымның мәнін адамның бұл дүниеде алатын орнымен байланыстыра қарастырып, білімнің адам өмірін қайта өзгертудегі атқарар қызметінің ұшан- теңіз екендігіне баса назар аударды.Ал реформаторлар болса Христосқа деген өз сенімдерінің ақиқаттығын басты орынға қойды және оның ілімін насихаттай отырып, біліммен қатар адамгершілік қасиеттерді, сеніммен өмір сүруді алға тартты. Олар айтылған ойдың ақиқаттығы көне заман даналары мен осы заманның ғалымдарының, одан қалды Рим шіркеуінің діни қайраткерлерінің беделімен, немесе солардың айтқан қағидаларына сүйену арқылы дәлелдену керек деп санады. Олардың пікірінше, құдай сөзі әрбір адамға арналған, соған бағытталған, ал өз кезегінде кұдай сөзін шын жүректен қабылдап-ұғыну, оған сеніммен қарау — әрбір адамның өзіне байланысты. Жеке адамның сенімі құдай жайындағы ақиқатты білуді қажет етеді, демек Лютердің жолын қуушы әрбір адам бұл қағиданы ескере отырып, Библияның мән-мағынасын, мазмұнын жете түсініп, оны меңгере білу қажет.Протестанттардың ілімі бойынша, өмір мен сенімнің ережелері мынандай: шіркеуге де, схоластарға да, көне заманның даналарына да сенбе, тек өз басыңның сенімімен айқындалған ақыл- ойыңа сен, бірақ оның барлығы Библияның қағидаларына сәйкес келуі қажет, өйткені Библия — ақиқаттың

53

айнасы, олай болса оны танып-білу процесі шексіз болып келеді. Мұнда реформаторлар беделінің Библия беделінен әр уақытта төмен болу керек екендігін естен шығармау баса айтылады. Демек, протестанттық ілімінің бұл принциптерінен жаңа заманның ғалымдары мен философтары үлгі тұтарлықтай біршама қағидалар мен ғылым жолына бағыт берер ережелерді аңғарьш-байқауға болатын сияқты.Шынында да, Лютер іліміне сүйенсек, адамның құдаймен тілдесуі — адамның жеке басының сенімі негізінде ғана жүзеге асырылады, ал сенім мәселелерінде адаспас үшін, оның акиқаттығына көз жеткізу үшін, әрдайым Библияға жүгіну қажет. Лютердің жолына түскен әрбір адамның сенім және адамгершілік мәселелерінде тәуелсіз болуын жақтай отырып, ар-ұждан болатындығын алға тартты. Лютер Библияны неміс тіліне аударып, оны неміс халқының игілігіне айналдырды.Реформацияны одан әрі түбегейлі жалғастыруға бағыт алғандардың бірі — Ж. Кальвин (1509—1562 жылдары) протестанизмнің беделді ағымының негізін қалады. Жаңадан қалыптасқан «кальвинизм» ағымы христиан дініне табыну мен шоқыну рәсімдерін одан әрі жеңілдетті, шіркеуді жеке саяси күшке айналдыру мақсатында оны мемлекеттен бөлді және шіркеуге республикалық сипат (шіркеу басшыларының сайланып тағайындалуы) берді.Ол «Адам тағдырының жазмышқа тәуелділігі жөніндегі» ілімді одан әрі тереңдетіп, оны абсолюттік фатализм дәрежесіне жеткізді. Әрбір адамның тағдыры, оның өмірге келуі, азабы мен қуанышы және т.б. алдын-ала белгіленген, оны ешкім де өзгерте алмайды, өйткені бәрі де бір құдайдың қолында. Кальвинизм адамның өмірлік қажеттіліктерін шектеуді уағыздады, өмірдің рахатынан бас тартуды талап етті, табанды еңбек етуге, азаматтарды өзінің кәсіби шеберлігін ұдайы арттырып отыруға және Библияны оқып-білуге шақырды. Осы игілікті істердің толық жүзеге асырылуы — адамның құдай алдындағы мерейін көтерсе, ал жалқаулық, қызық- құмарлық, өмір рахатына тоймаушылық сияқты қасиеттер адамды күнәға батырып, кедейлікке апарар жол деп саналып, ал ақшаны ысырапсыз шашу, той-думанмен уақытты босқа өткізу, дүниені бостан-босқа талан-таражға салу күнә болып есептелінді. Кальвинизмнің байлық пен думаншылдықты сынауы мәдениет пен өнердің әр саласына өз әсерін тигізбей қойған жоқ, сондықтан да болар, той-думандарға тыйым салынып, дін жолындағы адамдардың сүреңсіз, қызықсыз өмірі басталды, ал оған қарсы шыққандар қатаң жазаланды.Буржуазиялық өмір салтына сай келетін «кальвинизм» негізінде түрлі ағымдар мен протестанттық секталар пайда болды. Олар баптистер, адвентистер, конгретационалистер, пуритандар және т.б. Осылардың ішінде рухани жағынан ғана емес, барлық жағынан алғанда кальвинизмге ең жақын келетіні — «пуританизм» (ағылшынның «таза», «шынайы» деген сөздерінен шыққан) ағымы болды. Оның негізін қалаушы ағылшын Д.Ноке болды.Пуританизм уағыздаған құндылықтар мен өмір сүру салты жоғарыда көрсетілген көптеген ағымдарға ортақ болды. Ендігі жерде кальвинизм

54

шіркеуінің дүниетанымы мен өмір салтын қабылдап, соның жолын қуушылар пуритандар деп атала бастады. Жаңа ағым «бұқаралық аскетизмді» асыра бағалаумен, діни салт-жоралардың қаталдығын фетишизациялаумен, үнемшілдікпен, діни ынта-жігермен және т.б. байланысты болды.Пуританизм этикасы риторизммен сипатталды, ол адамдар арасындағы қарапайым қарым-қатынастарды жақтап, өмірлік қажеттіліктерді барынша шектеуді уағыздады. Жоғарыда көрсеткеніміздей, пуританизм этикасы байлыққа, ысырапшылдыққа, думаншылдық пен сауықшылдыққа жол бермеуге барынша күш салды. Пуританизм өкілдері ұқыпты болды және белгіленген салт-жораларды қатаң орындап, құдайға құлшылық етіп, тақуалақ қарапайым өмірге бет бұрды.Бірақ бұл қарапайымдылық пен байсалдылықтың астарында астамшылық байқалды, өйткені олар христиан дінінің бір саласының ғана өкілдері екендігін місе тұтпай, өздерін құдайшылдық миссияны (міндетті) дүниежүзілік тарихи көлемде атқарушылармыз деп санады. Олар адамзатты құтқарудың ақиқат жолын жүзеге асыруды құдайтағала католиктерге емес, протестанттарға жүктеген деп мәлімдеді. Ал бұл жағдай олардың әлеуметтік белсенділігін арттырып, дін жолынан таймайтындай дәрежеге жеткізді.Олардың бойында жан-дүние дәрменсіздігі, күмәндану, толқу сияқты қасиеттер болмады десе де болады. Сондықтан да 1620 жылы діни саяси қуғындардың нәтижесінде Еуропадан Солтүстік Америкаға қоныс аударуға мәжбүр болған христиан дінінің радикалдық протестанттық-пуритандық тармағының өкілдері жаңа ұлт пен ұлттық мәдениеттің қалыптасуына ұйытқы болды.

Бақылау сұрақтары1. Реформацияның бастапқы идеялары қандай?2. Протестанттық сенім қандай негізі бағдарламаға үйретеді?3. Шіркеу қызметшісі Мартин Лютер католиктік шіркеумен күресінде не

нәрсеге қол жеткізді?4. Еуропада протестанттық ілім қандай жолмен қоғамға тарады?5. Англикандық шіркеу қашан және қалай пайда болды?

Әдебиеттер:Белов А.В. Секты. сектантство. Сектанты. М.,1978 Вебер М.

Протестантские секты и дух капитализма М., 1990.Гараджа В.И. Протестантизм. М.,1971.Граждан В.Д. Вероучение и мораль пятидесятников. М.,1989.

Тақырып 7. Ислам. Тақырыпты оқыту әдістемесіМақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Ислам. Тақырыпты оқыту әдістемесі

1. Исламның пайда болуы.2. Ислам дінінің ерекшеліктері.3. З. Ислам дінінің негізгі бағыттары.4. Қазіргі кездегі ислам діні.

Әлем үш дін адамзаттың мәдени қазынасы деп танылады. Олар: будда діні, христиандық және ислам діні.

55

Ислам бұлардың қатарындағы жаңа әрі жас дін. Бүгінде жер жүзінде шамамен бір миллиард жүз жетпіс мыңдай адам осы дінді ұстанады. XX ғасырда ислам дінін тұтушылар саны екі есеге жуық өсті. Бұл біріншіден, ислам діні тараған региондардағы демографиялық жағдайларға байланысты болса, екіншіден басқа діндер тараған дәстүрлі аймақтарда адамдардың ислам жолына бет бұруынан болып отыр.

Біздің дәуіріміздің VII ғасырында Таяу Шығыстың жүрегі аталатын Араб шығанағында саяси және діни тұрақсыздық орын алды. Көшпелі және отырықшы араб тайпаларының бас араздығы салдарының бір кездегі қуатты мемлекеттер ыдырап, аймақтағы ықпалынан айырылып қалды. Оның халқы теріскейінде негізінен христиандықты, онтүстігінде иудаизм мен көпқұдайлықты уағыздады. Бұл жиі әскери қақтығыстарға соқтырып отырады.

Ол кездері Африка мен Йеменнен Палестинаға және Месопотамияға өтетін сауда жолы қуатты Византия империясы мен Сасанидтер Иранын, Химьярит және Аксум патшалықтарын байланыстырып тұратын. Осы сауда жолы бойында орналасқан Мекке қаласы араб жұртында біртіндеп алға оза бастады. Оның маңында жыл сайын өтетін сауда жәрмеңкесіне барлық араб тайпалары жиналып, бас қосатын болды. Ханифшілер иудейлік және христиандық үлгілерімен бір құдайға табынуды жақтады. Бірақ олар күмәнді болды. Әдетте басымдыққа ие болған тайпа көсемі немесе мемлекет басшысы бір дінді қалап, соны уағыздайтын. Яғни дін күшпен орнап, сол күштің, саясаттың қызметшісі болатын. Ал VII ғасырдағы Араб елінде оқиға мүлдем басқа жолға түсті: жаңа, хақ дінді саясатшы көсем емес, дін уағыздаушысы, Алланың елшісі насихаттап, Атлантикадан Үнді мұхитына дейін созылып жатқан аса қуатты мемлекет – Араб халифатын орнықтырды.

Адамзаттың тарихында осындай ересен бетбұрыс жасаған Меккедегі аса беделді құрайыш тайпасының Әшім әулетінен шыққан Мұхаммед пайғамбар еді.

Ислам “Мұхаммед пайғамбардың мөрі” – деп атайды. Өйткені ислам діні адамзат баласына келген және келетін ең соңғы хақ дін, Мұхаммед Алланың соңғы елшісі саналады. Осыдан соң пайғамбарлық тынады, халифтер (ізбасарлар) келеді.

Мұхаммедтің өмірі: ақиқат пен аңыз. Әшім, одан соң, оның баласы Әбд-әл-Мүтталиб Қағбаның шырақшылары, аса беделді, салиқалы адамдар болды. Әбд-әл-Мүталибтен Әбу-Тәліп, Әбу-Лахаб, Ғаббас, Хамза және Әбдаллаһ деген ұрпақтар өнді. Әбдаллаһ өте көркем еді, ол құрайыш тайпасынан Әмина атты қызбен некелескен, осы некеден Алланың рахымымен рабиғұл-әууәл айының он екінші кешінде, бейсенбі күні, (23 маусым) 571 миллиард жылында мұхаммед ғ.с. пайғамбар дүниеге келді.

Діни кітаптарда Мұхаммедке пайғамбарлық қырық жасында келді, деп жазылады. Оған дейін ол Дамшаққа дейін керуен тартып, көп жерлерді көрді, көп адамдармен дидарласты.

56

Ол Хира тауына оңашаланып, терң ойларға берілді. Осындай оңаша сәттерінің бірінде оған үн келді. Ол “оқы” деп әмір етті. “Мен нені оқимын ?” – деді. Сонда құлағына Құранның беташар аяты келді. Мұхаммед ғажаптанып жан-жағына қарады. Қайда мойын бұрса да, алдында адам бейнесіндегі Жебірейіл періште тұрды. “Мұхаммед! Сен Алланың елшісісің? – деді ол. Осыдан кейін де, ол бірталай уақыт күмәнді болды. Бірақ, Жебірейіл арқылы Алладан тағы аяттар аян болды. Хадиша оны мұның бәрі жаратушы хақ тағаланың әмірінен екендігіне сендірді. Өзі мұсылман болды. Мұхаммедтің пайғамбарлығы осылай басталып, адам баласын адамшылық нәрімен сусындатты, қияметке дейін сөнбейтін ғылым, білім, мәдениет күнінің шырағы бүкіл дүниені нұрландырды.

Ол ислам дінін үш жыл құпия таратты. Кейін Алланың әмірімен халықты тура жолға ашық шақыра бастады. Бірақ, рухтары дүниялық пиғылдармен қарайып қалған дін дұшпандары пайғамбарға қиянат жасап, қастандыұ ойлады. Бұл кезде оның сүйікті зайыбы – Хадиша мен қамқор ағасы Әбутәліп дүниеден озған еді. Осы уақытында ол Йасрибтің (Медина) хазрадж тайпасынан өзіне жақтастар тапты. Олар Мұхаммедті жаңа дінді таратып, қауымға басшы болуға шақырды. Бұл қауым кейінде ансарилер (көмекшілер) деп аталып, дін жолынды қарымды істер жасады. Осылайша Мұхаммед Алланың әмірімен он үш жылдан соң ол ізгі жолға түсушілерді бастап, Медина қаласына көшті. Бірақ, көш алдында “Исраһа-л-миғраж” аталатын ерекше оқиғаны бастан өткерді. Қағбаның маңында тыныстап жатқан Мұхаммедке Жебірейіл періште келді. Ол әл-Барак атаған бір жануарды келтіріп, соған отыруға бұйырды. Көзді ашып-жұмғанша Хебронда, Вифлеем мен Иерусалимде болды. Осында Ибраһим, Мұса, Ғайса пайғамбарлармен мінажат етті. Содан соң көкке ұшып, Алланың дәргейінде болды. Оқиғаның жылдам болғаны соншалық еді – ол қайтып оралғанда, төсегі де суымаған, қисайып құлаған құмырадан сүт тамшылап үлгермеген.

622 – жылы жиырмасыншы қыркүйекте(бір деректерде он алтыншы шілдеде) Мұхаммед пайғамбар Йасриб қаласына көшті. Осымен ислам тарихының жаңа беті ашылды. Мұсылмандық жыл санау – хиджра басталды. Йасриб қаласы Мадинат ан – наби – Пайғамбар қаласы деген ат алды.

Бертін келе, ол жай Медина, яғни “қала” аталып кетті. Хиджраның екінші жылында тұңғыш мешіт (масджид) – Пайғамбар мешіті тұрғызылды. Мұхаммед пайғамбарға Меккеден көшкенде жүз жиырма адам ере келген еді. Бас – аяғы сегіз жылдан соң, ол Меккеге он мың қол бастап аттанды.

Хиджра – ислам тарихындағы аса елеулі кезең болды. Кейбір зерттеулерде аталатындай, бұл жаңа дінді және Мұхаммедті қабылдамаған Меккеден жай қоныс аудару немесе қашу емес еді. Пайғамбардың соңынан ергендер дін жолында арабтар үшін аса қасиетті саналатын тайпалық қатынастарын құрбан етті. Оларды ислам нұры қуаттандарды.

Бұл алғашқы мұсылмандар арабтың «мұхаджир» деген сөзімен анықталды, ал жаңа дінді қабылдаған йасрибтіктер,ансарилер, яки көмекшілер аталды.Мұхаммед жаңа қоныста тайпалық одақтарды жойды,

57

олардың жауласуына, қанды қанмен жуу салтына тыйым салды. Бірақ, Мекке мен Мединаның арасы жараспады. Меккеліктер жаңа пайғамбарды мойындамады. Әбу-Суфиян бастаған меккеліктер мединалықтарды бағындырмақ болып жорық жасады. 624 жылы 16-наурызда екі қол кездесіп, мединалықтар айтулы жеңіске жетті.

Осы жерде Мұхаммед асқан көрегендік жасады. Ол 628 жылы арабтардың дәстүрі бойынша ұрыс қимылдары тоқтатылуы тиіс хажылық айында Меккеге сапар шекті. Оған қалаға енуге рұқсат болмады. Бірақ, осы сапарында ол он жылға бітім жасады. Исламды бүкіл араб жұрты мойындады. Пайғамбар Византия мен Иранға исламды мойындау туралы жаушылар жіберді. Ислам Араб түбегінен тысқа тарала бастады. Бірақ, ол күнге Мұхаммед пайғамбар жеткен жоқ. Меккеде ұзақ аялдамай Медина қаласына оралды. Осында алпыс үш жасында дүние салды.

Ислам – адам баласына аян жолымен келген дін. Қасиетті Құран аяттары жиырма үш жыл бойында Жәбірейіл періште арқылы Мұхаммед пайғамбарға жеткізіліп тұрған.

Ислам діни ғұрыптарды және дүниелік мәселелерді шариғат жолымен реттеп отырады. Ол сөзсіз орындалуы тиіс мұсылмандық парыздарды және орындағаны қосымша сауап болатын сунна жолдарын айқындайды, жоғары адамшылыққа, еңбекке әрі білімге уағыздайды және Құран – Каримдегі (Қасетті Құран) аяттар мен пайғамбардың хадистері арқылы соның ережелерін белгілейді.

Исламның өзге әлемдік діндерден айырмасы – оның айқын рәміздерінің болуы. Мұсылманшылық екі сенім негізі бойынша құрылған: біріншісі – Алладан басқа құлшылық етілетін тәңірдің жоқтығына; екінші – Мұхамедтің (ғалайһиссаламның) Алла тарапынан бүкіл адам баласына жіберілген пайғамбар екендігіне сену. Сондықтан “Алладан басқа (тәңір) жоқ, Мұхаммед оның елшісі, араб тілінде “Ла илаһа иллалаһ мұхаммадүр – Расулүллаһ,” – деген мүбарак қағиданы тілмен айтып, көңілімен бекіткен адам ислам дінінде болып саналады. Бұл сенімді (символды) Има, сенушіні Мүһмин деп атайды.

Нағыз ислам жоғары мәдениетті және гуманистік идеяларды насихаттайды. Мұхаммед пайғамбар өзінің хадисінде: “Дінде зорлық жоқ” – деген. Яғни, ислам дініне біреуді мұқтаж ету немесе пайдасын беріп, енгізуге жол жоқ. Әр пенде исламды өз еркімен, өзінің қалыбымен (жүрегімен) қабылдауы тиіс.

Діни мейрамдарға Әр мұсылман үшін жұма – қасиетті күн. Ол бүкіл араб елдерінде демалыс. Рамазан айының жиырма жетінші түні – “ләйлат әл-қадр” – қадір түні. Бұл түнді шырақты сөндірмей тілек үстінде өткергендерге Алланың рақметі жауады. Оның шығу тарихы – ҚұранКәрим Алладан Мұхаммед пайғамбарға аян етілген.

Ид-әлфитр-ораза мейрамы. Рамазан айындағы оразадан соң, шәууәл айының бірінші жұлдызында аталады. Міндетті түрде фитр садақасы үлестіріледі.

58

Ид-әл-адха – құрбан мейрамы. Зулхиджжа айының оныншы жұлдызында, рамазан мейрамынан жетпіс күннен соң аталады. Бұл мейрам Ибраһим пайғамбардың баласы Смағұлды Алла жолында құрбандыққа шалуға ниет қылып, Алланың мейірім шарапаты арқасында көк қошқардың келуіне байланысты аталады. Мейрам барысында дін ұстаушыларға хайр үлестірілмек керек.

