Eeuwen des Onderscheids Een Geschiedenis van Middeleeuws Europa

Wim Blockmans

Peter Hoppenbrouwers

EEUWEN DES ONDERSCHEIDS ........................................................................................ 1

HOOFDSTUK 2: DE ROMEINSE ERFENIS ...................................................................... 5 DESINTEGRATIE VAN HET IMPERIUM ....................................................................................... 5 OVERHEIDSECONOMIE............................................................................................................. 6 OOST-ROMEINSE RIJK............................................................................................................. 6

HOOFDSTUK 3: DE VOLKSVERHUIZINGEN................................................................. 8 VERHUIZINGEN........................................................................................................................ 9 CHRONOLOGIE ........................................................................................................................ 9 KARAKTER VAN DE VOLKSVERHUIZINGEN............................................................................ 10 BARBAARSE KONINKRIJKEN.................................................................................................. 10 ARABISCHE VEROVERINGEN ................................................................................................. 11

HOOFDSTUK 4: CHRISTENDOM & ISLAM.................................................................. 12 VERHOUDING KEIZER EN PAUS ............................................................................................. 12 MATERIËLE RIJKDOM VAN DE KERK ...................................................................................... 13 KERKELIJKE ORGANISATIE.................................................................................................... 13

Geestelijkheid en haar taken ............................................................................................ 13 Hiërarchie: Episcopaat en Diocees ................................................................................. 13 Synoden en Concilies ....................................................................................................... 14

GELOOFSLEER, ORTHODOXIE EN HETERODOXIE .................................................................... 14 Ketterijen.......................................................................................................................... 15

MONNIK EN KLOOSTERWEZEN .............................................................................................. 15 VERBREIDING VAN HET GELOOF ........................................................................................... 16 ISLAM.................................................................................................................................... 17

HOOFDSTUK 5: .................................................................................................................... 18

SAMENLEVING EN ECONOMIE IN DE VROEGE MIDDELEEUWEN.................... 18 TRANSFORMATIE VAN DE ARISTOCRATIE.............................................................................. 18

Degradatie van de vrije weerbare mannen ...................................................................... 18 Promotie van de slaven .................................................................................................... 18 Horigheid, grondheerlijkheid en hofstelsel ...................................................................... 19

HANDEL EN GIFTEXCHANGE ................................................................................................. 19 FRIEZEN EN VIKINGEN........................................................................................................... 19

HOOFDSTUK 6: DE WERELD VAN DE FRANKEN...................................................... 20

MEROVINGERS ...................................................................................................................... 20 Karolingische dynastie ..................................................................................................... 20

PATRIMONIUM EN STAAT ...................................................................................................... 20 Benefica............................................................................................................................ 20

BOVENBOUWSTAAT............................................................................................................... 21 De Fictie van het Keizerschap ......................................................................................... 21

PERIFERIE.............................................................................................................................. 22 Britannica......................................................................................................................... 22 Moors-Iberië..................................................................................................................... 22 Vikingen............................................................................................................................ 22

HOOFDSTUK 7: VERSNELDE GROEI ............................................................................ 23

VOLUME EN KARAKTER VAN DE AGRARISCHE PRODUCTIE .................................................... 23 NIEUWE VORMEN VAN HEERSCHAPPIJ ................................................................................... 23

De banale revolutie .......................................................................................................... 23 Aanpassing domaniale economie ..................................................................................... 24

RIDDERS EN BOEREN IN DE MIDDELEEUWSE MAATSCHAPPIJ.................................................. 25 Ruiters worden ridders..................................................................................................... 25 Boeren .............................................................................................................................. 26

HOOFDSTUK 8: RELIGIEUZE EN KERKELIJKE VERNIEUWING......................... 27 PAUS TEGEN KEIZER: DE INVESTITUURSTRIJD ....................................................................... 27

De Paus als hoogste geestelijke gezag............................................................................. 28 VERNIEUWINGEN IN HET KLOOSTERWEZEN ........................................................................... 28

HOOFDSTUK 9: VROEGE TERRITORIALE VORSTENDOMMEN .......................... 30 OOST FRANCIA: HET HEILIGE ROOMS RIJK ........................................................................... 30

Herstel Keizerschap ......................................................................................................... 30 Hohenstaufen.................................................................................................................... 31

GESTICHTE KONINKRIJKEN ................................................................................................... 32 Midden-Europa ................................................................................................................ 32 Engeland........................................................................................................................... 32 Iberië ................................................................................................................................ 33 Frankrijk........................................................................................................................... 33

INSTITUTIONALISERING VAN DE STAAT ................................................................................. 33

HOOFDSTUK 10: EUROPESE EXPANSIE ...................................................................... 35 MULTICULTUREEL OOSTEN................................................................................................... 35 DE VROEGE KRUISTOCHTEN ................................................................................................. 36 DE LATERE KRUISTOCHTEN.................................................................................................. 37 KOLONISATIE ........................................................................................................................ 37

HOOFDSTUK 11: VERSTEDELIJKING........................................................................... 39 DE STAD................................................................................................................................ 39

Morfologie........................................................................................................................ 39 Stadsrecht ......................................................................................................................... 40 Openbare orde.................................................................................................................. 40

SOCIALE VERHOUDINGEN...................................................................................................... 41 Ambachtsgilden ................................................................................................................ 41

STEDELIJKE NETWERKEN ...................................................................................................... 42

HOOFDSTUK 12: DE COMMERCIËLE REVOLUTIE.................................................. 43

TRANSPORTREVOLUTIE ......................................................................................................... 43 ORGANISATIE ........................................................................................................................ 43 COMMERCIALISERING VAN HET PLATTELAND ....................................................................... 44 GOEDEREN EN GELD ............................................................................................................. 44

HOOFDSTUK 13: DENKEN OVER MENS EN WERELD ............................................. 46

RENAISSANCE........................................................................................................................ 46 Karolingische Renaissance .............................................................................................. 46 Renaissance van de twaalfde eeuw .................................................................................. 46 Italiaanse Renaissance en Humanisme in de late middeleeuwen .................................... 47

HOOFDSTUK 14: CRISIS EN CONTRACTIE................................................................. 49

BELLUM, FAMES ET PESTIS ................................................................................................... 49 Fames ............................................................................................................................... 49 Pestis ................................................................................................................................ 49

VISIES OP DE ECONOMISCHE ONTWIKKELING......................................................................... 50 Agrarische crisis .............................................................................................................. 50

LAATMIDDELEEUWSE SAMENLEVING .................................................................................... 51 Opstanden......................................................................................................................... 51 Armoede ........................................................................................................................... 52

HOOFDSTUK 15: DE CONSOLIDATIE VAN STATEN................................................. 53 DRIJVENDE KRACHTEN VAN STAATSVORMING ...................................................................... 53

Honderdjarige Oorlog...................................................................................................... 53 STAATSINSTELLINGEN EN MAATSCHAPPELIJKE ORDENING .................................................... 54

Rechtspraak...................................................................................................................... 54 Bureaucratisering............................................................................................................. 55 Belastingheffing................................................................................................................ 55 Onderdanen...................................................................................................................... 55 Balance of power.............................................................................................................. 56

OTTOMAANSE RIJK ............................................................................................................... 56

HOOFDSTUK 16: CRISIS IN DE KERK........................................................................... 57 ZEGGENSCHAP OVER DE CHRISTENHEID................................................................................ 57 PAUSEN IN AVIGNON............................................................................................................. 57 GELOOFSLEVEN..................................................................................................................... 58

Hoofdstuk 2: De Romeinse Erfenis

Desintegratie van het Imperium Het Romeinse Rijk vormt tot de vierde eeuw een politieke eenheid. Een rijk met grote economische, militaire en logistieke kracht. Het vormt de inspiratie voor veel heersers in de middeleeuwen door de geïntegreerde staatsstructuur, de politieke eenheid die het vormt, de uitmuntende economische organisatie, de goede infrastructuur, het rechts- en bestuurssysteem en de sterke verdedigingstroepen. Onder Diocletianus ontwikkelen de Romeinen in 292 AD nieuwe mobiele grenstroepen van ruiters die onder aanvoering van de duces staan. Deze zwaar bewapende ruiterij worden de ‘geleide van de keizer’ genoemd: de Comitatus. Van Dux wordt het woord Duke, Hertog afgeleid en van Comitatus het woord Comes, Count of Graaf. Daarnaast voert Diocletianus een hervorming door in het rijk waarbij het territorium wordt verdeelt in prefecturen, diocesen en provincies. Deze kleinere gebieden beginnen naar een echte eenheid te groeien. Het Romeinse Rijk wordt van bovenaf bestuurd en geordend. Eenheid en beschaving worden als het ware opgelegd. Het moderne Europa is in de middeleeuwen van onderop gevormd en groeit naar een eenheid en beschaving. De Romeinen hebben een begrip van een onafhankelijke staat. Dat kent men in de middeleeuwen niet meer. Grond is persoonlijk eigendom van machthebbers en hun dynastie. De katholieke kerk is de grote erfgenaam van het Romeinse Rijk. De kerkelijke structuur is overgenomen van de Romeinse bestuurscentra en de vier bestuurslagen. In de vroege kerk bestaan er vier patriarchen in de vier centra van het rijk: die van Alexandrië, Constantinopel, Rome en Antiochië. Alleen de patriarch van Jeruzalem vormt een nieuw centrum. De eerste kerkvaders en grondleggers zoals de heiligen Ambrosius van Milaan, Zeno van Verona, Symmachus van Turijn en Martinus van Tours komen allemaal voort uit de Romeinse elite. Door de overname van het Romeinse centralistische bestuur groeit de kerk uit tot één van de laatste verbindende elementen na de val van Rome. Na de scheiding van het Romeinse Rijk in het Oost-Romeinse en West-Romeinse Rijk blijven de Keizers optreden als het hoofd van de kerk. Als het Rijk in het westen valt komt daar verandering in door de groeiende macht van de bisschop van Rome. Hier ligt de basis van de macht van de paus. In het oosten (het Byzantijnse Rijk) verandert dit niet en de Keizers blijven daar hoofd van de kerk. Hier ligt één van de redenen voor het latere schisma. De Kerk neemt veel van de Romeinse ambtelijke principes over. Kerkambten worden onafhankelijk van de persoon. Mensen worden voor ambten geselecteerd en kunnen daaruit ontheven worden. Het volk heeft een bepaalde verwachting die bij het ambt hoort ongeacht de persoon die deze bekleed. Dit is in de Middeleeuwen totaal anders, ambten zijn persoongebonden en vaak overerfbaar. In de Kerk verdwijnen wel het vaste salaris en de ambtstermijnen. Door deze ambtelijke instelling behoud de Kerk als enige in de vroege middeleeuwen de kunst van het lezen en schrijven. De kerk bewaard ook het latijn waardoor priesters uit alle hoeken van Europa met elkaar kunnen communiceren. Dit geeft de Kerk een bijna universeel bestuursmonopolie en alle machthebbers in Europa maken dan ook gebruik van de kerk voor het bestuur van hun territorium. De kerk is het toonbeeld van beschaving, gezag en macht. Het is de vertegenwoordiger van God’s wil.

Overheidseconomie In de late Romeinse keizertijd wordt de economie totaal geregeld door de staat. Door het bijslaan van munten of het ontwaarden van geld ontstaat er inflatie in het rijk. Dit wordt vooral veroorzaakt door de toenemende druk op de grenzen, de steeds hogere soldij en de afkoopsommen die betaald worden aan de barbaarse volken. De economie verandert in een dwangeconomie. De staat bepaald het beroep, de prijs en de handel. De bevolking in het Romeinse Rijk begint te dalen en de rijken vluchten uit de steden naar autarkische villa’s (de latifundia) op hun privé domeinen. De Romeinse steden ontvolken waardoor consumptie en handelscentra in het rijk verdwijnen. Vanaf de vijfde eeuw blijft slechts een skelet van steden over die in stand worden gehouden door de kerk. De ontvolking zorgt ook voor het krimpen van agrarisch bouwland en daardoor een daling van de productie. Het zwaartepunt verschuift naar de latifundia waar oud-senatoren hun politieke macht gebruiken om buiten de belastingen te blijven en steeds meer kleinere boeren aan zich te binden. De Latifundia worden centrale versterkingen tegen belastinginners, bendes en plunderaars. De grootgrondbezitters verkrijgen een militaire macht waarmee ze boeren in de omtrek beschermen in ruil voor het eigendomsrecht van hun land. De boeren behouden tegen een vergoeding het recht deze grond te bewerken. Deze transacties worden de precaria genoemd en is een rechtstreekse uitbouw van het Romeinse patronage systeem. De vroege middeleeuwen zijn agrarisch met centrale domeinen die autonoom zijn. Een sterke gefragmenteerde macht en een directe overheersing van de grootgrondbezitters. Dit zorgt voor het verdwijnen van de vrije boeren en steden slinken tot kleine dienstencentra. Arbeid en productie worden afgestemd op de vraag van de grootgrondbezitters en de lokale behoefte. Internationale handel en markt verdwijnen.

Oost-Romeinse Rijk In het jaar 330 AD bouwt Keizer Constantijn de stad Constantinopel. De locatie van de stad is zeer strategisch en door het verhuizen van de hoofdstad verplaatst het zwaartepunt van het Romeinse Rijk naar het oosten. De christelijke Keizer neemt zo afstand van het heidense en senatoriale Rome. Na de val van Rome in 476 AD maken de oosterse keizers aanspraken op het herstel, vernieuwing en gezag over Rome. Men streeft er naar het rijk te herstellen: Renovatio Imperii. Deze politiek wordt vooral nagestreefd door keizer Justinianus tussen 527 en 565 AD. Hij zuivert en codificeert het Romeinse recht (Corpus Iuris Civillis). Zijn economische politiek is volledig afgestemd op de behoeften van het leger. Justinianus streeft naar eenheid in Godsdienst en herovering van de verloren gebieden. Deze poging lijkt in eerste instantie succesvol doordat Justinianus een tweede front in Perzië weet te voorkomen. Hij herovert delen van Italië en geheel Noord Afrika. Dan raakt Justinianus verzeilt in oorlogen tegen de Ostrogoten in Spanje. Koning Witiges weet de Perzische Shah tot oorlog te bewegen waardoor Byzantium in een twee fronten oorlog beland. Met de aanval van de Langobarden op Italië verliest het Rijk bijna heel Italië behalve de steden Ravenna en Rome. Doordat de keizer zich aan het hoofd van de kerk plaatst krijgen zijn oorlogen een religieus karakter. Justinianus strijdt tegen de ariaanse ketterij van de Vandalen en poogt het monofysitisme in Syrië en Egypte uit te roeien. Het gevolg is wel dat de Keizer niet langer als een god aanbeden kan worden. God zelf wordt nu veel rechtstreekser vereerd door middel van relieken en iconen.

Na Justinianus gaan grote gebieden verloren. Palestina, Syrië, Egypte en Bulgarije vallen weg door de opkomst van de Islam en de slavische invasies. Door het krimpen van het rijk moet het leger worden hervormd in een volksleger van semi-beroepssoldaten. Er ontwikkelen zich 4 grote legercorpsen en een groot marinecorps. Nieuwe hervormingen volgen na de samenzweringen tegen Keizer Constantijn V (741-775 AD) en de steeds sterkere dreiging van de Islam. Er worden 6 elitekorpsen gesticht (de Tagmata). De keizer ontleent zijn macht aan deze korpsen maar vergroot wel de slagkracht van zijn leger. In de achtste eeuw veroverd Byzantium de Peleponnesos en vanaf de tiende eeuw groeit het Byzantijnse rijk weer. De Balkan wordt heroverd op de Slaven, Zuid Italië komt in bezit van de Keizer en delen van Turkije. Deze expansie is mogelijk door de verzwakking van de Islamitische vijand en de komst van twee machtige keizers en de daarmee samenhangende politieke stabiliteit onder Constantijn VII (913-959 AD) en zijn kleinzoon Basilios II (963-1025 AD). Constantijn staat onder regentschap van de patriarch van Constantinopel en daarna onder dat van zijn moeder Zoë Karbonopsina. Basilios moet een tweede keizer naast zich dulden en twee briljante generaals. Onderlingen rivaliteit, intrige en uiteindelijk burgeroorlog zijn het gevolg. Basilios sluit een bondgenootschap met Wladimir de vorst van Kiev.

Hoofdstuk 3: De Volksverhuizingen De Romeinse grenzen zijn niet hermetisch afgesloten. Grensposten en garnizoenen dienen meer ter controle van grensverkeer en het innen van belastingen. Rivieren zijn een ideologische scheiding tussen de Romeinen en de Barbaren. De barbaren zijn door de Romeinen ingedeeld in nationes en gens. De Romeinse opvattingen van een volk en dat van de barbaren verschillen echter dusdanig dat de Romeinse indeling erg arbitrair is. Dit wordt nog eens versterkt doordat de Romeinen geen eigen etnografisch onderzoek doen maar de indeling maken op basis van mondelinge overdracht. De barbaarse volken zijn in drie groepen verdeelt op basis van taalfamilies: de Slaven, de Kelten en de Germanen. Hieruit kan niet de conclusie worden getrokken dat die ook unieke culturele groepen zijn. Stammen als Friezen en Gothen (beiden Germaans) zullen zich niet verwant hebben gevoeld omdat ze toevallig een verwante taal spreken of een zelfde Godenfamilie aanhangen. De barbaren hebben één gemeenschappelijk fundament en dat is de sedentair-agrarische leefwijze. Daarmee onderscheiden ze zich van de nomaden op de Russische steppen en in het noorden van Scandinavië. De nadruk binnen de gemeenschap ligt op veeteelt in kleine nederzettingen van 1 tot 10 boerderijen. De gemeenschappen maken gebruik van eigen gefabriceerde bronzen, ijzeren, zilveren en gouden gereedschappen en juwelen. De nomaden in en rondom Europa hebben afwisselend een enorme en dan weer totaal geen enkele invloed op de nederzettingen in Europa. De nomaden zijn te verdelen in steppen en woestijnnomaden. Beiden hebben een pastorale economie van kudden schapen, paarden of kamelen. Door hun leefwijze zijn de volken gedwongen bepaalde producten af te nemen van de agrarische economieën. Door deze afhankelijkheid groeien ze soms uit tot een bedreiging want de waarde van de door de nomaden aangeboden producten fluctueert sterk. Hierdoor gaat men vaak over tot gewelddadige exploitatie door plundering of het opleggen van tribuutbetalingen. De sterke mobiliteit en de bekwame krijgsheren zorgen er voor dat de nomaden een moeilijke te bestrijden vijand zijn. Toch is de bedreiging van deze nomaden voor West-Europa beperkt dit komt met name omdat het ten westen van de Karpaten ontbreekt aan de grote open vlakten die noodzakelijk zijn voor een nomadisch bestaan. Vanaf 400 AD trekken verschillende nomadische stammen door Europa. Allemaal komen ze voort uit het Donaugebied. Eerst trekken de Hunnen en Alanen plunderend door het Europa. Deze volken vormen een grote bedreiging voor het Romeinse Rijk. Vanaf 550 AD volgen de Avaren en in 680 AD de Bulgaren gevolgd door de Magyaren (Hongaren) in 890 AD. Van de woestijnnomaden zijn de grootste groep de Arabieren. De leefgemeenschap van de barbaarse volken is moeilijk te benoemen. Stam noch volk voldoen. Stam betekend namelijk een egalitaire gemeenschap van meerdere vestigingen zonder een elitaire dominantie. Dat laatste is er echter wel. Een volk daarentegen is een groep met een etnische identiteit, een duurzame gemeenschap die losstaat van een staatkundig verband. Het is moeilijk voor de barbaren om een bewuste etnische identiteit te onderscheiden. Er is wel een onderscheid van buitenaf aangebracht door de Romeinen en Grieken maar in feite is etnisch onderscheid alleen te maken als het zich ook binnen de groep vertaald in objecten en archeologische vondsten. De omstandigheden van de rondtrekkende barbaren leveren echter een grote dynamiek op tussen de verschillende groepen. Men neemt

cultuur van elkaar over, is gevoelig voor mode etc. Meerdere groepen gaan op in één nieuwe groep of een groep splitst zich juist op. Deze dynamiek wordt etnogenese genoemd.

