EEN ZEE VOL MEERMINNEN

Walm

or

Co

rrêa,

Ond

ina

– 2

005,

acr

yl e

n gr

afiet

op

doek

, 195

cm

x 13

0 cm

– C

olle

ctie

kun

sten

aar

meerminnenEEN ZEE VOL

Verleiding & bedreiging

PAUL FABERBERT SLIGGERS

x 6 x Voorwoord

x 9 x

DE OUDHEID Een duik naar de oorsprong De oudheid x 10 x Zeewezens en de dood x 15 x Sirenen x 17 x

x 23 x

DE MIDDELEEUWEN Een christelijke visie op de sireneGeboorte van de meermin x 24 x Van vogel naar vis x 25 x Over de aard der dingen x 27 x

Sirenen en meerminnen in de kunst x 29 x Sirenen of meerminnen? x 33 x

Melusine x 36 x Einde der middeleeuwen x 37 x

x 41 x

RENAISSANCE & BAROK Het herleven van de oude godenHet Rubens-effect x 48 x Van Antwerpen naar Amsterdam x 53 x

Zeegodinnen in huis x 58 x Nautilusbekers x 61 x Water x 62 x

x 65 x

DE VERLICHTING De strijd om de waarheidOnbekende waterwezens x 66 x Fantastische verhalen x 66 x Het Boeronees zeewijf x 67 x

De meermin van Edam x 70 x Classificatie x 72 x Bestiarium x 74 x Van horen zeggen x 75 x

Met eigen ogen x 76 x Encyclopedisten x 78 x Komt dat zien! x 80 x

4 :: I N H O U D S O P G AV E

coverbeeld:Johannes Frederik Lavies, Affiche voor Zandvoort Holland1954, papier, 100 x 60 cmCollectie ICN© Foto: Tim Koster, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

x 85 x

DE 19E EEUW De gouden eeuw van de zeemeerminOndine x 86 x Waternimfen x 89 x De godheid die zich voor geen vreugde schaamt x 95 x

x 105 x

DE 20E EEUW De zeemeermin wordt populairReclame x 108 x Tattoo x 115 x Film x 120 x

x 127 x

AFRIKA EN DE DIASPORA De watergodin leeftVerbeelding van de watergodin x 132 x Demonisering x 140 x Centraal-Afrika x 140 x

De grote oversteek x 147 x Watramama x 148 x Brazilië: Yemanja x 150 x Haïti: Lasirèn x 154 x

x 159 x

IN ANDERE CULTUREN Een zee vol meerminnenThailand x 161 x Java x 162 x Bali x 164 x Australië x 168 x Mexico x 171 x

x 174 x Personalia

x 175 x Literatuurlijst

I N H O U D S O P G AV E :: 5

Watergodinnen zijn ongrijpbare wezens. Ze zijnmoeilijk te definiëren en op het moment dat jemeent te weten dat ze toch echt niet bestaan, dui-ken ze schaterlachend achter je op. Wij zijn niet de eerste stervelingen die bekoord zijngeraakt door het fenomeen zeemeermin. Er werdenal eerder artikelen en boeken geschreven en tentoon-

6 :: V O O R W O O R D

stellingen georganiseerd. Geleerden hebben archie-ven uitgespit en kunstenaars zijn geïnspireerdgeraakt in een zoektocht naar de reconstructie vanhaar geschiedenis. Eigenlijk zijn we slechts de laat-ste van een eindeloze rij tobbers die de sirene ofmeermin proberen te kennen en te duiden, varië-rend van vooraanstaande filosofen tot fantasievollezeevaarders. Elk van ons legt nieuwe accenten. Watnieuw is aan de hierna volgende benadering is datwe de watergodin niet alleen door de tijd maar ookwereldwijd volgen.En laten we het meteen maar toegeven: hoeveelwerk er ook is verzet, alles was tevergeefs: de waar-heid over de zeemeermin bestaat niet. Per definitieis de zeemeermin ondefinieerbaar. Het is een glibbe-rig, watervlug wezen, letterlijk en figuurlijkongrijpbaar, een shapeshifter, zelfs op haar vissen-staart kunnen we niet afgaan, want als goddelijkwezen kan ze die afleggen als het haar uitkomt. Het is een vrouwelijk waterwezen, van goddelijke ofmythische aard, dat talloze verschijningsvormenkent en een stoet van verhalen achter zich aansleept.Haar oorsprong ligt zover terug in de tijd dat we erniets verstandigs over kunnen zeggen. We kunnenenkel speculeren. Het is begrijpelijk dat veel mensen, zowel vroegerals vandaag bovennatuurlijke eigenschappen toe-dichten aan alles wat met water heeft te maken: de zee, de rivieren en de bronnen. Water is immerseen magisch element: het is een noodzakelijke voor-waarde voor leven, maar het beschikt ook over dekracht te vernielen. Mensen worden geboren inwater en hebben water nodig om te overleven.Landbouwers hopen op voldoende regen, maar kunnen getroffen worden door overstromingen;scheepslieden maken gebruik van het water om

