Een klas vol kleur (0694)

Omgaan met culturele diversiteit Een klas vol kleur

Robert Teune

Leraren en… competenties Leraren en… competenties

Een klas vol kleur

Een klas vol kleur

De school van vandaag de dag staat midden in de Nederlandse samenleving waarin mensen de meest uiteenlopende culturele achtergronden kunnen hebben. Op veel scholen kom je deze culturele diversiteit ook tegen in de klassen zelf. Als (aankomend) leraar of lerares zul je geholpen zijn met kennis en inzicht in deze verschillende culturen. Dit boek geeft een inleiding in het ontstaan van de huidige multiculturele samenleving en plaatst het onder-wijs daarmee in verband. Vanuit dit kader kom je in aanraking met theorie en opdrachten die een hulp zullen zijn voor toepassing in je eigen onderwijs in de klas.

Binnen de culturele diversiteit vind je ook verschillende opvattingen en gebruiken op het gebied van levensbeschouwing en religie. Daarom besteedt deze uitgave ook hier uitgebreid aandacht aan.

Dit boek richt zich op de ontwikkeling van kennis en inzicht, maar niet in de laatste plaats ook op de vaardigheden en jouw houding in relatie tot intercultureel en interreligieus onderwijs. Feiten en ge gevens worden afgewisseld met opdrachten die je uitdagen om te reflecteren op je eigen houding en visie op cultuur en religie in relatie met het onderwijs.

Over de auteurRobert Teune (MSc) is freelance trainer en consultant voor Diverso-logisch (www.diversologisch.nl) op het gebied van communicatie en diversiteit. Centraal thema bij zijn activiteiten is ‘verbinden’. Na zijn opleiding tot docent Beeldende vorming en kunstgeschiedenis was hij werkzaam in de reclamecommunicatie en grafische vormgeving. Deze ervaring verbindt hij met zijn latere studie antropologie en interculturele communicatie. Hij heeft een brede ervaring in regu-lier onderwijs en bedrijfstrainingen. Momenteel werkt hij aan de verdere vertaling van de Transactionele Analyse voor toepassing in een interculturele context.