Verhuizingen De volksverhuizingen bestaan uit verschillende typen bewegingen. Enerzijds is er de gewelddadige en plotselinge inval van het Romeinse Rijk, en anderzijds de geleidelijke gesanctioneerde infiltratie van de grensgebieden door boeren en kolonisten. Tussen deze twee uitersten bestaan allerlei mengvormen. De derde eeuw is een periode van grote crisis in het Romeinse Rijk. Dat de volksverhuizingen niet toen al zijn begonnen heeft te maken met de onwil van bestuurders om grote groepen barbaren toe te laten. Het Romeinse leger maakt wel gebruik van barbaren in de hulptroepen (de auxiliari) naast de legioenen. Keizer Diocletianus vormt de stationaire troepen om naar mobiele veldlegers en lichtbewapende grenstroepen. Hierdoor groeit de actieradius van het leger maar vermindert de directe controle op de grens. Om de grens te beschermen gaat men daarom over tot het opzetten van bufferzones (foedera) aan de Romeinse zijde en geeft men barbaren toestemming zich hier te vestigen in ruil voor de bescherming van dat gebied. In 340 AD worden Salische Franken in de eerste foedera toegestaan in de Betuwe, Brabant en Vlaanderen. In latere perioden gaat foedera uiteindelijk niets anders betekenen dan: huurlingencontract. Dit contract geeft recht op een vergoeding. Bij gebrek aan werk moet dit recht veilig worden gesteld waardoor veel stamhoofden posities bemachtigen als aanvoerders en officieren in het Romeinse leger. Voorbeelden zijn Childerik (Frankisch koning) die zich Rex en Magister noemt. Stylicho de Vandaal krijgt zelfs de feitelijke macht over het Romeinse Rijk na de dood van keizer Theodosius. Hij wordt in die positie vermoord. Andere factoren in de volksverhuizingen zijn het economische verschil in potentie tussen de barbaarse gebieden en het Romeinse Rijk. Daarnaast wordt politieke onrust door de Romeinen opgestookt in de verdeel-en-heers politiek. Hierdoor vermilitariseren de barbaarse stammen langs de grenzen.

Chronologie Als het begin van de volksverhuizingen worden de aanvallen van de Hunnen genoemd die uit de steppen van West Azië een terreur beginnen tegen de Oost Europese volken. Een groep Gothen krijgt in 376 AD toestemming van de Romeinen om de Donau over te steken. De Romeinen zijn niet in staat om de vluchtelingenstroom onder controle te krijgen. Er volgt een opstand van Gothen die het keizerlijke leger onder Valens bij Adrianopel vernietigingen (378 AD). De Gothen worden uiteindelijk foederati maar onder Alarik in 390 valt het volk Thracië binnen. In 410 plundert Alarik Rome. In 406 AD steken de Vandalen, Sueben en Alanen de dichtgevroren Rijn over en trekken vanaf 409 AD zuidwaarts Gallië in en steken uiteindelijk de Pyreneeën over. In de chaos in Gallië probeert een bevelhebber van het Romeinse leger daar de macht te grijpen. De Gothen in Italië worden door Keizer Honorius richting het opstandige Gallië gedirigeerd. In 418 AD worden de (Visi)gothen opnieuw foederatii maar nu in Acquitanië en stichten een koninkrijk met als hoofdstad Toulouse. De Romeinen verlaten Spanje en in het kielzog trekken in een onderling conflict Vandalen, Sueben en Visigothen het land binnen. In 429 AD steken de Vandalen over naar Africa en stichten daar een rijk rondom het oude Carthago. De Bourgondiërs uit Mainz en Worms vormen een steeds grotere bedreiging voor de Romeinen en verkrijgen in 440 AD het recht om zich als foederati in Zwitserland te vestigen.

Er ontstaat een Bourgondisch koninkrijk van Basel tot Avignon langs de rhone rondom het meer van Geneve. In 534 AD wordt Bourgondië door de Merovingische Franken veroverd. De Alemannen verplaatsen zich geleidelijk door agrarische kolonisatie. Zij trekken langs de bovenrijn langs de grens van het door de Bourgondiërs beheerste gebied. In de vijfde eeuw verlaten Romeinse troepen Britannica en worden foederati uit Duitsland en Zuid-Scandinavië (Friezen, Angelen, Juten en Saksen) toegelaten voor bescherming van de geromaniseerde Keltische bevolking tegen de Pcten, Ieren en Scoten. Na 476 AD is er geen West-Romeinse keizer meer. De Byzantijnen zetten barbaren in om een poging te doen het Rijk te heroveren. Theodorik van de Ostrogothen wordt overgehaald om een veroveringstocht door Italië te organiseren tegen Odovakar. Theodorik (493-526 AD) veroverd Italië, Slovenië, de Provence en Spanje. Hij probeert koninklijk gezag te vestigen uit naam van de Oost-Romeinse keizer. Tegen de wens van de Byzantijnen in zijn de Ostrogothen grotendeel autonoom. Het gevolg hiervan zijn de Gothische Oorlogen vanaf 535 AD. In 568 AD doen de Langobarden een invasie in Italië en veroveren het hele schiereiland behalve de steden Venetië, Ravenna, Rome, Napels, Perugia, de zuidpunt van Italië en Sicilië. Deze delen blijven Byzantijns. De Avaren breiden hun macht uit over de Balkan en vallen in 570 AD Griekenland binnen. Na de plundertochten volgen actieve migraties. Door de Perzische oorlogen is er geen Byzantijnse weerstand meer en komen de Avaren alleen missionarissen tegen. Als de Perzische oorlogen ten einde komen voeren de Byzantijnen een serie onderwerpingsoorlogen en worden de Slaven gedeporteerd naar Klein-Azië.

Karakter van de Volksverhuizingen Veelal zijn de binnenvallers minderheden die vanuit versterkte centra de bevolking terroriseren. Deze groepen bestaan niet uit één stam of een volk maar vaak uit een leider met eigen manschappen. De barbaarse groepen worden dan ook vaak ‘Gefolgschaft’ of ‘Chiefdom’ genoemd. Het betreft dan lokale elites met een machtspositie die op basis van geweld en het uitdelen van materiële gunsten is verkregen en afgedwongen. Deze gunsten komen voort uit de verdeling van oorlogsbuit of economische overschotten. De machtspositie wordt vaak door priesters en missionarissen bevestigd als een door God gegeven. De groep kan worden gekarakteriseerd door een leider met zijn clientela van volgelingen. De volgelingen dienen om de politieke positie van de leider te versterken. Uit deze gefolgschaften ontstaan de eerste koninkrijken. Het koningschap krijgt maar geleidelijk vorm omdat het niet een staatsvorm is die gebruikelijk is binnen barbaarse groepen. De Romeinen stimuleren het prestige en de trots van het stamhoofd door hem titels en een mythologische afstamming toe te dichten. Het christendom gaat hiermee verder en geeft het koningschap een religieus kader: Princeps Religios de koning als herder van de schapen.

Barbaarse Koninkrijken De Visigothen zijn zeer machtig totdat ze door de Franken onder Clovis in 507 AD bij Vouillé verslagen worden. Ze geven hierdoor Zuid-Gallië op en breiden hun macht uit over Spanje onder Koning Leovigild (569-586 AD) en Koning Reccared (586-601 AD). In deze periode gaan ze over van de christelijke arianische stroming naar het katholicisme. De visigothen worden uiteindelijk in 711 AD door de Islamitische Tarik verslagen.

Bourgondië wordt in 534 AD door de Franken veroverd en de Ostrogothen in Italië komen in 533 AD onder bewind van Byzantium. De Vandalen verdwijnen in Africa door de komst van de Arabieren. De opkomst van de Franken groeit vanuit verschillende koninkrijken. De Frank Childerik in Doornik is in Romeinse dienst en sterft in 481 AD. Zijn opvolger Clovis breidt de macht van het volk uit. Hij verslaat in 507 AD de Visigothen en veroverd daarmee Aquitanië. IN een serie oorlogen schakelt hij de kleine koninkrijken langs de Rijn uit en creëert hij vazalstaten: de Alemannen, Bavarii en de Thuringi. Clovis heeft losse controle over de Gascogne en Frisia. De Angelen en Saksen leggen na hun komst in Britannica het land hun eigen taal op. De Kelten vluchten naar Wales, Schotland en Cornwall. Er ontstaan in Britannica 7 grote koninkrijken: Essex, Wessex, Sussex, Mercia, Northumbria, Kent en East Anglia.Mercia wordt dominant onder Koning Offa (757-796). Uit al deze veroveringen ontstaat iets wat de proto-natievorming wordt genoemd: de opkomst van het idee dat men één volk vormt.

Arabische Veroveringen Volgens de overlevering ontvangt Mohammed (ca. 570-632 AD) visioenen van God (Allah) en wordt hij de laatste profeet. Zijn profetieën leiden tot spanningen in Mekka waardoor Mohammed in 622 AD uitwijkt naar Medina. 622 AD is het begin van de Islamitische jaartelling. In 629 AD herwint Mohammed de macht in Mekka en begint de Arabische expansie. Zijn opvolgers, de kaliefen, veroveren Arabië en de vruchtbare halve maan langs de Eufraat en de Tigris. In 637 AD verslaan de Arabieren de Byzantijnen in de Slag bij Yarmoek en de Perzen in de Slag om al-Qaddisya. Hiermee wordt de verovering van Irak en Syrië gerealiseerd. Binnen 100 jaar na Mohammed’s dood breidt de Islamitische macht zich uit van Spanje tot Samarkant. Het machtscentrum verplaatst zich in 660 AD van Mekka naar Damascus met de komst van de Ummayaden dynastie. Er is geen of maar heel beperkte etnogese tussen de Arabieren en de lokale bevolking. De laatsten zijn lange tijd tweederangs moslims. De Arabieren ontvangen de belasting die de lokale bevolking betaald. De andere kant op zijn de Arabieren vanuit de Islam verplicht tot het betalen van de Sadaqa (de Aalmoes). Tegen de Ummayaden breekt in 749 AD een opstand uit onder abu-Abbas al-Saffah. Hij sticht de Abassieden dynastie en verplaatst het machtscentrum naar Baghdad. Begin negende eeuw breken nieuwe opstanden en burgeroorlog uit en voeren de Abassieden onder al Mutasim (833-842 AD) hervormingen door. Er ontstaan losse legers van slaven uit de grensgebieden die de ‘Mamlukken’ genoemd worden. Daarnaast wordt de inning van de belastingen uitbesteedt. De macht van de kalief vervalt aan begin van de tiende eeuw en komt de macht van de militaire commandanten op de amir al-umara, de leider der leiders. De Bayiden uit het Kaspische Zee gebied krijgen de macht en bevorderen het Shiitische geloof. Het rijk als coherente structuur valt uiteen. In 969 ontstaan de Fatimieden in Syrië die gedwongen worden naar Tunesië te vluchten. Daar vandaan veroveren ze Egypte en wordt een nieuw machtscentrum opgebouwd. Al Qahiro (het huidige Caïro). De Fatimieden roepen zich tot nieuwe kalief uit en veroveren Palestina en Syrië. Vanuit Egypte verspreid het nieuwe Mamlukken systeem zich. De Fatimidische kalief Al Hakim plundert in 1009 AD Jeruzalem en geeft daarmee een reden voor de eerste kruistocht.

Hoofdstuk 4: Christendom & Islam In de late oudheid vindt er een omschakeling plaats van het polytheïsme naar het monotheïsme. Het Christendom is met name populair omdat het de ‘caritas’ predikt: de onbaatzuchtige naastenliefde en uitzicht op een eeuwig heil in de verlosser Christus. Het is een algemene godsdienst waarde kerk op staat voor alle standen, klassen en de beide geslachten. De kerk vormt een hechte gemeenschap in een morele superioriteit tegen vervolging. Katholiek betekend dan ook ‘algemeen’ in het Grieks. In de omschakeling naar het monotheïsme volgt er een soort ‘concurrentieslag’ tussen het Jodendom en het Christendom. Eind van de derde eeuw neemt het Christendom het OT over van de Joden. Daar worden vervolgens de evangeliën van het NT aan toegevoegd. Het geheel wordt de Bijbel. In de kern draait het in dit boek om het verbond van God met het volk Israël (Oude Testament) en het verbond van God met het nieuwe Israël (Nieuwe Testament). Het Christendom wordt gesteund door de Romeinse staat en elite. Moreel stelt het zich superieur aan het Jodendom maar het komt niet tot antisemitisme of jodenvervolging in de vroege middeleeuwen. Volgens de Apostel Paulus, Gregorius de Grote en de Heilige Augustinus hebben de Joden zich van God afgekeerd naar het kwaad. Het is nog niet te laat om hen te redden en vooralsnog dienen ze als een negatieve spiegel voor de goede Christenen. Met de kerstening van Keizer Constantijn in 312 AD na de Slag bij Pons Milvius wordt het Christendom een officiële godsdienst in het Romeinse Rijk. Constantijn is nog niet geheel overtuigd christelijk en houdt de zonneverering in stand en associeert zich openlijk met ‘Sol Invictus’ de Onoverwinnelijke Zon. Wel vindt een assimilatie plaats met het Christendom. de geboortedag van de zon (midwinter) wordt Kerstmis, de geboorte van Christus. Op 321 AD stelt de keizer vast dat Zondag een rustdag wordt. Pas vanaf keizer Theodosius I (379-395 AD) wordt het Christendom de Romeinse staatsgodsdienst. Het aantal christenen in de vierde eeuw groeit tot ongeveer de helft van de Romeinse bevolking. De omschakeling naar staatsgodsdienst maakt het Christendom minder tolerant ten opzichte van andersdenkenden. Heidense tempels worden in brand gestoken als bewijs dat deze Goden machteloos zijn. Daarnaast worden niet-christenen uitgesloten van ambten in het rijk etc. Het succes van het christendom in de periode daarna is afhankelijk van drie factoren. De relatie tussen de keizer en de paus, de snelgroeiende rijkdom van de kerk en de strakke Romeinse organisatie die de kerk overneemt.

Verhouding Keizer en Paus In de vroeg middeleeuwse visie is al het legitieme gezag afkomstig van God. Deze grondgedachte is te splitsen in twee opvattingen.: Caesaropapistisch en Hiërocratisch. In de caesaropapistische opvatting is de keizer het hoofd van de staat terwijl in de hiërocratische gedachte gesteld wordt dat de hoogste geestelijke het hoofd van de staat is. Uit dit conflict groeit het dualisme tussen wereldlijke en geestelijke macht. Onder de Romeinse keizers is de Keizer hoofd van Kerk en Staat een caesaropapistische opvatting die ter discussie wordt gesteld door bisschop Ambrosius van Milaan (374-397 AD) en de Paus Gelasius I (492-496 AD). De laatste formuleert de ‘twee zwaardenleer’ als compromis. De machten zijn gescheiden maar uiteindelijk door God’s laatste oordeel aan het einde der tijden is de geestelijke macht superieur. De priesters dienen dan namelijk verantwoording af te leggen aan God over het gedrag van de Koningen en Keizers.

In het westen van Europa ontwikkeld zich uit deze twee zwaardenleer het conflict tussen de Keizers van het Heilige Roomse Rijk en de Paus. In het oosten vertaald zich dit in een conflict tussen de Keizer van Byzantium en de patriarch van Constantinopel. Door het verlies van de Oost-Romeinse keizers van de controle over Italië in de achtste eeuw zoekt de Paus een nieuwe beschermer tegen de Langobardische invallers. Paus Zacharias erkent in 750 AD de Karolingische hofmeijer Pippijn de Korte als rechtmatig opvolger van de Merovingische dynastie. In ruil steunt Pippijn de Paus in Italië. Hierdoor wordt de Pauselijke staat (de Res Publica Sancti Petri) veiliggesteld. De toenadering die de patriarch van Rome doet naar de Franken is een oorzaak voor het latere schisma tussen de kerken in oost en west.

Materiële rijkdom van de kerk Nadat het christendom staatsgodsdienst is geworden groeite het eigen vermogen heel snel door giften en de overname van heidense tempels. In de zesde eeuw is de kerk vermogender dan de Byzantijnse staat en neemt een sleutelrol in in de armen, zieken, weduwen en wezenzorg. Door middel van de diaconieën vangt de kerk het wegvallen van de Byzantijnse macht in Italië op. De kerk heeft geen centrale kas, iedere vermogende aristocraat kan zelf een kerk stichten en een priester in dienst nemen. Door dit ‘eigen-kerk’ systeem en het feit dat alleen aristocraten kerkelijke ambten krijgen ontstaat er een ‘Adelskirche’. Een kerkelijke aristocratische elite. Vanaf de negende en tiende eeuw wordt de ‘tiende’ uit het Oude Testament opnieuw ingevoerd voor de vrije boeren. Een kwart van de opbrengst gaat rechtstreeks naar de bisschop en driekwart gaat naar de parochie.