te vissen en te handelen, maar vrezen de onvoor-spelbare storm en torenhoge golven. Logisch dat goddelijke wezens die met water wordengeassocieerd. beide eigenschappen krijgen toegedicht:de verleiding met welvaart, groei, vruchtbaarheid,liefde en de bedreiging met verlies van ziel of hetleven. Of watergoden vrouwelijk of mannelijk zijn,hangt grotendeels af van de maatschappij die zegestalte geeft. De patriarchale Griekse godenwereldlegt de hoogste macht bij mannelijke goden, maarin vele andere samenlevingen lijkt de associatie metwater eerder vrouwelijk van aard te zijn. De oudeverhalen en voorstellingen komen tot ons via docu-menten, overleveringen, en kunstwerken.Schriftelijke bronnen lopen soms parallel met visuelebronnen, maar soms ook niet. Dat beeldende kun-stenaars overal keer op keer verleid worden door devloeiende vormen van de meermin lijkt evident. Debetekenis die haar wordt gegeven blijkt zo vloeibaarals haar element, ze is bij uitstek een hybride wezen.Ze is mens maar ook dier, behoort tot de zee maarook tot het land, ze is een oogstrelende, warmbloe-dige vrouw, maar ook een kille vis met schubben,heeft een gouden stem, maar verslindt je levend, isde vleesgeworden verleiding en tegelijkertijd onbe-reikbaar. Wie haar spoor volgt door de tijd maar ookover de continenten heen, wordt getroffen doorovereenkomsten dwars door grenzen van tijd enplaats heen. Zo lijkt de middeleeuwse verketteringvan de sirene als zondige en wellustige dienares vande duivel heel sterk op de wijze waarop de evange-lische kerken aan de West-Afrikaanse kust dewatergeest Mami Wata demoniseren. En de rams-koppen 3000 jaar geleden geofferd door Grieksezeelieden klinken door in de karbouwenkoppen dieIndonesische vissers offeren aan Ratu Kidul, de

koningin van de Zuidzee. Elke cultuur herscheptzijn eigen meermin, waarbij Noord-Europa strijdttegen Zuid-Europa, en het christendom tegen ‘hei-dense’ praktijken, traditionele Afrikaanse waardentegen de corrupte verleidingen van de modernewereld. In al die verhalen spelen watergodinnen eenrol, in de gedaante van een vrouw met vissenstaart,van Maria of een Indiase slangenbezweerster. Ditboek biedt geen simpel en eenduidig antwoord; wieeen stevig houvast zoekt, blijft maar aan land. Wieniet bang is steeds opnieuw al spartelend enduikend zijn ideeën te moeten herzien, springt inhet water, de meermin zal u met open armen ont-vangen. Een verleidelijke, maar ook zeer bedreigendegedachte…In dit avontuur staan we op de schouders van velevoorgangers. Met name noemen we de tentoonstel-ling Van sirenen en meerminnen uit 1992 van Vic deDonder en de wetenschappelijke staf in de ASLK te Brussel, en het project Mami Wata in 2008 rondde watergodin in Afrika en de diaspora van HenriDrewal en een groot aantal meewerkende weten-schappers. Een bescheiden leeslijst geeft een deelaan van de bronnen waaruit we hebben geput. Daarnaast hebben we concrete steun en suggestiesontvangen van vele meerminvrienden en -vriendinnen.We danken daarvoor met name Henry Drewal, Terryvan Druten, Ruurd Halbertsma, Friedie Hellemons,Bert Knispel, Steven van der Mije, Marijke Naber,Georges Petitjean, Foske Rozenboom, Dana Rush,Lejo Schenk, Anita Smulders, Alex van Stipriaan,Mona Suhrbier en Wouter Welling.