Мәулет мейрамы – рабби әл-әууәл айының он екісі күні аталады. Мұхаммед Мұстафаның туған күні.

Миғраж – раджаб айының жиырма жетінші жұлдызына сәйкес. Мұхаммед пайғамбардың миғражға көтерілуі мейрамы.

Шийттерде “ашура” аталатын мейрам ерекше тойланады. Мухаррам айының алғашқы он күніне орай келетін бұл мейрам Әлінің баласы Хусейннің және оның інісі Хасанның Кербала шөлінде Мағауияға қарсы ұрыста қаза болуын еске түсіреді. Оны “шахсей-вахсей” атайды. Адамдар өз бойларын сабап, пара-пара етеді.

Ислам төрт халифті - Әбу-Бәкірді, Омарды, Османды және Әліні сенімді деп бөліп атайды. Бұл адамдар ислам діні жолында ерекше қызмет қылған қайраткерлер, кәміл мұсылмандар. Осы халифтер тұсында ислам Египетке, Сирияға, Иракқа, Ливияға, Иранға, т.б. елдерге тарады.

Ислам елдерінде жихад жайында негізгі бес қағида орныққан. Оның жоғарғы нысаны – рухани жихад. Мәні - өзін-өзі Алла жолына әзірлеу. Екінші – найза жихады. Ол – дінсіздермен күрес. Осы күресте шейіт болғандар жаннаттан орын алады. Үшінші – жүрек жихады. Ол - өзінің ерсі қылықтарымен күрес. Төртіншісі тіл жихады – тілді жақсы істерге қолдануға үйрету үшін күрес. Яғни, жихад – қару алып күрес ғана емес, негізінен рухани күрес әрі адамның өзін өзі жақсы істерге дағды алуына тәрбиелеуі үшін күресі.

Исламдағы негізгі бағыттарды Мұхаммед пайғамбар айтқан екен: ислам мен дүниеден өткен соң үмметім 73-ке бөлінеді, соның біреуі ғана жаннаттық, - деп. Пайғамбар Алланың рахымына бөленген соң исламда негізгі екі тарап айқындалды. Олар-суннилер және шииттер (шиа – қосылу, бірігу). Бұл бөліну негізгі дінді таратудан емес, тақ таласынан туды.

“Сунна” араб тілінде “жол” деген мағына береді. Cуннилер хадистерді нағыз мұсылмандар жүретін жол деп таниды. Осыдан олар өздерін “аһли ас-сунна”, немесе “аһли әхли-сунна уа жамағат” - “сунна адамдары”, - деп атайды. Сонымен бірге олар Мұхаммед пайғамбардан соңғы төрт халиф құрметіне “аһли шариар” деп те аталады. Суннилер негізгі төрт мазхабқа бөлінеді. Олар – ханифийлер немесе имам Ағзам Абу Ханифи жолындағылар, шафиғилер, мәликилер, ханбалилер.

Сунниттер өзі өз ішінен асхабу рай, асхабу хадис болып екіге тармақталады.

Шийттердің төрт тармағы бар, Исмайлиттер (карматтар), “шеткілер” (гулаттар), Зайдиттер, Имамиттер.

59

Сунниттік бағыттың шийттік бағыттан басты айырмашылықтарының бірі, олар Мұхаммед пайғамбарымыздан кейін адамдар мен Алла тағалаарасында елшінің болғандығын және Алидің басқа халифтерден басым ерекше екендігін, әрі оның ұрпақтарының имаматқа (мемлекет басқаруға) толық мұрагер екендігін мойындамайды. Шийттер үшін имаматтық Алла тағаланың әмірі. Сондықтан да болар шийттік баспалардан шыққан Құран кәрімдерде Алиді ерекше марапаттаушы қосымша сүре жазылған. Шийттерде хадистер жинағы Ахбар (жаңалықтар)деп аталады.

Шийттіктің елеулі ағымдарының бірі – имамиттер. Олардың пайымдауларынша Али тұқымының он бірінші имамы әл-Хасан әл-Аскари (873 ө.ж) дүниеден өткен соң, он екінші имам болып таққа соңғы имамның жасөспірім баласы Мұхаммед отырады, өкінішке орай ол көп ұзамай жоғалып кетеді, кейбір риуайаттарда жасырынып қалады. Оны “жасырын” имам-махди деп атайды. Тарихта бұл жасырын имамға деген сенім талай секталардың дүниеге келуіне негіз болады.Осымен қатар шийттіктер адам өміріне шын сенімі үшін қауіп төнетін болса, оны жан амандығы үшін жасыруға, бүркемелеуге болады деп санайды. Оны олар “такийа” – деп атайды. Такийаның қаталырақ түрдегі нысаны сунниттіктерде де кеңінен қолданылады. Сунниттіктердің айтуларынша егер адамға діні үшін қауіп төнетін болса немесе оны басқа дінге кіруге мәжбүр ететіндей жағдай туатын болса немесе оны басқа дінге кіруге мәжбүр ететіндей жағдай туатын болса, Құран ол адамға бөгде жерге қоныс аударуды бұйырады. Сонымен қатар сунниттіктер шийттіктерде қалыптасқан, өз заманында Омар тыйым салған, уақытша некені де мойындамайды. Бұдан басқа бұл екі бағыттағылардың ғұсыл алуда, дәрет алуда, намаз оқуда және бірқатар ғибадат түрлерін орындау тәртіптерінде өзіндік айырмашылықтары байқалады.

Қайталау сұрақтары1. Ислам діні қашан және қалай пайда болды?2. Мұсылман дінінде ежелгі арабтар мен еврейлер жайында не айтылған?3. Құран деген не және оның жүйесі қандай?4. Неге Ислам әлемдік дін болып есептеледі?5. Ислам дінінің негізгі бағыттары қандай?6. Мұсылмандар дінінің негізгі бағдарламасы қандай?7. Қандай діни мерекелер бар?8. Әлем дамуында ислмдық фактор қандай рөл атқарады?

Әдебиеттер:Большаков О. Г. История Халифата Т.1 Ислам в Аравии (570-633). М., 1989.Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам. Историографические очерки. /Под общ. ред. С.М.Прозорова, М.,1991.

Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.

60

Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990

Тақырып 8. Буддизм. Тақырыпты оқыту әдістемесіМақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Буддизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі1.Буддизмнің пайда болуы. Индуизм және буддизм2. Гаутама - Будда . Трипитака – буддалық канон. 3. Будданың діни идеалдары Хинаяна және Махаяна. Буддизмның таралуы.

Тұңғыш әлемдік дін – будда діні б.д. дейінгі VI ғасырда көне Үндістанда пайда болды. Будда дінінің негізін салушы Сиддхартха Гаутма 567 жылы Оңтүстік Непалдағы ру басының отбасында дүниеге келді. Бала туғаннан соң жеті күннен кейін анасы дүние салады. Гаутаманың одан кейінгі өмірі, әсіресе оның сырт дүниеден хабарсыз өсуі және әке сарайынан кетіп қалу себептері түрліше түсіндіріледі.

Будда діні ілім ретінде орныққаннан кейінгі кездері туған аңыздарға қарағанда баланы оқыту үшін шақырылған ғұламалар оның ержеткен соң адамның көзінен надандық шелін аластап, әлемнің әміршісі болатындығын, бала төрт белгіні – қарт адамды, науқасты, өлікті және тақуаны көрген соң қазіргі өмірден безінетінін сәуегейлікпен болжайды. Осыдан билік басындағы әке болашақ Будданы сыртқы дүниеден оқшау, жаңағы айтылғандар көзден таса “жер жаннатында” тәрбиелейді. Бірақ, болуы тиісті оқиға бәрібір болады: ол алдымен дәрменсіз қартты көріп, қызметшісінен бұл адамның дәрменсіздігінің себебін сұрап, өмірде қартаю дегеннің бар екендігін біледі; серуенде жүріп алапес аурумен ұшырасып, кәріліктен де өзге қасіреттің бар екенін біледі; өлікті жерлегенді көріп, өмірдің соңы өлім екенін біледі; төртінші кездесуі – дүние қызығының бәрін тәркі етіп, кезбелікпен күнелткен дәруіш оны бұрынғылардан да бетер қалың ойға салады.

Ол адамзатты осы қасіреттерден құтқарудың амалын іздеуге бел шешіп, тақуалық жолына түседі. Гаутама бұл кезде жиырма тоғыз жаста еді.

Ол бодхи ағашының түбінде жеті апта міз бақпай отырды. Серіктері бұл ағашты бодхинанда, немесе “даналық тағы” атап кетті. Бұл мейлінше әділ еді: Гаутама талай жылдарғы тән азабы мен жан азабынан өтіп, оның алдынан мүлдем өзге дүние қақпасы ашылды, бақыт жолы сайрап жатты.

Ол өзі ашқан төрт ақиқатты көпке жеткізуге асықты. Соңынан будда діни ілімінің негізіне айналған бұл “төрт ақиқат” мыналар болатын: 1. Өмір деген – қасірет. Адамның өмірінің барлық кезеңдері – оның тууы, есеюі, қартаюы, өлуі – бәрі қасірет. 2. Адамдар бұл дүниеде рахат көрсем, бай болсам дейді. Қасірет себептері осында жатыр. Демек, адамның қасірет көруі оның қанағатсыз тілектерінен. 3. Барлық дүниелік тілектерден толық бас тартып, нирванаға жеткенде ғана қасіреттен арылуға болады. 4. Нирванаға және құдіретті ақиқатқа “ортаңғы” немесе “сегіз түрлі” жолмен жетуге болады. Олар: 1) қасіретінің себептерін дұрыс түсіне білу; 2) дұрыс ойлау білу; 3) сөзді дұрыс құру; 4) дұрыс әрекеттер жасау; 5) салауатты өмір сүру

61

(кісі өлтірмеу, ұрлық жасамау, ешкімге зиян келтірмеу, өтірік айтпау және басқа адамшылық қасиеттерді сақтау); 6) адал еңбек ету, 7) ізгі нәрселерді ойға сақтау, 8) дене күші мен психиканы дұрыс арнаға сала білу.

Гаутама осы ақиқаттарымен көптің ортасына келді. Ол өз ілімін тыңдаушыларының сөзсіз толық қабылдауын ешқашан міндет еткен жоқ. Ұстаздың тәліміне әрқашан шәкірттің қабылдау қабілеті сай келіп отыр. Осыдан оның ілімін таратудың “үш дәрежесі” туралы түсінік орнықты. Яғни, дүниелік ойлардан арылған таңдаулылар үшін ілім бір деңгейде ауғыздалса, қауым мүшелері үшін ол екінші қырынан, ал жалпы жұртқа сол сияқты жалпылама түрде насихатталу тәртібі орнықты. Ол алыс болашақта орнайтын әлемдік қауымның негізін байыптылықпен қалап, білім нәрін асқан байсалдылықпен сіңіре біледі.

Жаңа қауымға ену үшін екі шартты орындау қажет болды. Бірі – салауаттылық, екіншісі – жеке меншіктен біржола бас тарту. “Меншік иесі болу деген затпен өлшенбейді, оймен өлшенеді. Зат қолыңда бола тұра меншік иесі болмауың да мүмкін”, - деп үйретті ұстаз. Яғни, адамның меншігінің бар-жоғына мүлдем жаңа, сана деңгейіндегі өлшем белгіленді.

Будда дінінің адам нирвана дәрежесіне дейін көтерілетін жетілу жолын кейде “ізгілік жолы” деп те атайды. Ол өз ілімдерін ізгілікке бастайцтын адамшылық қасиеттерін насихаттау жолымен таратады.

Өмір өзінің бастауын белгісіздік тұңғиығынан алады. Бірінші адамның тағдыры – кармасы бар бастапқы тіршілік нышаны пайда болып, одан сана, адамның дене пішіні мен мінез-құлқы, сезімі қалыптасады. Адам есейіп, өмірді тани бастаған сайын оған құмарлығы артып, әртүрлі тілектер пайда бола береді. Бұл тілектер көбейген сайын оның мінез-құлқындағы жаман қасиеттері де көбейе береді. Ақыр-соңында өмірге бейкүнә келген адамды оның осы тілектері қасіретке, өлімге жетелеп алып барады.

Будда діні әуел бастан осы өмір шырғалаңына түсуден сақтандырады, ал буддизмді кеш мойындағандарды бұл шеңберді бұзып шығуға үгіттейді. Осыдан буддизм адамзаттың шырғалаң тіршілігіне меңзеп, “өмір дөңгелегін” өзінің рәмізі етіп алған. Ол әркімнің өз өмірімен үлгі болып, жол салуына, басқаның тіршілігіне бас сұқпауға үгіттейді. Дүние кем жаратылған, бірақ оны түзеу мүмкін емес, қандай ізгі мақсат қоймасын, кез-келген төңкеріс-қиянат, сондықтан буддизм ілімі қоршаған дүниені, қоғамды немесе мемлекетті өзгертемін деп әуре болмай адам ең алдымен өзін өзгертуі керек, деп есптейді.

Будда діні өзінің дүниетанымдық бастауларын веда-брахманистік көзқарастардан алады. Олар әлемнің бастау да, аяғы да жоқ шексіз деп қарастырады. Будда құдай емес, нирванаға жеткен кәміл адам. Бірақ ол ең жоғары құдірет ретінде танылып, оған құлшылық етіледі. Демек, діншілдер құдайларға емес, кәміл адамға бас ұрады. Осыдан буддизм монотеистік дін бе, жоқ па деген пікір таласында әлі күнге соңғы нүкте қойылған жоқ.

Будда дінідегі тіршілік иелері бірнеше сатыларға бөлінеді. Адамдар осылардың ортасында – бесінші сатысында тұр деп есептеледі. Адам осы

62

баспалдақтармен жоғары өрлеген сайын Буддаға жуқтай түспек. Осы дүниеде қандай істер істесе, жан иесі қайтып дүниеге оралғанда соған лайық орын алады. Демек, өліп, дүниеге қайта келудің ортасында адамға бірден-бірге жетілу мүмкіндігі беріледі, ал осы мүмкіндікті пайдалану карманы жеңуіне байланысты деген ой жатыр.

Будда дүниеден өткеннен соң оның өсиетімен сангхи аталатын буддашылар қауымдары пайда болды. Бірнеше жыл шәкірт болған адамдар адамшылық қасиеттерінен арнайы сынақтан өткен соң қауымға мүше болып алынады. Сонымен бірге қауымнан шығу еркі өз қалауында болды. Оларға Буддада болған заттарды – садақа жинайтын ыдысты, ине мен ұстараны ғана пайдалану рұқсат етілді. Буддашы монахтың қайыр-садақа сұрауына тыйым салынады. Ол жұрт не берсе, соны қанағат етуге тиісті болды. Сонымен бірге ол тек ой-санасын жетілдіріп, ешқандай дене жұмысымен айналыспады. Монахтардың ішінде әйелдер де болды. Бірақ, олар жеке қауым болып өмір сүрді. Буддашылар храмнан тыс жерде бас қосып, қауым құрмайды.

Тарихи деректерге қарағанда, Будда өлген соң бір ғасырдан соң монахтар жиынында буддизмнің тапжылмас негіздері, принциптері мен дін ережелері жасалды. Осы мәселелерде пайда болған пікір-таластар будда дінінің екі бағытқа бөлінуіне себеп болды. Хинаяна діни ілім мен ғұрыптардың мызғымастығын жақтады. Махаяна оған қосымшалар енгізуді, буддизмге кеңірек және еркінірек түсіндірме беруді қолдады.

Бұл мәселелер дінбасыларының сангити аталатын басқосуларында бұдан кейін де талқыланып отырды. Солардың ішінде алғашқы жиыннан соң жүз он сегіз жылдан кейін Маурья әулеті тұңғыш жалпыүнділік мемлекеттік құрған кезде өткен жиынның буддизм тарихында елеулі орны болды. Ашоки патша (б.э. дейінгі ІІІ ғ.) буддизмді мемлекеттік дін деп жариялап, оны қабылдамағандарды жазалады.

Хинаяна өзінің таралу аумағына қарай “оңтүстік будда діні” деп аталады. Осыладың ішінде хинаянаның Шри-Ланкада беделі өте жоғары. Будда монахтары өздерінің білімдерін жетілдіру және діни лауазым алу үшін осында бас қосып тұрады. Бірақ, Шри-Ланка ұлты және діні жағынан біртекті емес. Мұнда сингалдар (буддашылар) мен тамилдер (индуистер) арасында үнемі қақтығыстар болып тұрады.

Манхаяна немесе “солтүстік будда діні” негізінен Қытай, Жапония, Корея, Непал, Бутан территорияларында, бертінректе ламаизм түрінде Монғолияда, Тибетте орнықты.

Махаяна екі тармаққа - ламаизм мен дзен-буддизмге бөлінеді. Ламаизмге құдайлар пантеоны тән болса, дзен-буддизмде құдай жоқ. ҮІІІ ғасырда буддизмнің жаңа ағымдары – тантризм, оған негізделген ваджраяна пайда болды. Бертін келе осы тантризм, махаяна және Тибеттің қара діні бір арнаға тоғыса келіп, тибеттіктердің өздері “жол” немесе “заң” деп атайтын, европалық ғылымда ламаизм аталатын буддизмнің қуатты бір тармағы орнықты.

63

Ламаизм негізіндегі лама яғни “аса мәртебелі”деген дін басыларына ,діни ұстаздарға қатысты қолданылған. XV ғасырдан Тибетті далай- лама мен панчен- ламалар басқарып келген.Олар “Мұхиттай шексіз ұстаз” дегендерді білдіреді.Тибеттің бүкіл тарихында он төрт адам көзі тірі құдырет саналатын далай- ламаатағына көтерілген. Мұнда далай- ламаны сайлаудың берік тәртібі қалаптасқан: далаи- лама өлген соң 49 күннен кейін (екі жылға дейінгі аралықта) дүниеге келген ер балалардан болашақ Будда іріктеліп алынатын болған. Оның шарты – жас баланың сыртқы пішін- келбетінің ұқсастығымен бірге, оған ұсынылған заттардың ішінен ламаға тиісті заттарды таңдап ала білуі. Осындай дін басыларының қалауы түскен бала 16 –17 жасына дейін шәкірттік жолдан өткен соң лама, кейіннен далай- лама атағын алатын болған.

Қайталау сұрақтары1. Будда адамдарға қандай сенімдерді ашты?2. Будда дінін оқутудың кілті не?3. Будда дінінің ең танымал бейнесі?4. Будда ілімдерін не себепті этикалық деп атауға болады?5. Будда дінінде әлем қалай жаратылған?6. Будда фәлсапасы мен христиан фәлсапасы айырмашылығы қандай?7. Будда діні қандай тармақтарға және қашан бөлінді?8. Ресейдің қай халықтары будда дініне сенушілер?

Әдебиеттер:Анагарика Говинда. Психология раннего буддизма. Основы тибетского

мистицизма. СПб., 1993.Бакаева Э.П. Буддизм в Калмыкии. Элиста, 1994.Буддизм: Словарь /Под общ. ред. Н.Л. Жуковской. М.,1992.Жуковская Н.Л. Ламаизм и ранние формы религии. М.,1977.Игнатович А.Н. Буддизм в Японии. Очерк ранней истории. М.,1987.Корнев В.И. Буддизм и его роль в общественной жизни стран Азии.

М.,1983.Кочетов А.Н. Буддизм.М.,1965

Тақырып 9. Иудаизм. Тақырыпты оқыту әдістемесіМақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Иудаизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі1.Иудаизм: Яхве сенімінің пайда болуы. 2.Библия. Талмуд. Тарихтың иудейлік концепциясы. 3.Ветхозаветтық аңыздар: мысырлық құлдық, Моисей, Давид, Соломон.

Иудаизм – монотеистік дін. Құдай жалғыз, ол мәңгі жасайды, ол барлық жерде, бәрін көреді, бәрін біледі, заттық сипаты, айқын кескіні жоқ. Сондықтан христиан дініндегідей оның суретін салу мүмкін емес. Тіптен оның есімін тура атауға болмайды. Құдайдан өзгеге (періштелерге, әулиелерге, жұлдыздарға т.б.) құлшылық жасау - күнә.