Kerkelijke Organisatie

Geestelijkheid en haar taken De geestelijkheid bestaat in de vroege middeleeuwen uit een professionele, hiërarchische structuur om de kudde gelovigen te leiden naar het zieleheil. Daarvoor bestaan er 8 wijdingsgraden: 4 lagere en 4 hogere. De hogere graden zijn subdiaken, diaken, priester en bisschop. De clerus heeft een tweetal klerikale voorrechten. Enerzijds het privilegium fori waarin de geestelijken geen verantwoording schuldig zijn aan een wereldse rechtbank. Daarnaast het privilegium immunitatis waardoor geestelijken niet verplicht zijn belastingen te betalen aan een wereldse macht. De belangrijkste taak van hogere geestelijken is het toedienen van de zeven sacramenten (eucharistie, doop, biecht, priesterwijding, sacrament van de zieken, eerste communie en het huwelijk) aan het volk. Deze symboliseren Gods persoonlijke band met de gelovigen.

Hiërarchie: Episcopaat en Diocees De grenzen van de ambtsdistricten van een bisschop (de diocees of parochie) zijn gebaseerd op de Romeinse civitas. Hierdoor kent de mediterrane wereld veel meer bisdommen dan het noordelijke Europa. In 343 is het concilie van Sardica waarin men zeer terughoudend is met nieuwe bisschopszetels. De eerste functie van de bisschop bestaat uit het waken over de juiste orthodoxie in de diocees. Dit doet hij in een actief leergezag door te preken, actieve deelname aan kerkvergaderingen en het schrijven van bijbelcommentaren, verhandelingen over de christelijke leer en de moraal.

Daarnaast is de bisschop verantwoordelijk voor de correcte toepassing van kerkelijke regels en voorschriften. Ook is hij bevoegd om nieuwe priesters in zijn diocees te wijden en supervisie over deze priesters en kloosters uit te oefenen. De bisschop doet daarnaast de kerkelijke rechtsspraak maar wordt in die functie vaak vervangen door een gespecialiseerde Aartsdiaken. De kerkelijke rechtsspraak iss bevoegd recht te spreken ratione personae, vanwege de status van persoon. In deze bevoegdheid oordeelt de kerk over de leden van de geestelijke stand. Daarnaast spreekt de kerk recht ratione materiae, vanwege de status van de materie. Deze rechtsspraak is gericht op zaken van de kerk, geloof en christelijke moraal zoals huwelijke en seksualiteit. Tot slot is de bisschop de beheerder van het kerkelijke vermogen in de diocees en organisator van liefdadigheid. De diocesen zijn opgedeeld in deelgemeenten met een eigen kerk en priester. Deze deelgemeenten zijn de parochies. Het christendom begint zijn opmars over Europa in de stad en verspreidt zich daarvandaan langzaam over het land. De paganus is dan ook de inwoner van het platteland, de heiden. Uiteindelijk krijgen de bisschoppen van de grote steden een hogere status dan de bisschoppen in het land. De stedelijke bisschoppen gaan metropolitanen heten en verwerven geleidelijk de titel aartbisschop. De titel aartsbisschop wordt ook in ere gegeven aan bisschoppen met gevaarlijke missies. Zo verwerft de bisschop Augustinus in 597 de titel en wordt hij aartsbisschop van Canterbury. Boven de metropolitanen staan de vier patriarchen van de christelijke kerk: de patriarch van Rome, Constantinopel, Alexandrië en Antiochië, . Deze worden erkent in het Concilie van Nicea in 325 AD. In 451 AD worden deze vier uitgebreidt met de patriarch van Jeruzalem. Tussen Rome en Constantinopel breekt dan de strijd uit over de hoogste plaats in de kerk. Dit conflict wordt gewonnen door de patriarch van Rome. In de bijbel staat in Matt. 16:18-19 “En ik zeg u dat gij Petrus zijt, en op deze petra zal ik mijn gemeente bouwen en de poorten van het dodenrijk zullen haar niet overweldigen. Ik zal u de sleutels geven van het Koninkrijk der Hemelen, en dat wat gij op aarde binden zult, zal gebonden zijn in de hemelen, en wat gij op aarde ontbinden zult, zal ontbonden zijn in de hemelen.” St. Petrus is de eerste bisschop van Rome en is daar gekruisigd. De pauselijke lijn en autoriteit worden op hem teruggevoerd.

Synoden en Concilies De keizers roepen op tot algemene vergaderingen van bisschoppen: de oecumenische (Gr: de hele bewoonde wereld) concilies. Het eerste concilie is in 325 AD in Nicea. Op dit concilie wordt de geloofsbelijdenis vastgesteld en dat de kerk één, heilig en apostolisch is (una, sancta, catholica et apostolica). Het eerste concilie van Rome wordt in 649 AD door de paus samengeroepen in het pauselijke paleis (het Lateraan). Het tweede Concilie van Nicea in 787 is de laatste gezamenlijke synode van de oosterse en westerse kerk. Pas in 1123 wordt de traditie van oecumenische concilies in het westen weer hervat. De nadruk verschuift in die periode op regionale synoden in de nieuwe koninkrijken. Deze worden opgeroepen door de koning en betreffen vooral praktische zaken.

Geloofsleer, orthodoxie en heterodoxie De bijbel kan volgens de joodse Philo van Alexandrië op drie niveaus worden geïnterpreteerd. Op historisch, moreel en allegorisch niveau. De kerk heeft deze stelling geaccepteerd. De grote ‘kerkvaders’ zijn St. Ambrosius van Milaan, St. Augustinus van Hippo Regius, Hiëronymus en Paus Gregorius I de Grote. Hun interpretaties van de Bijbel en de daarin vervatte wil van God genieten grote autoriteit. Hiëronymus vertaalt de bijbel naar het latijn

(de vulgaat). Naast de Bijbel gelden ook de acta (verslagen) en canones (besluiten) van de oecumenische concilies als orthodox (rechtzinnig). In het Concilie van Constantinopel in 680 AD worden daar de uitspraken van de Paus aan toegevoegd. Aurelius Augustinus, de bisschop van Hippo (354-430 AD) heeft de meeste invloed gehad op de vorming van het christelijke geloof. Zijn Confessiones (Bekentenissen) beschrijven zijn zoektocht naar God. In de De Civitate Dei geeft hij een theologisch bewijs van de superioriteit van de kerk. De mensheid leeft in de Civitas Terrena, de zondige wereld en zal moeten zich richten tot de Civitas Dei de stad van God.

Ketterijen Ketterij in het Grieks is heresia wat keuze in dogma betekend. Dit betekend een automatische afwijzing van al het andere. De christelijke wereld wordt geconfronteerd met veel diverse soorten stromingen die als ketters worden aangeduid. Veel van deze stromingen gaan over de vraag van de essentie van Christus. Is Christus Goddelijk of menselijk? Uiteindelijk wordt hierover het dogma van de katholieke kerk geformuleerd: de Heilige Drie-eenheid van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest die gelijk zijn aan elkaar. Christus is de zoon van God die zich heeft gemanifesteerd op aarde. Christus heeft daardoor een Goddelijk en een menselijk aspect. De Monofysieten stellen dat Christus slechts één aspect heeft en dat deze goddelijk is. De Nestorianen beweren het tegenovergestelde. Christus heeft maar één aspect en die is menselijk. Het Arianisme stelt Christus als de Zoon ondergeschikt aan God de Vader. Andere stromingen zijn het Donatisme. De priester Donatus stelde dat priesters die onder de vervolgingen van keizer Diocletianus het geloof hebben laten varen onzuiver zijn. De sacramenten die zij toedienen hebben dus geen waarde want de ware kerk is een kerk van smettelozen. De katholieke kerk noemde hij de Synagoge van Satan. Het Pelagianisme stelt dat alleen de juist gemotiveerden en de spirituele elite de echte kerk vormen. Het katholieke dogma maakt daar een eind aan. De kerkelijk heiligheid ontleent zijn waarde aan de inherente heiligheid van de sacramenten en niet de morele kwaliteit van de gelovigen. De steun van vorsten voor heterodoxe stromingen is bepalend voor het succes. Het grootste succes had het ‘iconoclasme’, de beeldenstorm aan het einde van de achtste en begin negende eeuw in het Byzantijnse rijk. De iconoclasten hekelden de verering van iconen en afbeeldingen van heiligen. Onder Generaal Leo de Isauriër en Keizer Constantijn V zijn de iconoclasten zelfs orthodox wat leidt tot de vervolging van heiligen afbeeldingen. Uiteindelijk wordt verering van iconen en relieken wel toegestaan. In het westen is het nooit verboden geweest. Deze heiligen verering leidt tot een ware run op de lichamen van heiligen en martelaren. Relieken als botten, haren etc. verspreiden zich over de kerken.

Monnik en Kloosterwezen Het woord monnik stamt van het Griekse monachos wat alleen levend betekend. In eenzaamheid wijdt men zich aan een leven ter ere Gods voor de persoonlijke redding en dat van de geloofsgenoten. Een deel van het kloosterwezen neemt stoïcijnse waarden aan zoals de onthechting van materiële en fysieke behoeften. Het aantal kloosters neemt in de vroege middeleeuwen snel toe. Het leven in de kloosters wordt gezien als een maatlat voor de hele samenleving.

Het kloosterwezen strijkt op afgelegen plaatsen neer in plaats van in de stad en vormt voor de plattelandsbevolking vaak het enige contact met de Kerk. De kerk zelf heeft weinig grip op het kloosterwezen waardoor na een eerste wildgroei naar consolidatie van het kloosterwezen wordt gestreeft. In Gallië kent men vier tradities: die van Martinus, die van Honoratus en Cassianus, de Peregrinatio of Ierse Ballingschap en de Benedictijnse traditie. De laatste twee tradities zijn zeer invloedrijk. De Ierse traditie betreft reizende monniken die het woord Gods verkondigen en zo een grote bijdrage leveren aan de kerstening van Europa. De Benedictijnse traditie bestaat uit ‘bid en werk’. Bidden is in deze optiek het verrichten van het Werk Gods: ‘Opus Dei’.

Verbreiding van het Geloof De opdracht van de bekering is direct verbonden met de christelijke godsdienst. ‘Gaat en predikt en zegt: het koninkrijk der hemelen is nabij’ (Matt. 10). De bekering is verbonden met de verwachting van het komende einde der tijden en de wederkomst van Christus. De bekering blijft uitdrukkelijk niet beperkt tot het Romeinse Rijk. Augustinus is bij deze bekering van barbaren tegen het gebruik van geweld en voor de inherente overtuigingskracht van de Waarheid. Anderen zien het barbarendom en christendom als onverenigbaar en gebieden buiten het Romeinse Rijk krijgen alleen een bisschop toegewezen op eigen verzoek. Dit gebeurd in Jemen, Georgië, Ethiopië en Ierland. De volksverhuizingen en de komst van de barbaren in het Romeinse Rijk zorgen in veel grenssteden in een tijdelijke onderbreking van de lijn bisschoppen. De kerstening vindt daar opnieuw plaats en zo wordt de Frankische koning Clovis bekeerd tot het christendom. Niet de ariaanse ketterij die op dat moment gangbaar is maar de katholieke orthodoxie. Dit heeft waarschijnlijk alles te maken met de steun die Clovis nodig heeft van de senatoriale elite voor het besturen van zijn uitgestrekte rijk. Deze elite was katholiek. Met de doop van Clovis wordt de ‘Gefolgschaft’ gedacht toegepast en laten ook al zijn volgelingen zich dopen. Hierdoor wordt Frankrijk in één keer katholiek. Dat de daadwerkelijk bekering van volk geleidelijker is verlopen spreekt voor zich. Dit stramien is typerend. Een moment van ‘bekering’ gevolgd door een geleidelijke algemene verchristelijking van het land die eeuwen in beslag neemt. Bij de bekering richten missionarissen zich dan ook vaak tot de koningen en leiders van een volk. Dit betreft diplomatieke onderhandelingen die vaak gevoerd worden voor of na een veldslag. Bekering is in dat geval een politieke keuze en niet zozeer een morele. De bekering van Europa vanuit het Frankisch Karolingische rijk gaat gepaard met geweld. Zendelingen verbinden hun lot aan de expansiedrang van de Pippinidische hofmeijers. Zo wordt Willibrord, de Apostel der Friezen, aartsbisschop van Utrecht en kiest hij de heilige St. Martinus van Tours, de Frankische Rijksheilige als patroon. De Friezen die onderdruk van de Frankische expansie leven, nemen hem dit niet in dank af en vernietigen alle christelijke kerken. Karel Martel breekt uiteindelijk het Friese verzet. Christelijke expansie gaat hand in hand met het vestigen van nieuwe koninkrijken en wordt tegengewerkt door nieuwe heidense volken die Europa binnenvallen. In oost en centraal Europa is het afhankelijk van de politieke samenstelling en bondgenootschappen of een volk over gaat op bekering door de patriarch van Constantinopel of door de Latijnse kerk. Pas in het midden van de elfde eeuw is bijna heel Europa christelijk.

De christelijke bekering bereikt eerst de elite en daarna pas de massa. Dit levert oppervlakkige gelovigen op die zich richten op uiterlijkheden. Pas in de Karolingische tijd wordt er gepoogd mensen te vormen tot overtuigde gelovigen. In heidense tempels worden de afgodsbeelden vernietigd maar de tempelgebouwen en locaties omgebouwd tot kerken en kathedralen. Daarnaast wordt om de acceptatie van het Christendom te vergroten overgegaan tot het tolereren en identificeren van christelijke heiligen en gebruiken met heidense goden en riten. Dit laatste wordt syncretisering genoemd. Parochiepriesters staan op de grens tussen de rol van christelijke en heidense priester. Pas met de kerkhervorming van de elfde eeuw veranderen Magical Priests in Sacramental Priests.

Islam Vergeleken de expansie van het christendom verloopt de expansie van de Islam (Onderwerping) razendsnel. In de vroege middeleeuwen is de Kalief de rechtstreekse afstammeling van de Profeet Mohammed het staatshoofd en de religieuze leider. De Islamitische geloofsgemeenschap: de Umma bevolkte het Huis van de Islam (Dar al-Islam) wat afgescheiden was van de Dar al-Harb het Huis van Oorlog. Door de gelijke oorsprong zijn Joden en Christenen in het Islamitische rijk meestal vrij getolereerd. De andere kant op zag het Christendom de Islam als verwerpelijke ketterij op het eigen geloof en als straf van Gods voor de zonden van de mens. Naast de Quran kent de Islamitische leer de Hadith (tradities) die de gewoonten (soenna) van de Profeet beschrijven. Iemand die zich aan die gewoonten houdt wordt een Soenniet genoemd. In tegenstelling tot het christendom kent de Islam geen hiërarchische geestelijkheid en leer. Koranleraren interpreteren zelf de leer en hebben een grote persoonlijke en politieke invloed. De Islam is al vroeg gesplitst in diverse geloofsrichtingen. De belangrijkste naast de Soenni’s is terug te voeren op het begin van de Islam. De neef van Mohammed, Ali, werd door een minderheid aangehangen als de ware kalief en opvolger van Mohammed. Alleen zijn erfgenamen konden afstammen van de profeet. Deze groep noemt zich de Shi’at ‘Ali (Partij van Ali) en is de basis voor de Shiitische stroming. Deze wijst de Soenna niet geheel af maar volgt eigen leiders (de Imams) die allemaal terug te voeren zijn op de zonen van Ali.

Hoofdstuk 5:

Samenleving en Economie in de vroege Middeleeuwen

Transformatie van de Aristocratie De Gefolgschaft-cultuur wordt in stand gehouden door het uitwisselen van geschenken (de Gift-exchange). Dit blijkt alleen mogelijk in een cultuur die is opgebouwd rond de oorlog. Verovering en plundering vormen de grootste bronnen van geschenken. Hoewel zelfs in het rijk van Karel de Grote de koning nog jaarlijks met zijn gevolg op oorlogspad gaat ontwikkelt zich hier iets dat verder gaat dan de ‘Gefolgschaft’-cultuur. In de veroveringen gaat het rijksbelang een rol spelen in plaats van alleen de persoonlijke belangen van de Koning. Giften uit de onderwerping van de Avaren (795 AD) gaan naast zijn direct volgelingen ook naar ideologische steunpilaren zoals de kerk en gezagsdragers. De gefolgschaft van de Karel de Grote wordt daarnaast te groot en gaat over in een vazalschap. Dit is nog geen duidelijke adel zoals die bestaat in de late middeleeuwen. De stand is open en toegankelijk voor nieuwe families. In deze periode wordt meer gekeken naar de macht, rijkdom, bezit, vrijheden en prestige van de familie.

Degradatie van de vrije weerbare mannen In de laatantieke en vroeg middeleeuwse wereld bestaat een groep mensen die in juridische zin ‘vrij’ zijn. Ze beschikken over volksrechten wat blijkt uit de bepaling van het wergeld de financiële compensatie voor moord. De niet-aristocratische vrijen hebben twee taken die in het Romeinse Rijk zijn geprofessionaliseerd: legerdienst en rechtspraak. Alleen de vrije mannen vallen onder de militaire dienstplicht (de bannus) maar deze wordt in steeds verdere mate beperkt zodat men agrarische werkzaamheden kan blijven verrichten. Daarnaast speelt ook de opkomst van militaire specialisatie een rol zoals de ruiterij. Dit drijft een wig tussen niet-aristocratische en aristocratische families. De niet-aristocraten hebben geen middelen om een ruiter uit te rusten. De rechtsspraak waarbij alle niet-aristocratische vrije mannen worden opgeroepen om bij de rechtsspraak aanwezig te zijn en indien nodig een vonnis te spreken verdwijnt. Door de schaalvergroting wordt deze taak te ingewikkeld. Uiteindelijk worden de niet-aristocratische vrije mannen ontslagen van deze verplichting. Door het gebrek aan middelen, het zoeken van bescherming bij aristocratische grootgrondbezitters en het wegvallen van publieke taken verdwijnt de stand in die van de gewone boeren.