Paul Faber en Bert Sliggers

V O O R W O O R D :: 7

meerminnenEEN ZEE VOL

Verleiding & bedreiging

Een duik naar de oorsprong

I.

DE OUDHEID

De zeemeermin is zo oud als de zee zelf.Sinds het begin der tijden maakt de zee het grootstedeel uit van de wereld en is ze de kraamkamer vanhet leven. Miljoenen jaren geleden vormde het leven zich in de zee, en ontwikkelde zich tot steedsgrotere en complexere wezens totdat de eersteexemplaren zich langzaam en voorzichtig aan landwaagden. In de periode dat we voor het eerst kun-nen spreken van mensachtigen, is de band met datwater al lang doorgesneden, wij mensen zijn over-tuigde landdieren geworden, maar die verreoorsprong heeft zich diep in ons brein genesteld.Bovendien beginnen we allemaal ons individuelebestaan nog steeds als waterdier. Negen maandenlang drijven mensenkinderen in het vruchtwatervan hun moeder. Pas bij de geboorte schiet er voorhet eerst zuurstof uit de lucht onze longen in: meteen schok en een krijs worden wij allemaal indivi-dueel van een waterdier een landdier. We zwevengewichtsloos in het water in die veilige binnenwe-reld, daarbuiten moeten we moeizaam leren lopen. Onze relatie met de zee en met het open water inhet algemeen, is nog steeds ambivalent. De aanblik van eindeloze watervlaktes is voor onsontzagwekkend, mooi, meeslepend, indrukwekkend,maar ook bedreigend, mysterieus, ongrijpbaar.Wanneer de menselijke beschaving oprukt, wordenzeeën en meren van barrières tot verbindingswegen.Mensen bouwen boten en schepen, gaan varen,maken contact met andere mensen, gemeenschap-pen en culturen. Ze wagen zich in kleine houtenbouwwerkjes op de eindeloze watervlaktes, met rie-men en zeilen. De zee is genereus, draagt de botennaar de overkant, waar gehandeld wordt, geruild,geleerd. De zee zelf is ook een voorraadschuur,gevuld met vis. Maar op onvoorspelbare momenten

steekt de wind op, pakken donkere wolken zichsamen, en begint het te stormen, bliksemen, regenen. Als de zee zich op zijn heftigst laat zien,maken kleine houten schepen geen schijn van kans.Wie overboord slaat is reddeloos verloren.Niet zo vreemd dus dat volkeren die aan of bij de zeewonen en zich op het water wagen, alle middelenzoeken om de mysterieuze natuurkrachten te door-gronden of zelfs te beïnvloeden. Die plotse stormmoet wel door vertoornde goden zijn veroorzaakt.Wat hebben we fout gedaan? Of zijn er monsters inde zee die deze draaikolk op ons afsturen? Wat leefter allemaal in die geheimzinnige diepte?Wat zich in de hoofden afspeelde van de oudste zee-vaarders is niet te reconstrueren. Pas heel langzaam,met het verglijden van de tijd, wordt onze blik watscherper. Dan komen er archeologische resten ennog later schriftelijke bronnen waarmee we met watmeer zekerheid uitspraken kunnen doen, overideeën, geloof en praktijk.We beginnen ons verhaal in een tijd en een omge-ving waar die gegevens enigermate voorhanden zijn,en waar we bovendien cultureel gezien nog steedsmee zijn verbonden: het oostelijk deel van het Middellandse Zeegebied, in het eerste millenniumv.Chr., de Griekse oudheid. De Griekse beschavingontwikkelde zich op Kreta, de eilanden in de Egeï-sche zee en op het Griekse vasteland. De zee was deverbindende factor. In de preklassieke Griekse cultuur komen we alvolop aardewerk tegen dat eenvoudig gedecoreerdis. Naast geometrische ornamenten vinden we tweesoorten afbeeldingen: paarden en schepen. Uit deMinoïsche cultuur die in het 4e millennium v.Chr.ontstaat op Kreta, kennen we gekleurde wandschil-deringen met onder meer afbeeldingen van de zee en