Bestelnummer 694NUR 840

Leraren en… competenties R

ob

ert Teune

ISBN 978 90 5788 322 4

10200 Kwintessens - Kleur in de klas OMSLAG.indd 1 18-01-11 14:42

Extra materiaal op: www.eenklasvolkleur.nl

© 2011 Kwintessens Uitgevers, Amersfoort

www.kwintessens.nl

AuteurRobert Teune

www.diversologisch.nl

www.medialogisch.nl

Foto’sJoop van Putten

RedactieMarita Nijenhuis

Karine van der Zon-Mels

UitgeverCora Vlaming

Vormgevingwww.sprepress.nl

www.2dsign-amersfoort.nl

ISBN 978 90 5788 322 4

Bestelnummer 694

NUR 840

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens-

bestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of

enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

10200 Kwintessens - Voorwerk - Kleur in de klas.indd 2 18-01-11 14:43

3

Inhoudsopgave

Voorwoord 9

Inleiding 11

Over de titel 11

Wat dit boek niet biedt 12

Wat dit boek wel biedt 12

Opbouw en structuur 12

Gebruikte modellen 13

Hoofdstuk 1 Culturele en levensbeschouwe lijke diversiteit in Nederland 17

Inleiding 17

Leerdoelen 17

Allochtonië 18

De kolonisatie van Nederlandse gebieden 18

Migratie 18

Migratiestop en toenemende groei 18

De multiculturele samenleving 19

Samenstelling van de bevolking 19

Autochtoon en Allochtoon 21

Nationaliteit en etniciteit 22

Zelfdefiniëring en etikettering 22

Culturele identiteit 23

Ascribed of achieved 23

De ontwikkeling van de multiculturele samenleving 24

Perspectief 25

Perspectief 1: Etnocentrisme en tolerantie 25

Perspectief 2: Cultuurrelativisme 25

Perspectief 3: Universalisme 26

Perspectief 4: Transcultureel samenwerken of pluralisme 26

Kansen en bedreigingen 26

Relativering 27

Conflicthantering 27

Conclusie 28

De multireligieuze samenleving 29

Levensbeschouwing 29


4

Een klas vol kleur Leraren en… competenties

Religie 29

Perspectief 29

Levensbeschouwelijke stromingen in Nederland 30

Religieuze overtuigingen van ouders in Nederland 31

Autochtone Nederlandse ouders 31

Turks Nederlandse ouders 32

Marokkaans Nederlandse ouders 32

Surinaams Creoolse Nederlandse ouders 33

Hindoestaans Nederlandse ouders 33

Chinees Nederlandse ouders 33

Somalisch Nederlandse ouders 33

Islamitische opvoeding 34

Opvattingen over en de praktijk van religieuze opvoeding 34

Context 34

De rol van de moskee 35

Conclusies 35

Culturele diversiteit 36

Cultuur 36

Cultuurmodellen: filters van de werkelijkheid 38

Voorbeelden uit de praktijk 40

Conclusie 43

Conclusies over dit hoofdstuk 43

Reflectievragen over hoofdstuk 1 44

Literatuur 44

Hoofdstuk 2 Van minister tot meester 49

Inleiding 49

Leerdoelen 49

Het Nederlandse onderwijslandschap 49

Het Nederlandse scholenlandschap 50

Scholen op pedagogische visie 50

Scholen op levensbeschouwelijke visie 50

Algemeen bijzonder onderwijs 51

Religie en onderwijs 51

Intercultureel en interreligieus onderwijs 52

De rol van de overheid in het onderwijs 52

Multicultureel 53

Advies 54

Het beleid van de school 54

Het pedagogische klimaat van de school 55

De vier gebieden van het pedagogisch klimaat 56

Schoolcultuur 59

De brede school, samen sterker 60

Sociale vorming 62

Ouders 62

Doelen, verwachtingen en vooroordelen 63

Ouders als partners 63


5

Een klas vol kleur

Inhoudsopgave

Wat moet en wat mag 65

Opvoedingsstijlen 65

Verwachtingen van school 66

Prestatiegerichtheid 66

Relatie ouders met school 66

Algemeen 66

Samenwerkingsvormen school en ouders 67

Ouders thuis 68

Ouders op school 69

Vrijwilligershulp 69

Overleg en medezeggenschap 69

Formeel, informeel of ergens ertussenin? 70

Van informeel naar formeel 70

De school bij de ouders 70

Tot slot 71



Literatuur 72

Hoofdstuk 3 Interculturele communicatie 75

Inleiding 75

Leerdoelen 75

Een goed gesprek met een ander begint bij jezelf 75

Cultureel script 76

Communicatieniveaus 77

Betrekkingsniveau 78

De ontvanger bepaalt 78

Congruentie 79

Basispositie 79

Voorwaardelijk en onvoorwaardelijk 81

Ik, jij en zij 82

Conclusies 83

Toetsen 84

Culturele structuren 85

Interne dialoog 86

Interne en externe communicatie 86

Functioneel communiceren 87

Functioneel communicatiemodel 87

Toelichting 85

Transacties 87

Complementaire Transacties 88

Kruistransacties 88

Transacties met bijbedoelingen 89

Let op 90

Basisposities, Egoposities en Transacties 90

Beeldvorming en stereotypering 92

Etnocentrisme 92


6

Leraren en… competenties

Een klas vol kleur

Inferentie 92

Attributie 93

Interculturele methodiek 94

Competentie 94

1. Ontmoeten en verbinden 95