Құдай заттық әлемді жеті күн ішінде өзінің сөзімен жаратты. Бұл жағынан иудаизм исламмен үндес келеді. Құдайдың ең сүйіп жаратқан

64

мақлұғы – адам. Ол адамды дене мен рухтан жаратты. Екеуі де құдай әмірімен жаратылуынан және тән рухтың мекені болуы себепті, адам тәні әуелгі баста күнәдан пәк. Адамға ерік берілген. Сондықтан ол тәнін күнә жолына да, сауап жолына да пайдалана алады.

Еврей халқы құдайдың әмірімен Авраамнан (Ибраһим пайғамбар) тарайды. Құдай әуелі Авраамға, соңынан оның халқына өсиет етеді. Осының куәлігі ретінде сүндеттеу рәсімі енгізіледі. Кейінірек құдай Моисей арқылы өзінің қалауы түскен халқына діни және азаматтық тұрмыс заңдарын жібереді. Сонымен бірге, Моисейге аян арқылы Моисейлік бес кітап деген қасиетті жазулар жіберілді. Еврейлер оны Тора (заң немесе ілім деген мағына да) деп атайды.

Еврейлер өздерін құдайдың сүйікті ұлдарымыз деп санайды. Бірақ, бұл еврей халқы басқа халықтардан артық деген сөз емес. Олардың ерекшеліктерінің мәні – еврейлерге артылған жауапкершіліктің жоғарлылығында, бейнелеп айтқанда, олардың “аспан жүгін ұстап тұрғандығында”. Жалпы адамзаттан құдай жеті нәрсені – пұтқа табынбауды, құдайға тіл тигізбеуді, қан төкпеуді, ұрлық жасамауды, зина қылмауды, хайуандарға қаталдық жасамауды, жер бетінде адамдарды тең көріп, әділ болуды талап етеді. Ал еврейлер Моисейге табысталған 613 өсиетті орындауға міндетті.

Адамзат, соның ішінде еврейлер, құдай берген ерікті орынсыз пайдаланып, күнәға белшесіненбатты. Құдай осы үшін қатаң жазаға бұйырды: еврей халқы бытырап кетті, жалғыз ғибадатханасынан айырылды. Олар тайғақ жолдардан өтіп, ақиқат жолына қайтып оралды. Әлемдік тарихтың барлық мәні осы құдайдың ақиқат жолына оралу. Оған дейін әлемнің жаратылуынан заманақырға дейінгі уақыт адамзат баласының өз күнәсімен күресуімен өтеді. Адамның әр ісіне құдай басшы. Бірақ, ол кейде адамзатты сынамақ үшін оны назарынан тыс қалдырып отырады. Иудаизм осылай деп үйретеді.

Иудаизмнің негізінде еврей халқының шын тарихы жатыр. Осыдан оның тағы бір ерекшелігі шығады: иудаизм түгелдей дерлік жер бетіндегі шындық болмысын сөз етеді, керісінше о дүние туралы солғын баяндалады. Еврейлер жанның мәңгілігіне сенеді. Бұл туралы Торада айқын айтылған. Бірақ, мәңгілік ғұмыр мәселесі әртүрлі түсіндіріледі.

Болашақта жер бетіне еврейден шыққан пайғамбар келеді. Ол Давид (Дәуіт пайғамбар) ұрпағынан болады. Бірақ оның қашан келері беймәлім. Ол мерзім еврей халқының өз күнәсінен арылуына. Ақиқат құдай жолына оралуына байланысты. Христос алдамшы еді, өйткені оның келуімен дүниеде еш нәрсе өзгерген жоқ.

Егер еврей әлдеқалай өзге дінге өтер болса, ол құдай алдында күнәлі. Еврейлер өз дінін еврей еместер арасында таратуға ешқашан ұмтылмайды, миссионерлікпен шұғылданбайды.

Демек, иудаизмді ұлттық дін деуге әбден болады.

65

Иерусалим ғибадатханасы қиратылған соң, ол бүкіл еврейлер Өсиеттер жерұйығына қайтып жиналғанда ғана қалпына келтіріледі деген лақап таратылды. Оған дейін иудейлер синагогаларда (грек тілінде – жиын, бас қосу) жиналатын болды. Синагога - толық мәніндегі храм емес. Онда құрбандық шалуға, садақа үлестіруге рұқсат етілмейді. Яғни, қасиетті орын ретінде құрметтелмейді. Негізінен ол қауым болып бас қосып, ғибадат жасайтын, қоғам мәселелерін шешетін үй қызметін атқарады. Оның өз қазынасы, мүлкі бар. Мұнда иудаизмде ерекше маңызды саналатын “Шма, Израэль” (Тыңда, Израиль) дұғасы оқылады. Еврейлер қауымдарын раввиндер (ұстаздар) басқарады. Раввинді беделді, білімді адамдар ішінен қауымның өзі сайлайды. Олар кейде тұрмыстық мәселелерде де төрелік айтып, қазы міндетін қоса атқарады. Раввин сондықтан заңға жетік болуы тиіс.

Біздің дәуіріміздің ІІІ ғасыры шамасында Талмуд аталған жаңа қасиетті кітаптар пайда болды. Ол жүздеген жылдар бойы орныққан діни, заң, тұрмыстық, тағы басқа ережелерден тұрады. Бұл кітаптың иудаизм үшін маңыздылығы сондайлық, ол пайда болған уақытты Талмуд тарихы кезеңі деп бөліп айтады. Талмуд пен Тора пайда болған кақыты жағынан да, мазмұны мен құрлымы жағынан да бір-біріне ұқсамайды. Талмудтың тұңғыш үлгісі Палестинада, екіншісі Вавилонда жасалды. Осыдан, олар иерусалимдік және вавилондық деп бөлінеді.

Еврейлер құлшылықты өз үйлерінде де, синагогаға жиналып та жасай береді. Құлшылық жасайтын үйдің Иерусалимге қараған қабырғасына Көне Өсиеттерде айтылатын кеме бейнесі орнатылып, оған иленген былғарыға қауырсынмен жазылған Тора мәтіндері қойылады. Ескі ғұрыпта әйелдер ерлерден бөлек жиналады, бірақ бұл тәртіп қазір қатаң сақтала бермейді. Кейбір дұғалар жай оқылса, кейбірі кантора аталатын әуенмен әндетіп айтылады.

XIX ғасырдың аяғындағы Европалыққоғамдық санада синоизм елеулі ықпалға ие бола батады. Иерусалимның ортасындағы қасиетті саналатын Сион тауының атымен аталған бұл қозғалыстың басты идеясы жер жүзіне шашырап кеткен еврейлердің Өсиетті жерұйыққа жиналып, бір мемлекет болу еді. Сойтіп, діни идея ұлттық, кейінде саяси сипатқа ие болды. Екінші жиһан соғысы жылдары еврейлердің басына ауыр сын түсті. Оны израиль ұлдары “холокост” немесе ”жаппай өртеу” деп атайды. Неміс фашизмі өзінің алдында еврей халқының тұқымын құрту міндетін қойғаны мәлім.

Соғыс фашизмге қарсы күштердің жеңісімен аяқталған соң, 1947 жылы Азия, Африка және Балкан түбегінен шыққан ашкеназдар қауымдарының негізінде Қасиетті жерде Израиль мемекеті жарияланады. Саясаткерлер жаңа мемлекетті құра отырып, еврей халқының соғыс жылдарында тартқан азаптарын сәл болсын жеңілдету тәрізді игі мақсатты басшылыққа алды.

Иудаизм Израильде мемлекеттік дін мәртебесін алған жоқ. Бірақ, шын мәніне келгенде ол мемлекеттік дін болып табылады деуге толық негіз бар. Діни істерді үйлестіруші және басқарушы орган - Жоғарғы раввинат діни

66

мекемелермен қатар бірқатар азаматтық мекемелерді де, соның ішінде білім беру саласын басқарады. Израиль мектептеріндегі сабақтардың төрттен бірі дін оқуына бөлінген. Шын мәнінде дін мелекет бюджетінен қаржыландырылады. Иудаизм тілі – иврит мемлекеттік тіл болып есептеледі.

Қазақстандағы иудаизм. Иудаизм Қазақстан территориясына Хазар қағанаты арқылы енді. Оны хазар ақсүйектері қабылдады. Қағанаттың ресми іс қағаздары көне еврей жазуларымен жазылды. XIV ғасырда еврейлердің бір тобы Ираннан Түркістанға қоныс аударды. Патша үкіметінің көші-қон саясатына орай XIX ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басында республика жеріне қолөнерші еврейлердің көп отбасы келді. Кеңестер дәуірінде олар қоныстанушылардың жаңа толқынымен толықты. Қазір республикада бүгінгі заманғы иудаизмнің барлық бағыттары бар. Төрт синагога – екеуі Алматыда, бірі – Шымкентте, бірі Қызылордада жұмыс істейді. 1998 жылы Алматыда еврей мәдени орталығы салтанатпен ашылды. Ондағы синагогаға 1939 жылы Қазақстанға жер аударылған ребе Леви Ицхактың есімі берілген.

Көнедегі үнділіктердің рухани және діни ойының тұңғыш ескерткіші – “Ведалар”. Ол санскриттен сөзбе-сөз аударғанда “білім”, білу деген ұғымдарды береді. “Ведалар” б.д. дейінгі ІІ-І мыңжылдықтар аралығында пайда болды. Бұл жазбалардан көнедегі үнділердің діни дүниетанымын көреміз, олардың әлем туралы, адамзат туралы философиялық түсініктерімен танысамыз.

Ведалар төрт бөлімнен тұрады. Олардың ішіндегі ең көнесі – “Ригведа”, “Яджурведа”, “Самаведа” және “Ахтарваведа” деген төрт кітапты құрайды. “Ведалардың” екінші бөлімі – “Брахмандар”. Ол буддизм пайда болғанға дейін басым дін болған брахманизмнің негізі болып табылатын ғұрыптар мәтінінің жинағы. Үшінші бөлімі – “Араньяки”. Ол “орман кітабы” аталып, тақуалардың өмір сүру ережелеріне арналған. Төртінші бөлім – “Упанишадтар” – философиялық толғаулар.

Бірінші бөлімнің “Ригведа” және “Самаведа” жинақтарында діни гимндер мен өлеңдер, “Яджурведада” – дұғалар, “Атхарваведада” арбау мәтіндері мен өлеңдері жинастырылған. Діни заңдар мен ғұрыптар “Ведаларға” қосымша “сутраларда” жинақталған. “Ведаларды” білу және оларды күн сайын оқу, сол сияқты жан-жануарларға, адамдарға, аруақтар мен құдайларға сыйлық тартып, құрбандық үлестіріп отыру қасиетті парыз саналды. Мәселен, құстарға жем беру керек болса, адамдарға қайыр-садақа үлестіріп, қонақжайлылық көрсету, аруақтар мен құдайларға арнап құрбандық шалу рәсімдері орнықты.

“Ведаларда” әлемдік құбылыстар мен әлемнің жаратылуы туралы егжей-тегжейлі сөз болады. Мәселен, “Ригведадағы” Пурушаға арналған гимнде әлемнің пайда болуы туралы былай делінеді: “Пурушаның мың басы, мың көзі, мың аяғы болды... Пуруша барлық пайда болғанның және барлық жаратылатынның бастауы... Оның жамбасы, аяғы, ауызы не болды? Оның ауызы брахман болды, қолдары кшатрий, жамбасы вайшья болды, аяғынан шудра пайда болды. Ақыл-ойынан ай, көзінен күн пайда болды... Демі желге

67

айналды, кіндігінен ауа шықты, басынан аспан, аяғынан жер, есту қабілетімен құрлықтар пайда болды. Әлем осылай орнықты”. Яғни, ең алдымен ғажайып тұңғыш адам - Пуруша жартылып, одан барша космос элементтері тарайды, әлемдік жан пайда болды. Барлық әлем Пурушамен “толтырылады”. Ол бір уақытта барлық жерде, сан-алуан сипатта көрінеді, өмір сүреді. Сонымен қатар, ол космостық ақыл – “Ведаларды” білуші. Ол бертініректе (Упанишадалада) әлемдік жан – Атаман бейнесінде көрініс береді.

“Ригведа” әлемнің пайда болуының тағы бір үлгісі туралы былай дейді: “Ол кезде болмыс та, болмыс емес те болған жоқ. Ауа да, оны қоршаған аспан қабы да болған жоқ. Ол кезде өлім де, мәңгілік ғұмыр да болған жоқ. Күн мен түн ажыратылмады. Олардың бәрі еш ажыратылмай өтіп жатты. Осылар қоюлана келіп, одан жер пайда болды. “Янджур-ведада” Праджапати құдайы (жаратылудың әміршісі) сол ағып жатқандардың ішінен алып қабылан түріне еніп атып шыққанда, өзімен ала шыққан батпақтардан жер пайда болды” деп жазылады. Бірақ, бұл әлем баянды болған жоқ. Жерге жауын, күннің жарығын, ылғал беретін қасиетті сиырларды дүлей күштер ұрлап әкетіп, әлем бүлініске ұшырайды. Осы дүлей күштермен Индра сайысқа шығып, жеңеді. Әлем жаңадан пайда болады: таулар көтеріліп, өзендер мен теңіздер жасалады, аспан мен жер орнайды. Көне үнді мифологиясында Индра басқа құдірет иелерінің – перілердің де әміршісі, найзағай патшасы, адамға мәңгілік ғұмыр, жастық пен даналық қуаттарын беретін шырынды сақтаушы кейпінде де бейнеленеді.

“Ведалар” бойынша жер асты әлеміне ең бірінші өлген адам – Яма билік етеді. Ол өлілер патшалығына кейінгі келетіндерге жол ашады. Өлген адамдардың күнәлі-күнәсізі ажыратылады. Күнә жасағандарды Яма тамұққа, құдай жолында болғандарды Варуна мен Адити аспанға алып ұшады. Көне үнділіктерде мүрденің басын оңтүстікке қаратып қою салты болды. Ол Яма әлемі осы бағытта деген түсінікке негізделеді. Өлікке арнап сиыр құрбандыққа шалынды. Ол өлікті осы дүние мен о дүниені бөліп тұрған Вайтарани өзенінен алып өтеді деп саналды.

Арийлер мифологиясында кейіннен көне үнді діни дәстүрлерінен орын алған, соның ішінде будда діні қабылдаған отыз үш негізгі құдірет иесі болды. Оларды бастапқыда “перілер” деп атап, орындарына қарай үш топқа жіктеді. Олар васу – жекр құдайлары, рудра – ауа құдайлары және адитья – аспан құдайлары болып ажыратылды. Олардың бәрі бірігіп аспанның тылсым күштері – асурлармен күресті. Құрбандық ғұрыптары атқарылғанда, бұл құдайлардың бәрі бір бейнеге топтастырлып, Вишвеведа, яғни “Барлық құдайлар” деп аталып, ортақ дұға оқылды.

Көне үнділерде де барлық діндерге тән құдайлар пантеоны болды. Олар аспан құдайы Деус-Питар мен жер құдайы – Притхивиді ерекше құрметтеді. Өзге құдайлардың көбі осылардан тарады деп санады. Сол сияқты шексіздікті сипаттаушы Адити әйел құдайынан Митра, Варуна,

68

Арьямана, Аншу, Бхагу, Дхатар, Индра және Вивсват туды деген сенім болды.

Митра (дос, одақ, беріктік) адамдардың достығы мен бірлігінің кепілі, олардың ауру-сырқаудан сақтаушы, күннің шығуы мен батуын қадағалаушы, аспан мен жерді ұстап тұрушы, сондықтан ең жоғарғы құдай саналды. Веда мифологиясында Варуна мен Митра бейнелері бір. Өйткені ол екеуі де әлемдегі адамшылық әдеп-тәртібінің бұлжымыстағы (дхарман) үшін жауапты.

Мың көзді Варуна құдайы жер мен аспанды ажыратып, әлемді жасаушы, ол барлық құдайларға, перілер мен адамдарға әмір жүргізеді, жаңбыр құдайы болуы себепті бүкіл су иесі. Ол аспанды мекен етеді. Сол биіктен жер бетіндегі болып жатқан барлық істерді бақылап, әлемдегі заңдылықты сақтаушысы және бірден-бір төрешісі ретінде адал жолдан ауытқығандарды жазалап отырады.

“Ведаларда” кейде “құдайлар патшасы” аталатын Индра жауынгер-құдай, перілермен соғысып, оларды жеңуші бейнесінде суреттеледі. Бірде зұлым Вритра аспан суларын, яғни жауынды ұрлап алды, Индра онымен соғысып, суларды қайтадан жерге қайтарды. Индра аспанда бұлттарды сиыр кейпінде айдап жүреді, содан жерге жауын жауады, ол ұрысқа енгенде, жанында әрдайым маруттар – ағайынды жауын мен жел құдайлары еріп жүреді, делінеді мифологияда.

Рудра – маруттарды тудырушы, ашу мен ыза құдайы, солтүстікті мекендеген, адамзатқа түрлі аурулар жіберіп отырған, сонымен бірге қандай науқастан болмасын айықтырушы керемет емші де. Оның бейнесі түрлі-түсті бояулармен беріледі. Әдетте қарны қара, арқасы қызыл, мойны көк түспен боялады.

Агни – веда гимндерінде құдіретті оттың символы, дін уағыздаушы құдай, адамдар мен құдайлар арасындағы байланыстырушы. Агни әрқашан адамдардың құлшылық тілектерімен бірге құдайларға жететін қасиетті құрбандық оты тұтатылған жерден табылады. Ол алтын шырайлы, жарқын сәулелі, жылу беруші данышпан және аса инабатты құдай кейпінде беріледі. Агнидің ерекшелігі – оның үштік табиғаты: оның үш басы, үш тілі және үш нұры бар, үш жерді мекен етеді.

Сома - өзі де құдай дағуасында бола отырып, мәңгілік ғұмыр, қуат, бақыт пен қуаныш беретін «сома» құдіретті шырынның символы. «Сома» адамдар ғана емес, сонымен бірге құдайларға да қуат береді, әйтпегенде олар қаһармандық жасай алмаған болар еді деп саналады. Ай мен Күннің шапақ атып тұруы да соның еркінде.

«Ведаларда» Күн құдайларының үш бейнесі бар. Олар: Күннің өзі - Сурья құдайы (құс немесе көк төсінде ұшып жүрген кірпі бейнесінде); Савитар – Сурьяның әкесі, Күнді қозғалысқа келтіруші; Пушан – Сурьяның елшісі, күн жылуын таратушы.

Веда мифологиясында құдайлар бейнелері үстемелеп, бір-бірін қайталап келіп отырады. Мәселен, Варуна, Индра, Савитар үшеуі де құдайлар

69

патшасы деп жарияланады. Бұл діннің түрлі тайпалардың нанымдары негізінде жасалғандығын көрсетеді. Сырттан қабылдаған діни сенімдермен қатар тайпалардың байырғы діни түсініктері үнемі араласып, қабысып отырған. Бұлар тек брахманизм кезеңінде және бертінгі индуизм тұсында ғана белгілі жүйеге келген.

Қайталау сұрақтары1. Ежелгі еврейлердің дінінің басты ерекшеліктері қандай?2. Иудаизм мен христиндық діннің қарама қайшылығы неде?3. Иудейлердң салттары, ғұрыптары, мейрамдары қандай?

Әдебиеттер:Агада: сказания, притчи, изречения Талмуда и мидражей. М., 1993.Беленький М.С. Иудаизм. 2-е изд., M., 1974.Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Гече Г. Библейские истории. 2-е изд. М., 1990.Даймонт М. Евреи, Бог и история. Иерусалим, 1989.Рижский М.И. Библейские пророки и библейские пророчества. М., 1987.Телушкин Д. Еврейский мир. М., 1992 .Шифман И.Ш. Ветхий Завет и его мир. М., 1987.Янг Л. Сущность иудаизма. М., 1993.