10 :: E E N D U I K N A A R D E O O R S P R O N G

van zeedieren zoals dolfijnen. Nog later ontwikkeltzich op het vasteland de Myceense beschaving.Deze vroegste perioden worden beschreven dooreen man, die een toegangspoort vormt tot de kennisvan de vroeg-Griekse wereld. Het is de blinde dich-ter Homerus die twee epische gedichten achterlietdie we nu nog kennen als de Ilias en de Odyssee, tweeverhalen die op elkaar aansluiten. In de Ilias verza-melen de legers van de Griekse stadsstaten zich omde roof van Helena te wreken, de vrouw van Mene-laos, de koning van Sparta. Ze wordt geschaakt doorParis, de Trojaanse koningszoon. De Grieken beslui-ten Troje te belegeren, varen met honderden schepennaar Troje – op de Turkse kust – en slagen er uitein-delijk in de stad in te nemen en te verwoesten.De Odyssee is een uitvloeisel van de Ilias. Een van deGriekse deelnemende helden Odysseus, koning vanIthaka, raakt op zijn terugreis uit de koers, en wordtdoor de nymf Calypso op een eiland vastgehouden.Uiteindelijk wordt de ban verbroken, hij ontvluchthet eiland, en onderneemt vervolgens een zwerf-tocht over zee alvorens hij uiteindelijk zijn landweet te bereiken en zich kan herenigen met zijnvrouw Penelope en zijn zoon Telemachos. In beide verhalen, waarschijnlijk ontstaan rond 800 v.Chr., speelt de godenwereld een essentiële rol.Weliswaar worden de daden uitgevoerd door mense-lijke helden, maar ze worden aangestuurd,tegengehouden, of voorzien van bijzondere krach-ten door de goden. Homerus geeft ons daarmee nietalleen een meeslepend verhaal, maar biedt de lezerook inzicht in het wereldbeeld van zijn tijdgenoten,waarin de Olympische goden de lijnen uitzetten.Homerus is echter ook historicus, hij spreekt vangebeurtenissen die lang voor zijn tijd hebben plaats-gevonden. Hij roept ook een wereld op waarin nog

volop sporen te vinden zijn van allerlei oudere gelo-ven, goden, mythen en legenden. Een deel daarvanheeft zijn oorsprong verder naar het oosten, inMesopotamië. De zee speelt in beide verhalen, maar vooral in deOdyssee, een belangrijke rol. Het schip van Odysseusis een speelbal in de handen van een niet altijd over-zichtelijk geheel van goden en zeemonsters.Bovenaan in de hiërarchie staat ‘de blauwharigePoseidon’. Hij is de belangrijkste god van de zeeënen de wateren, en steekt in absolute macht somszelfs Zeus naar de kroon. In de Odyssee wordt hijvaker genoemd dan enig andere god. De Olympischegoden zijn zeer menselijk van karakter. Poseidonvecht een persoonlijke vete uit met Odysseus. Zoziet Poseidon na zijn bezoek aan de AethiopiërsOdysseus varen:

‘Maar ik beloof hem nog het volle pond van ellendete geven! En meteen dreef hij de wolken bijeen, hijgreep zijn drietand en verruwde het zeevlak; uit allehoeken joeg hij de stormvlagen op; aarde en zeewerden in wolken gehuld, van de hemel daalde don-kere nacht.’