2. Identificeer de afstand 95

3. Overbrug de afstand 95

4. Samenwerken 96


Reflectievragen over dit hoofdstuk 97


Literatuur 97

Hoofdstuk 4 Leraar en intercultureel onderwijs 101

Inleiding 101

Leerdoelen 101

Het pedagogische klimaat in de klas 101

Pedagogisch klimaat en persoonlijke competenties 101

1. Interculturele sensitiviteit 102

2. Interculturele communicatie 103

3. Het kunnen ontwikkelen van betrokkenheid 103

4. De beheersing van onzekerheden 105

Tot slot 106

Pedagogisch en sociaal klimaat 106

Een goed begin is het halve werk 106

Wederzijdse invloed 107

Invloed door communicatie 107

Voorwaardelijke en onvoorwaardelijke bevestigingen 107

Invloed door de klas als systeem 109

Groepsvorming 109

Forming 110

Storming 111

Norming 111

Vertalen 111

Diversiteit in afspraken 112

Performing 114

Het lokaal en de organisatie van het onderwijs 114

Checklist voor het inrichten van het klaslokaal 114

Anders omgaan met straf 115

Non-contracten en probleemoplossende sancties 116

Non-contracten aanpassen of beëindigen 117

Algemene opmerkingen over het corrigeren van gedrag 117

De communicatie met ouders 119

Reflectievragen over dit hoofdstuk 121


Literatuur 121


7

Een klas vol kleur

Hoofdstuk 5 Ontwikkeling en identiteit van het kind 125

Inleiding 125

Leerdoelen 125

Ontwikkelingsfasen van een schoolkind 126

Ontwikkeling in fasen 126

Voorschoolse fase, 3-4 jaar 126

Diversiteit in opvoeding 126

Uit de praktijk 127

Begeleidingstaken 127

Onderbouw (groep 1 en 2), 4 - 6 jaar 127

De belangrijkste kenmerken van deze ontwikkelingsfase 127



Geweten, moraal en zelfbeheersing 129

Gedragsproblemen 130

Culturele factor 131

Middenbouw (groep 3, 4 en 5) 6 - 9 jaar 131

De belangrijkste kenmerken van deze ontwikkelingsfase 131

Diversiteit in opvoeden 132


Schuld, schaamte en straf 133

Geweten en moraal 133


Bovenbouw (groep 6, 7 en 8) leeftijd 9 - 12 jaar 133

Kenmerken van deze ontwikkelingsfase 133



Geweten en moraal 135


Conclusies 135

Taal 136

Ontwikkelingsfasen bij het aanleren van taal 136

Fasen in het leren van de eerste taal 136

Nederlands als tweede taal 136

Oorzaken van taalachterstand 136

Aandachtspunten bij taalachterstand 137

Identiteit 137

Cultuurwaarden en identiteit 139

Opgroeien in twee culturen: spanningsveld of verrijking? 139

Invloed van de niet-dominante cultuur 141

Generaties en beeldvorming 141

Levensbeschouwelijke ontwikkeling en de religieuze identiteit 142

Ontwikkeling van een godsbeeld 142

Functies van levensbeschouwing en religie 143

Orthodoxie 144



Inhoudsopgave


8


Literatuur 146

Instanties en links 149

Dankwoord 151

Over de auteur 153


9

Voorwoord

Als (aankomend) leraar kom je in aanraking met kinderen en ouders met de meest uiteenlopende

culturele achtergronden. Dit stelt je ongetwijfeld voor vragen: Hoe moet dat nou, omgaan met al die

verschillende culturen? Moet je nu wel of moet je juist niet …?

Deze uitgave gaat niet over ‘hoe het moet’. Wel over hoe je kunt ont-moeten. Door jezelf en de ander

vrij te stellen van allerlei verwachtingen, opvattingen en gewoonten over hoe het moet. Ont-moeten

krijgt dan een andere betekenis: van moeten ga je naar mogen, willen en kunnen. Daarmee vergroot je

de kans om elkaar te leren kennen, bij elkaar aan te sluiten en samen te werken.

Dit boek is het resultaat van een groot aantal ontmoetingen. Als eerste de ontmoeting van de wensen

van de uitgever en van de auteur om een boek te publiceren over de thema’s ‘intercultureel’ en ‘inter-

religieus’ onderwijs. Deze ontmoeting leidde uiteindelijk tot samenwerking. Daarnaast is dit boek

ook een ontmoeting van ervaringen, zienswijzen, belevingen, praktijk en theorieën van leraren en

leraressen, ouders, pedagogen, wetenschappers en andere deskundigen.

Tot slot, en als het meest belangrijke, hopen we dat deze uitgave bij zal dragen aan nieuwe ontmoe-

tingen. Ontmoetingen van jou als lezer, via de inhoud van dit boek, met de bonte en rijke verzameling

visies, overtuigingen, voorkeuren, ervaringen en gewoonten van mensen om je heen in het algemeen

en de kinderen in je klas in het bijzonder!

Robert Teune

10200 Kwintessens - Opmaak - Kleur in de klas.indd 9 18-01-11 14:44


11

Over de titelDe basisschool is een bijzondere plek. Het is de enige plek die in principe door ieder kind dat in Ne-

derland woont, wordt bezocht. Daarmee is de school ook een verzameling kinderen die in allerlei

opzichten veel van elkaar kunnen verschillen.