Promotie van de slaven Slaven zijn in zowel het laatantieke Romeinse Rijk als in de barbaarse vroege middeleeuwen een geaccepteerd gegeven. De christelijk kerk ziet de slaven als tweederangs christenen die vanwege hun zonden nu in deze stand gevallen zijn. Daarnaast erkent ze wel dat het om medemensen en medechristenen gaat. De positie van de slaven verbeterd langzaam door sociale en economische veranderingen. Zo zijn slaven in de middeleeuwen vaak afkomstig uit dezelfde cultuur en volk als de meester waardoor er een zekere verwantschap groeit. De arbeidsschaarste zorgt ervoor dat de echte slavernij begint te verdwijnen. Technologische uitvindingen als de watermolen maakt slavenarbeid op bepaalde plaatsen zelfs overbodig. Uiteindelijk volgt het streven van de aristocratie naar een zo groot mogelijk bebouwd areaal.

Hierdoor krijgen slaven eigen stukken grond die ze voor een heer gaan bebouwen. Slaven worden op deze manier gelijk getrokken met de horigenstand.

Horigheid, grondheerlijkheid en hofstelsel Grootgrondbezitters hebben een verregaande zeggenschap over de boeren op hun land. Bewegingsvrijheid wordt in verband met de arbeidsschaarste beperkt en ontvangt de domeinheer het beste deel uit de erfenis bij overlijden. Daarnaast spreken de heren recht over hun boeren. het systeem is onderdeel van een ‘peasant economy’ waarin het surplus in de landbouw wordt overgeheveld naar de aristocratie. Dit gebeurd rechtstreeks via arbeidsdiensten, door de levering van fysieke opbrengsten of de betaling van geld na verkoop van producten. De grondheren richten zich op een maximalisatie van de opbrengst bij een beperkt aantal arbeiders. Er is een ongelijke verhouding tussen horige en grondheer. De horige levert het agrarische surplus in ruil voor bescherming van de grondheer. Het bezit is georganiseerd rondom domeinen met een beheerscentrum. Naast het saalland\herenland dat door de horigen bewerkt wordt en eigendom is van de heer (terra indominicata) is het bezit verdeelt als erfelijk bezit van de horigen (terra mansionaria) hier staan de vrije en onvrije hoeven waartussen alleen verschil voor belasting wordt gemaakt.

Handel en Giftexchange De economie is een morele economie in plaats van een markteconomie. Transacties gaan op basis van wederzijdse dienstverlening om te overleven. Handel loopt niet via de markt en de financiële systemen. Verplaatsing van goederen wordt gestimuleerd door de patronage (bijvoorbeeld het gratis uitdelen van graan door de Paus in Rome) en de Giftexchange tussen de adel. In deze uitwisseling is de gift niet vervreembaar door de ontvanger. Hij kan het geschenk niet verkopen. De relatie tussen schenker en ontvanger is dus niet neutraal. De primaire sector van de economie (de eerste levensbehoeften) werd gedomineerd door de patronage tussen heer en boer. Handel kwam bijna niet voor en beperkte zich tot luxe en prestige goederen. Regionale handel komt weer op in de 7de eeuw onder Karel de Kale in het Karolingische rijk. Hij verleent veel steden het marktrecht (jaarmarkten en weekmarkten) en voert een nieuw betaalmiddel in: de zilveren Denarius.

Friezen en Vikingen Het zwaartepunt van het Frankische rijk ligt het Seine-bekken. De Noord- en Oostzee gaan langzaam de centrale plaatsen vormen voor handel en migratie. De West-Europese wereld richt zich dan ook steeds minder op de mediterrane wereld. In de zevende eeuw beheersen de Friezen de handelsroutes tussen Scandinavië en de Frankische wereld. Het middelpunt van deze handel is Dorrestad. De Scandinavische wereld wordt gedomineerd door de Vikingen (mannen uit de fjord die iets doen). Men maakte onderscheidt tussen í Kaupferdum (op koopvaart) en í Vikingu (op plundertocht).De Vikingen zorgen voor de opkomst van een nieuwe handelsstroom over de Russische rivieren tussen het oosten en westen. Handel was essentieel voor de Vikingen getuigen de vele plaatsnamen met uitgangen op ‘-kaupang, -koebing en –köping’. De Vikingen vestigen zich in heel Rusland (Rus stamt via het Fins af van het oud-Germaanse Rossmenn of Rosskarlar: Roei of Zeelieden) en stichten daar de eerste Russische koninkrijken.

Hoofdstuk 6: de Wereld van de Franken

Merovingers Na de dood van Clovis breekt een periode aan van meerdere Frankische koninkrijken. De aristocratie van Francia gaat een steeds grotere rol spelen vanaf de tweede helft van de zevende eeuw. De Maiorus Domus (hofmeijers) onder de Arnulfingen en de Pippiniden raken in conflict over de uiteindelijke macht en dit wordt onder Karel Martel in het voordeel van de Pippiniden beslecht.

Karolingische dynastie De dynastie is vernoemd naar Karel Martel die vanaf 721 AD de macht had over het hele Frankische rijk. Karel komt in conflict met de Moren uit Spanje die hij omstreeks 733 AD bij Poitiers (maar waarschijnlijk bij Tours) verslaat. Karel Martel laat land (ook kerkland) confisceren en uitdelen aan zijn volgelingen. Na zijn dood wordt het rijk volgens traditie opgedeeld. Zijn zoon Pippijn III de Korte blijkt de sterkste en krijgt door intrige en broedermoord de controle over het hele rijk. Hij wordt uiteindelijk door de paus tot Koning Pippijn I gekroond en daarmee komt de oude Merovingische dynastie ten einde. Er volgt een nauwe samenwerking tussen de Karolingers en de Kerk. Dit betreft een ruilrelatie: legitimatie van de macht in ruil voor bescherming. Na de dood van Pippijn I wordt het rijk opnieuw verdeelt. Zijn zoon Karloman sterft en alleen zijn broer Karel blijft als Frankisch koning over. Karel (de Grote) voert een agressieve oorlog en annexeert de Langobarden in Italië en maakt hun koninkrijk ondergeschikt aan het zijne onder bewind van zijn zoon Pippijn. De Friezen en Saksen worden onderworpen in 772 AD en Neder-Oostenrijk wordt veroverd waar hij de Oostmark sticht. Ook Bretagne, Septimanië en Aquitanië vallen onder zijn bewind. Aquitanië schenkt hij als ondergeschikt koninkrijk aan zijn zoon Lodewijk. In het noorden van Spanje wordt de Spaansemark gesticht. Karel de Grote blijkt een charismatische leider die een regeling met de Kerk treft waardij de laatste land afstaat voor de beloning van Karel’s strijders.

Patrimonium en Staat Het prestige van de familie is afhankelijk van roemrijke voorouders. Families voeren onderling competitie om het behalen van eer waardoor men kon klimmen en zakken op de sociale ladder. Het patrimonium was het persoonlijke bezit van de Koning. Daar hoorde ook de staat en het ambt bij. Het gehele patrimonium werd bij overlijden verdeelt onder de zonen. Conflicten om eer en bezit monden dan ook vaak uit in vetes en bloedwraak. In het gunstigste geval werd bij doodslag om alleen financiële compensatie gevraagd: het wergeld.

Benefica Onder Karel’s bewind komt het leenstelsel in zwang. Strijders ontvangen van de Koning een beneficium voor bewezen diensten en in ruil voor dienstplicht. Een beneficium hoeft niet altijd land te zijn, ook tollen en ambten worden weggegeven. De inkomsten uit de gift zijn voor de ontvanger. Hieruit ontwikkelt zich de vazalrelatie. Heer en vazal zijn juridisch gelijken maar sociaal-economisch is er sprake van ongelijkheid. Van beide kanten is er sprake van trouw. De vazal moet de heer met raad en daad ter zijde staan. Het hele systeem samen wordt de feodo-vazallitische verhoudingen genoemd (of de feodaliteit). Feodaal is het in leen

geven van een goed aan een leenman. De vazalliteit als band van trouw tussen heer en vazal. De landuitgiften heten Precariae Verbo Regis: verzoeken (om land) uit kracht van het woord van de koning. Naast de Koning deelt ook de kerk het vruchtgebruik van grond uit aan leken. Dit wordt veroorzaakt door de schaarste aan arbeid en het overschot aan land. Het vruchtgebruik betekent niet dat de grond vervreemd mag worden. In ruil voor dit recht staat soms de betaling van een symbolische rente, soms een substantiële rente. Kleine boeren schenken, in een poging om aan de bescherming van grootgrondbezitters te ontkomen, hun grond aan de kerk en krijgen dit in de vorm van een vruchtgebruik weer terug. Het leenstelsel verzwakt het koningschap ten voordele van de adel. Steeds vaker wordt vruchtgebruik behandelt als erfelijk bezit wat automatisch wordt overgedragen op de zonen.

Bovenbouwstaat Om het rijk te consolideren na alle militaire successen van Karel de Grote is een zekere mate van institutionalisering noodzakelijk. De geleerde Alcuïn wordt aangetrokken om een paleisschool op te zetten die de keizerlijke ideologie uitwerkt. Renovatio imperii Romanorum: het herboren Romeinse Keizerrijk waarin de Koning de uitverkoren beschermer van het geloof is. Karel de Grote biedt bescherming aan paus Leo III en wordt in ruil daarvoor tot keizer gekroond op kerstavond van 800 AD: Carolus Imperator Augustus: Karel de verheven Keizer. Aken wordt aangewezen als de nieuwe hoofdstad van het rijk. Het hof reist echter van Palt naar Palt (Palatinatum) door de krijgstochten van de keizer, de noodzakelijke aanwezigheid van de keizer in verband met de beheersing van het rijk en de economische redenen. Door gebrek aan handel reist het hof naar goederen toe in plaats van de goederen naar het hof te verplaatsen. Het hof van Karel de Grote is een reizende consument. Het rijk van Karel de Grote is zo uitgestrekt dat alle vazallen een eed van trouw moeten zweren aan de keizer. Hij delegeert zijn macht aan 400 graven (comites) die worden gecontroleerd door rondreizende zendgraven (de missi dominici). Karel regeert door de uitvaardiging van keizerlijke kapittels, de verordeningen. Het is de kerk die ervoor zorgt dat de eenheid in het rijk bewaard blijft. De bisschoppen verkrijgen een wereldlijke macht als vazal van de keizer.

De Fictie van het Keizerschap In 813 AD is Lodewijk de Vrome de enige overlevende zoon van Karel de Grote. Hij wordt door zijn vader tot Keizer gekroond. Als Lodewijk in 840 AD sterft wordt het rijk volgens Frankische traditie opgedeeld. Lodewijk doet nog wel een poging om het rijk intact te laten maar dit mislukt na zijn dood. Karel de Kale verkrijgt het westen, Lotharius het midden en zuiden plus de keizerstitel en Lodewijk de Duitser het oosten. Karel de Kale en Lodewijk de Duitser keren zich tegen hun broer en nemen grote delen van het midden (het huidige Nederland, België, Luxemburg en het Franse Lotharingen) in bezit. Lotharius behoudt slechts Italië. Als hij in 855 AD sterft worden de door hem geregeerde gebiedsdelen nog verder opgedeeld. De keizerstitel verliest zijn inhoud en beland uiteindelijk in 877 bij de koning van Oost-Francia, Karel de Dikke. Tot 1806 blijft de heerser van dat rijk (het Heilige Roomse Rijk) zich Keizer noemen.

Periferie

Britannica De zeven koninkrijken van de Angelen en Saksen worden geregeerd door het gewoonterecht (de Dooms). De invasies van de Denen worden door Alfred de Grote tot staan gebracht. Hij integreert zijn koninkrijken met de Danelaw. Op het eiland vindt geen ‘imperial overstretch’ plaats een decentralisatie van de macht door maar een hele beperkte mate van de uitgave van lenen.

Moors-Iberië In Tunesië wordt het bestuurscentrum Kairouan gesticht ter onderwerping van de Berbers en Byzantijnse christenen. In 711 AD steken 7000 islamitische Berbers over naar Spanje waarmee de Moorse overheersing begint. Ze vormen echter geen centrale staat. Na de val van het Ummayaden kalifaat worden de rijkjes onafhankelijk. Abd ar-Rahman III als afstammeling van de Ummayaden roept in 929 AD het orthodoxe Kalifaat van Córdoba uit tegen het kalifaat van de Abbasieden in Baghdad en Fatimieden in Caïro.

Vikingen De Viking voeren plundertochten uit langs de kusten en rivieren van Europa. De groep bestaat uit drie volken: de Zweden uit de omgeving Stockholm, Gotland, de Noormannen en de Denen. De Zweden zoeken vooral expansie in de Oostzee, de Noormannen in Francia en met name in Normandië. De Denen vestigen zich in Oost-Engeland en de Nederlanden. Verdere kolonisatie vindt plaats in IJsland, Groenland en Newfoundland. Deze kolonisatie is noodzakelijk omdat de agrarische productie in Scandinavië niet groot genoeg is voor de hele bevolking. Tegen de eerste plunderingen bieden de Frankische vorsten slechte en ineffectieve weestand wat de decentralisatie in het rijk nog verder in de hand werkt. De Vikingen brengen de handel en verspreiding van goud en zilver in Europa opnieuw op gang.

Hoofdstuk 7: Versnelde groei De hoge middeleeuwen van ongeveer 950 AD tot 1250 AD zijn een periode van grote ontwikkeling op sociaal, economisch, politiek en cultureel vlak. In deze periode verdubbelt de bevolking in Europa door een langzame gestage groei. Dit bereikt in de hoge middeleeuwen een zekere kritische massa waardoor de veranderingen mogelijk worden. Er treden verschillen op tussen de verschillende delen van Europa. West en Zuid Europa ontwikkelen zich sneller dan Noord en Oost Europa.

Volume en karakter van de agrarische productie De verdubbeling van de bevolking heeft tot gevolg dat de agrarische productie vergroot wordt. Dit gebeurd enerzijds door het intensievere gebruik van landbouwgrond en anderzijds door uitbreiding van de landbouwareaal. Intensiever gebruik van de grond wordt bereikt door de omzetting van weidegrond naar akkergrond, het terugdringen van braak (door de invoering van het drieslagstelsel) en technologische ontwikkeling. De laatste bestaat bijvoorbeeld uit de invoering van de risterploeg in plaats van de haakploeg en het vervangen van trekossen in de landbouw door trekpaarden. Beiden stellen boeren in staat om dieper of zwaardere grond te ploegen. Toch groeit de gemiddelde opbrengst per hectare maar beperkt. Uitbreiding van het landbouwareaal is dan ook noodzakelijk. Deze uitbreiding vindt met name plaats op de zware instabiele klei en veengrond en in de moerassen van West Europa. De bewoners van Holland worden expert in de afwatering van moerassen en veengronden en zijn gewilde kolonisten in bijvoorbeeld Duitsland. Verder trekken de Germaanse volken naar het oosten en ontginnen daar nieuwe gebieden. Dit wordt de ostkolonisation genoemd. In heel Europa vindt ook de kap van bossen voor landbouwgrond plaats. Europa wordt in deze periode grootschalig ontbost. De resterende bossen worden veelal beschermd als koninklijk jachtdomein.

Nieuwe vormen van heerschappij Een gevolg van de bevolkingsgroei is de indeling van mensen in standen. Deze ontwikkeling vindt plaats van onderaf door de vorming van lokale gemeenten en van bovenaf door de vestiging van lokale heerschappijen.

De banale revolutie De banale revolutie is een trend na het uiteenvallen van het Karolingische rijk. Door de verzwakking van het centrale gezag gaan ambtsdragers van een beneficium (de leenmannen) hun leen als eigendom zien en vererven binnen hun familie. Ze gaan zelfs zover dat ze zelf weer delen van hun beneficium in leen geven. Op deze manier ontstaan er veel zelfstandige territoria onder één koninkrijk. Dit voltrok zich in zowel het westelijk deel van het rijk (Frankrijk) als in het oostelijke deel (Duitsland). Koningen hadden alleen nog effectief gezag in dat deel van het rijk wat tot hun persoonlijke of familiegrond behoorde (de kroondomeinen). Het toe-eigenen van de koninklijke macht (de bannus: het alleenrecht om alle vrijen te gebieden en te dwingen) door de leenmannen van de koning herhaalde zich op lokaal niveau. Lokale macht van een graaf of hertog werd toegeëigend door lagere ambtenaren die dus op hun manier weer de bannus afdwongen in een gebied dat net zo groot was als ze konden

beheersen. Hierdoor ontwikkelen zich de lokale banheerlijkheden (seigneuries) waardoor een veel efficiëntere exploitatie van arbeid, grond en kapitaal bereikt wordt. In deze periode vindt de bouw van veel kastelen plaats waarmee de macht van de lokale heer uitgebreid en verdedigt wordt. Ze verschijnen niet langer op strategische plaatsen ter verdediging van invasie van buitenaf maar op plaatsen van waaruit een eenvoudig bewind over de bevolking kan worden uitgeoefend. De bannus was oorspronkelijk de koninklijke macht over vrijen. Onvrijen vielen al rechtstreeks onder het gezag van de aristocratie. Dit gezag was slechts heel beperkt voelbaar omdat de koning ver weg resideerde. Na de tiende eeuw met de komst van de banheerlijkheden die het gezag van de koning overnemen wordt dit gezag door de aristocratie wel op lokaal niveau voelbaar voor alle mensen die niet tot de geestelijkheid of de adel behoren. Het aantal lagere heren groeit snel en de toename van de lokale macht komt in conflict met de plaatselijke bevolking. Bannale rechten op lokaal niveau gaan met name over de uitoefening van rechtspraak. De heren eigenen zich ook de rechtspraak over ‘lijf en leden’ toe en door willekeurige arrestatie en confiscatie worden de vrije boeren uit hun familiebezit gedreven. Daarnaast kunnen de banheren wel algemene belasting opleggen en innen. Een gezag wat de koning nooit effectief heeft kunnen uitoefenen. De adel legt daarnaast de verplichting tot arbeid op en verkrijgt een monopolie op de exploitatie van kapitaalgoederen zoals molens, ovens etc. Het ongeoorloofde geweld wat de banheren inzetten tegen de lokale (vrije) boerenbevolking leverde een groot protest op vanuit met name de kerk. De banheren waren niet met de boeren in oorlog, hadden geen familievete met hen en beschikten ook niet over het volk als slaven. Dit maakte het geweld wat werd ingezet niet te rechtvaardigen. Toch kwam deze klerikale kritiek vaak alleen op de momenten dat de banheren zich tegen hun bezittingen richten. Tussen Frankrijk en Duitsland zijn verschillen in de banale revolutie. De revolutie voltrok zich in het HHR later (vanaf 1073 AD) dan in Frankrijk en ontwikkelde zich meer vanuit de aristocratische grootgrondbezitters en ambtenaren dan in Frankrijk. Veel van deze aristocraten traden op als voogd over kerklanden waarbij hen een macht toeviel die de Kerk moreel niet uit kon oefenen (bloed en lijfstraffen, militaire taken etc.). Zij ontwikkelden binnen de kerkelijke gronden hun eigen banheerlijkheden. Daarnaast werd men aangemoedigd door de Rooms-Koning/Keizer om deze banheerlijkheden op te zetten in de kolonisatie van de oostelijke gebieden. De Koning schreef één manifest uit waarin de hele nieuwe orde vast werd gelegd met het gezag en de privileges van de lokale heren. De banale revolutie is geen chaotische anarchie waarin mensen macht grepen waar ze konden. Het feodo-vazallitische systeem van relaties zorgde er juist voor dat de orde bewaard bleef. De hertogen en graven hoe onafhankelijk het gebied ook was, stonden uiteindelijk onder de Koning. De lokale banheren onder de hertogen en graven en uiteindelijk de milites onder de banheren. De milites waren in eerste instantie benden soldaten waarmee de banheer zijn gezag vestigde. Uiteindelijk groeide daar geoefende ruitersoldaten uit die de naam ridder (of knecht/knight) gingen dragen. Uit de banheren en ridders is de lage adel ontwikkeld.