Тақырып 10. Индуизм. Тақырыпты оқыту әдістемесіМақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Индуизм. Тақырыпты оқыту әдістемесі1.Ежелгі Үндістанның діни жүйесі: индуизм, джайнизм, сикхизм, парсизм. 2.Индуизмнің негізгі жүйелері.

Индуизм б.д. дейінгі бірінші мыңжылдықта пайда болды. Ол адамды рухани құтқарудың үш жолын ұсынды. Олар: қасиетті істер жолы (медитация және құдіретті болмыс туралы ойлар); адалдық жолы (құдайға және оның рахымына сену).

Индуизмнің тұңғыш қауымы – “адживака” тақуалық жолын тұтып, тән құмарлығымен күресті. Бірақ, Вишнуға табынды. “Адживака” діни идеяларын “бхагаватами” толықтыра түсті. Ол Вишнумен қатар Кришнаға тең дәрежеде құрмет көрсетті. ХІІ ғасырда брахмандар жарты құдай – Рамаға ерекше тұғыр орнатты.

XV ғасырда діни ғұрыптар қара халықтың тілі болып саналатын хинди тілінде атқарыла бастады. Осының нәтижесінде Вишнудің көпшілік арасындағы мәртебесі жоғарылай түсті. Шиваға құлшылық жасау да осы құдайды мойындаушы қауымдардың бірлігінің нығаюына қызмет етті. Бірақ, көпқұдайлық үнді халықтарының одан әрі қауымдаса түсуіне кедергі болған жоқ. Керісінше, осы көп құдайлар біртұтас діни түсінік аясында құрметтеліп, индуизм баршаның дініне айналды.

Индуизм үшін “Махабхарата” және “Рамаяна” эпостары – Үндістанды арий тайпалары жаулап алуы кезеңіндегі үнділердің қаһармандық күресі туралы әңгімелейтін қасиетті аңыздар жинағы. Поэмада индуизм құдайлары пантеоны туралы кең әңгімеленді. “Рамаянада” Раманың және оның жұбайы

70

Ситаның өмірі баяндалды. Индуизмнің діни ескерткіштерінің ішінде құрылымдық жағынан “Махабхарата” эпосына енетін дүниетанымдық проблемаларға түсініктемелер беретін “Бхагават-Гита” (“Жаратушы өлеңі” немесе “құдіретті өлең”) философиялық концепция тұтастығымен ерекшеленеді. Концепцияның негізін күллі болмыстың (соның ішінде психика мен сананың) бастауы ретінде пракрит (материя, табиғат) туралы және одан дербес таза рух – пуруша (кейде Брахман немесе Атман деп аталады) туралы ережелер құдайды. Осылардан шығарма авторларының екі негізді мойындаған дуалистік көзқарасы айқын көрінеді.

“Бхагавад-Гитаның” негізгі мазмұнын Кришнаның өсиеттері деген орынды. Үнді мифологиясы бойынша Вишнудің сегізінші аватарасы (осы кейіпте көріну) болып саналатын Кришна әр адамды өзінің әлеуметтік (варналық) қызметі мен міндеттерін орындауға, тұрмыс тіршілігі жемістеріне бейтарап болуға, өзінің бар ойын құдайларға бағыштауға үйретеді. Кітап адамның дүниеге келуі мен өлуінің құпиялары, материя мен адам табиғатының арақатынасы, адамның тіршіліктегі өмірін анықтаушы табиғат тудырған үш материялдық бастау – тамас (әрекетсіз), раджас (құмаршыл, іскер, жігерлендіруші), саттва (рухтандырушы, ой сарайын ашатын, саналы) және осылардың түстері (тиісінше қара, қызыл және ақ түстер), йога жолы (өзінің өмірін йога арқылы санасын жетілдіруге арнаған адам жолы), ақиқат және ақиқат емес білімдер туралы көне үнді философиясынан мол мәліметтер береді. Байсалдылық, құмарлықтан аулақ болу, тіршілікке байланбау сияқтылар басты адамшылық қасиеттері қатарынан аталады.

Йога “Ведаларға” сүйенеді және Веда философиялық мекетептерінің бірі болып табылады. Ол әрі философия, әрі тәжрибе (харакет), жекелей алғанда, әр адамның рух еркіндігіне жету жолы, ол ең бірінші кезекте медитация арқылы адамның өз сезімі мен ойын өз ырқына бағындыруға арналады. Йога жүйесінде құдайға сену азаптан құтқарылуға бағытталған іс-қимылдың шарты және теориялық дүниетанымдық көзқарастың элементі ретінде қарастырылады. Дара (Жаратушымен) қосылу адамның өзінің даралығын сезіну үшін қажет нәрсе. Медитацияны жақсы меңгерген жағдайда самадха күйіне (толық интраверсия) енеді.

Индуизмнің тағы бір арнасы – “пурана” діни-мистикалық поэмалары. Оларда космогониялық аңыздар мен құдайлар генеалогисы топтастырлған. Индуизм тарихының ерте кезеңінде Брахманың әлемді жаратушылық орны, оның құдайлардың ішіндегі біріншілігі қалтқысыз мойындалса, бертін келе Вишну мен Шива онымен қатар қойылып, “Тримурти” немесе үштік ұғымы орнығады. Брахманың өзін барлық өзге құдайларды жаратушы бас құдаймн деп жариялағаны үшін оны Шиваның жазалап, бес басының бірін шауып тастағаны, сөйтіп оның адам-құдай бейнесін алуы туралы айтылады. Одан гөрі кейініректегі аңыздарда Брахма әлемді Вишну мен Шиваның нұсқауымен жаратты делініп, оның Тримуртидегі тұғыры қайта қалпына келтіріледі.

71

Бүкіл әлемнің бірінші негізі және абсолютті құдірет тұрғысындағы Брахманың орнын толығымен Вишну меншіктейді. Бүкіл әлем Вишнудің барлығының нысаны деген қағида орнығады. Инуизм көркем өнерінде Вишну Шеш әбжыланына отырып, әлемдік суларды кезіп жүрген құдай түрінде бейнеленеді. Оның аяғында сұлулық құдайы Лакшми отыр. Лакшмидің кіндігінен өсіп шыққан лотос ішінен Брахманы көреміз. Космогониялық сурет әлемді жаратушы Вишну бейнесін осылай береді. Аңыз бойынша әлемдік цикл аяқталғанда, Вишну бүкіл дүниені оранып, белгілі уақытқа ұйқыға кетеді. Оянған соң, оның әмірімен Брахма әлемді қайтадан жаратады. Келесі әлемдік цикл басталады.

Бүкіл көзге ілінетін және ілінбейтіннің бәріне әмірін жүргізуші Вишну өзіне жалбарынушыларға ізгілік үлестіреді. Вишну төрт қолы бар, әр қолына зұлым күштерге қарсы қолданатын қару ұстаған ер жігіт кейіпінде бейнеленген. Ол Меру әлемдік тауының құздарын мекендейді. Құстардың патшасы – Гарудамен ұшып жүреді. Вишнудың аватарасы, яғни адамның, хайуанның, болмаса басқа құдайлардың кейпіне енуі туралы ілім - индуизмнің діни ғұрыптарының негізі.

Индуизмдегі әрбір құдірет иесі Вишну аватарасы деп түсіндіріледі. Осы арқылы ол космостық қуатқа (майя) ие болады. Демек, әр тайпа өзінің жергілікті құдайына сиынған, ол осы құдай бейнесіндегі Вишнуға сиынады. Вишну аватарасының негізгі он түрі бар. Олар – балық, тасбақа, аю, арыстан, қортық, әмірлерді, өркөкіректер мен құдайды сайқымазақ етушілерді жазалаушы брахман Парасурама, Рама, Кришна, Будда және Калка батыр. Болашақта, әлемнің ақырында Вишну Калка бейнесінде келіп, дінсіздерді тегіс жойып, мейірімділік пен бақыт қоғамын орнықтырады.

Шива – денесін тегіс жылан ораған, үш көзі бар, мойнына адамның бас сүйектерінен алқа тағынған, түрінен адам шошырлық талқандаушы құдай бейнесінде суреттеледі. Кей суреттерде бет пішіні айқын, қолдары бар. Ол Гималай тауларын мекен етіп, тақуалықпен, қалың ой үстінде ғұмыр кешеді. Аңыз бойынша, Шива әлемдік цикл аяқталғанда бүкіл жер-дүниені, барлық құдайларды жояды. Оның талқандаушылық бейнесі туралы түсінік осыдан шығады.

Мифологиядағы Шива бейнесі – қарама-қайшылықты бейне. Ол кейде жағымды жағынан да көрінеді. Мәселен, Шива мәйектілік пен шексіз шығармашылық қуаттың құдайы. Әлем әрқашан Шива және оның жұбайы – Деви құдайдың әмірімен пайда болады және әрдайымғы солардың бақылауындағы қуат арқылы жасайды. Шива өзі жеңген жынның үстіне шығып алып билеп, дүниені бірде аспандатып, бірде шыңырауға құлдыратып отырады.

Деви Шиваның тылсым қуатының рәмізі бола отырып, Шива тәрізді қарама-қайшы бейнелерде суреттеледі. Ол бір жағынан қайрымды Парвати құдай болса, екінші жағынан қатігез талқандаушы Кали. Оған, сонымен бірге, құдай-ана ретінде құлшылық етеді. Әсіресе арийлік дәірге дейін Деви бейнесі ерекше құрметтелді. Миф Шива мен Девидің екі ұлы – соғыс құдайы

72

және ұрылардың жебеушісі Сканда мен даналық құдайы Ганеша болғандығын жеткізеді.

Индуизмдегі абыздардың басты міндеті – шәкірттердің діни білім алуын ұйымдастыру. Мұндай білім таратушыларды “гуру” деп атайды.

Құлшылық рәсімдері жергілікті және барша құдайлар пантеонына арнап тұрғызылған храмдарда атқарылады. Храмдарда құдайлардың көркем етіп жасалған мүсіндері қойылып, соның алдында құдіретті өлең (суттор) айтылады. Барлық тіршілік иесі Вишнудың құдіретті болмысы ретінде қасиетті деп саналатын хайуандар мен жануарлар, мәселен, жылан, сыир, маймыл, Вишну есімімен байланысты жерлер - көлдер, Ганг өзені айрықша құрметтеледі. Барлық діндердегі тәрізді брахманизм мен индуизмнің орталығы Бенарес қаласы. Сонымен қатар, Аллахабад қаласы да қасиетті саналады.

Инуизмнің басты мерекелері - Кришна мен Раманың туған күндері мерекелері және Генеша мен Шиваның құрметіне өткізілетін салтанаттар. Кришнаның туған күні оның балалығындағы Вишнудың сегізінші аватарасын еске түсірумен байланысты түрлі ойын-сауықпен көңілді аталады. Шиваға арналған салтанат барысында ораза тұту, құмардан бойды тежеу және тақуалық жаттығулар жасау салты орныққан. Гурудан және дінге сенуші өзге адамдардан шыншылдық, өсек-өтірік, ғайбат айтпау, ұрлық жасамау, қолын қанмен былғаумен және қиянат жасамау, зина қылмау, менмендік пен мақтанға бой алдырмау қатаң талап етіледі.

Сикхтар және олардың діни ілімі. Үндістанда XV ғасырда Нанак есімді (1469 ж.т.) адам өмір сүрді. Ол өзін пайғамбармын деп жариялап, ислам дінінде бола отырып, ислам мен индуизмді біріктіруге әрекет жасады. Оның осы әрекетінің нәтижесінде сикхизм әскери-діни сектасы пайда болды. Нанак бір құдайға құлшылық жасауды уағыздады, дін жолында варналарға бөлуге қарсы болды. Ол жалғыз құдай идеясын сикхтар құлшылық етіп келген исламнан алды. Бұл құдайды Эк, немесе “дара, жалғыз” деп атады.

Сикхизм ілімі бойынша ол барша әлемдегі болмыстың дара негізі, сонымен қатар оның өзіне тән сипаты бар. Сикх өлген соң, соған барып тұтасуы тиіс, бұл үшін үздіксіз қайта туудың тоқтатылуы, “нирвана” дәрежесіне жету керек. Сикхтер Нанканың ісін жалғастырушы мұрагері – гуруға сиынды. Сикхтер XVI ғасырда жазылған қасиетті кітабы – “Ади-грантхтың” түпнұсқасы Пенджаб штатындағы Алтын храмда сақтаулы.

Нанак пайғамбар касталарға, брахмендарға және аскетизмге қарсы болды. Ол қоғам өміріне ерлермен қатар әйелдердің де белсенді араласуын уағыздады. Жесір әйелдердің өзін-өзі өртеуіне, әйелдердің мұсылман әлеміндегі бұйығы тұрмыс тіршілігіне храмдар мен мешіттер тұрғызды.

Сикхтар өздерінің әскери ұйымын құрды. Оған қолына қару ұстауға қабілетті сикхтар түгел енді. Бұл ұйымға мүше болудың “к” әріпімен басталатын бес шарты бар: кеш – ешқашан сақалын қырынбау; качх – үнемі ұрысқа оңтайлы қысқа шалбар киіп жүру; кангха – шашты тарақпен түю; кирпан – селебе тағынып жүру; канкан - әскери білезік тағыну. Қауымға

73

енген әр адам өзінің есіміне “сикх” сөзін жалғайды. Олардың ержүрек, қайраттылығын патшалар қысытаяң сәттерде үнемі пайдаланып отырды. Олар “кхальсу” аталатын бір үлкен қауымға бірігіп, жеке халық түрінде негізінен Пенджаб штатын қоныстанды.

Джавахарлал Неру, Махатма Ганди, Индира Ганди, Раджив Ганди тәрізді аса ірі саяси қайраткерлер осы индуизм ортасынан шықты. Олардың бәрі қиянат жасаму идеяларын ұстанып, өздерінің саяси бағдарламаларын осы негізде құрды. Саяси өмірде Үндістан әскери блоктарға қосылмау принципін ұстанды. Индуизм - өмір салты және мыңдаған жылдар бойы орныққан дәстүр. Индуизм үнділіктер мекен еткен Непалда, Бангладеште, Шри-Ланкада және басқа елдерде тараған. Қазіргі кездері индуизмге Батыстың елеулі көңіл аударып отырғаны байқалады. Бүгінгі Үндістанда индуизм, буддизм, ислам, христиандық, сикхизм, зороастризм және өзге діндер қатар уағыздалады.

Көне еврейлердің діні көп жағынан өзге діндерге қарағанда ерекше. Бұл дін әрі еврей халқының тарихы да. Ал еврейлер тарихы, бейнелеп айтқанда, адамдар мен құдайдың қарым-қатынасының тарихы. Сондықтан да ол жай ғана тарих емес, Қасиетті тарих деп аталады.

Бұл діннің ерекшелігі сол, оны жасаушы еврей халқының өздерін құдайдың ықыласы ауған ерекше халықпыз деп санауында. Еврейлердің Қасиетті жазуларында құдай өзінің сүйікті ұлдарына (еврейлерге) әрқашан қолдау жасап, оның әрекеттеріне шәлкес баласы іспетті қарайды, кейде, осы шәлкестігі үшін назарынан тыс қалдырып, ауыр жазаға тартады, деп жазылған.

Еврей халқының өмірінен, оның рухани дүниесі мен мұраларынан Інжілдің (Библия) ең көнедегі үлгісі – Көне өсиеттер көптеген қызғылықты мәліметтер береді. Бұл кітапты мұқият ден қойып оқыған адам оның әр жолынан оны құрастырушылардың дүниеге келетін жаңа құтқарушыны тағатсыздақпен күтуін сезінген болар еді.

Көне өсиеттерді христиандар өздерінің діни кітабы санайды. Сонымен бірге ол еврейлердің қазіргі діні – иудаизм діні Қасиетті жазуларының да негізі болып табылады. Мұнда ешқашан сәйкессіздік жоқ. Өйткені Христостың өзі де еврей халқының ортасынан шыққан пайғамбар, христиан діні мен иуда дінінің арғы тамыры бір жерден барып қосылады. Мәселе еврейлердің Христосты шын Құтқарушы тұрғысында қабылдамауында.

Еврей деген халықтың өзі қайдан шыққан? “Еврей” деген сөз, ғалымдардың пайымдауынша, “өзеннің арғы бетінен келегндер” немесе “кезбелер” дегеннен шыққан. Еврейлер мен арабтар негізгі бір тамырдан тарайтын нәсілдес халықтар. Көне замандарда еврейлер де Арабия түбегінде тұрып, мал бағумен күн көрген. Беймәлім себептермен олар оқшауланып, батысқа - Сирияға, Жерорта теңізі аумағына қарай қоныс аудара бастаған. Олар осы жолында арында Евфрат өзенін кесіп өткен. Бәлкім, “өзеннің арғы бетінен келегендер” дегеннің осымен байланысты шығуы.

74

Көшпенді тайпалар Ханаан жеріндегі өздеріне туыстас, бірақ отырықшы өмір сүретін тайпалармен қосылып, жаңа ұлтты құрған.

Израильдің қазіргі астанасы – Иерусалимді үш діннің қаласы деп атайды. Мұнда христиандық, ислам және иудаизм тоғысады. Христиандар оны Христостың (Ғайса пайғамбар) табыты қойылған қасиетті жер деп құрметтесе, еврейлер үшін бұл көнедегі дін орталығы ғана емес, еврей халқының қайтадан Жаратушы мейріміне бөленіп, жаңғыруының кепілі: еврейлердің тұңғыш сәулетті ғибадатханасы осында орнатылған болатын. Оны римдіктер тас-талқан етіп, еврейлердің өздерін бүкіл жер жүзіне шашырап кетуге мәжбүр етті.

Еврейлер бұл біздің құдай алдында жасаған күнәміздің зауалы дейді. Олар осы ғибадатхананың аман қалған бір қабырғасына бас қойып, Жаратушыдан кешірім сұрап зарлайды. Осыдан, бұл қабырға “Жоқтау қабырғасы” деп аталады және әлемдегі бүкіл еврейлердің тәуіп ететін орталығы болып саналады. Еврейлер өз мұңдары Құдайдың құлағына шалынып, өз күндерінің туатынына сенеді. Сондай-ақ ислам үшін де Иерусалим қасиетті жерлердің бірі: ислам діні Ғайсаның пайғамбарлығын мойындайды, тек христиандарды Ғайсаның ақ жолын бұрмалаушылар деп санайды. Сонымен бірге, Мұхаммед пайғамбардың миғражға шығуы да осы жерлермен байланысты. Осында VII ғасырдың соңын ала Омар халифтің әмірімен бұрынғы қирап қалған еврей ғибадатханасының орнына Куббат-ас-Сахара (Шың күмбезі) мешіті салынған.

Иудейлік ілімінің негіздері. Иудаизм деген түсінік ертеде пайда болған. Бірақ, ол еврейлер дініне қатысты біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында ғана қолданыла бастады. Әдетте иудаизмді жер бетіне тарап кеткен еврейлердің жаңа дінінің атауы деп қабылдайды. Иудаизм апологеттері (жақтаушылары) бұл пікірмен келіспейді. Олар еврейлердің көне уақыттардағы діні мен иудаизм бір нәрсе деп санайды.

Еврейлердің көне діні мен жаңа дінін жалғастырғандар фарисейлер болды. Оларды христиандар алдамшылар деп таныса, иудеилер үшін – жаңғырған ілім түрінде көрінген ақиқаткөне дәстүрлерді сақтаушылар. Бірақ, оларға қай тұрғыдан қанда баға берілмесе де, фарисеилерді қазіргі заманғы иудаизмнің негізін салушылар деп қабылдаған орынды. Олар пайғамбарлықтың уақыты озды, ендігі жерде құдіретті шындықты адамзатқа заң жолымен жүретін ұстаздар мен Жазуларды ұғындырушылар жеткізуі тиіс деген тұжырымға тоқтады.

Иудаизм дінінің рәмізі, яғни, қысқаша тұжырымдалған антпен өзінің иудеилік дінін қабылдағанын мәлімдейтін белгілі бір тұжырымды ережесі жоқ. Аңыз бойынша Моисейге (Мұса пайғамбар) құдайдан 613 өсиет келген.