Als je als leraar voor de klas staat, krijg je daarom te maken met diversiteit onder de kinderen. Deze

diversiteit kan te maken hebben met verschillen in karakter, interesses, leerstijl, competenties, aan-

leg en persoonlijkheid. Andere verschillen liggen op het gebied van lichamelijke eigenschappen als

leeftijd, geslacht, huidskleur, kleur haar, lichaamslengte. Daarnaast zijn er verschillen die vallen on-

der gezinssamenstelling, sociale klasse, opleidingsniveau van ouders en dergelijke kenmerken. Door

de veranderende samenstelling van de Nederlandse bevolking en dus van de klas, spelen de verschil-

len in culturele achtergrond vaak een belangrijke rol.

Waar in het onderwijs expliciet rekening wordt gehouden met de multiculturele samenstelling van

de Nederlandse samenleving èn de mogelijke culturele diversiteit in de klas is er sprake van inter-

cultureel onderwijs.

Binnen de culturele diversiteit in Nederland vind je ook veranderingen op het gebied van levensbe-

schouwing en religie. In christelijke kringen in Nederland neemt het kerkbezoek af. Daarmee wordt

ook het aantal kinderen uit gezinnen van belijdende ouders minder. Mensen ontwikkelen een meer

individualistische invulling van hun levensbeschouwing (Bron: Anton van Harskamp e.a. Geloven in

Nederland). Daarnaast zijn er ook ‘nieuwe’ vormen van religie en levensbeschouwing gekomen in de

Nederlandse samenleving en dus ook binnen de muren van de scholen.

Wanneer er in de klas specifiek aandacht besteed wordt aan de diversiteit op het gebied van religie

en de wederzijdse uitwisseling van opvattingen, gedrag en beleving, kun je spreken van interreligieus

onderwijs.

De multiculturele en multireligieuze samenleving zorgt ervoor dat Een klas vol kleur op veel scholen

de dagelijkse praktijk is.

Intercultureel en interreligieus onderwijs zijn hiermee nog geen vanzelfsprekendheden.

Inleiding



12

Culturele diversiteitNiet de feitelijke verschillen, maar de betekenis die mensen aan deze verschillen geven is bepalend voor hoe

mensen met elkaar omgaan.

De definitie van cultuur uit de sociale wetenschap beschrijft het dan ook als volgt:

Cultuur = systeem van betekenissen waarmee een groep zich oriënteert op de natuurlijke en sociale wereld en dat

het ervaren, denken en handelen en de visie op de werkelijkheid bepaalt.

(naar Tennekes 1990)

Dit boek gaat over deze bijzondere vormen van onderwijs. Het is belangrijk om kinderen al op jonge

leeftijd te leren omgaan met culturele diversiteit. Zowel met de mooie kanten van deze diversiteit als

met de moeilijke kanten ervan. Dit onderwijs heeft andere kenmerken en stelt andere eisen aan jou

als leraar. Aan jou de uitdaging om in de eerste plaats zelf om te gaan met culturele diversiteit. In de

klas en daarbuiten. In de klas met de kinderen en buiten de klas met mogelijk collega’s, ouders en

anderen die een andere culturele achtergrond hebben dan je zelf hebt.

Daarnaast aan jou de uitdaging om in de klas de doelstellingen van intercultureel onderwijs in jouw

lesprogramma op te nemen.

Wat dit boek niet biedtDit boek biedt geen kant en klare antwoorden op vragen die intercultureel en interreligieus onderwijs

oproept. Er is namelijk veel afhankelijk van de context die gevormd wordt door de school, het beleid,

de samenstelling van de groep, de individuele leerlingen en tot slot van de persoonlijke wensen en

mogelijkheden van de leraar.

Wat dit boek wel biedt■ Een brede introductie van intercultureel en interreligieus onderwijs, ingebed in de context van de

Nederlandse samenleving, de discussie op maatschappelijk niveau, maar ook op het niveau van

schoolleiding en collega leraren.

■ Theorie en opdrachten om in het schoolbeleid gefundeerde vormen van intercultureel en inter-

religieus onderwijs te ontwikkelen.

■ Reflectieve teksten en opdrachten om je eigen mening, houding en omgang met intercultureel en

interreligieus onderwijs te helpen vormen.