Aanpassing domaniale economie Vóór de banale revolutie vond overheveling van het agrarische surplus plaats van boer naar heer door horigheid en het hofstelsel. De banheren gaan echter de overheidsrechten op de gehele bevolking exploiteren: horig of niet. Dit leidt tot een verval van het hofstelsel en een groei van de aristocratie. Daarnaast verandert door de bevolkingsgroei de verhouding land-

arbeid. Land wordt schaarser en dus duurder terwijl arbeid door een grotere bevolking goedkoper wordt. De heren accepteren steeds vaker betaling van de horigen in producten of geld in plaats van arbeid. Het saalland verdwijnt door het in erfpacht te geven in ruil voor pachtgeld. Deze trend leidt tot de verdwijning van de horigen in de boerenstand. Ook betekend het een doorbraak in de commercialisering en monetarisering van de landbouweconomie. Arbeid kon worden afgekocht met pachtgeld. Dit pachtgeld werd vaak vastgesteld voor ‘eeuwig’ maar door de inflatie van latere eeuwen zorgt dit voor een grote verarming van de grootgrondbezitter.

Ridders en boeren in de middeleeuwse maatschappij Door de opkomst van de banheerlijkheden ontstaat een afgezonderde gespecialiseerde krijger-aristocratie. Door de groeiende bevolking verdwijnt de horigheid. Met deze grote sociale veranderingen ontwikkeld zich het typische middeleeuwse driestandenstelsel: Adel, Kerk en Boeren/Dienstlieden. Deze maatschappelijke orde was door god gewild en kon alleen goed functioneren als iedereen op zijn plaats deed wat van hem verwacht werd. De aristocratie als verdediging en handhaving van de orde, de kerk het werken aan het zielenheil voor het naderende einde der tijden en de boeren het verrichten van werk.

Ruiters worden ridders De afzondering van een gespecialiseerde krijger-aristocratie werd veroorzaakt door drie redenen. Ten eerste het groeiende tactische belang voor zwaarbewapende ruiterij, daarnaast de vorming van de bereden milities door de banheren en ten derde de kerkelijke stelling dat de aristocratie fungeerde als strijders in dienst van de kerk om de door god gewilde orde te beschermen. Het tactische belang van zwaarbewapende ruiterij treed op na de steeds verdergaande professionalisering van krijgers te paard en de daarmee samenhangende technologische ontwikkeling in bewapening, bescherming en hulpmiddelen. In de hoge middeleeuwen wordt het maliënkolder voor steeds meer ruiters beschikbaar en ontwikkelt zich een heel scala van slag en steekwapens. Paardenbepantsering, aangenagelde hoefijzers en kuipzadels verbeteren de dienstbaarheid van het paard. Voor deze uitrusting is een groot kapitaal nodig waardoor het voor vrije boeren onmogelijk wordt om militaire diensten te verrichten. De bereden milites van de banheren zijn een vorm van prestige. Hieruit ontwikkelt zich een middeleeuwse subcultuur waaruit ridderorden (Tempeliers, Johanieters/Hospitaalorde en de Teutoonse Orde) en het ridderethos voortkomen. De toegang tot de groep wordt ceremonieel met de ridderslag. De kerk probeert deze ceremonie van toetreding te domineren door een eed af te nemen ter bescherming van de Kerk en het Christendom. De Kerk stond uiterst negatief tegenover de seculiere ridderorden en de riddertoernooien. De laatsten werden in 1130 verboden en toen dit niets uithaalde werd ridders die sneuvelden bij een toernooi een christelijke begrafenis ontzegt. De heren en koningen wierpen zich op als de natuurlijke leiders van de ridders. De ridderlijke deugden en het ethos werden opgenomen in een literaire stroming die de hoofsheid verheerlijkte. Hoofs of courtois was een gedragscode gericht op de regulering van spanning, agressie en vetes tussen jonge mannen gericht op geweld. Het gaf ‘eer’ een vooraanstaande plaats in het leven van deze mensen en met het vergaren van eer verbeterde de positie aan het hof. Eer was in wezen het inzetten van de strijdlust voor een verheven doel. Dit kon een vrouw zijn, een vorst of het Christelijke geloof. De inzet voor een vrouw was een voornamelijk literair begrip (de hoofse liefde) waarin het traditionele man-vrouw patroon

werd omgedraaid (de man in dienst van de vrouw). In de literatuur maakte hoofse liefde mensen moreel beter. Uit de hoofse cultuur komen drie grote literaire genres. De ‘Chansons de Geste’, liederen over epische daden. De troubadours poëzie, sentimentele hoofse lyriek zoals minnezangen en mariahymnen en tot slot de ridderroman. De laatste bestond voornamelijk uit een combinatie van voornamelijk de legenden rond Koning Arthur (waaronder het beroemde Mallory’s Le Morte d’Arthur) Hoofsheid was een utopische moraal die weinig met de werkelijkheid te maken had. De (adellijke) vrouw was totaal ondergeschikt aan de wensen en grillen van haar man. Veel jonge vrouwen verdwenen in een klooster of werden uitgehuwelijkt om de macht van de familie te verhogen. De opkomst van het ridderschap wordt afgesloten met een periode waarin er interne rangordes ontstaan en het ridderschap voor mensen van buiten werd afgesloten. Er bleef een onderscheid in benadering tussen ridders van (oud)-adellijke afkomst en van niet-adellijke afkomst, verschil tussen ridders van hoge en lagere adel. Daarnaast werden aparte rangen gecreëerd voor aanzienlijke ridders. De ridderstatus werd erfelijk waardoor het criterium van prestatie werd verdrongen door dat van geboorte. Om financiële redenen bleven veel zonen lange tijd schildknaap of konden bepaalde families de kosten van de inauguratie uiteindelijk niet meer betalen. Het ridderschap en de adel werden uiteindelijk hetzelfde en tegen de dertiende eeuw werd het mogelijk om de militaire opkomstplicht af te kopen met het schildgeld (scutagium).

Boeren De werkers in de derde stand, de boeren werden overwegend in de kerkelijke en adellijke teksten als negatieve stereotypen afgeschilderd: dom en barbaars. Maar tegelijkertijd zag men hen ook in het kader van de Christelijke ideaal van armoede en het lijden onder het geweld. Centraal staat een mate van ‘verbeesting’ waarin de boer feitelijk werd gezien als een stuk vee. ‘Wezens die geen andere waarde bezitten dan christenen te zijn’. In de praktijk werd de lastendruk op de derde stand langzaam verminderd en was men verre van rechteloos. Een uitgebreid systeem van gewoonterecht garandeerde hen een aantal zaken zoals het recht op vererving van hun boerenbezit en de gewoonte dat schulden eenmaal vastgesteld onveranderlijk waren. Dit geeft de boeren in de expansiefase van de middeleeuwse economie kansen inde vorm van ondernemersschap. De monetarisering en commercialisering van het platteland zorgt voor een opener karakter waardoor men kan produceren voor andere markten en een beginnende handel kan gaan drijven. Door de ontwikkeling van dorpsgemeenten uit de nederzettingen die werden gevormd na de verdwijning van het hofstelsel werd de derde stand mondiger in politieke situaties. De gemeenschap onderhandelde als een collectief over ontginning, begrazing, armenzorg, rechtspraak en bouw en onderhoud van parochiekerken. De dorpsgemeente werd een geïnstitutionaliseerd kader van lokale organisatie, buurschappen, markten en waterschappen. Deze gemeenschappen stonden zeker niet machteloos tegenover de adel en was in staat de aristocratie in rechtbanken en op slagvelden te bestrijden. In de dertiende en veertiende eeuw zijn op verschillende plekken ridderlegers door boerenmilities verslagen (onder andere 1315 Slag in de Pas van Mortgarten in Zwitserland).

Hoofdstuk 8: Religieuze en Kerkelijke vernieuwing De centrale middeleeuwen worden voor de kerk bepaald door de hervormingen om de lekeninvloed in de religie terug te dringen. De Katholieke Kerk heeft, lang voor de reformatie, een groot zelfreinigend vermogen getoond. De roep om hervorming is niet een roep om vernieuwing maar een roep om herstel van oude waarden die (dreigen te) verdwijnen. De hervorming van de elfde eeuw week af in het feit dat deze niet alleen gericht was op morele hervorming maar ook juist de hervorming van de Kerk als instituut. Beperking van de lekeninvloed was daarvoor een noodzakelijke eerste stap.

Paus tegen Keizer: de investituurstrijd In de centrale middeleeuwen was het gebruikelijk dat de clerus na de ‘verkiezing’ door de priesters en het volk de waardigheid ontvangen van de Koning. De Koning had zo invloed op de verkiezing van abten en bisschoppen. In Duitsland bemoeide de Keizer zich actief met de pauskeuze en schakelde hij bisschoppen in bij het landsbestuur. Bisschoppen kregen van de Duitse vorsten de waardigheid als graaf of hertog en daarmee een wereldlijke macht naast hun geestelijke macht. De Duitse Koning Hendrik III (1039-1056) maakte een einde aan de zwakheid en de wantoestanden onder de pausen door zijn neef Bruno van Egisheim tot paus te laten kiezen. Bruno, als paus Leo IX (1049-1054), en zijn Duitse opvolgers ontpopten zich als hervormers en hebben het Pausdom versterkt. In 1059 werd een poging gedaan om de Romeinse lekeninvloed op de pauskeuze te weren door de instelling van een college van kardinalen: de belangrijkste en meest invloedrijke geestelijken van Rome en omgeving. Deze werden alleen nog indirect beheerst door de adellijke families die het pausdom in hun vetes betrokken. In 1179 tijdens het derde Lateraanse Concilie werden alle kardinaalstemmen even zwaar gewogen en in 1216 werd voor het eerst het conclaaf ingevoerd. Paus Gregorius VII (1073-1085) voerde de beroemde gregoriaanse hervormingen door die de pauselijke macht vestigden als kerkvorst. Hij schreef in 1075 de Dictatus Papae waarin de ‘twee zwaardenleer’ wordt herinterpreteert. De paus gaat over tot een radicale erkenning van het hiërocratische wereldbeeld. Paus Innocentius III gaat zelfs nog een stap verder door de paus de macht over beide zwaarden (wereldse en geestelijke macht) te geven. De paus kan daarmee over de keizerstroon beschikken en de wereldlijke macht afzetten. Al onder paus Gregorius VII leidt dit tot een strijd tussen de Duitse keizer en de paus. De Rooms-Koning Hendrik IV installeerde in 1075 de aartsbisschop van Milaan terwijl er al een andere kandidaat was goedgekeurd door de paus. Paus Gregorius VII deed Hendrik IV niet alleen in de ban maar zette hem ook uit zijn ambt. In het Duitse rijk ontstaat daarop hevige onrust waardoor Hendrik IV in 1077 zich genoodzaakt ziet om midden in de winter de Alpen over te steken om de paus aan het hof van Canossa in Toscane om vergiffenis te vragen en boete te doen. Gregorius mocht vergeving niet weigeren waardoor oorlog tegen Hendrik IV uitbleef. Met deze stap erkende de Duitse vorst dat het koningschap ondergeschikt was aan de paus. Dit leidde tot een herformulering van de relatie tussen paus en vorst waarin de vorst oboediens (gehoorzaam), utilis (nuttig) en idoneus (geschikt) moest zijn. Na 1077 brak de investituurstrijd volledig uit die werd beëindigd in 1122 met het Concordaat van Worms. Hier werd een compromis gesloten tussen Keizer en Paus waarin de Keizer afstand doet van de investituur over de geestelijke macht maar de investituur over de wereldlijke macht behoudt.

De Paus als hoogste geestelijke gezag De Paus als kerkvorst ontbreekt het aan fysieke dwangmiddelen om zijn gezag te doen gelden. De Paus beschikt wel over kerkrechtelijk sancties, diplomatieke druk en propaganda. Excommunicatie (de ban) kan worden ingezet om specifieke zeer zondige gelovigen uit de christelijke gemeenschap te weren. Daarnaast kan de paus overgaan tot het interdict waardoor de kerkelijke dienstverlening (Christelijke begrafenissen, de doop etc.) binnen een bepaald (opstandig) gebied werd opgeschort. Een zwaarder middel was de beschuldiging van ketterij. Niet zozeer ketterij door andere overtuiging maar ketterij tegen de door de kerk gegarandeerde vrede. Hierdoor kon de paus andere vorsten oproepen om de ketters te bestrijden. De diplomatiek was vooral gericht op het binden van vorsten in een feodale relatie aan de paus. Zo werd de Engelse Koning Jan zonder Land gedwongen de vazal van Paus Innocentius III. Naast aanspraken op het wereldlijke gezag verstevigde de paus ook zijn zeggenschap over de kerk. Centrale bestuursorganen werden uitgebouwd zoals het college van kardinalen, de pauselijke curie en de Camerarius. Het Heilige College van kardinalen ging fungeren als een advies en bestuursorgaan van de kerk. De Pauselijke curie sprak het kerkelijke recht en de Camerarius gaf leiding aan de twee gescheiden inkomstenstromen van de Kerk. De Camera Apostolica voor inkomsten van de paus en de Camera Sacri Collegii voor de inkomsten van de kardinalen. Financiën kwamen binnen door opbrengsten uit de Pauselijke domeinen en de betalingen van wereldlijke vorsten. Omdat de laatste niet echt gewillig betaalden is onder Innocentius III de geestelijke belasting ingevoerd. Bisdommen werden belast door de Paus en de bisschoppen regelden zelf de doorbelasting van deze heffing op de koninkrijken. Onder Leo IX roept de Paus voor het eerst een nieuwe serie oecumenische concilies bijeen. Deze concilies worden voorgezeten door de Paus en niet langer de Keizer. Gaandeweg de elfde eeuw veranderen deze concilies van defensieve hervormingen naar offensieve. Niet langer het beschermen van de kerk tegen lekeninvloed maar het beschermen van de samenleving tegen elementen die strijdig zijn met de visie van de kerk. De concilies die veelal in het pauselijke paleis plaatsvinden werden collectief de Concilies van Lateranen genoemd. Het derde en vierde concilie van Lateranen vormde het hoogtepunt van de hervormingen. Het Derde Concilie van Lateranen (1179) nam besluiten over de pauselijke verkiezing en het Vierde Concilie van Lateranen (1215) leidde tot een hele reeks van decreten waarbij de vorsten aan de zijlijn aanwezig moesten/mochten zijn als toeschouwer. Het pontificaat van Innocentius III (1198-1216) wordt gezien als het toppunt van de Pauselijke macht.