Бақылау сұрақтары1. индуизм қашан және қалай пайда болды? 2.Бұл діннің ерекшелігі қандай?

Әдебиеттер:Беленький М.С. Иудаизм. 2-е изд., M., 1974.

75

Бонгард-Левин Г.М. Древнеиндийская цивилизация. Философия, наука, религия. 2-е изд. М., 1993.

Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Гусева Н.В. Индуизм. История формирования. Культовая практика,. М.,

1977.Тақырып 11. Конфуцианство және даосизм. Тақырыпты оқыту әдістемесіМақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Тақырыпты оқыту әдістемесі Конфуцианство и даосизм. 1.Даосизм, конфуцианство, буддизм – білім триадасы (сань цзяо).2.Қытайдағы ежелгі наным сенімдер.

Біздің жыл санауымызға дейінгі ҮІ ғасырда Қытайда жаңа философиялық-дүниетанымдық ілім пайда болды. Ол бертін келе дін дәрежесінде орнықты. Бұл ілімнің негізін салушы Кун-Цзы немесе Кун-ұстаз (европалық транскрипцияда - Конфуций) болды. Конфуций б.э. дейінгі 551 жылы туып, 407 жылы дүниеден өтті.

Конфуцийлік тоғыз кітап аталатын жинақ осы Конфуций қаламынан туған шығармалардан құралған деп саналады. Бірақ, олардың бәрі бірдей Конфуций туындылары емес. Бұл аса көлемді еңбектің бірінші сериясы мынадай бес кітаптан тұрады:

- “Өзгерістер кітабы”. Бұл кітапқа құлшылық және тылсым дұғалар, өсиет сөздер топтастырылған. Ол алғашқы қауымдық құрлыстан бергіні сөз етеді, барлық кітаптардың ішіндегі көнесі болып табылады. Осыған қарағанда ол бір адамның қаламынан шыққан дүние емес, құрастырылған еңбек болуы ықтимал.

- “Көне тарих кітабы”. Ол көне уақыттарда жасаған императорлардың аңызбен астасқан тарихынан мәлімет береді;

- “Салтанатты рәсімдер кітабы”;- “Көктем мен күз кітабы”. Даусыз Кун-Цзының төл туындысы деп

танылатын бұл кітапта Лу княздығының тарихы баяндалады. “Да-Сюэ” (Ұлы ілім), “Чжун-юн” (Тепе-теңдік туралы), “Лун-юй”

(Әңгімелер мен ойлар) және Кун-Цзының шәкірті және оның ісін алға апарушы Мэн-Цзының атымен аталған еңбек – екінші серияны құрайтын төрт кітап, зерттеуші ғалымдардың пікірінше, Кун-Цзының шәкірттерінің қаламдарынан туған дүниелер.

Конфуций ілімі – тұтасымен дерлік адамшылық туралы ілім. Мұнда құдай турасында бір ауыз сөз жоқ. Құдайды танып білуге адамның ақылы жетпейді.

Барлық өзге діндер үшін аса маңызды мәселе - әлемнің, адамзаттың жаратылуы, адам мен құдайға қатысты мәселелер Конфуций ілімінде мүлдем қарастырылмайды. Бірақ, ғұлама қытай тарихында тұңғыш рет көне мифологияны тәпіштеп жазып шыққан. Мұны ол дінге, көне мифтердегі айтылатын құдайларға сенгендігінен емес, тарих және халықтың ғасырлар бойы орныққан дәстүрі болғандығынан жазған және осы дәстүрлерді

76

мейлінше мұқият сақтауға уағыздаған. Бұл дәстүрлер неғұрлым көне болса, олар соғұрлым маңзды және құнды деп есептелген.

Дни ғұрыптар мен рәсімдер адам мен құдірет иесін байланыстыру жолдары емес, адамдардың тұрмысын белгілі бір ізге салудың, оны мазмұнмен толтырудың жолы ретінде қарастырылған. Конфуцийдің түсінігінде ғұрыптар мен салттарды сақтамайтын адам - өзінің басындағы шашына күтім жасамайтын адам сияқты барып тұрған надан, адам емес, мақұлық. Яғни, конфуцийліктегі құлшылық объектісі - көне замандарда жасалып, біржола орныққан, өмірдің барлық жақтарын қамтитын Ұлы Рәсімдер. Философтың өмірі – осы Рәсімдерді сақтаудың үлгісі. Ол, өзінің айтуынша, үш мың ереже мен үш жүз ғұрыпты орындаған. Храмдарға баруды өте ұнатқан. Аспан құдіреті – Тяннің құрметіне өткізілетін діни қызметтерге, құбандық ғұрыптарына үнемі қатынасып отырған. Сонымен бірге, әлемдік Құдіретті Аспан туралы сөз қозғай бастаса, бұл уақытты босқа шығындау деп, ашу шақыратын болған. Ал оның шәкірттерінің кейбірі Аспан - табиғаттың бір бөлегі және ол туралы сөз етудің еш қажеттігі жоқ деп тура қайырып тастайды.

Кун-Цзы тұрмыста мейлінше талғампаз, кінамшыл болған. Олд, мәселен, уақыты келмей ешқашан асқа отырмаған, дұрыс дайындалмаған, тіптен дұрыс туралмаған тамақты ешқашан татпаған. Конфуцийлік қытайда тәлім көрген адам атанудың толып жатқан ережелері болды. Үлкендермен, өзінен жасы кішілермен амандасу, дұрыс отырып-тұру, төсекке дұрыс жату, үйге табалдырықтан дұрыс ену, дұрыс киініп, тарану, дастарқан басында өзін өзі ұстай білу сияқтылардың бәрі айрықша маңызды саналды.

Конфуцийлік қытайлықтарды сыпайыгершілікке, сезімталдыққа тәрбиеледі. Адамның ішкі ниетін тереңге жасыра білуге үйретті. Кун-Цзы осындай жоғары адамшылықты насихаттай отырып, бұл жолмен жүрмегендерді мүлдем адам қатарлы санаған жоқ. Оның ойынша, қоғамның толық мүшесі болуы үшін әр адам ескіден келе жатқан ғұрыптарды сақтауға және сыйлауға міндеттеді.

Өзгелер үшін тәрбиелі қоғамда орын жоқ. Ол өмірде еш нәрсе өзгермейді, сол қалпында сақталуы тиіс деп санады. Бәлкім осыдан болар, конфуцийлік қытайда ғасырлар бойы өмір ағысы бір арнасында сақталып келеді. Веда, буддизм ілімдері тараған Азия елдерінің көбінен осындай баяндылық пен тұрақтылықты, дәстүрлерге беріктікті байқаймыз. Дәстүрлерге беріктік, әлемдегі болып жатқан құбылыстарды ойлы байсалдылықпен қабылдау, табиғатпен мейлінше үйлесім табу – Шығыстың өмір салты болып орныққан нәрселер...

Кун-Цзы ізгіліктің бес түрлі жолын уағыздады. Олар – даналық жолы, қайрымдылық жолы, адалдық, үлкендерді құрметтеу және қайраттылық жолдары. Осы жолдармен жүрген жағдайда ғана тұрмыс ретті әрі үйлесімді болмақ. Соның ішінде борышқа адалдық (и), ел билеушісіне берілгендік (чжун), баланың ата-ананы сыйлауы (сяо) және үлкенді сылау (ли) ерекше талап етіледі.

77

Конфуций ілімі ата-бабаларды, олардың өмір жолын қастерлеуді уағыздайды. Оның негізінде бүкіл адамзат тағдыры Аспанда күні ілгері жазылып-сызылып қойған, адамдардың қатынасында еш нәрсені өзгерту мүмкін емес деген ұғым жатыр. Бұл қағидаларды қытайдың көне заманнан бергі діни тұрмысының басты мазмұны деуге болады. Осы дәстүрді сақтаушылар – от басындағы үлкендер. Әрбір қытайлық өз өміріндегі елеулі қадам туралы ата-бабаларды хабардар етуді, солардың рұқсатын алуды парыз санған. Ол үшін тағам түрінде немесе ақшалай құрбандық жасалатын болған. Бірақ, қан шығаруға тыйым салынған.

Қытайлық үшін ең ауыры - өмірден ұрпақсыз өту қауіпі болған. Өйткені ұрпақсыз өткен адамның соңынан оны еске алып, есімін қошеметтейтін ешкім болмайды деп саналған. Осыдан дүниеден ұрпақсыз өткендерге қауым болып жиылып құрбандық айту рәсімі орныққан.

Қытайлықтардың отбасындағы ең сыйлы адам – қарттар болып саналған. Әрбір қытайлық қызметке тұрудан бастап, үйленуге дейін ата-аналарының рұқсатын алуды парыз санаған. Олардың түсінігінде – аруақтар отбасымен әрдайым бірге, тірі кезіндегідей қошемет-құрметті талап етеді. Осыдан әр үйде, отбасының тұрмыс ахуалына қарай, аруақтарға құрмет көрсететін арнаулы орындар болған.

Ауқатты адамдар аруақтар құрметіне бірнеше, кейде жетіге дейін храм тұрғызған. Ертеректе өлген адамдар қуыршақ түрінде бейнеленіп, бертінректе қуыршақ жасау орнына қара тақтайшаға о дүниелік болған ата-бабаларының есімдерін қызыл бояумен жазып қою салты орнықты.

Мемлекет және ел билігі мәселесінде Конфуций Қытайды үлкен бір отбасы тұрғысында қарастырды. Оның ел билеушісінен бастап, қарапайым шаруға дейінгі әр мүшесі өзіне жүктелген істі ыждағаттылықпен орындауға, қатаң тәртіп сақтауға міндеттеледі. Соның ішінде елдің әміршісі қол астындағыларға өз балалары есепті қарауға тиіс болды.

Кун-Цзы алғашқы императорлар кезінде тамаша тәртіп болған, соны толқ қалпында келтірген жөн, деп үйретті. Бұл ілімді ғалымдар “алтын ғасыр туралы ілім” деп атайды.

Бертін келе конфуцийлік Қытайдың ресми діни-философиялық жүйесі болып онықты. Ол дауосизммен қатар қытай халқының бет-бейнесін, тұрмыс салты мен мемлекеттік құрлымын айқындаушы ілімге айналды.

Бұл діни-философиялық бағыттың негізін салушы – Лао-Цзы. Оның еңбегі даналық сөздерден тұратын “Дао-дэ-цзин” (Дао туралы кітап) деген философиялық трактат.

Бұл кітапта насихатталатын ілімнің негізінде дао түсінігі жатыр. Дао – сөзбе-сөз жол дегенді білдіреді. Яғни ол әрі жол, әрі құдай, әрі ақыл, әрі сөз. Оның не түрі, не түсі, не аты жоқ. Өзі мәңгілік тұрақты, солай бола тұра барлық өзгертетін нәрселердің себебі. “Адам жерге тәуелді, жер аспанға тәуелді, аспан даоға тәуелді, дао өзіне-өзі тәуелді” дейді Лао-Цзы ілімі. Даоны табиғат, заттық әлем тұрғысынан да қарастыруға болады. Дао иероглифін құдай ұғымына жуық әлдене ретінде де қабылдауға болады.

78

Бірақ, ол мифологиялық құдайлардың ешқайсысына ұқсамайды, мейлінше тылсым, бейнесіз.

Адамдарға мәлімі – дао, одан өзгесі беймәлім. Осыдан даоны барша әлем үшін ортақ заңдылық, барлық нәрсенің түпкі тамыры, барлық заттарды дүниеге келтіруші деп қабылдау оның мәніне жуық. Әлемдегі бардың бәрі – адамдар да, заттар да, құбылыстар да бір жолмен қозғалып, осы жол бойында өзгеріп, құбылып отырады. Өзгермейтін өзі ғана. Лао-Цзы ілімінің іргетасы осы.

Лао-Цзы даоны жол, қозғалыс, өзгерістердің себебі тұрғысынан қарстыра отырып, қоғамдық және саяси тұрмыс мәселелеріне келгенде мейлінше консерватор болды. Бұл жағынан ол конфуцийлікпен үйлесім тапты. Оның концерватизімін Лао-Цзы айтты деген мына жолдардан көруге болады: “Мен (ел басқарушы) ешқандай жаңа істі қолыма алмасам, халықтың ауқаты жақсара түседі”, “Қай әкім халқын жақсы көріп басқарар болса, сол адам әрекетсіз болуы керек”, “халқы өзінің әйтеуір бар екендігін ғана білетін әкім – ең жақсы әкім, халқынан өзін сүйіп, марапаттауды талап ететін әкім одан гөрі төменірек, халқын бағыныщтылықта қорқытып ұстаған әкім одан жаман, ал ең жаман әкім – халқы жек көретін әкім”.

Данышпен ел басқару жөніндегі заңдарға да сенімсіздікпен қараған. Ол заң неғұрлым көп болса, ұры, қарақшы, кісі өлтіруші де көбейеді деп санаған. Лао-Цзының ойынша мәселе әр адамның “ең жоғарғы ақиқатқа” ұмтылысында, өзін өзі жетілдіруінде.

Қандай ниетпен бастамаса да, адамның кез-келген әрекеті зұлымдыққа себепші болады, “кімде-кім әрекет етсе – қателікке ұрынады, кімде-кімнің қолында бір нәрсесі болса, ол жоғалады, сондықтан құдіретті данышпан еш әрекет жасамайды, ол ештемесін жоғалтпайды да; ол дүниенің ырқына бағынады, өз бетінше бірдемені жасаудан бой салады”, “данышпанның жүрегі әрнемеге бейтарап, салқын болуы керек, сонда барлық заттар өздігіннен өзгереді”, “кімде-кім түрлі шаруадан халас болса, соның дені сау болады” – дао ілімінің табиғатын осы қағидалардан байқауға болады.

Адамның міндеті – айналадағының бәрін құлақ түріп, бәрінің мәнін ұғынып, табиғат ғажаптарын тамашалау, оынмен үйлесім іздеу, табиғатты өз үйіңнің терезесінен көріп танып білуден артығы жоқ, алыс сапарға шықсаң, соғұрлым аз білесің, деп үйретті философ. Ол кедейлікті насихаттаған жоқ, әйтседе байлықтан асқан құндылықтар бар, философ үшін, ғұлама үшін, байлықтан кедейлік ұнасымдырақ, деп насихаттады.

Дао ілімі зорлық пен қысастықтың кез-келген түріне қарсы. “Өзінің атын жеңіспен шығару – адамдардың өліміне шаттану” деген сөз. Ол, сонымен бірге, адамдарды әбігерліктен, басы артық білім жинаудан сақтандырды, жақсылыққа жақсылық жасауды, тұтқыр, үнемді болуды насихаттады. Жалпы оның ілімі ақылға емес, сезімге негізделген.

Орта ғасырда даосизм философиялық мектеп және діни ілім болып екіге бөлінді. Ұстаздың дүниеге келуі, жасаған кереметтері туралы түрлі аңыздар пайда болды. Ол құдай дағуасына көтерілді. Дао діннің ортодоксалды

79

кітаптары пайда болды. Солардың бірі - “Әрекеттер мен жазалар туралы” кітап. Ол екі жүз он екі нұсқау мен өсиеттен тұрады.

Кітаптың басты желісі – жақсылық пен жамандықтың адамға қайтуы. Адамның әр жасаған жамандығы оның ғұмырын қысқартады, мәселен, зұлымдық адам жасын он екі жылға, шамалы әбестьік жүз күнге қысқартады, делінеді. Кітаптан барлық діндерде уағыздалатын кісі өлтірме, ұрлық жасама, жанды нәрсеге қиянат қылма деген сияқты қағидалармен қатар “жылама және теріскейге қарап түкірме” деген мазмұндағы кеңестерді де оқи аламыз. Дао үлкенді сыйлау мәселесіне ерекше маңыз береді. Ол балаға теріс айналып, ата-анасына жонын көрсетудің өзіне қатаң тиым салады.

Дао дінінде тылсым мен сиқыр басым. Бес элемент – металл, ағаш, су, от және топырақ киелі саналады. Жыланға, айдаһарға, кей ағаштарға құлшылық ұрылды. Дао ғұламалары ортағасырлық Европа сиқыршылары тәрізді алхимиямен шұғылданды, адамға мәңгілік ғұмыр беретін “сиқырлы элексир” іздеумен айналысты. Олар химия, металдар мен минералдардың қасиеттері туралы бірқатар жаңалықтар ашты, бағалы дәрі-дәрмектер жасады. Әсіресе, дәстүрлі қытай медицинасының басты элементіне айналған инемен емдеуде үлкен табыстарға жетті.

Даосизм ешқашан біртекті болған емес. Ол ерте кездердің өзінде бірнеше мектептер мен ағымдарға бөлініп кетті. 1927 жылы Қызыл Армия дао тянь-шиінің ордасын тақандады. “Мәдени революция” тұсында даосизм екінші рет қуғынға ұшырады. Қазір ол өз отанында қайтадан жанданып келеді.

Заратуштра аңыз бойынша біздің дәуірімізге дейінгі 1500-1200 жылдар аралығында өмір сүрген. Ол отқа, қайырымдылық құдайы Ахурамаздағы табынуға негізделген жаңа дін жүйесін, әлемдік этика үлгісін жасады. Ол үшін Жақсылық пен Жамандық адам жанының да, тіптен адамзаттың да проблемасы болған емес. Бұлар – Космос құдіреттері еді.

Заратуштра діні қазіргі Иран территориясында пайда болған. Екінші бір деректерде Заратуштра б.э. дейінгі VII-VI ғасырлар шамасында мидияда дүниеге келген. Туғанда оған ата-анасы Спитама есімін берген. Спитама жиырма жасынан дала кезіп кетіп, он жыл бойы өз ойымен болып, тақуалықпен жалғыз өмір сүрген. Оған ұлы құдай – Ахурамазда және оның жеті сипаты туралы аян келеді. Өсиеттеріне өз жұртын сендіре алмаған Спитама Отанынан безіп, шығысқа, Амудария бойына, ол кездегі Бактрия мемлекетіне бет алады. Ол ел-елді аралай жүріп, жаңа дінді насихаттаудан жалықпайды, Ахурамазда туралы гимн айтумен болады.

“Авеста”. Қасиетті “Авестаның” ең көне тараулары б.э. дейінгі XIII ғасырға жатады. “Авеста” бойынша әлемді ең көне замандардан тұңғыш адам басқарып келген. Оны Ангра-Майну құдай өлтірген, соң, әлемде ізгілік пен зұлымдықтың күресі басталды. Ол орасан апатқа әкеліп соқтырды: барша әлем отқа оранып майып болды. Осыдан соң әлем екінші қайтара жаратылды.

Келесі мыңжылдықта Ахурамазда Заратуштраға адам кейпін беріп, адамдарға ақиқат дін таратуға жұмсады. Жарықты қорғай ма, қапас жағына

80

шыға ма – таңдауды Заратуштраның өзіне қалдырады. Адамзаттың басым бөлегінің дұрыс өмір құруы, ізгілік жағында болуы Ахурамазданың зұлымдықты жеңуіне көмектеседі. Әлемнің даму циклі аяқталғанда заратуштра жер бетіне құтқарушы кейіпінде оралады. Заратуштра діні бойынша, ақырзаман болғанда өлгендер Ахурамазданың алдына жауапқа барады. Өлген адамның жаны аспанға ұшып, “жаза көпіріне” барады. Оларды онда құдайлар күтіп тұрады. Күнәсіз жандар жарық пен қайырымдылық әлеміне, күнә жасағандар зұлымдық әлеміне жіберіледі.

Бақылау сұрақтары1.Конфуций ілімін дін деп атауға болады ма?2.Даосизм деген не?Әдебиеттер:

Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Васильев Л.С. Культы, религии и традиции в Китае. М., 1970.Дао и даосизм в Китае. М., 1989.Древнекитайская философия. Собрание текстов. В 2-х т. Переводы. М.,

1972-1973.Конфуцианство в Китае: проблемы теории и практики /Под ред. Л.П.

Делюсина М., 1982 .Малявин В.В. Конфуций. М., 1992 .Переломов Л.С. Конфуций: жизнь, учение, судьба. М., 1993.