Opbouw en structuur In dit boek wordt aandacht besteed aan de ontwikkeling van de volgende aspecten:

■ kennis (feitelijke informatie);

■ begrip (kennis in breder perspectief en onderlinge verbanden);

■ houding (mening en gevoelsaspect);

■ gedrag (vaardigheden tot adequaat handelen en het kunnen reflecteren daarop).

Deze structuur zorgt voor de samenhang tussen theorie en praktijk, voorkomt te lange theoretische

beschouwingen en bevordert de ontwikkeling van alle aspecten van de te ontwikkelen competenties.


13

Inleiding

Dat houdt in dat elk van deze vier componenten aan bod zal komen in ieder hoofdstuk. Elk hoofdstuk

heeft de volgende opbouw:

■ leerdoelen;

■ theorie (met eventuele verwijzingen naar verdiepingsstof in een bijlage of andere literatuur);

■ opdrachten voor (zelf)reflectie en evaluatie: hierbij kan onderscheid gemaakt worden tussen

(PABO-)studenten en (ervaren) leraren.

Gebruikte modellenIn deze uitgave wordt gebruik gemaakt van diverse hedendaagse theorieën en modellen over com-

municatie. Centraal hierin staat de Transactionele Analyse (TA). De theorie en modellen van de TA om-

vatten zowel de interpersoonlijke als ook de intrapersoonlijke communicatie. In relatie met cultuur

en interculturele communicatie is deze combinatie effectief. Het centrale uitgangspunt van de TA is

de onvoorwaardelijke gelijkwaardigheid van mensen, uitgedrukt in de stelling: ‘Ik ben OK, jij bent OK’.

Deze stelling onderstreept de doelstelling van dit boek.

Ik ben OK, jij bent OK: ik mag er zijn en jij mag er zijn, met onze hebbelijkheden en onhebbelijkheden.

(naar Tennekes 1990)



1Culturele en levensbeschouwe lijke

diversiteit in Nederland


Omgaan met culturele diversiteit Een klas vol kleur

Robert Teune

Leraren en… competenties Leraren en… competenties

Een klas vol kleur

Een klas vol kleur

De school van vandaag de dag staat midden in de Nederlandse samenleving waarin mensen de meest uiteenlopende culturele achtergronden kunnen hebben. Op veel scholen kom je deze culturele diversiteit ook tegen in de klassen zelf. Als (aankomend) leraar of lerares zul je geholpen zijn met kennis en inzicht in deze verschillende culturen. Dit boek geeft een inleiding in het ontstaan van de huidige multiculturele samenleving en plaatst het onder-wijs daarmee in verband. Vanuit dit kader kom je in aanraking met theorie en opdrachten die een hulp zullen zijn voor toepassing in je eigen onderwijs in de klas.

Binnen de culturele diversiteit vind je ook verschillende opvattingen en gebruiken op het gebied van levensbeschouwing en religie. Daarom besteedt deze uitgave ook hier uitgebreid aandacht aan.

Dit boek richt zich op de ontwikkeling van kennis en inzicht, maar niet in de laatste plaats ook op de vaardigheden en jouw houding in relatie tot intercultureel en interreligieus onderwijs. Feiten en ge gevens worden afgewisseld met opdrachten die je uitdagen om te reflecteren op je eigen houding en visie op cultuur en religie in relatie met het onderwijs.

Over de auteurRobert Teune (MSc) is freelance trainer en consultant voor Diverso-logisch (www.diversologisch.nl) op het gebied van communicatie en diversiteit. Centraal thema bij zijn activiteiten is ‘verbinden’. Na zijn opleiding tot docent Beeldende vorming en kunstgeschiedenis was hij werkzaam in de reclamecommunicatie en grafische vormgeving. Deze ervaring verbindt hij met zijn latere studie antropologie en interculturele communicatie. Hij heeft een brede ervaring in regu-lier onderwijs en bedrijfstrainingen. Momenteel werkt hij aan de verdere vertaling van de Transactionele Analyse voor toepassing in een interculturele context.

Bestelnummer 694NUR 840

Leraren en… competenties R

ob

ert Teune

ISBN 978 90 5788 322 4

10200 Kwintessens - Kleur in de klas OMSLAG.indd 1 18-01-11 14:42

Documents

Een klas vol kleur (0694)