Vernieuwingen in het kloosterwezen Een ander deel van de hervormingen van de kerk richtte zich op het kloosterwezen. Deze hervorming begon in het klooster van Cluny en leidde tot een stroming die Ecclesia Cluniacensis genoemd werd. In het klooster richtte men zich op het herstel van de zuivere regel van Benedictus (vooral het bidgebod) en het uitbannen van lekeninvloed in de kerk. Cluny ontwikkelde een divers systeem van dochterhuizen en filialen die allemaal op één of andere manier gecontroleerd konden worden. Door de Kerkelijke exemptie viel het Klooster van Cluny niet onder de Bisschop maar rechtstreeks onder de Paus. De associatie met grote heiligen als St. Petrus en Paulus maakte het een groot bedevaartsoord dat over een enorme rijkdom, macht en prestige beschikte. Deze macht werd gebruikt tegen de Franse koning en de banale heerlijkheden. Cluny en de andere kloosters legde godesvreden op (Pax Dei) waarin werd opgetreden tegen de gewelddadigheid van de leenmannen. In een serie van plechtigheden werden allerlei groepen beschermd door deze vredes. Uiteindelijk werden zelfs

hele perioden aangemerkt als Godsbestand. Hiermee traden de abten op het terrein van de Koning wiens taak het was de orde en vrede in het koninkrijk te handhaven. Tegen de overdaad en rijkdom van Cluny kwamen uiteindelijk weer nieuwe kloosterordes op die een strakke discipline van wereldverzaking, contemplatie en soberheid handhaafden. Men streefde naar het leven in navolging van Christus en vestigde zich in de uithoeken en langs de randen van de Christelijke wereld. Voorbeelden uit deze nieuwe beweging zijn het klooster van Citeaux waar de cisterciënzers uit voort kwamen en de Premontstratenzers uit het Klooster van Prémontré. Deze nieuwe orden waren min of meer gespecialiseerd in het ontginnen van nieuw gebied en sterk militant. Het streven te leven in navolging van Christus was één aspect van een religieuze hervorming. Het andere was een streven naar meer spiritualiteit. Een dieper contact met God door gebed en meditatie. Men ging zich veel meer indentificeren met God-de-Zoon (Christus) en gedurende de elfde eeuw veranderde het beeld van Jezus als de Koninklijke overwinnaar van de dood naar een intens lijdende menselijke figuur vóór de dood. In praktische zin werd dit geloof beleefd door afstand te doen van alle rijkdom en zoals Christus en zijn Apostelen in armoede te leven. Deze lekenbewegingen gingen in kleine gemeenschappen (begijnen, humiliati, waldensen etc.) samenleven en balanceerden door hun kritische houding tegen de laksheid en verdorvenheid van de kerk steeds op het randje van ketterij. De meest invloedrijke leek uit die periode is Fransiscus van Assisi die het leven van Christus wilde na-leven (imitatio Christi). Aan het einde van zijn leven vertoonde hij zelfs de stigmata. De Fransiscanen die hem gingen volgen waren als leken ‘minderbroeder’ en moesten met hem rondtrekken, bedelen om zich te voeden en het evangelie prediken. Fransiscus van Assisi stond aan de basis van de bedelorden. Deze kloosterorden hadden een behoefte om afstand te doen van alle aardse rijkdom en waren gericht (in navolging van Christus en de Apostelen) op het verspreiden van het evangelie. Men predikte het evangelie in de eigen volkstaal in de steden. Naast Fransiscus van Assisi en de Fransiscaners was een tweede grote bedelorde ontstaan onder de Spanjaard Dominicus Guzman. Deze beweging stopte met vervolging van ketterij en begon ook met de prediking van de theologie in de eigen taal. Hiervoor moesten de monniken goed opgeleid zijn waardoor de orde een eigen onderwijssysteem op zetten. Scholen en universiteiten van de Dominicaner orde verspreidden zich over Europa. De twee laatste grote bedelorden zijn de Karmelieten en de Augustijnse Heremieten. De invloed van deze orden is enorm geweest. Het preken in de volkstaal leidde tot een opleving van de religieuze intensiteit bij de gewone gelovigen maar ook tot veel meer onverdraagzaamheid tegenover andersdenkenden. Door de bedelorden worden de gelovigen zelf zichtbaar in de kerk wat leidt tot een toename in pelgrimages, de verering van relieken en de actieve nieuwbouw van grote monumentale kathedralen (opkomst gothiek). Daarnaast groeit het geloof in mirakels en wordt ketterij (bijvoorbeeld de Katharen) nu met de steun van het volk steeds feller vervolgt. Dit wordt door de kerk opgepakt en leidt tot de oprichting van het pauselijk tribunaal (de inquisitie), een opleving van de Spaanse reconquista en een versterking van het antisemitisme en de jodenvervolging. Joden gaan steeds meer in getto’s wonen.

Hoofdstuk 9: Vroege territoriale vorstendommen Vanaf de tiende eeuw komen de nieuwe staten op. Deze staten draaien rondom de vorstelijke dynastie en zijn voortgekomen uit de staten West Francia en Oost Francia.

Oost Francia: het Heilige Rooms Rijk Koning Hendrik I (919-936) brak als eerste met de Frankische traditie om de erfenis niet te verdelen onder alle zonen. In plaats daarvan bepaald hij dat het koningschap gekozen wordt. Het domein van de familie wordt nog wel verdeelt. Na Hendrik I wordt de Ottoonse dynastie (919-1024) gevestigd, gevolgd door de Saliërs (1024-1125) en de Hohenstaufen (1132-1254). Het Oost-Frankische Rijk bestond uit stamhertogdommen rondom dynastieke families: Saksen, Zwaben, Franken, Beieren en Thüringen (tot 908). De Ottoonse Keizers kwamen uit het Saksische huis en vestigden in plaats van een verkozen kiezer een dynastie door bij leven al hun opvolger tot koning of medekeizer te laten kronen. Alleen bij gebrek aan troonopvolgers volgde verkiezing. Door invloed van de bisschop van Mainz ging na het uitsterven van de Ottoonse dynastie de keizerskroon zonder problemen over op de Salische dynastie waarmee aangetoond werd dat het principe van een Duitse kroon boven de stamhertogdommen algemeen werd geaccepteerd. Iedere dynastie beschikte over een patrimonium de familiedomeinen die de Hausmacht genoemd werden. De Ottoonse Hausmacht breidde het keizerrijk in de tiende en elfde uit over Lotharingen en Bourgondië. Hiermee strekte het Rijk zich uit van Italië tot Denemarken en van de Schelde en de Rhone tot de Donau. Zelfs binnen de Duitstalige volken bestonden grote culturele tegenstellingen. Toch was het grootste conflict tussen de Germaanse volken en de Slavisch/Magyaarse volken. In de ‘drang nach osten’ legde het Rijk langs de oostgrenzen zwaar versterkte kolonisatie gebieden aan. De zogenaamde “Marken” De keizerlijke en koninklijke macht en overwicht is sterk gebaseerd op de macht van de Kerk. Bisschoppen en abten werden aangewezen als wereldlijk heer en de dynastieën maakten gebruik van hoge geestelijke adviseurs. Grote delen van het rijksleger waren afkomstig uit de kerkelijke landen als betrouwbare bondgenoot tegen de hertogen. Het geestelijk celibaat weerlegde de adellijke drang tot dynastievorming. De steun van de rijkskerk was te danken aan de Duitse missie van bekering van de Slavische volken.De Ottoonse en Salische dynastieën lieten grote dombasilieken bouwen in Bamberg en in Spiers.

Herstel Keizerschap Otto I onderwierp in 951 de Langobarden en laat zich tot koning kronen van Franken en Langobarden. Paus Johannes XII vraagt bescherming aan Otto I in de vete tussen de Romeinse Crescenti en Tusculani. In ruil voor zijn steun kroont de Paus hem tot keizer. Na zijn vertrek uit Rome sluit Johannes XII een verbond met de vijanden van Otto I waarna de Keizer terugkeert en de Paus afzet. Hij installeert de nieuwe paus Leo VIII. De Keizer stelt daarna dat geen enkele paus mag worden aangesteld zonder keizerlijke goedkeuring. Hieruit ontstaat een conflict tussen de Keizers en de Pausen. De Duitse hegemonie over Italië is een noodzakelijke vereiste voor het behoud van de keizerskroon. De pogingen van de Duitse keizers om de controle over Italië te behouden leidt tot verwaarlozing van hun rol in Duitsland. Hoewel de keizers regelmatig met legers door Italië trekken weet men hier nooit echt voet aan de grond te krijgen. In Rome werd de Duitse keizerlijke hulp alleen ingeroepen door de rivaliserende families om de controle over de paus

te krijgen. Dit komt pas in de elfde eeuw ten einde met de aanstelling van Leo IX. Hiermee begint de investituurstrijd en Hendrik III is de laatste keizer die een paus aan heeft gesteld.

Hohenstaufen Het Duitse Rijk is het regnum Teutonicorum hieronder vallen Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland. Het Heilige Rooms Rijk wat geregeerd wordt door de keizer bevat naast het Duitse Rijk, ook de koninkrijken Bourgondië en Italië en de wereldlijke macht over Rome. Om het keizersschap te behouden waren de Keizers steeds genoodzaakt grote gunsten en autonomie aan de gebieden in Duitsland te geven. Lokale territoriale Duitse vorsten en steden grepen iedere gelegenheid aan om de macht van de Koning over hen te beperken. Zo stond Frederik II zijn recht op keizerlijke tol en muntplaatsen af aan de lokale vorsten. Frederik I Barbarossa werd regelmatig geconfronteerd met opstanden van coalities van noord-Italiaanse steden. De Lombardische stedenbond onder leiding van Milaan werden in 1158 onderworpen en inde Rijksdag te Roncaglia moest men een programma van gecentraliseerd bestuur erkennen. Zijn moderne wetten lagen in de lijn van de Romeinse keizers . Na de Rijksdag weigert Milaan mee te werken en ontvangt steun van de Paus in een nieuwe coalitie tegen Barbarossa. Milaan wordt door hem in 1162 verwoest. De wederopbouw wordt gefinancierd met Byzantijnse en Venetiaanse steun. Hieruit vormde zich een nieuwe coalitie tegen Frederik I die uiteindelijk in 1183 toch grote juridische bevoegdheden aan de Lombardische stedenbond moest afstaan. Barbarosse verloofde zijn oudste zoon Rooms-Koning Hendrik VI met Constanza, de dochter van Roger II van Sicilië. In 1189 werd Keizer Hendrik VI via dit huwelijk Koning van Sicilië in een personele unie en wist dit eiland in 1194 te veroveren dankzij een enorm losgeld wat Engeland hem betaalde voor de vrijlating van Koning Richard Leeuwenhart. Hendrik VI overleed toen zijn zoon Frederik pas drie jaar oud was. Paus Innocentius III oefende als leenheer van Sicilië de voogdij uit en zorgde voor een uitstekende scholing van Frederik II op basis van de islamitische wetenschappelijke invloed in Sicilië. In het Duitse Rijk laaide in de periode dat Frederik II minderjarig was de partijstrijd weer op. De Hohenstaufen en Welfen kozen beide hun eigen kandidaat Rooms-Koning. Beide partijen ontvingen steun door Europese landen. De beide kandidaten (respectievelijk Filips van Zwaben en Otto IV) werden uiteindelijk door Paus Innocentius III in de ban gedaan. Dit leverde ditmaal geen enkel resultaat op. Nadat Frederik II meerderjarig werd erkenden de bisdommen en hertogdommen zijn recht op de troon. De conflicten waren breder dan alleen Duitsland. De Engelse koning Jan Zonderland was ook door Innocentius III geëxcommuniceerd en in een strijd verwikkeld met de Franse koning Filips II Augustus om de Engelse bezittingen in Frankrijk. Koning Jan gaf daarop zijn aan de paus en ontving het in leen terug. Daarna sloot hij met Otto IV, de graven van Holland, Henegouwen, Vlaanderen en Boulogne een bondgenootschap tegen koning Filips II Augustus. De coalitie werd verslagen door de Fransen in 1214 in de Slagen om Angers en Bouvines.Dit bezegelde Otto IV’s politieke einde. Jan Zonderland kreeg te maken met een opstand van zijn engelse baronnen en werd gedwongen de Magna Carta te tekenen. Frederik II was eigenlijk een vreemde in Duitsland en poogde het land een moderne wetgeving op te leggen overgenomen uit Sicilië en uit de Islamitische wereld. Dit faalde door het gebrek aan draagvlak en middelen. Het conflict met de Lombardische steden speelde opnieuw op doordat Frederik II Milaan van ketterij beschuldigde. De paus steunde Milaan tegen de Keizer en de oorlog werd niet met een definitief resultaat afgesloten. Frederik II werd tot tweemaal toe in de ban gedaan. Dit leverde niet veel steun op behalve van de

Rijnbisdommen (Keulen, Trier en Mainz) die een aantal tegenkoningen aanstelden waaronder Graaf Willem II van Holland. Het conflict tussen de paus en de keizer kwam tot einde na de plotselinge dood van Frederik II en de korte heerschappijen van zijn opvolgers. Daarna zijn koningen en edelen uit Europa die nog nooit in Duitsland waren geweest uitgeroepen tot Rooms-Koning. Deze periode duurde tot 1273 en staat bekend als het Interregnum. Daarna wordt Rudolf van Habsburg tot Rooms-Koning gekozen maar het is dan te laat om een centrale macht te vestigen. De territoriale vorsten en steden van Duitsland hebben dan al zoveel vrijheden en lokale macht. Het Duitse Rijk onder de Habsburgers blijft in die verdeelde staat bestaan tot 1871.

Gestichte Koninkrijken

Midden-Europa Door de kerstening de germaanse ‘drang nach osten’ worden nieuwe christelijke staten in het oosten opgericht. Als reactie tegen de machtige Duitse markgraven verenigd zich in 960 rond de vorst Mieszko I het Pools Koninkrijk . Door de doop van Mieszko verviel voor de markgraven de legitimatie hem aan te vallen waardoor men het koninkrijk moest blijven tolereren. Onder Koning Boleslaw is Polen sterk genoeg om de Duitse koning te negeren bij de kroning. Na Boleslaw vervalt Polen in een leengoed van de Duitse Koning. Bohemen had een meer samenhangende bevolking en werd geregeerd door de Premislydendynastie. In de problemen tussen paus en keizer verleende Keizer Hendrik IV de Premislyden de koninklijke waardigheid als rijksvazal van Duitsland. In Hongarije werd Stephen (997-1083) door Keizer Otto III en paus Silvester tot koning gekroond. Hiermee wordt de troon van de Heilige Stephanus gevestigd. Het land schudt daarna de Duitse dominantie af. Het verwerft vervolgens Kroatië en Bosnië.

Engeland De Deense koning Knut heerst van 1014 tot 1035 over Denemarken, Noorwegen en Engeland. Na de opvolging van zijn zoon komt Edward de Belijder aan de macht uit het Huis van Alfred de Grote. Onder zijn bewind groeit de Normandische invloed in Engeland. De Anglosaksische earls komen tegen de Koning en deze Normandische invloed in opstand en kiezen Harold de Earl of Wessex tot leider. Na de dood van Edward de Belijder laat hij zich tot koning uitroepen. Hij moet zich verdedigen tegen zijn eigen broer die steun zoekt bij de erfgenamen van Koning Knut. Harald, de koning van Noorwegen, steekt met een leger over maar wordt verslagen door Harold. Tijdens deze problemen is ook de Hertog van Normandië, Willem het kanaal overgestoken. Hij verslaat Harold in de Slag bij Hastings in 1066 en vestigt de Normandische overheersing van Engeland. In deze periode ontstaat er een mix van Angelsaksische en Normandische bestuurssystemen. De shires en de commonlaw blijven behouden maar Willem voegt daar een duidelijke nieuwe kroonvazallen aan toe. Door de nieuwe band met het continent komt in 1154 Henry II van Plantagenet op de Engelse troon. Hij is tegelijkertijd Koning van Engeland, Hertog van Normandië en Graaf van een heel aantal Franse graafschappen. De Plantagenet richten in 1171-72 hun expansie op Ierland en onder Edward I in 1282 op Wales. Edward probeerde vanaf 1296 ook Schotland te onderwerpen. Dit leidde in 1314 tot de grote slag bij Bannockburn waar de Engelse troon de Schotse zelfstandigheid moest erkennen.

Iberië In de tiende eeuw domineert het Kalifaat van Cordoba (961-967 Kalief al-Hakam II) het schiereiland. In deze periode bloeien kunst, literatuur en wetenschap op en wordt de antieke Griekse kennis en de Arabische wetenschap doorgegeven aan het Christendom. Tijdens de elfde eeuw bestaan er drie christelijke koninkrijken in het noorden van Spanje: Leon, Castille en Aragon. Alledrie voeren ze krijgstochten tegen de Moslims. In 1031 dreigt de val van het Kalifaat en wordt de steun gevraagd van de sterke Berber dynastie van de Almoravieden. Zij worden in 1098 door de Kalief van Bagdad erkent als Emiraat en voeren een strenge Islamitische leer en komen in conflict met de christenen. De Christelijke koning van Aragon, Alfons I rukt in 1125-26 met troepen op tot in Mallaga terwijl ook het Koninkrijk Portugal zich vestigt. De Almoravieden worden ten val gebracht door de rivaliserende Almohaden tijdens een Jihad. In 1147 wordt al-Andalus bij het Almohaden Kalifaat gevoegd. Vanaf 1172 wordt Iberië beheerst door dit rijk. De afkondiging van de kruistocht is het teken voor het begin van de reconquista die de Almohaden in 1212 in de Slag bij Las Navas de genadeslag toebrengt. In de personele unie tussen Leon en Castille in 1230 ontstaat de moderne Iberische indeling Portugees, Castiliaans en Catalaans.

Frankrijk Frankrijk wordt tot het einde van de 12de eeuw bestuurd door een serie zwakke vorsten. De Franse kroonlanden zijn beperkt en machtige feodale heren als de Hertog van Normandië, Champagne en Vlaanderen houden land alleen in naam nog in leen van de Franse koning. Deze vazallen staan bijna op gelijke voet met andere vorsten. In 1152 verbreekt Koning Louis VII zijn huwelijk met Eleanora van Aquitane omdat het huwelijk kinderloos blijft. De Koning huwt opnieuw met Champagne. Eleanora huwt de toekomstige Koning Henry II Plantagenet van Engeland waardoor een grootdeel van Frankrijk in handen komt van de Engelse troon. Onder Koning Filips II Augustus begint de opbouw van het Franse koninkrijk. Frankrijk verwerft in 1180 de Vlaamse industriesteden en in 1185 Artesië op het Graafschap Vlaanderen. Daarnaast wordt in 1204 het Hertogdom Normandië veroverd op de Engelse Koning Jan Zonderland. Deze sluit daarop een coalitie met de Duitse troonpretendent Otto IV en Vlaanderen. De paus stuurt in 1208 aan op een kruistocht tegen de Katharen. Het graafschap Toulouse en de Koning van Aragon leveren steun aan de Katharen (Albigenzen) die Simon de Montfort in naam van de Franse Koning in 1213 verslaat. Het jaar daarop wordt de Engels-Duitse coalitie verslagen in de Slag bij Bouvines. De Kathaarse gebieden in de Languedoc en Carcassone vallen in 1229 aan de Franse troon.

Institutionalisering van de staat De nieuwe staten zijn opgekomen door een viertal kenmerken. Staatsvorming wordt primair gekoppeld aan het kersteningsoffensief. Alleen de Scandinavische (Viking) en Normandische (verovering Engeland) lijken niet direct aan het brengen van het geloof gekoppeld te zijn. De Duitse expansie naar het oosten, de reconquista van Iberië etc. gaan allemaal in naam van het geloof. Aan het begin van het tweede millenium zijn er ook nog grote heidense gebieden in Europa en is de kerk de enige continentale overkoepelende macht. De erkenning van die kerk voor de macht van een heerser geeft die heerser een groot prestige.