Тақырып 12. Синтоизм. Тақырыпты оқыту әдістемесіМақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Тақырыпты оқыту әдістемесі Синтоизм. 1.Жапониядағы буддизм және синтоизм. Аматэрасу құдайына сенім.2. Синто шіркеулері мен ғибадатханалары. Ұрыс жүріс-тұрыстың 5 принциптері. 3.Синтоизмнің ары қарай дамуындағы буддизмнің рөлі. 4.Дзэн- буддизм – жауынгерлер діні.

Жапонияда орныққан дін жүйесін европалық ғылым синтоизм деп атайды. Бірақ, бұл дәл атау емес. Синто – жапон діни нанымдарының қытайша жиынтық атауы. Жапондықтардың өздері оны каминомити (“құдайлар жолы”) деп атайды.

Жапондықтардың діни сенімдері ҮІІІ ғасырда Кодзики және Никонги деген жинақтарға біріктіріліп, біздің заманымызға өзінің бастапқы үлгісінде жеткен мифологияға негізделеді. Оларда барша әлемді жаратушы құдайлар түсінігі жоқ. Көне мифтердегі нами құдайларын әлем жаратылғаннан кейін келіп, жер-дүниені тәртіпке келтіруші жалпылама сипаттағы бейнелер десе болады. Жер бетіне шығатын батпақ құдайы, оның қарындасы – құм құдай, т.б. құдайлар туралы мифтерді жапондықтардың өздері мекен ететін аралықтардың пайда болуы жөніндегі қияли түсініктері тұрғысынан қарастырған дұрысырақ тәрізді.

Жапон мифологиясындағы тұңғыш антроморфтың (адам бейнесіндегі) құдайлар – Идзанаки мен Идзанами. Кейде оларды Адам-Ата мен Хауа-

81

Анамен салыстырып, Жапонияда пайда болған бірінші адамдар ретінде де қарастырады. Аңыз бойынша олар көпірдің үстінде тұрып, найзаларының ұшын мұхитқа батырып, қайта тартып алғанда ілесе шыққан тамшылар қайтып, құрлыққа айналған. Осылай жапон аралдары пайда болған. Олардан жел, ағаш, тау, тұман құдайлары, тағы басқа құдайлар туған. Идзамани өлген соң қара ниетті күштерді бейнелейтін жер астындағы ажал патшалығы құдайына айналған. Ал Идзанакидің сол көзін жуған судың бір тамшысынан күн құдайы Аматэрасу, оң көзін шайған судың тамшысынан түн құдайы Цукуеми, мұрнынан тамған тамшыдан тентектігімен белгілі су құдайы Сусаноо жаралған.

Жапондықтардың ең сүйікті құдайы – барлық жасампаздық игі істердің бастауы, көркем Аматэрасу. Синтоизм пантеонында бұдан өзге мыңға жуық құдай бар. Тіптен оларды құдай дегеннен гөрі рух немесе ие деген орынды.

Синтоистер табиғат күштерінің бәрінен, тау-тастан, орман-тоғайлардан құдай сипатын көреді, олардың әрқайсысының өз ками, яғни рухы немесе құдайы бар деп сенеді. Кейбір ағаш түрлері мен өсімдіктерді, жәндіктер мен құстарды қасиетті деп ерекше құрметтейді. Мәселен, қораз Аматэрасу құдайының құсы саналса, егеуқұйрық молшылық символы есептеледі. Фудзияма тауын құдайлар мекенінің бірінен санайды.

Синтоизмнің басты элементі – императорларды құдай дәрежесіне дейін көтеріп, қастерлеу. Жапонияның тұңғыш императоры Дзимму Нинигидің шөбересі саналады. Аңыз бойынша ол біздің жыл санауымызға дейінгі 660 жылы 11 ақпанда таққа отырған. 1868 жылы осы Дзимму императордың билікке келген күнінен басталатын жапон жыл санау жүйесі енгізілді.

Императордың тақ мұрагерін сайлау және оның үйленуі – бәрі синтоизм ережелеріне сай ұйымдастырылды. 1989 жылы алпыс үш жыл таққа отырған Хирохито өлген соң, оның орнына қазіргі император Акихито отырды. Жапондықтар өздерінің ұлттығы мен мемлекеттігінің іргетасы болып саналатын діни нанымдарын бүгінге дейін берік ұстанады. Олардың өзге халықтардан ерекшелігі – көнедегі діни нанымдарына негізделетін дәстүрлі мәдениеті мен қазіргі заманғы өркениет үлгілерінің керемет үйлесімін таба білгендігі.

Жапондықтар адам өлімін сырт көзге бей-жай, салқынқандылықпен қабылдайды, қатты қиналып, аз тұтпайды. Әр адам туысының (ата-анасының) өлімін тек өз басының ғана қайғысы деп санайды.

Синтоизм храмдары сыртқы дарбазадан соң үш қатар қоршалған үлкен алаң болып келеді. Оның ішінде жуынып, тазалану үшін хауыз жабдықталады, садақа үлестіру салтына нұсқайтын өрім-өрім қағаздар байланған бамбук таяқшалар шаншылады. Құлшлық рәсімін атқаратын басты орын – үшінші қоршаудың ішінде. Онда Аматэрасу құдайлардың белгілері ретінде қылыш, айна және яшмадан жасалған әшекей сақталады. Олар даналық, адалдық және қайрымдылық символдары болып саналады. Елде осы тәрізді ондаған мың храмдар тұрғызылған. Олар қатарынан бірнеше камиге (құдайларға) немесе сол жерде ерекше құрметтелетін біреуіне

82

арналады. Синтоистік храмдарды жиі қайтадан салып, жөндеп отыру салты орныққан. Бас храм Исэ қаласында. Ол ҮІІ ғасырда тұрғызылған.

Синто дін қызметшілері сегіз сатыға бөлінеді. Олар әдетте діни орынға мұрагерлік жолымен ие болады, үйленуге, діни қызметті өздері қалаған уақытта тастап жүре беруге хұқылы. Храмдарда кейде дін қызметшісінің өз атынан, кейде әлдебір ками атынан уағыз айтылады. Бұл жағынан, синтоизмнің христиандықпен шамалы ұқсастығын аңғаруға болады.

Храмдарда әншілер, музыканттар мен бишілер қызмет етеді. Түрлі музыкалық аспаптар пайдаланылады. Синтоизмде көне салт-дәстүрлер берік сақталады. Әсіресе тазалану рәсіміне көп көңіл бөлінеді. Діни түсінкте қан, өлім, ауру, шіріп бүлінетіннің бәрі лас болып саналады. Олардан храмдардағы хауызға барып, аяқ-қолды, ауызды шаю арқылы тазаруға болады. Ласталған заттарды тұзбен тазартуға болады деп есептеледі.

Синто дініндегілер мереке қарсаңында ұзақ ораза тұтады. Бұл уақытта олар мүрдеге жоламайды, науқастардан айналып жүреді және өздері де ауырмауға ұмтылады, зиратқа бармайды, музыка аспаптарында ойнамайды және кейбір тағамдардан тартынады. Осылай тән және рух тазалығын сақтайды. Мейрамдарда храмға ас және ішімдік (күріштен жасалған сакэ арағы) әкеледі. Оны көбіне жерге көміп кетеді.

Синтоизмнің басты мерамдары – желтоқсанның соңғы екі күніндегі “арылу” мерамдары. Жаңа жыл салтанатпен қарсы алынады. Көктемде және қараша айында күріш мерамдары тойланады. Бұл күндері храмдарға адамдар ерекше жиналады. Бірақ, жапондықтардың басым көбі діни рәсімдерді дәстүр ретінде қабылдайды. Осыдан, мерекелерде құдайға құлшылық ойын-сауықпен ұштасып жатады.

Снтоизмнің догматикасы мейлінше қарапайым және көбіне буддизмнен келген. Мұнда құдай жөнінде айқын, орнықты түсінік деген жоқ. Олар адамдармен бірге, адамдардың ортасында “өмір сүреді”. Күнә, жаза, о дүние туралы ілімдер соғылған. Барлығы осы дүниедегі үйлесімділік пен жарастыққа негізделеді. Синтоизмнің тағы бір ерекшелігі – онда этикалық ілім дамытылмаған. Сусанооның қияңқылықтарын еске түсіретін істерге – суландыру жүйелерін бұзуға, қасиетті жерлерді ластауға, жануарларды азаптауға тыйым салынады. Өзгедей дін жолымен қатаң тыйым салынған нәрселер жоқ. Адамшылық нормалары көбіне конфуцийлік қағидаларымен реттеледі және ғасырлар бойына салт болып қалыптасқан көнбістік, үлкенді сыйлау, борышты сезіну мен қатаң тәртіп сияқтыларға негізделеді.

Қайталау сұрақтарыСинто дінінің ерекшеліктері қандай?Әдебиеттер:Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Религии мира. М., 1982.Тақырып 13. Қазақстандағы діни ағымдар.

83

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Қазақстандағы діни ағымдар 1.Қазақстандағы Ислам дінінің тарауы.2. Қазақстандағы Христиан дінінің тарауы.3.Қазақстандағы православиелік шіркеу.

Қазақстандағы христиан мәдениеті. Қазақстан – ғажайып ел. Мұнда 130-дан астам халықтар мен ұлттардың өкілдері тұрады. Осылардың әрқайсысы республиканың ортақ мәдениетіне өздерінің айтулы үлестерін қосты. Сонымен қатар, мемлекетті құраушы қазақ халқы осы сан алуандық арасында көмексі тартпай, керісінше мәдени мұраларын құрметпен сақтап, мәдениеттің жаңа биіктеріне көтерілді.

Осы мәдени қазыналарды жасауда православиенің де айтулы орны бар. Соның бір мысалы – Алматы қаласындағы Вознесенский кафедралды соборы. Шіркеу құрылысының тамаша үлгісі болып табылатын бұл собор кеңестер билігінің кезінде түрлі мекемелерге, қолдан қолға беріліп келген еді. 1995 жылы ол Республика президентінің жарлығымен христиандарға қайтарылды.

Орыс православие шіркеуі, әсіресе Астана-Алматы епархиясы тегін концерттер ұйымдастырып, православие діни музыкасын насихаттауға үлкен мән береді.

Орта Азия және Қазақстанның территориясында Ислам VII-ғасырдың екінші жартысында Омеядтық халифа Мауави Ибн-Суфияның тұсында енді. Дін таратушылардың қолбасшысы Құтайба Мүсілім ұлы еді. Ол жаулауды Бұхара, самарқанд, Насаф, Мерв, Хорезм, Баласағұн сияқты үлкен қалалар орналасқан Маверанахрдың төңірегінен бастаған еді. Ал қазіргі Қазақстан төңірегінде Исламның орнығуына Әбу Мүсілім бастаған мұсылман әскерінің 751-ші жылы шілде айында Талас маңындағы Ахлет деген жерде болған соғыстың жеңіске жетуі үлкен әсерін тигізді.

Осы уақыттарда еліміз аумағы Қарахан хандығына қарасты болатын. Ислам біздің территориямызда Алтын орданың мұсылмандықты қабылдауымен нығая түсті. Бұл процесс Береке (1255-1266ж) ханның тұсында басталған еді. Ислам XIV ғасырларда әмір Темірдің кезінде де ерекше беделді болды.Алдымен ислам еліміздің оңтүстік өңірінде орналасқан отырықшы халықтың арасында етек алды. Өйткені бұл елді мекендер сол кездегі Орта Азиядағы Ислам мәдени орталықтары болып саналатын жоғарыда аталған бірқатар қалалармен көршілес орналасқандықтан үнемі тығыз мәдени-экономикалық байланыста болды. Біздің елімізге негізінен дін таратушылардың әкелген бағыты Ислам дінінің имам Ағзам бастаған Ханифит мазхабындағы сунниттік бағыты. Бұдан әрі Исламның дамуы араб елдерінен келген миссионерлердің ықпалымен болды.

Қайталау сұрақтары1. Қазіргі әлем жағдайы дін дамуына қалай әсер етеді ?2. Ғылыми-техникалық революцияның дамуы адамдардың сеніміне қалай

әсер етеді ?

84

3. Секулиризация деген не мағына білдіреді?Әдебиеттер:

Большаков О. Г. История Халифата Т.1 Ислам в Аравии (570-633). М., 1989.

Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.

Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990Пиотровский М.Б. Коранические сказания. М.,1991Суфизм в контексте мусульманской культуры. М., 1989

Тақырып 14. Қазақ жерінің атақты дінтанушылары. Тақырыпты оқыту әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Қазақ жерінің атақты дінтанушылары. Тақырыпты оқыту әдістемесі1.Қазақ мұсылмандарының көрнекті ойшылдары2.Ахмет Яссауи ілімдері.3.19-20 ғасыр дінтанушылары.4.Абай мен Шәкәрімнің діни еңбектері.Қожа Ахмет Ясауи– түркістандық ғұлама, әулие. Қожа Ахмет Ясауидің арғы тегі қожалар әулеті. Әкесі – Исфиджабта даңққа бөленген әулие, Әзірет Әлінің ұрпағы Шейх Ибраһим. Анасы – Мұса шейхтың қызы Айша (Қарашаш ана). Мұса шейх те Исфиджабта әулиелігімен танылған. Кейбір деректерде Қожа Ахмет Ясауидың Ибраһим атты ұлы мен Гау h ар Хошназ (Жау h ар Шахназ ) атты қызының болғандығы айтылады.Қожа Ахмет Ясауидың ұрпағы негізінен осы қызынан тарайды. 9 ғасырда Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Ясы, Сауран, Сығанақ Шаш, Сүткент, Жент, Кудур, Отлук, Өзкент, тағыда басқа Мауераннахр қалаларында ислам діні уағызшыларының белсенді әрекеттері саяси сипат алған болса, 10 ғасырдан бастап ислам ілімі жолындағы тәлім-тәрбиелік ордалар – медресе-теккелер түбегейлі орнығып, исламдық-руханияттық ахлақи (моральдық) ұстанымдар қалыптаса бастады. Қожа Ахмет Ясауи дүниеге келмей тұрып, Исфиджабта исламдық фикһ (құқық) мектебі ханафи мазһабының ондаған өкілдері өмір сүрді. Ясауи ілімі осы саяси-әлеуметтік, тарихи шарттарға байланысты қалыптасты. Қожа Ахмет Ясауи ұстаздарының көшбасшысы – Арыстан баб. Кашифи “Рашахат-ул айн-ил хайат” атты еңбегінде Қожа Ахметтің Арыстан бабтың шәкірті болғандығы, одан заһир және батин ілімдерінің сыры мен мәнін үйренгендігі, оған 16 жылы қызмет еткендігі туралы мәлімет береді. Ясауидың “Диуани хикметінде” де Арыстан баб жиі ауызға алынады. Қожа Ахмет Ясауидың өмірі мен қызметі туралы Жазба деректерде (Хазини, “Жауаһир-ул Абра Мин Амуаж-ил Биһар”) оның Юсуф Хамаданидың шәкірті екендігін көрсететін деректер болғанымен, соңғы зерттеулерде оны теріске шығаратын тұжырымдар айтыла бастады. Қожа Ахмет Ясауидың

85

алғашқы шәкірті – Арыстан бабтың ұлы Мансұр Ата, екінші шәкірті – Сайид Ата Хорезми, үшінші шәкірті – Сүлеймен Бақырғани. Осылардың ішіндегі ең көрнектісі – Бақырғани (Хакім Ата) (Кашифи, “Рашахат-ул айн-ил хайат”). Тағы бір танымал шәкірттерінің бірі Мұхаммед Данышменди сопы Қожа Ахмет Ясауидың “Мират-ул Қулуб” атты мұрасын хатқа түсірді. Сондай-ақ Садр Ата, Бадр Ата, Қажы Бекташ Әулие, Сары Салтұқ, Шейх Лұқпан Перенде сияқты тұлғалар да Қожа Ахмет Ясауидың шәкірттері саналады. А.Беннигсон Қожа Ахмет Ясауидың Шопан Ата және Зеңгі Баба атты да шәкірттерінің болғандығын айтады. Ясауи шәкірттері жөнінде Фуат Көпрулу: “Мутасаууфтардың (сопылардың) өмірбаяны жайлы еңбектерде Ирак, Хорасан және Мауераннахр сопыларынан басқа түркі шейхтары деп жүрген сопылардың барлығы дерлік Қожа Ахмет Ясауи тариқатының шейхтары еді” дейді. Ахметтің әкесі діндар, құдай жолын ұстаған атақты шайкылардың бірі болған секілді. Бұлай дейтін себебіміз, ақынның 149-хикметінде оның шыққан тегі туралы төмендегі сыр шертеді[1]:...Ысқақ баба жұрыны, шейх Ибраһим Құлыны,Машайықтар ұлығы - шейхым Ахмет Ясауи.….Ясы оның арасы, жатыр гауһар парасы,Машайықтар сарасы - шейхым Ахмед Ясауи. Ахмет Бұқар қаласында Юсуф Хамаданидан діни білім алғаннан кейін, Түркістанға келіп, сол кезде Орталық Азияда кең тараған сопылық, діни-тақуалық идеялардың ірі насихатшысына айналады. Ахмет Ясауидің ержете келе Түркістанға келуі дінге байланысты болса керек. Ақын өз өлеңдерінде Түркістанға келгені жайында былайша баяндайды:...Он жетімде Түркістанда тұрдым, мінеОн сегізде Шілтеменеи шарап іштім,Рузы қылды, Жәннат кезіп қорлар құштым,Хақ Мұстафа жүздерін көрдім, міне...Қайталау сұрақтары:1.Яссауи жазбаларының құндылықтары неде?2.Яссауидің негізгі діни көзқаастары қандай?3. Абай мен Шәкәрімнің діни көзқарастарын сипаттап беріңіз.Әдебиет:Большаков О. Г. История Халифата Т.1 Ислам в Аравии (570-633). М., 1989.Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.

Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990

Тема 15. Қазақстан-діни толерантты ел. Тақырыпты оқыту әдістемесіМақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Қазақстан-діни толерантты ел. Тақырыпты оқыту әдістемесі

86

1.Қазақстанның дін туралы заңы.2.Қазақстандағы діни толеранттылық негізі.Конференцияны өткізудегі мақсат – Президент Н. Назарбаевтың міндет етіп қойған рухани келісімді нығайту мен толеранттылық сана және діни төзімділік дәстүрлерін сақтауға қатысты өзекті міндеттері аясында діннің қазіргі әлемдік үдерістерге, діни сана қалыптастыруға, қоғамның рухани-адамгершілік дамуына тигізетін ықпалын анықтайтын мәселелерді философиялық-дінтанулық тұрғыда талдау. Конференцияға шетел және қазақстандық танымал дінтанушы ғалымдар қатысады. Аталған іс-шара барысында дін және қоғам қайраткерлері, Алматы қаласының жоғары оқу орындары және  мектептеріндегі дінтану пәнінің мұғалімдері, сарапшылар, мамандар ойларын ортаға салып, өзара пікір алмасады. Осыған орай біз конференция қонақтарының бірі – америкалық дінтанушы маман Ахмет Куруды әңгімеге тартқан едік. – Ахмет Куру мырза, алдымен өзіңізді таныстырып өтсеңіз?– Мен Америка Құрама Штаттарының Калифорния штатындағы Сан-Диего Университетінде саясаттану кафедрасы мен Ислам зерттеулер орталығының ассоциативті профессорымын. Оның алдында 2008-2009 жылдары Нью-Йорктағы Коламбия университетінде постдокторлық зерттеуші және «Демок-ратия, толеранттық пен дінді зерттеу» орталығы директорының орынбасары болдым. Вашингтон университетінде докторлық пен магистр дәрежелерін алғанмын. Басты ғылыми ізденісім мен негізгі ғылыми бағытым ислам мен зайырлылық және демократия арасындағы кешенді ара қатынастарды зерттеу болып табылады. «Дінді ғылыми тұрғыда зерттеу қауымдастығының» үздік кітап сыйлығына ие болған және Кэмбридж университеті баспасынан жарық көрген «Зайырлылық және дінге қатысты мемлекеттік саясат: Америка Құрама Штаттары, Франция және Түркия» атты кітаптың авторымын. Бұл кітап араб және түрік тілдеріне аударылды. Сондай-ақ әйгілі америкалық маман Альфред Степан екеуіміз Коламбия университеті баспасынан жарық көрген «Түркиядағы демократия, ислам және зайырлылық» атты еңбекті қол-ға алғанбыз. Ғылыми мақалала-рым «World Politics», «Comparative Politics» және «Political Science Quarterly» атты журналдарда жарияланып тұрады. Мен Американың Саясаттану қауымдастығының «Дін және мемлекет бөлімшесінің» басшысы қызметін атқарамын. Осы мамыр айына дейін бір жылға жақын Катар астанасы Дохадағы Брукинс Институты филиалында жұмыс істедім.– 29 мамыр күні Алматыда өтетін «Діннің қазіргі әлемге ықпалы» атты халықаралық ғылыми конференция қаншалықты маңызды?– Бұл конференцияны Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігіне қарасты Философия, саясаттану және дінтану институты ұйымдастырып, маман ретінде мені арнайы шақырып отыр. «Діннің қазіргі әлемге ықпалы» атты халықаралық ғылыми конференция өте өзекті және дер кезінде ұйымдастырылып жатқан ғылыми жиын. Себебі дін АҚШ пен Франциядан, Түркия мен Индонезияға дейін көптеген елдердің қоғамдық

87

өмірінің маңызды бөлшегіне айналып отыр. Бұл табиғи құбылыс, яғни бұдан қорқудың, бұны бүркемелеп мойындамаудың және ең бастысы, мұнымен күресудің қажеті жоқ. Алайда қоғамдағы білім деңгейін, өзара түсіністік пен толеранттық, мәдениет деңгейін көтеру керек, дінді дұрыс пайымдай білу қа-жет, қарапайым халық пен мемлекеттік қызметтерлердің парасаттылығын да көтеру керек.