Hij geldt als machtig en sterk, maar is ook zoonstuimig als de zee zelf. Met zijn drietand kan hijstormen oproepen, schepen verpletteren en over-stromingen veroorzaken. Dat geldt ook vooraardbevingen, hij staat tevens bekend als ‘de aard-eschudder’. Geen wonder dat zeevaarders en vissersPoseidon vreesden, vereerden en hem offers brach-ten voor een behouden vaart of rijke visvangst.Niet alleen de literaire bronnen van Homerus geveninzicht in de wereld van de klassieke (water-)goden.Een belangrijke vroege kennisbron is de zogenaamde

E E N D U I K N A A R D E O O R S P R O N G :: 11

12 :: E E N D U I K N A A R D E O O R S P R O N G

Theogonie van Hesiodus, uit de 8e of 7e eeuw v.Chr.,over de vorming van de goden- en mensenwereld. In dit dichtwerk scheppen de Olympische godenorde in de chaotische oertijd waarin tal van hybridemengwezens bestaan. Een deel van deze meng-wezens, deels mens deels dier, is waarschijnlijkontleend aan andere culturen zoals die van Egypteen Mesopotamië, maar werd door de Grieken vaneigen en nieuwe betekenissen voorzien. Een deelvan die wezens krijgt een plaats in de Grieksemythen.Zo zijn er naast Poseidon meer zeewezens metbovennatuurlijke krachten. Daar is Nereus, de ‘oudeman van de zee’, die samen met enkele soortgeno-ten behoort tot een preolympische generatie ensteeds meer door Poseidon wordt overschaduwd.Samen met Doris heeft hij een vijftigtal dochters die naar hun vader de nereïden worden genoemd. We zullen de nereïden nog vaak tegenkomen in onsverhaal. Ze zijn mooi, kinderen van de MiddellandseZee, en goedgezind. Wellicht de bekendste nereïde isThetis. Zij trouwt met een aardse sterveling, Peleus,en baart hem een beroemde zoon, Achilles, die eendoorslaggevende rol zal spelen in de Trojaanse oorlog. Ook Poseidon is volgens vele bronnen gehuwd meteen nereïde, Amphitrite. Later verliest ze haar bete-kenis en wordt ze slechts als een metgezelbeschouwd, of zelfs als de personificatie van de zee.Amphitrite is volgens een bepaalde bron de oudstenereïde, dochter van Nereus en Doris.

Homerus bespeurt haar werk regelmatig: ‘Op hen werpt de blauwachtige Amphitrite demachtig bruisende golven.’ Odysseus erkent haar macht wanneer hij verzucht:

‘Maar dan vrees ik, dat opnieuw de storm mij zuch-tend van wanhoop sleurt naar de visrijke zee, of dat een godheid mij uit de diepte een groot zee-monster op het lijf jaagt, zoals de beroemdeAmphitrite er talrijke kweekt.’

Een andere nereïde die we nog met naam zullentegenkomen is Galatea. De nereïden worden in de beeldende kunst van deoudheid en daarna dikwijls afgebeeld in aanwezig-heid van tritonen. Triton is de naam van een zoon vanPoseidon en Amphitrite, maar de naam wordt ook

E E N D U I K N A A R D E O O R S P R O N G :: 13

Een zeldzame afbeelding van Poseidon met een vissenstaart, vergezeld van zijn echtgenote Amphitrite. Ca. 460 v.Chr., Attische roodfigurige vaas, Aegina, 14 cm (h.)Nationaal Archeologisch Museum Athene

Sierplaatje met een voorstelling van Poseidon en Amphitrite, zittend op een zeestier. Hellenistische periode 3e-1e eeuw v.Chr., goud, 4,8 x 5,9 cm Rijksmuseum voor Oudheden Leiden

meerminnenEEN ZEE VOL

Verleiding & bedreiging

Het herleven van de oude goden

III.

RENAISSANCE & BAROK

Deze publicatie verschijnt ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in Teylers Museum in Haarlem

van 25 mei tot en met 15 september 2013.

Beeldredactie: Paul Faber en Bert Sliggers

Fotografie: Martijn Zegel – tenzij anders vermeld

Grafisch ontwerp: Leen Depooter, quod. voor de vorm.

© Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2013

ISBN 978 94 014 0868 4D/2013/45/141 – NUR 644/694

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt

in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Registreer u op onze website en we sturen u regelmatig een nieuwsbrief met informatie over nieuwe boeken en met interessante, exclusieve aanbiedingen.

www.lannoo.comwww.teylersmuseum.eu

EEN ZEE VOL MEERMINNEN