Een tweede kenmerk van de vroege staten is de opdeling in twee categorieën. De primaire categorie ontwikkelt zich autonoom. De koninklijke macht wordt van binnenuit gevestigd. Voorbeelden hiervan zijn de koninkrijken Frankrijk, het Duitse Rijk, Angelsaksisch Engeland, de Iberische Koninkrijken en koninkrijk Servië. De secundaire categorie is een afgeleide ontwikkeling die van buitenaf wordt opgelegd. Voorbeelden daarvan zijn Engeland onder Scandinavische of Normandische koningen, Polen en Bohemen. Een derde kenmerk beperkt zich tot de primaire koninkrijken waar de koninklijke macht op kon komen door een gunstige ligging van de kroondomeinen en de concentratie van productiecapaciteit in deze gebieden. De Ottoonse Hausmacht in Saksen, het Ile de France in Frankrijk etc. Het vierde kenmerk is dat de door de troon beheerste gebieden geschikt genoeg zijn voor verdere territoriale expansie. Vruchtbare grond waarlangs expansie kan ontwikkelen of zeeverbindingen. Om vast te houden aan de expansie wordt het koninklijke of keizerlijke ambt gekoppeld aan de Kerk. De Kroning en Zalving door de geestelijkheid gaf de troon een verheven aanzien. Grote koningen als Knut en Stephenm kregen zelfs bij leven al wonderen toegeschreven.De verwerving van nieuw territorium was slechts stap één maar behouden van dat territorium stap twee. Hiervoor moesten regering en kroon verambtelijken om een geschikt bestuursapparaat te organiseren. In Engeland ontstaat een ambtelijk apparaat in dienst van de kroon ter controle en onderwerping van de edelen en het toepassen van één common law. Dit is in het Duitse rijk en Frankrijk niet dusdanig ver doorontwikkeld waardoor meerdere rechtssystemen en veel minder effectieve belastingheffing plaatsvonden. In Engeland was de sheriff al voor 1066 de lokale gerechtsofficier en vertegenwoordiger van het koninklijke gezag in de Shires. De Normandiërs versterkten dit ambt tot de Bailiff/Baljuw. De eerste moderne ambtenaren die vergoed werden in geld, waarvan de functie herroepbaar was (dus niet overerfbaar) en die verantwoording schuldig waren aan de kroon. Iets dergelijk werd op het continent wel gekopieerd. Vlaanderen zette Baljuws in voor de rechtspraak en in Frankrijk kwamen de Sénéschals.

Hoofdstuk 10: Europese Expansie Vanaf de elfde eeuw komt er een westerse expansie op gang die mogelijk wordt gemaakt door de stabilisatie van het continent na het wegvallen van de invasies uit Azië en Scandinavië. Door de langzaam groeiende landbouwproductie en bevolking kwam een kolonisatie op gang en ontginning. Voorbeelden van deze expansie is de Normandische expansie. Deze richt zich niet alleen op Engeland maar ook Sicilië wordt beheerst door Normandische koningen. Van hieruit zetten zij onder Koning Roger van Sicilië expedities op touw naar Servië en tegen Byzantium. Deze christelijke verovering van Sicilië op de Islam zet een precedent voor de latere kruistochten. Een tweede voorbeeld is de Duitse ‘drang nach osten’ en de kolonisatie inde vorm van kruistochten tegen de heidense Slavische gebieden. Daarnaast is er ook commerciële expansie. De handelsrelaties tussen Europa en de door de Islam gedomineerde streken in de Middellandse Zee ontstaat. De handelsstaat Venetië komt op en verkrijgt het privilege van vrijstelling van tolheffingen in het hele Byzantijnse Rijk. Door de uitschakeling van de piraterij uit Tunesië in 1088 ontwikkelen Pisa en Genua zich in het westelijke Middellandse Zee gebied. Het toppunt van de Europese expansie in de centrale middeleeuwen wordt gevormd door de kruistochten tegen de Islam en de stichting van de Latijns katholieke koninkrijken in de Levant.

Multicultureel Oosten De Islamitische wereld stond niet negatief tegenover de andere twee volken van het boek. Het beoogde in oorsprong zelfs niet een andere godsdienst te zijn. Het beweerde slechts dat met Mohammed Gods laatste, definitieve en meest zuivere profetie op aarde bekend was gemaakt. In de gebieden die door de Islam werden beheerst behielden volken het recht hun eigen geloof aan te hangen zo lang men de dominantie van de Islam maar erkende en de belastingen betaalde. De Levant was een culturele mix van talrijke volken, religies, afsplitsingen en talen. De vraag is dan ook of het Heilige Graf in Jeruzalem en de christelijke religie daadwerkelijk bedreigt werden toen tot de eerste kruistocht in 1095 door paus Urbanus II werd opgeroepen. De christelijke heiligdommen stonden onder Byzantijns protectoraat. In het midden van de elfde eeuw kwamen in deze streek de Seldjoeken op, een volk van Turkmenen dat in 1071 in de Slag bij Manzikert het Byzantijnse leger volledig versloeg. Hiermee kreeg het de controle over Klein-Azië, Syrië en Palestina ten koste van het Fatimidische Kalifaat en het Byzantijnse Rijk. Na de dood van de leider verviel het rijk in familietwisten waarbij bloedbaden onder alle etnische groepen plaatsvonden maar vooral gericht tegen de Sjiieten. Van christenvervolging en schendingen van Heiligdommen is geen enkel teken. Het motief voor de kruistochten ligt dus niet aan agressie van Islamitische kant maar moet worden gezien als een Europees initiatief gericht op verdere expansie.

De Vroege Kruistochten Op 24 november 1095 werd het Concilie van Clermont gehouden. Op dit concilie werd de excommunicatie van Koning Filips I van Frankrijk besproken, conflicten met de banheren en de afkondiging van de Godsvredes en de lekeninvestituur. Paus Urbanus II deed na afloop van het Concilie een poging om de agressie in Europa naar buiten te richten. Hij maakte bekend aan de aanwezige edelen en ridders verschillende verzoeken om steun van de Byzantijnse keizer te hebben ontvangen. In het keizerrijk vond onder de constante militaire dreiging van de Islam een machtsverschuiving plaats van de keizer naar lokale potentaten. Paus Urbanus II beloofd kruisridders een volledige aflaat van zonden. Het doel van de kruistocht was niet het steunen van het Byzantijnse rijk maar de stichting van een pauselijke vazalstaat in Palestina. De oproep tot de kruistocht ging gepaard met intensieve katholieke propaganda door heel Europa. De situatie in het Heilige Land was complex tijdens de eerste kruistocht. De twee grootmachten (Byzantium en het Fatimiden Rijk) waren verzwakt door interne strijd en ook de nieuwe Seldjoeken waren gewikkeld in een dynastiek conflict. Er was geen gelijkwaardige tegenpartij wat de vestiging van Latijns katholieke staten vereenvoudigde. Pas in 1169 toen Nureddin in Egypte aan de macht kwam veranderde de situatie. Zijn Koerdische generaal Saladin ging een reële bedreiging vormen voor de katholieke staten. Na de invasie van Syrië door de kruislegers in 1096 werden plunderingen en massamoorden aangericht in Ma’arrat al-No’mann en Jeruzalem. De leiders van de kruistocht handelden meer uit eigen belang dan zich te bekommeren om de Heiligdommen. Godfried van Bouillon stichte in 1098 het Graafschap Edessa aan de Eufraat. Bohemont van Tarente veroverd datzelfde jaar Antiochië en sticht daar een koninkrijk. Jeruzalem viel na een lange belegering op 15 juli 1099 en Godfried van Bouillon, Hertog van Nederlotharingen roept zich uit tot ‘Voogd van de Kerk en het Heilige Graf’. Na zijn dood in 1100 wordt zijn broer de eerste Koning van Jeruzalem waarmee hij de paus naar de achtergrond drukt. Voor de bevoorrading van de kruistochten door de Italiaanse handelaren, is de verovering van de havensteden essentieel. In 1104 valt Akko, in 1120 Sidon en Beirut en in 1124 Tyrus. Na het succes trokken grote aantallen christenen weer terug naar Europa waardoor de kruisvaarderstaten verzwakt achterbleven. De relaties tussen de Latijnse en Byzantijnse kerken en heersers was zeer slecht en ook de onderlinge steun was niet geweldig. De staten bleven bestaan door de enorme verdeeldheid in het Midden Oosten en de allianties die links en rechts werden gesloten. Naarmate er meer samenwerking kwam binnen de Islamitische wereld komt er een einde aan de expansie en begint de Islamitische herovering. In 1128 valt Aleppo. De katholieke kolonisatie bleef beperkt tot vestigingen in de steden en de burchten. De pelgrim werden gesteund door geestelijk ridderorden zoals de Tempeliers en Hospitalers die pelgrims beschermden en een banksysteem ontwikkelden. Voor de reis kon men in Tempeliervestigingen in grote Europese steden geld storten dat bij aankomst in Jeruzalem kon worden opgenomen. De nieuwe staten sloten handelscontracten met Italiaanse handelslieden uit Genua, Pisa en Venetië. De belangrijkste handelsverbinding bleef Egypte omdat de Levant continu door oorlog werd geteisterd. Na de herovering van Jeruzalem door Saladin en het verdwijnen van veel kruisvaarderstaten werd Egypte voor Europa gesloten. De Italiaanse handelaren stichtten toen in de havensteden in de Levant handelsposten en afgezonderde wijken (de Funduqs) waarin de handel werd gedreven.

De Latere Kruistochten Naar aanleiding van de val van Jeruzalem zetten Frederik I Barbarossa, Filips II Augustus en Richard Leeuwenhart de rivaliteiten opzij en ondernamen gezamenlijk de derde kruistocht. Barbarossa dreigde het Byzantijnse Rijk te veroveren als hen geen doorgang werd verleent. De keizer schikte in maar toch werdn Thessaloniki en Adrianopel door de Duitse troepen verwoest. Europa begint zich te realiseren dat de Hohenstaufen druk op weg zijn om het oude Romeinse Rijk te heroveren maar voor het zover is verdrinkt Barbarossa in 1190 een deel van zijn leger trekt onder leiding van Frederik van Zwaben verder. De kruisvaarders heroveren in 1191 opnieuw Akko waar Frederik van Zwaben aan ziekte sterft. Filips II Augustus keert na de herovering terug naar Frankrijk en Richard Leeuwenhart moet in 1192 genoegen nemen met een regeling voor pelgrims in Jeruzalem. De vierde kruistocht tekent het totale gebrek aan Europese coördinatie richting Palestina. Het Byzantijnse Rijk was in de ogen van de Latijnse wereld de grote vijand. Na de ervaringen van de vorige kruistocht staat de Keizer geen kruistocht over zijn grondgebied toe. Met hulp van de Venetiaanse vloot wordt in 1204 Constantinopel verovert en een nieuw Latijns keizerrijk gesticht dat onder bestuur staat van Venetië. Paus Innocentius III predikt na deze afleiding, tijdens het Vierde Concilie van Lateranen in 1215, direct voortzetting van de kruistocht maar ook daar zijn de resultaten van beperkt. De verdediging van Akko wordt uitgebreid door verovering van wat gebied rondom de stad en in 1218 wordt Damietta in de Nijlmonding belegerd. De stad valt pas in 1221. Tijdens de vijfde kruistocht weet de hoogopgeleide Frederik II van het HRR met een handjevol mensen een akoord te sluiten met de Sultan. In 1228 wordt Frederik II de nieuwe christelijke koning van Jeruzalem aangesteld en er wordt een tienjarige vrede getekend. In 1239-40 vindt de zesde kruistocht plaats onder Thibaud IV van Champagne, Koning van Navarra en Richard van Cornwall, Graaf van Poitou. De christenen heroveren enkele gebieden maar de nadruk ligt steeds meer op diplomatieke successen door Syrië en Egypte tegen elkaar uit te spelen. Dit wordt wreed verstoord door de invasies van de Mongolen die in 1243 Jeruzalem plunderen en het jaar daarop de kruislegers vernietigen. Lodewijk IX van Frankrijk zeilt daarop uit naar het beloofde land en veroverd onderweg opnieuw Damietta. Door de uitbraak van ziekten wordt zijn leger vernietigd en Lodewijk wordt gevangen genomen. In de zevende kruistocht in 1270 keert Lodewijk IX terug samen met Koning Edward I van Engeland. Lodewijk sterft onderweg in Tunis en Edward reist door naar Akko.In 1291 valt deze stad als laatste restant van de kruisvaarderstaten en komen de kruistochten ten einde.

Kolonisatie Het in 1204 gestichte Byzantijnse Rijk draaide voor Venetië de rollen om. Waar het eerst als oude vazal van het rijk privileges had verworven kon het nu het rijk zelf besturen en in de Egeïsche zee een netwerk van handelsposten opbouwen. De restanten van het Byzantijnse Rijk langs de kusten van de Zwarte Zee werden gesteund door de Genuezen, de grote rivalen van Venetië. Zij stichten op de Krim, in Georgië tot de zee van Azov een keten van handelsposten die rechtstreeks aansloten op de zijderoute. Naast deze oosterse kolonisatie ontwikkelde ook in Noord-Europa zich een netwerk van handelssteden van Gotland in de Oostzee. Het Hanzenetwerk bestond uit steden in

Denemarken, Lübeck, Westfalen en Holland en domineerde de handel met Novgorod in Rusland. Verdere kolonisatie kwam opgang na de kruistochten. De Teutoonse Orde werd opgericht voor de onderwerping van de Baltische staten. Nieuwe energie werd gestoken in de reconquista van het Iberisch schiereiland en de Engelsen onderwierpen Wales en Ierland.

Hoofdstuk 11: Verstedelijking

De Stad De groei van steden was mogelijk door de bevolkingstoename in de centrale middeleeuwen. Dit leidde tot een overbevolking in dichtbevolkte gebieden waardoor een migratie naar nieuwe kolonisatie gronden op gang kwam maar ook de urbanisatie. In de periode 1000 tot 1300 groeide niet alleen de stedelijke bevolking maar ook het aantal steden. De bevolkingsgroei in de steden stagneerde tussen 1300 en 1500 maar de groei van het aantal steden ging door waardoor het aandeel van de stedelijke bevolking in Europa bleef groeien. Slechts een beperkt aantal steden had een omvang van meer dan 100.000 inwoners (omstreeks 1500: Venetië, Napels, Milaan en Parijs). Het overgrote deel waren plaatsen van enkele honderden tot duizenden inwoners. Deze ‘kleinstädte’ ontwikkelden zich in de landmassa’s terwijl de allergrootsten alleen konden bestaan langs grote rivieren en aan zee. Dit was noodzakelijk in verband met de aanvoer van graan, grondstoffen en bouwmaterialen. Vervoer per schip was per gewichtseenheid veel goedkoper dan over de weg. Langs Middellandse Zee waren tot in 1500 het grootste aantal grote steden te vinden. Constantinopel en Cordoba haalden mogelijk een miljoen inwoners. Dit is mede te verklaren door de grote landbouwproductiviteit in deze regio en de bereikbaarheid per schip. Voorbij de Middellandse Zee wisten alleen Parijs en Antwerpen in de 16de eeuw 100.000 inwoners te bereiken. Deze steden zijn de grote centra van de wereldeconomie en vaak ook bestuurscentra. De residentie van de vorst en de regeringen of van de bisschoppen. De stad is nooit los te zien van het achterland. Pre-industriële steden kennen een sterfteoverschot en worden dus continu herbevolkt. Naarmate een stad groeide moest het voedsel van een groter achterland gehaald worden. Door de rijkdom van de stad was het ook een centrum van economische vraag. Behalve een groei van de markt is er ook een groei van het aantal verschillende producten. Onderzoek naar de geschiktheid van gebieden voor stedenvorming op basis van sociaal-geografische waarden (de Urban Potential) toont aan dat de Povlakte, de Zuidelijke Nederlanden en de Golf van Napels het meeste steden konden voortbrengen.

Morfologie De oudste steden vormden zich op de resten van de Romeinse steden. Deze waren oorspronkelik ontwikkeld uit de gedachte van een gecentraliseerd rijk met uitstekende wegverbindingen. Middeleeuwse steden ontstaan spontaner en vaak op gunstige locaties waar rivieren samen komen, rivieren in zee uitmonden, doorwaadbare plaatsen met eilanden, natuurlijke havens en de kruisingen van wegen met rivieren. Daarnaast was de nabijheid van een versterking belangrijk in verband met de beveiliging. Dit leidde wel vaak tot strijd over rechten tussen de stedelingen (vnl. handelaren en ambachtslieden) en de lokale heerser. Vanaf halverwege de tiende eeuw ontstonden de eerste stedelijke omwallingen. De ommuring dwong de steden financiële middelen te verzamelen. Stadsmuren vormen de eerste openbare werken onder financieel beheer van de stad.