Бақылау сұрақтары:1. Қазақстанның дін туралы заңын атаңыз.2. Қазақстандағы діни толеранттылық негізі қандай?Әдебиет:

Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.

Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990

4. Семинар тақырыптары:

Тақырып 1. Пән және курс мақсаттары. Діннің қоғамда пайда болуы.

Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Пән және курс мақсаттары. Діннің қоғамда пайда болуы.

1. Діннің анықтамасы2. Діннің элементтері және құрылымы3. Діннің қоғамдағы рөлі, орны және функциясы.4. Діннің типологиясы.

Методикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: діннің анықтамасы. Діннің элементтері және құрылымы. Діннің қоғамдағы рөлі, орны және функциясы. Діннің типологиясы.

Әдебиеттер: Авдиев В. И. История Древнего Востока. М., 1953,Бросс Ш. О фетишизме. М.,1973.Зыбковец В.Ф. Дорелигиозная эпоха. М.,1959.Керан К. Боги, гробницы, ученые, М.,1963.Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции М., 1963

88

Лосев А.Ф. Античная мифология в ее историческом развитии. М.,1952.Мифы народов мира, 2-е изд. М. 1987, т. 1-2Мифологический словарь. (Под ред. Е.М. Мелетинского) М.,1991.Сухов А.Д. Философские проблемы происхождения религии, М.,1967.Тахо-Годи А.А. Греческая мифология. М.,1989.Токарев С.А.. Ранние формы религии и их развитие М.,1964.Токарев С.А. Религия в историй народов мира. М.,1986.Фрэзер Д. Золотая ветвь. Исследование магии и религии. М.,1983.Шпажников Г.А. Религии стран Африки. Справочник М.,1981.Штаерман Е.М. Социальные основы религии Древнего Рима. М.,1987.

Тақырып 2. Діннің пайда болуы және оның ерте кездегі формасы. Тақырыпты игерудің методикасы.

Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Діннің пайда болуы және оның ерте кездегі формасы. Алғашқы наным- сенімдердің түрлері. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

1. Алғашқы наным –сенімнің түрлері.2. Таптық қоғамға өту кезеңіндегі діннің эволюциясы.3. Ежелгі әлемнің ұлттық діндері.

Методикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Алғашқы наным –сенімнің түрлері. Таптық қоғамға өту кезеңіндегі діннің эволюциясы. Ежелгі әлемнің ұлттық діндері.

Әдебиеттер:Авдиев В. И. История Древнего Востока. М., 1953,Бросс Ш. О фетишизме. М.,1973.Зыбковец В.Ф. Дорелигиозная эпоха. М.,1959.Керан К. Боги, гробницы, ученые, М.,1963.Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции М., 1963Лосев А.Ф. Античная мифология в ее историческом развитии. М.,1952.Мифы народов мира, 2-е изд. М. 1987, т. 1-2Мифологический словарь. (Под ред. Е.М. Мелетинского) М.,1991.Сухов А.Д. Философские проблемы происхождения религии, М.,1967.Тахо-Годи А.А. Греческая мифология. М.,1989.Токарев С.А.. Ранние формы религии и их развитие М.,1964.Токарев С.А. Религия в историй народов мира. М.,1986.

Тақырып 3. Христиандық дін. Тақырыпты игерудің методикасы.

89

Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Христиандық дін. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

1. Христиандықтың пайда болуы.2. Христостың жеке басы.3. Христиандық сенімге үйрету және ғибадат.4. Христиандықтың бөлінуі.

Методикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Христиандықтың пайда болуы. Христостың жеке басы. Христиандық сенімге үйрету және ғибадат. Христиандықтың бөлінуі.

Әдебиеттер:Крывелев И.А. Библия: Историко-критический анализ. М., 1985.Миркина 3.,Померанц Г. Великие религии мира. М.,1995.Ранович А.Б. Первоисточники по истории раннего христианства. Античные критики христианства. М.,1990.Ренан Э. Жизнь Иисуса.М. 1991.Свенцицкая И.С. Раннее христианство: страницы истории. М.,1987.

Тақырып 4. Православие. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Православие. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

1. Православияның тарихы және оның қазіргі жағдайы.2. Орыс православиясы.

Әдістемелік ұсыныс: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Православияның тарихы және оның қазіргі жағдайы. Орыс православиясы.

Әдебиеттер:Бессонов Б. Н. Православие в наши дни. М., 1990.Булгаков С.Н. Православие: Очерки учения православной церкви, М., 1991.Голубинский Е.Е. История Русской церкви, М.. 19011902, т. 1-2.Иоанн Домаскин. Точное изложение православной веры. Ростов-на-Дону, 1992.История Русской православной церкви в документах религиозных архивов России. Аннотированный справочникуказатель, М.,1993.Карташев А.В. Очерки по истории Русской церкви, М.,1993, т.1-2.

90

Лосский О.Н. Очерк мистического богословия Восточной церкви. Догматическое богословие, М.,1991.Поспеловский Д.В. Русская православная церковь в XX веке. М.,1995.

Тақырып 5. Католицизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Католицизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

1. Дін ерекшеліктері.

2. Ватикан. Шікеу жүйесі.

3. Ресейдегі католицизм.

3. Католиктік шіркеудің қоғамдағы мәселелері.

Әдістемелік ұсыныс: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Ватикан. Шіркеулердің құрылымы. Ресейдегі католицизм. Әлемдегі католициз дамуының әлеуметтік мәселелері.

Әдебиеттер:Арну А. История инквизиции. СПб,1995.Боргош Ю. Фома Аквинский. М.,1975.Гергей Е. История папства. М.,1996.Григулевич И.Р. Папство: век XX.М., 1978.Заборов М.А. Крестоносцы на Востоке.М., 1980.

Тақырып 6. Протестанизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Протестанизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

1. Дін ерекшеліктері.

2. Шікеу жүйесі.

3. Ресейдегі протестанттар.

3. Протестанттық шіркеудің қоғамдағы мәселелері.

Әдістемелік ұсыныс: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Протестанизмнің негізгі бағыттары. Негізгі протестанттық шіркеулер мен деноминация. Қазіргі протестанизмдегі тенденциялары.

91

Әдебиеттер:Белов А.В. Секты. сектантство. Сектанты. М.,1978 Вебер М. Протестантские секты и дух капитализма М., 1990.Гараджа В.И. Протестантизм. М.,1971.Граждан В.Д. Вероучение и мораль пятидесятников. М.,1989.

Тақырып 7. Ислам. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Ислам. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

5. Исламның пайда болуы.6. Ислам дінінің ерекшеліктері.7. З. Ислам дінінің негізгі бағыттары.8. Қазіргі кездегі ислам діні.

Әдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Исламның пайда болуы. Исламның негізгі бағыттары. Қазіргі кездегі ислам.

Әдебиеттер:Большаков О. Г. История Халифата Т.1 Ислам в Аравии (570-633). М., 1989.Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам. Историографические очерки. /Под общ. ред. С.М.Прозорова, М.,1991.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.

Тақырып 8. Буддизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

Мақсаты. Келесі сұрақтарды ашу: Буддизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

1. Буддизмнің пайда болуы. Индуизм және буддизм: діни құндылықтардың сабақтас мәселелері.

2. Гаутама Будда. Будданың оқу ерекшеліктері мен будда культі. Трипитака- буддилік канон.

3. Буддизмнің діни идеалы. Хинаяна және Махаяна. Буддизмнің таралуы. Буддизмнің аймақтық ерекшеліктері. Дзэн- буддизм және ламаизм. Буддизм әлемдік дін ретінде.

Методикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Буддизмнің пайда болуы. Индуизм және буддизм: діни құндылықтардың сабақтас мәселелері.

92

Әдебиеттер:Буддизм: Словарь /Под общ. ред. Н.Л. Жуковской. М.,1992.Жуковская Н.Л. Ламаизм и ранние формы религии. М.,1977.Игнатович А.Н. Буддизм в Японии. Очерк ранней истории. М.,1987.Корнев В.И. Буддизм и его роль в общественной жизни стран Азии. М.,1983.

Тақырып 9. Иудаизм. Тақырыпты оқытудың әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Иудаизм. Тақырыпты оқытудың әдістемесі.

1. Иудаизм. Яхве культінің пайда болуы.2. Библия. Талмуд. Иудейлік тарих концепсиясы.3. Аңыздар: египеттік құлдық, Моисей, Давид, Соломон.

Әдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Иудаизм. Яхве культінің пайда болуы. Библия. Талмуд. Иудейлік тарих концепсиясы. Аңыздар: египеттік құлдық, Моисей, Давид, Соломон.

Әдебиеттер:Агада: сказания, притчи, изречения Талмуда и мидражей. М., 1993.Беленький М.С. Иудаизм. 2-е изд., M., 1974.Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Гече Г. Библейские истории. 2-е изд. М., 1990.Даймонт М. Евреи, Бог и история. Иерусалим, 1989.Рижский М.И. Библейские пророки и библейские пророчества. М., 1987.Телушкин Д. Еврейский мир. М., 1992 .Шифман И.Ш. Ветхий Завет и его мир. М., 1987.Янг Л. Сущность иудаизма. М., 1993.

Тақырып 10. Индуизм. Тақырыпты оқытудың әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Тақырыпты оқытудың әдістемесі.

1. Ежелгі Үндінің діни жүйесі: индуизм, джайнизм, сикхизм, парсизм.2. Негізгі діни принциптер және индуизмнің пантеоны.

Методикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Ежелгі Үндінің діни жүйесі: индуизм, джайнизм, сикхизм, парсизм. Негізгі діни принциптер және индуизмнің пантеоны.

Әдебиеттер:Беленький М.С. Иудаизм. 2-е изд., M., 1974.Бонгард-Левин Г.М. Древнеиндийская цивилизация. Философия, наука, религия. 2-е изд. М., 1993.Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.

93

Гусева Н.В. Индуизм. История формирования. Культовая практика,. М., 1977.

Тақырып 11. Конфуцишілдік және даосизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Конфуцишілдік және даосизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

1. Даосизм, конфуцишілдік, буддизм –үштік ілім (сань цзяо)2. Ежелгі Қытайдағы тәңірліктер, ата –бабалар және рәсімдер.

Әдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару: Даосизм, конфуцишілдік, буддизм –үштік ілім (сань цзяо). Ежелгі Қытайдағы тәңірліктер, ата –бабалар және рәсімдер.

Әдебиеттер:Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Васильев Л.С. Культы, религии и традиции в Китае. М., 1970.Дао и даосизм в Китае. М., 1989.Древнекитайская философия. Собрание текстов. В 2-х т. Переводы. М., 1972-1973.Конфуцианство в Китае: проблемы теории и практики /Под ред. Л.П. Делюсина М., 1982 .

Тақырып 12. Синтоизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Синтоизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

1. Жапониядағы буддизм және синтоизм. Аматэрасудың культі.2. Синтоның храмдары және ғибадатханалары. Дұрыс тәртіптің 5 принциптеры.3. Синтоизмнің дамуына буддизмнің әсер етуі.4. Дзэн - буддизм жауынгер діні.

Әдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Жапониядағы буддизм және синтоизм. Аматэрасудың культі. Синтоның храмдары және ғибадатханалары. Дұрыс тәртіптің 5 принциптеры. Синтоизмнің дамуына буддизмнің әсер етуі. Дзэн - буддизм жауынгер діні.

Әдебиеттер:Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Религии мира. М., 1982.

Тақырып 13. Қазақстандағы дәстүрлі конфессияларжәне діни бағыттар.

94

Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Қазақстандағы дәстүрлі конфессияларжәне діни бағыттар.

1. Исламның Қазақстанда таралуы2. Қазақстандағы христиандық3. Қазақстандағы православиялық шіркеу.

Методикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Исламның Қазақстанда таралуы. Қазақстандағы христиандық. Қазақстандағы православиялық шіркеу.

Әдебиеттер: Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990Пиотровский М.Б. Коранические сказания. М.,1991Суфизм в контексте мусульманской культуры. М., 1989

Тақырып 14. Қазақ жеріндегі атақты діни ойшылдар. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Қазақ жеріндегі атақты діни ойшылдар. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

1. Қазақ мұсылман ойшылдары.2. Яссауидің хикметтерін оқыту.3. 19-20 ғғ. Діни ойшылдар4. Абай мен Шәкәрімнің мұралары

Әдістемелік ұсыныстар: Келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Қазақ мұсылман ойшылдары. Яссауидің хикметтерін оқыту. 19-20 ғғ. діни ойшылдар. Абай мен Шәкәрімнің мұралары.

Әдебиеттер:Большаков О. Г. История Халифата Т.1 Ислам в Аравии (570-633). М., 1989.Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990

95

Тақырып 15. Қазақстан –діни толерантты мемлекет. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Қазақстан –діни толерантты мемлекет. Тақырыпты игерудің әдістемесі.

1. Қазақстанның дінге байланысты заңдары2. Қазақстандағы діни толерантылықтың негіздері.

Әдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Қазақстанның дінге байланысты заңдары. Қазақстандағы діни толерантылықтың негіздері.

Әдебиеттер:Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990

5. СОӨЖ тапсырмаларына әдістемелік ұсыныстар.

Тақырып 1. Пән және курс тапсырмалары. Діннің қоғамда пайда болуы.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу. Пән және курс тапсырмалары. Діннің қоғамда пайда болуы.Тапсырма: Қазіргі кездегі әлемдегі діндерге қалай классификация жасауға болады?Бақылау түрі: конспект.Методикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: діннің анықтамасы. Діннің элементтері және құрылымы. Діннің қоғамдағы рөлі, орны және функциясы. Діннің типологиясы.Әдебиеттер:Авдиев В. И. История Древнего Востока. М., 1953,Бросс Ш. О фетишизме. М.,1973.Зыбковец В.Ф. Дорелигиозная эпоха. М.,1959.Керан К. Боги, гробницы, ученые, М.,1963.Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции М., 1963Лосев А.Ф. Античная мифология в ее историческом развитии. М.,1952.Мифы народов мира, 2-е изд. М. 1987, т. 1-2Мифологический словарь. (Под ред. Е.М. Мелетинского) М.,1991.Сухов А.Д. Философские проблемы происхождения религии, М.,1967.Тахо-Годи А.А. Греческая мифология. М.,1989.

96

Токарев С.А.. Ранние формы религии и их развитие М.,1964.Токарев С.А. Религия в историй народов мира. М.,1986.Фрэзер Д. Золотая ветвь. Исследование магии и религии. М.,1983.Шпажников Г.А. Религии стран Африки. Справочник М.,1981.Штаерман Е.М. Социальные основы религии Древнего Рима. М.,1987.

Тақырып 2. Діннің пайда болуы және оның ерте кездегі формасы. Тақырыпты игерудің методикасы.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Діннің пайда болуы және оның ерте кездегі формасы. Алғашқы наным- сенімдердің түрлері. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: Ежелгі Шығыстың, Ежелгі Грецияның және Ежелгі Римнің діндерін салыстыру. Олардың ұқсастықтары және ерекшеліктері.Бақылау түрі: конспектМетодикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: : Діннің пайда болуы және оның ерте кездегі формасы. Алғашқы наным- сенімдердің түрлері. Ежелгі әлемнің ұлттық діндері.Әдебиеттер:Авдиев В. И. История Древнего Востока. М., 1953,Бросс Ш. О фетишизме. М.,1973.Зыбковец В.Ф. Дорелигиозная эпоха. М.,1959.Керан К. Боги, гробницы, ученые, М.,1963.Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции М., 1963Лосев А.Ф. Античная мифология в ее историческом развитии. М.,1952.Мифы народов мира, 2-е изд. М. 1987, т. 1-2Мифологический словарь. (Под ред. Е.М. Мелетинского) М.,1991.Сухов А.Д. Философские проблемы происхождения религии, М.,1967.Тахо-Годи А.А. Греческая мифология. М.,1989.Токарев С.А.. Ранние формы религии и их развитие М.,1964.Токарев С.А. Религия в историй народов мира. М.,1986.

Тақырып 3. Христиандық дін. Тақырыпты игерудің методикасы.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Христиандық дін. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: христиандық қашан және қандай жағдайда пайда болды? Христиан шіркеулер қалай пайда болды?Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныстар: христиандық қашан және қандай жағдайда пайда болды. Христиан шіркеулер қалай пайда болды.Әдебиеттер:Крывелев И.А. Библия: Историко-критический анализ. М., 1985.

97

Миркина 3.,Померанц Г. Великие религии мира. М.,1995.Ранович А.Б. Первоисточники по истории раннего христианства. Античные критики христианства. М.,1990.Ренан Э. Жизнь Иисуса.М. 1991.Свенцицкая И.С. Раннее христианство: страницы истории. М.,1987.

Тақырып 4. Православие. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Православие. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: Қазіргі кезде қандай автокефальды православиялық шіркеулер бар?Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныс: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Православияның тарихы және оның қазіргі жағдайы. Орыс православиясы.Әдебиеттер:Бессонов Б. Н. Православие в наши дни. М., 1990.Булгаков С.Н. Православие: Очерки учения православной церкви, М., 1991.Голубинский Е.Е. История Русской церкви, М.. 19011902, т. 1-2.Иоанн Домаскин. Точное изложение православной веры. Ростов-на-Дону, 1992.История Русской православной церкви в документах религиозных архивов России. Аннотированный справочникуказатель, М.,1993.Карташев А.В. Очерки по истории Русской церкви, М.,1993, т.1-2.Лосский О.Н. Очерк мистического богословия Восточной церкви. Догматическое богословие, М.,1991.Поспеловский Д.В. Русская православная церковь в XX веке. М.,1995.

Тақырып 5. Католицизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Католицизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: католиктік және православиялық шіркеудің догматикалық, дәстүрлік ерекшеліктері.Бақылау түрі:конспектӘдістемелік ұсыныс: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Ватикан. Шіркеулердің құрылымы. Ресейдегі католицизм. Әлемдегі католициз дамуының әлеуметтік мәселелері.Әдебиеттер:Арну А. История инквизиции. СПб,1995.Боргош Ю. Фома Аквинский. М.,1975.Гергей Е. История папства. М.,1996.Григулевич И.Р. Папство: век XX.М., 1978.

98

Заборов М.А. Крестоносцы на Востоке.М., 1980.

Тақырып 6. Протестанизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Протестанизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: Баптистер, адвентистер, Иегованың куәгерлері деген кімдер және олардың наным-сеніміндегі ерекшеліктері. Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныс: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Протестанизмнің негізгі бағыттары. Негізгі протестанттық шіркеулер мен деноминация. Қазіргі протестанизмдегі тенденциялары.Әдебиеттер:Белов А.В. Секты. сектантство. Сектанты. М.,1978 Вебер М. Протестантские секты и дух капитализма М., 1990.Гараджа В.И. Протестантизм. М.,1971.Граждан В.Д. Вероучение и мораль пятидесятников. М.,1989.

Тақырып 7. Ислам. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Ислам. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: қазіргі әлемнің дамуындағы ислам факторының орны қандай?Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Исламның пайда болуы. Исламның негізгі бағыттары. Қазіргі кездегі ислам.Әдебиеттер:Большаков О. Г. История Халифата Т.1 Ислам в Аравии (570-633). М., 1989.Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам. Историографические очерки. /Под общ. ред. С.М.Прозорова, М.,1991.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.

Тақырып 8. Буддизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты. Келесі сұрақтарды ашу: Буддизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: Типитаки- мәтініндегі маңызды канондық, буддилік жағдайларды салыстыру.Бақылау түрі: конспектМетодикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Буддизмнің пайда болуы. Индуизм және буддизм: діни құндылықтардың сабақтас мәселелері.Әдебиеттер:Буддизм: Словарь /Под общ. ред. Н.Л. Жуковской. М.,1992.Жуковская Н.Л. Ламаизм и ранние формы религии. М.,1977.

99

Игнатович А.Н. Буддизм в Японии. Очерк ранней истории. М.,1987.Корнев В.И. Буддизм и его роль в общественной жизни стран Азии. М.,1983.

Тақырып 9. Иудаизм. Тақырыпты оқытудың әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Иудаизм. Тақырыпты оқытудың әдістемесі.Тапсырма: Ежелгі еврей дінінің ерекшелігі неде?Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Иудаизм. Яхве культінің пайда болуы. Библия. Талмуд. Иудейлік тарих концепсиясы. Аңыздар: египеттік құлдық, Моисей, Давид, Соломон.Әдебиеттер:Агада: сказания, притчи, изречения Талмуда и мидражей. М., 1993.Беленький М.С. Иудаизм. 2-е изд., M., 1974.Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Гече Г. Библейские истории. 2-е изд. М., 1990.Даймонт М. Евреи, Бог и история. Иерусалим, 1989.Рижский М.И. Библейские пророки и библейские пророчества. М., 1987.Телушкин Д. Еврейский мир. М., 1992 .Шифман И.Ш. Ветхий Завет и его мир. М., 1987.Янг Л. Сущность иудаизма. М., 1993.

Тақырып 10. Индуизм. Тақырыпты оқытудың әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Тақырыпты оқытудың әдістемесі.Тапсырма: индуизм қашан және қалай пайда болды? Бұл діннің ерекшелігі неде?Бақылау түрі: конспектМетодикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Ежелгі Үндінің діни жүйесі: индуизм, джайнизм, сикхизм, парсизм. Негізгі діни принциптер және индуизмнің пантеоны.Әдебиеттер:Беленький М.С. Иудаизм. 2-е изд., M., 1974.Бонгард-Левин Г.М. Древнеиндийская цивилизация. Философия, наука, религия. 2-е изд. М., 1993.Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Гусева Н.В. Индуизм. История формирования. Культовая практика,. М., 1977.

Тақырып 11. Конфуцишілдік және даосизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Конфуцишілдік және даосизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: Конфуцидің ілімін дін ретінде санауға болама?Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару: Даосизм, конфуцианство, буддизм –үштік ілім (сань цзяо). Ежелгі Қытайдағы тәңірліктер, ата –бабалар және рәсімдер.

100

Әдебиеттер:Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Васильев Л.С. Культы, религии и традиции в Китае. М., 1970.Дао и даосизм в Китае. М., 1989.Древнекитайская философия. Собрание текстов. В 2-х т. Переводы. М., 1972-1973.Конфуцианство в Китае: проблемы теории и практики /Под ред. Л.П. Делюсина М., 1982 .

Тақырып 12. Синтоизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Синтоизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: Қазіргі кездегі Жапонияда синто дініБақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Қазіргі кездегі Жапонияда синто діні. Әдебиеттер:Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Религии мира. М., 1982.

Тақырып 13. Қазақстандағы дәстүрлі конфессиялар және діни бағыттар.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Қазақстандағы дәстүрлі конфессиялар және діни бағыттар.Тапсырма: түріктік сопылық дүниетанымның негізгі принциптері.Методикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Исламның Қазақстанда таралуы. Қазақстандағы христиандық. Қазақстандағы православиялық шіркеу.Әдебиеттер: Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990Пиотровский М.Б. Коранические сказания. М.,1991Суфизм в контексте мусульманской культуры. М., 1989

Тақырып 14. Қазақ жеріндегі атақты діни ойшылдар. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Қазақ жеріндегі атақты діни ойшылдар. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: әл-Фарабидің пайғамбар туралы ой толғаулары қандай болды?Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныстар: Келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: қазақ жеріндегі атақты діни ойшылдар. Әдебиеттер:

101

Большаков О. Г. История Халифата Т.1 Ислам в Аравии (570-633). М., 1989.Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990

Тақырып 15. Қазақстан –діни толерантты мемлекет. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Қазақстан –діни толерантты мемлекет. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: Қазақстандағы конфессияаралық келісімдерБақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Қазақстан –діни толерантты мемлекет. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Әдебиеттер:Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990

6. СӨЖ тапсырмаларына әдістемелік ұсыныстар.

Тақырып 1. Пән және курс тапсырмалары. Діннің қоғамда пайда болуы.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу. Пән және курс тапсырмалары. Діннің қоғамда пайда болуы.Тапсырма: қоғам және адам өміріндегі діннің орны қандай?Бақылау түрі: конспект.Методикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: діннің анықтамасы. Діннің элементтері және структурасы. Діннің қоғамдағы рөлі, орны және функциясы. Діннің типологиясы.Әдебиеттер:Авдиев В. И. История Древнего Востока. М., 1953,Бросс Ш. О фетишизме. М.,1973.Зыбковец В.Ф. Дорелигиозная эпоха. М.,1959.Керан К. Боги, гробницы, ученые, М.,1963.Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции М., 1963Лосев А.Ф. Античная мифология в ее историческом развитии. М.,1952.

102

Мифы народов мира, 2-е изд. М. 1987, т. 1-2Мифологический словарь. (Под ред. Е.М. Мелетинского) М.,1991.Сухов А.Д. Философские проблемы происхождения религии, М.,1967.Тахо-Годи А.А. Греческая мифология. М.,1989.Токарев С.А.. Ранние формы религии и их развитие М.,1964.Токарев С.А. Религия в историй народов мира. М.,1986.Фрэзер Д. Золотая ветвь. Исследование магии и религии. М.,1983.Шпажников Г.А. Религии стран Африки. Справочник М.,1981.Штаерман Е.М. Социальные основы религии Древнего Рима. М.,1987.

Тақырып 2. Діннің пайда болуы және оның ерте кездегі формасы. Тақырыпты игерудің методикасы.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Діннің пайда болуы және оның ерте кездегі формасы. Алғашқы наным- сенімдердің түрлері. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: дамушы мемлкеттердегі ру тайпалық діннің әлеуметтік рөлін сипатта. Ертегрек «ахиллес өкшесі» аңызын еске түсіріп, сипатта.Бақылау түрі: конспектМетодикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: : Діннің пайда болуы және оның ерте кездегі формасы. Алғашқы наным- сенімдердің түрлері. Ежелгі әлемнің ұлттық діндері.Әдебиеттер:Авдиев В. И. История Древнего Востока. М., 1953,Бросс Ш. О фетишизме. М.,1973.Зыбковец В.Ф. Дорелигиозная эпоха. М.,1959.Керан К. Боги, гробницы, ученые, М.,1963.Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции М., 1963Лосев А.Ф. Античная мифология в ее историческом развитии. М.,1952.Мифы народов мира, 2-е изд. М. 1987, т. 1-2Мифологический словарь. (Под ред. Е.М. Мелетинского) М.,1991.Сухов А.Д. Философские проблемы происхождения религии, М.,1967.Тахо-Годи А.А. Греческая мифология. М.,1989.Токарев С.А.. Ранние формы религии и их развитие М.,1964.Токарев С.А. Религия в историй народов мира. М.,1986.

Тақырып 3. Христиандық дін. Тақырыпты игерудің методикасы.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Христиандық дін. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: Қазіргі өркениетте христиан шіркеулерінің рөлі қандай?Бақылау түрі: конспектӘдебиеттер:Крывелев И.А. Библия: Историко-критический анализ. М., 1985.

103

Миркина 3.,Померанц Г. Великие религии мира. М.,1995.Ранович А.Б. Первоисточники по истории раннего христианства. Античные критики христианства. М.,1990.Ренан Э. Жизнь Иисуса.М. 1991.Свенцицкая И.С. Раннее христианство: страницы истории. М.,1987.

Тақырып 4. Православие. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Православие. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: ескірәсімдік деген не?Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныс: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Православияның тарихы және оның қазіргі жағдайы. Орыс православиясы.Әдебиеттер:Бессонов Б. Н. Православие в наши дни. М., 1990.Булгаков С.Н. Православие: Очерки учения православной церкви, М., 1991.Голубинский Е.Е. История Русской церкви, М.. 19011902, т. 1-2.Иоанн Домаскин. Точное изложение православной веры. Ростов-на-Дону, 1992.История Русской православной церкви в документах религиозных архивов России. Аннотированный справочникуказатель, М.,1993.Карташев А.В. Очерки по истории Русской церкви, М.,1993, т.1-2.Лосский О.Н. Очерк мистического богословия Восточной церкви. Догматическое богословие, М.,1991.Поспеловский Д.В. Русская православная церковь в XX веке. М.,1995.

Тақырып 5. Католицизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Католицизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: папалық қашан және қалай пайда болды?Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныс: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Ватикан. Шіркеулердің құрылымы. Ресейдегі католицизм. Әлемдегі католициз дамуының әлеуметтік мәселелері.Әдебиеттер:Арну А. История инквизиции. СПб,1995.Боргош Ю. Фома Аквинский. М.,1975.Гергей Е. История папства. М.,1996.Григулевич И.Р. Папство: век XX.М., 1978.Заборов М.А. Крестоносцы на Востоке.М., 1980.

104

Тақырып 6. Протестанизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Протестанизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: батыс Европада протестант идеясы кең тарады?Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныс: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Протестанизмнің негізгі бағыттары. Негізгі протестанттық шіркеулер мен деноминация. Қазіргі протестанизмдегі тенденциялары.Әдебиеттер:Белов А.В. Секты. сектантство. Сектанты. М.,1978 Вебер М. Протестантские секты и дух капитализма М., 1990.Гараджа В.И. Протестантизм. М.,1971.Граждан В.Д. Вероучение и мораль пятидесятников. М.,1989.

Тақырып 7. Ислам. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Ислам. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: мұсылман наным-сенімінің негізгі неде?Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Исламның пайда болуы. Исламның негізгі бағыттары. Қазіргі кездегі ислам.Әдебиеттер:Большаков О. Г. История Халифата Т.1 Ислам в Аравии (570-633). М., 1989.Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам. Историографические очерки. /Под общ. ред. С.М.Прозорова, М.,1991.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.

Тақырып 8. Буддизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты. Келесі сұрақтарды ашу: Буддизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: буддизм мен христиандық ілімдермен танысып, оларды салыстырындар.Бақылау түрі: конспектМетодикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Буддизмнің пайда болуы. Индуизм және буддизм: діни құндылықтардың сабақтас мәселелері.Әдебиеттер:Буддизм: Словарь /Под общ. ред. Н.Л. Жуковской. М.,1992.Жуковская Н.Л. Ламаизм и ранние формы религии. М.,1977.Игнатович А.Н. Буддизм в Японии. Очерк ранней истории. М.,1987.Корнев В.И. Буддизм и его роль в общественной жизни стран Азии. М.,1983.

105

Тақырып 9. Иудаизм. Тақырыпты оқытудың әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Иудаизм. Тақырыпты оқытудың әдістемесі.Тапсырма: иудейлердің дәстүрлері, салттары және мейрамдары қандай?Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Иудаизм. Яхве культінің пайда болуы. Библия. Талмуд. Иудейлік тарих концепсиясы. Аңыздар: египеттік құлдық, Моисей, Давид, Соломон.Әдебиеттер:Агада: сказания, притчи, изречения Талмуда и мидражей. М., 1993.Беленький М.С. Иудаизм. 2-е изд., M., 1974.Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Гече Г. Библейские истории. 2-е изд. М., 1990.Даймонт М. Евреи, Бог и история. Иерусалим, 1989.Рижский М.И. Библейские пророки и библейские пророчества. М., 1987.Телушкин Д. Еврейский мир. М., 1992 .Шифман И.Ш. Ветхий Завет и его мир. М., 1987.Янг Л. Сущность иудаизма. М., 1993.

Тақырып 10. Индуизм. Тақырыпты оқытудың әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Тақырыпты оқытудың әдістемесі.Тапсырма: индуизмнің пайда болуы және генезисі.Бақылау түрі: конспектМетодикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Ежелгі Үндінің діни жүйесі: индуизм, джайнизм, сикхизм, парсизм. Негізгі діни принциптер және индуизмнің пантеоны.Әдебиеттер:Беленький М.С. Иудаизм. 2-е изд., M., 1974.Бонгард-Левин Г.М. Древнеиндийская цивилизация. Философия, наука, религия. 2-е изд. М., 1993.Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Гусева Н.В. Индуизм. История формирования. Культовая практика,. М., 1977.

Тақырып 11. Конфуцишілдік және даосизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Конфуцишілдік және даосизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: Қытайдағы әлеуметтік саяси жағдайда конфуцишілдіктің дамуы.Бақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару: Даосизм, конфуцианство, буддизм –үштік ілім (сань цзяо). Ежелгі Қытайдағы тәңірліктер, ата –бабалар және рәсімдер.Әдебиеттер:Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Васильев Л.С. Культы, религии и традиции в Китае. М., 1970.Дао и даосизм в Китае. М., 1989.

106

Древнекитайская философия. Собрание текстов. В 2-х т. Переводы. М., 1972-1973.Конфуцианство в Китае: проблемы теории и практики /Под ред. Л.П. Делюсина М., 1982 .

Тақырып 12. Синтоизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Синтоизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: синто дініндегі аңыздардың, ілім және культтің ерекшеліктеріБақылау түрі: конспектӘдістемелік ұсыныстар: келесі сұрақтарға көңіл аудару қажет: Қазіргі кездегі Жапонияда синто діні. Әдебиеттер:Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.Религии мира. М., 1982.

Тақырып 13. Қазақстандағы дәстүрлі конфессиялар және діни бағыттар.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Қазақстандағы дәстүрлі конфессиялар және діни бағыттар.Тапсырма: қазақ мемлекетің құрудағы исламның рөлі.Методикалық ұсыныстар: келесі сұрақтарға назар аудару қажет: Исламның Қазақстанда таралуы. Қазақстандағы христиандық. Қазақстандағы православиялық шіркеу.Әдебиеттер: Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990Пиотровский М.Б. Коранические сказания. М.,1991Суфизм в контексте мусульманской культуры. М., 1989

Тақырып 14. Қазақ жеріндегі атақты діни ойшылдар. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Қазақ жеріндегі атақты діни ойшылдар. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: хикметтерді оқудағы негізгі құндылықтар қандай?Бақылау түрі: конспектӘдебиеттер:Большаков О. Г. История Халифата Т.1 Ислам в Аравии (570-633). М., 1989.Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.

107

Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990

Тақырып 15. Қазақстан –діни толерантты мемлекет. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Мақсаты: келесі сұрақтарды ашу: Қазақстан –діни толерантты мемлекет. Тақырыпты игерудің әдістемесі.Тапсырма: Қазақстандағы дінаралық диалогтарБақылау түрі: конспектӘдебиеттер:Грюнебаум фон Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М.,1988.Ермаков И., Микульский Д. Ислам в России и Средней Азии. М.,1993.Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990

7. Бақылау тапсырмалары.

1. Пән және курс мақсаттары. Діннің қоғамда пайда болуы.2. Діннің анықтамасы.3. Діннің элементі және құрылымы.4. Қоғамдағы діннің орны, функциясы, рөлі.5. Діннің типологиясы6. Діннің пайда болуы және алғашқы формалары. Тақырыпты игерудің

әдістемесі.7. Алғашқы наным сенімнің формалары.8. Таптық қоғамға өту кезеңіндегі діннің эволюциясы.9. Ежелгі әлемнің ұлттық діндері10. Христиандық. Тақырыпты игерудің әдістемесі.11. Христиандықтың пайда болуы.12. Христостың жеке басы13. Христиандық наным сенім және культ.14. Христиандықтың бөлінуі.15. Православтық. Тақырыпты игерудің әдістемесі.16. Православияның тарихы және қазіргі жағдайы.17. Орыс православиясы.18. Католицизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.19. Наным сенімнің ерекшеліктері.

108

20. Ватикан. Шіркеулердің құрылымы.21. Ресейдегі католицизм.22. Католицизмдегі әлемдік дамудағы әлеуметтік мәселелері. 23. Протестантизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.24. Наным сенімнің ерекшеліктер, культ.25. Протестантизмнің негізгі бағыттары.26. Ресейдегі негізгі протестандық шіркеулер жіне деноминация.27. Қазіргі протестанизмдегі тенденциялар.28. Ислам. Тақырыпты игерудің әдістемесі.29. Исламның пайда болуы.30. Исламның наным сенімдері және культ.31. Исламның негізгі бағыттары.32. Қазіргі кездегі ислам.33. Буддизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.34. Буддизмнің пайда болуы. Индуизм және буддизм: діни құндылықтардың

сабақтас мәселелері.35. Гаутама-Будда. Будда және буддилік культтың ерекшеліктері. Трипитака-

буддилік канон.36. Буддизмнің діни идеалдары. Хинаяна және Махаяна. Буддизмнің таралуы.

Буддизмнің аймақтық ерекшеліктері. Дзэн- буддизм және ламаизм. Буддизм әлемдік дін ретінде.

37. Иудаизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.38. Иудаизм: Яхве культінің пайда болуы.39. Библия. Талмуд. Иудейлік тарих концепсиясы.40. Аңыздар: египеттік құлдық, Моисей, Давид, Соломон.41. Индуизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.42. Ежелгі Үндістанның діни жүйесі: индуизм, джайнизм, сикхизм, парсизм.43. Индуизм пантеоны және негізгі діни принциптер.44. Конфуцишілдік және даосизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.45. Даосизм, конфуцизм, буддизм – үштік ілім (сан цзяо).46. Ежелгі Қытайдағы салт дәстүрлер.47. Синтоизм. Тақырыпты игерудің әдістемесі.48. Жапониядағы буддизм және синтоизм. Аматэрасу культы49. Синто храмдары және ғибадатханалары. Дұрыс әдептің 5 принципы.50. Будданың синтоизмнің дамуына әсері.51. Дзэн- буддизм –жауынгер діні.52. Қазақстандағы дәстүрлі конффесиялар және діни бағыттар.53. Қазақстанда исламның таралуы.54. Қазақстандағы христиандық.

109

55. Қазақстандағы провославтық шіркеулер.56. Қазақ жерінің атақты діни ойшылдары. Тақырыпты игерудің әдістемесі.57. Қазақ мұсылман өкілдерінің көрнекі ойшылдары.58. Яссауи хикметтері.59. 19-20ғғ. Діни ойшылдар.60. Абай және Шәкәрімнің діни мұралары.61. Қазақстан – діни толерантты мемлекет. Тақырыпты игерудің әдістемесі.62. Қазақстандағы дін заңдары.63. Қазақстандағы діни толеранттылықтың негізі.

110