Stadsrecht De stedelijke ommuring stond ook voor een juridische grens. De steden hadden een eigen rechtssysteem dat in oorsprong is voortgekomen uit een eedverbond (samenzweringen/coniurationes) dat de eerste stedelingen (vaak horige vluchtelingen) met elkaar sloten voor onderlinge bescherming in de stad of op reis. Deze bescherming was vooral gericht tegen de feodale samenleving en zorgde voor een eenheid van de stedelingen. De mensen die de eed gezworen hadden waren juridisch vrij en beëdigde burgers en behoorden niet langer tot de horigheid. Het stedelijke gebied was dan ook de ‘vrijheid’ en het stadsrecht was persoonsgebonden. Het betrof niet alle inwoners maar wel alle burgers ongeacht waar deze zich bevonden. Het stadsbestuur had de exclusieve rechtspraak over zijn burgers wat leidde tot bevoegdheidsconflicten met andere steden en de aristocratie. De stad ontwikkelde zich juridisch door zijn vrijheid (het recht om wetten en regels op te stellen) te verkrijgen van de lokale heer. Hierover werden afspraken gemaakt die verschilden per regio en afhankelijk waren van de financiële positie van de stad en de macht van de lokale feodale heerser. Deze afspraken waren een verzameling van rechten die de stad van bisschoppen, koningen en andere heersers had verkregen en totaal ongestructureerd. Grote bevoegdheden voor de interpretatie van wetten en rechten lagen bij de Schepenen waardoor een gewoonterecht ontstond met eigen registers

Openbare orde Stadsbesturen ontstonden uit de rijkste handelaren en ondernemers in de stad en het bestuur bleef vaak beperkt tot enkele families. Het bestuur had zowel de rechterlijke als de wetgevende macht. voor de rechterlijk macht werd vaak een baljuw aangesteld (of een schout, of ambtman) die de rechtbank bijeen riep en het vonnis ten uitvoer bracht. De grote families van de steden handelden volgens het ridderlijke veterecht en veel wetgeving in steden is dan ook ingevoerd ter beperking van vetes, bloedwraak en zelfgericht. Schepenen konden families proberen te verzoenen op straffe van boetes maar een echt verbod tegen de vrije mannen was niet mogelijk. In Noord-Italië kwam in de dertiende eeuw de Podestà op een onafhankelijke gerechtsofficier van buiten de stad met een ambtstermijn van zes jaar. Toch bleven de grote families de steden domineren door middel van clanvorming, afstamming en gevolg. Deze clans beheersten het stadsbeeld met hoge torens die ook een duidelijke defensieve taak hadden. De Noord-Italiaanse steden waren daarnaast ook nog eens interns verdeelt in facties voor of tegen de keizer en de paus. Stadsbesturen claimden in deze situaties het ‘openbaar belang’ te handhaven om de familietwisten in bedwang te houden. Hiermee groeide het openbaar gezag en vanaf de veertiende eeuw begon men ‘vrede’ als de normale situatie te beschouwen. Dit moest dan wel afdwingbaar zijn door het bestuur. Het stadsbestuur werd in de loop van de dertiende eeuw door de zich ontwikkelende ambachtsgilden gedwongen verantwoording af te leggen van de publieke inkomsten en uitgaven. Deze uitgaven werden complexer door de betaling van stadsmilities, ingedeeld naar wijk en ambacht. Daarnaast de uitgebreide openbare werken als stadhuizen, belforten, handelshallen en uiteindelijk infrastructuur als bruggen, wegen, kranen etc. De stedelingen en de geestelijken werkten samen in de sociale zorg waarbij gilden en broederschappen bejaarden, weduwen en wezenzorg op zich nam en de kerk (met name de bedelorden) de inrichting van hospitalen. Voor dit maatschappelijke kwamen in de steden de stadsraden van soms een honderdtal mensen uit de gilden en de vooraanstaande families die besloten over

belastingen en beleid. Al met al waren de steden het omringende land in bestuur ver vooruit. Waar koningen net onderscheidt begonnen te maken tussen publiek en persoonlijk eigendom organiseerden de steden al grote openbare werken. Dit leidde tot een afstand tussen land en stad waarbij de steden zoveel mogelijk hun eigen vrijheid wilden bewaren.

Sociale verhoudingen De vroege steden waren egalitaire samenlevingen van mensen die allemaal na een jaar en een dag in de stad de horigheid waren ontvlucht en daarmee niet langer gebonden waren. Stedelijke sociale verhoudingen waren revolutionair in het feit dat ze horizontaal waren in tegenstelling tot de in de elfde en dertiende eeuw gangbare verticale (patriarchale of ongelijke relaties). Deze horizontale samenleving is overgenomen van de kerk die alle gelovigen zag als gelijken voor God. Naarmate de stedelijke gemeenschap groeide veranderde de egalitaire samenleving. Sociale differentiatie volgde op basis van economische activiteit. De handelaren, waar ambachtslieden van afhankelijk waren voor hun afzet en die de productie coördineerden, ontwikkelden zich als de nieuwe bovenlaag. Door hun kapitaal kon stadsgrond gekocht worden waar kasteelachtige huizen op verrezen. Deze bovenlaag nam de gebruiken over van de adel en verkreeg op termijn vaak ook, door huwelijk etc., een adellijke titel. De koopliedengilden, de Hanze, begonnen zich af te sluiten voor minder vermogende burgers en nieuwkomers. Dit is verklaarbaar door de bescherming van de bereikte macht en privileges tegen nieuwe concurrentie en het behoudt van effectieve solidariteit (wat wegvalt naarmate de groep steeds groter wordt). In de tweede helft van de dertiende eeuw zorgde diverse opstanden tegen de neergaande conjunctuur dat nieuwe rijken, die niet in de koopliedengilde mochten worden vertegenwoordigd, toegang kregen tot de stadsraden. De inwonerdichtheid in de steden zorgde voor kwetsbare en onhygiënische leefomstandigheden. Naast ziekten werden de steden harder getroffen door hongersnoden door mislukte oogsten dan het achterland. Hierdoor werd het menselijke handelen zichtbaar. Voedselprijzen werden in de ogen van de stedeling kunstmatig hoog gehouden door oppotting in plaats van dat hij de hongersnood als de wil van God zag. De stedelijke cultuur verzakelijkte in vergelijking met de boerengemeenschappen. Men ging twijfelen aan de kerkelijke stelling dat de werkelijkheid door God gegeven was en niet door mensen mocht en kon worden beïnvloed. Wat betreft structuur behouden kleine steden langer een agrarisch karakter. Meer mensen beoefenen zelf nog landbouw. Naarmate de stad groter wordt verdwijnt dit karakter en verdiversificeerd het aantal ambachten en handelaren.

Ambachtsgilden Met de groei van de steden werden diverse ambachten per beroepsgroep georganiseerd en gelokaliseerd in verband met hun vervuilende karakter, de collectieve noodzaak van bereikbaarheid, het hygiënische karakter etc. Hieruit ontwikkelde zich erkende gilden waarvan de leden zich vastlegden met een eed. Deze gilden kregen naast een economische ook religieuze en caritatieve taken. De vorming van het ambachtsinstituut wisselt per beroepsgroep en regio door de noodzaak van politieke strijd, beschikbaarheid van markt etc. Met de opkomst van de handelsbesturen kregen de ambachtsgilden het monopolie op het werk. Alleen mensen die lid waren van het gilde mochten het vak in de stad uitoefenen. Hiermee werden werktijden en kwaliteitseisen gegarandeerd. Om het vak te leren werd men leerling bij een meester die voor kost en inwoning zorgde. Na de leerperiode werd de leerling

gezel in loondienst van de meester. Sommige gezellen konden zich door het ‘meesterwerk’ dat gold als een proeve van bekwaamheid doorgroeien tot meester. Hiervoor moest de gezel wel het burgerschap hebben, entreegeld in het gilde betalen, een feestmaal geven en over een atelier met werktuigen beschikken. Deze eisen werden voor steeds meer gezellen onhaalbaar waardoor de ambachtsgilden zich net als de handelsgilden af begonnen te sluiten. De gilden werden een drempel ter bescherming van de oude bevolking tegen de komst van concurrenten. Entreerechten verschilden voor zonen van bestaande gildeleden en de nieuwkomers. Door omwentelingen in het stadsbestuur verkregen de gilden ook invloed in de stadsraden. IN Vlaanderen leverden de gilden de stadsmilities die in de Guldensporenslag van 1302 bij Kortrijk het Franse koninklijke leger versloegen. Deze overwinning werd verzilverd in grotere invloed in de stadsbesturen. Met deze invloed kon men zich beschermen tegen de uitholling van de koopkracht door de muntontwaarding in de veertiende eeuw. Daarnaast werd ondernemerschap beperkt om de eigen (duurdere) afzet te garanderen. In de veertiende eeuw in de neergaande conjunctuur werd het voor ondernemers en handelaren gunstig om bepaalde industriële handelingen niet langer door de gilden in de stad te laten doen maar door de bevolking op het platteland waar de lonen lager lagen. Ondernemers kochten hun eigen kapitaalgoederen en gaven die met de opdracht voor productie aan de boerenbevolking. Kapitaalgoederen en productie werden eigendom van de ondernemer in ruil voor betaling van de geleverde inspanning. Dit systeem werd het ‘putting out’ systeem genoemd. Maatregelen van de gilden leidden tot protectionisme en afsluiting van nieuwkomers in een poging de eigen positie te redden. De marktwerking bleek uiteindelijk sterker. Gezellen in deze perioden organiseerden zich in gezellenverenigingen die met beperktere privileges werden erkent. Zij trokken rond langs steden om de beste arbeidskansen te behalen. Stadsbesturen legden hier allerlei beperkingen tegen op.

Stedelijke Netwerken Groepen steden organiseerden zich ter beveiliging van handelsroutes en bescherming van de markt. Feodale heren langs de wegen waren geneigd hoge tolheffingen te eisen die de handel enorm beperkten. Een voorbeeld hiervan is de grote Rijnbond van Duitse steden uit 1254 dat in het interregnum opkwam werd de vrede tussen de steden gehandhaafd. De bond nam daarmee net als de Pax Dei beweging een taak over van de koning.

Hoofdstuk 12: De commerciële revolutie Europa vormde zicht uit de steden een nieuw samenlevingspatroon gericht op het rationele, onbegrensde nastreven van materiële rijkdom door herinvestering van de handelswinst. Door dit vroeg-kapitalisme en het winststreven heeft het continent zich vanaf de tiende eeuw vanuit een grote achterstandpositie kunnen opwerken tot een wereldmacht. Dit wordt de ‘commerciële revolutie’ genoemd en is in Noord-Italië begonnen. Daar ontwikkelde men nieuwe transportmiddelen, handelstechnieken, boekhoudsystemen, kredieten & verzekeringen, wissels & bankieren en vennootschappelijke bedrijfsvormen. Dit gebeurde juist in Italië omdat dit gebied hele directe contacten had met de veel geavanceerdere Islamitische wereld. Daarnaast beschikte het al vroeg over een landbouwoverschot en een verre verstedelijking. De Italiaanse steden profiteerden van de kuistochten door handelsconcessies te verkrijgen en een netwerk van handelsposten en koloniën op te bouwen. Door deze ontwikkeling verschoof het kerngebied van de handel in de Middellandse Zee van de Levant naar Italië en de nadruk verlegde zich van luxegoederen naar bulkgoederen.

Transportrevolutie Het middeleeuwse wegennetwerk stamde nog grotendeels uit de Romeinse periode en was aangelegd met een militair en bestuurlijk plan. De handel in Europa voltrok zich dan ook grotendeels per schip. De verstedelijking kwam op langs de kruispunten tussen wegen en water. Met name in Vlaanderen (Gent, Brugge, Ieper etc.) en Italië (Pisa, Genua, Florence etc.). In de dertiende eeuw probeerde men land en zeetransport te vereenvoudigen door technologische en infrastructurele verbeteringen. Zo werden in deze periode de paswegen door de Alpen verbeterd, het kompas uitgevonden, de cartografie verder ontwikkelt, een nieuw roer ingevoerd en het scheepstonnage verhoogd. Op de Noord- en Oostzee voeren de nieuwe Koggeschepen en in de Middellandse Zee de Galei en de Nave die een grotere capaciteit had. Omstreeks het jaar 1000 verslaan Genua en Pisa de Islamitische piraten in de Tyrrheense Zee. Pisa verovert Sardinië en Corsica in 1015 en vanaf die periode beheersen de vloten van deze twee steden de handel in de westelijke Middellandse Zee. Genua weet in de eeuwen daarna een technische voorsprong te nemen en de zeehandel op te bouwen van Engeland naar Italië. De Italiaanse steden ontwikkelden een vooruitgangs- en vernieuwingsdenken waaruit ontdekkingsreizen werden georganiseerd langs de zijderoute tot in China (Marco Polo 1270-90)

Organisatie Door verbetering van de organisatie van de handel binnen handelsgilden (Hanze) worden de rechtsbescherming, privileges en vrijstellingen van de kooplieden verbeterd. Men sticht in vreemde steden versterkte handelswijken (de fondachi) op Arabisch model. De handelsgilden worden ruim gesteund door de stadsbesturen omdat de buitenlandse handel een belangrijke inkomstenbron vormt. In Europa komen de jaarmarkten op. Deze worden bepaald door de ligging in of vlakbij een grote stad. De afzonderlijke jaarmarkten volgden elkaar op in een cyclus zodat handelsreizigers van de ene jaarmarkt naar de andere konden doorreizen. Voorbeelden van deze jaarmarktcycli zijn die van ZO Engeland, van de Nederrijn, van Vlaanderen en die van

Champagne. Deze jaarmarktcycli verbeterde de veiligheid van de reizende kooplieden en reguleerde de handel. Daarnaast investeerde de Italiaanse handelslieden het geld wat ze verdiende in bijvoorbeeld Vlaanderen liever in die streek dan dat ze het mee op reis moesten nemen naar Italië. Tussen de steden in de jaarmarktcycli werd op basis van de vaste regelmaat een systeem van schuldbekentenissen, wissels en kredietverstrekking ontwikkeld. Hierbij ging men voor het eerst rente rekenen al was dat niet openbaar. Rente en woeker waren namelijk voor de Kerk een zonde. Naarmate de scheepsverbindingen verbeterden en verschoven de cycli van jaarmarkten totdat ze uiteindelijk verdwenen en vervangen werden door algemene markten De verbetering van de scheepvaart leidde in Italië tot de opkomst van de rederijen. Hierdoor splitsten de handelaars en vervoerders wat het verliesrisico beperkte. Een koopman kon zijn goederen nu over meerdere schepen verspreiden waardoor hij niet failliet ging door het verlies van één schip. De stadsbesturen in Venetië en andere steden namen het op zich om de handelsvloten collectief te beschermen door ze in konvooi te laten varen onder begeleiding van oorlogsschepen. Tijdens de commerciële revolutie ontstonden de familiebedrijven en compagnieën van bijvoorbeeld de Medici en Fugger. Door de uitgifte van aandelen in het familiekapitaal verkrijgt men het recht op een proportioneel deel van de opbrengst. Aandeelhouders zijn niet verder aansprakelijk dan hun inbreng. Deze compagnieën handelde met de Paus die van deze bedrijven gebruik maakte voor de inning van kerkelijke belastingen. Deze liepen via het netwerk van de familie waardoor er geen fysieke verplaatsing van geld meer plaatsvond. Deze vaste stroom van geld leverde de Italianen een groot werkkapitaal op. Er vond een verschriftelijking van de bedrijfsvoering plaats door de verslaglegging aan aandeelhouders en de uitgebreide handelscorrespondentie. Hierdoor ontstond er vraag naar geschoold personeel wat weer voor de opkomst van stedelijke scholen zorgde.

Commercialisering van het platteland De steden genereren een steeds grotere vraag naar bulkgoederen als grondstoffen en graan. Daarnaast treed er een monetarisering van het platteland op door afdrachten die de boeren steeds vaker in geld aan de heren voldoen. Tot slot kunnen steeds meer mensen op het platteland niet meer (alleen) leven van de landbouw en zoeken een aanvullend inkomen als handwerker. Door deze drie ontwikkelingen en de opkomst van de vroege territoriale staten ontstaat de commercialisering van het platteland. Door de stijgende prijzen van graan gaan feodale heren het land steeds meer commercieel exploiteren. Het aantal mensen wat daardoor van de markt afhankelijk is stijgt.

Goederen en Geld In economische systemen bestaan kernen en periferieën. In de kern vindt de accumulatie van kapitaal en de technische & organisatorische ontwikkeling plaats. Arbeid is er duur en grondstoffen moeten worden ingevoerd. In de kern worden deze grondstoffen omgezet in eindproducten. De periferie dient voor de productie van de grondstoffen en als exploitatie van de kern. In de tiende tot de twaalfde eeuw was de kern van het Middellandse Zeegebied het Byzantijnse Rijk en de periferie Noord-Italië. Venetië was bijvoorbeeld een oude Byzantijnse vazal. Vanaf de dertiende eeuw verschuift deze verhouding en wordt Noord-Italië het kerngebied en het Byzantijnse Rijk en Noord Europa de periferie. Het zuiden van het Duitse Rijk haalde goederen uit Italië terwijl de Italiaanse kooplieden ze zelf naar de Champagne en later naar Vlaanderen transporteerden.

De Iitalianen betaalden de Islamitische wereld in goud en zilver. Europa zelf had hen weinig te bieden. Dit maakte het continent enorm afhankelijk en al vroeg deed men pogingen om zelf producten uit het oosten te gaan fabriceren (bijvoorbeeld door de invoer van de zijderups). Europa ontwikkelde om het tekort op de handelsbalans aan te vullen een enorme goud en zilverhonger

Hoofdstuk 13: Denken over mens en wereld (pag. 324-341, 348-355)

Renaissance

Karolingische Renaissance Onder Karel de Grote groeide het aantal literati: mensen die door hun kennis van het latijn toegang hadden tot de antieke en vroeg-christelijke kennis. De Keizer stelde een hervormingscapitulare samen waarmee naar verbreding van elementair onderwijs werd gestreefd en de vorst zo als hoeder van het zielenheil van zijn volgelingen presenteerde. De Karolingische renaissance bleef echter beperkt tot een elite beweging die antieke teksten beschikbaar maakte voor de westerse cultuur. In deze elite was het vooral de Angelsaks Alcuïn van York die de grote raadgever van Karel de Grote was en zijn ambities vorm gaf. Aan het einde van zijn leven schreef hij op verzoek van de keizer een herziene standaard van de Vulgaat. De renaissance maakte geen veranderingen in het onderricht van geleerden. Logica en rekenkunde bleven sterk beperkt hoewel Arabische invloeden de abacus en de astrolabe meebrachten.

Renaissance van de twaalfde eeuw In de twaalfde eeuw werd afstand gedaan van de magische en symbolische interpretatie van de natuur en wereld. Daarnaast werd het kloosterideaal van de wereld te verachten gerelativeerd. Men begon opnieuw de orde van Plato in de natuur te onderscheiden. Studie van de natuur en de wetmatigheden diende op zintuiglijke waarneming en wetenschappelijke methoden te worden gebaseerd. De scholae, de voorlopers van de universiteiten, vormden het hoger onderwijs en stonden in het centrum van de nieuwe humanistische ideeën en methoden. De scholastiek paste de logica van Aristotelus voor wetenschappelijke analyse in elke discipline toe. De elfde en twaalfde eeuw vormt een hoogtepunt voor de literati en verzamelaars en schrijvers zijn goed bekend met niet-christelijke thema’s en mythologie. Niet-literaire teksten over wiskunde en natuurkunde waren slecht bereikbaar voor Europa. De kennis van het oude Grieks, waar deze teksten veelal in geschreven waren, was tot een dieptepunt gezakt. Voor vertalingen was Europa afhankelijk van het Byzantijnse Rijk en de Arabische wereld. Islamitische geleerden vertaalden de teksten en breidden de kennis verder uit. Hierdoor liep de Islamitische wereld ver voor Europa uit in wiskunde, astronomie en medicijnen. De op de Islam veroverde gebieden in Iberië en Sicilië gingen fungeerden als doorgeefluiken. Europese wetenschappers erkenden en bewonderden de grote Arabische kennis en zagen het als kritische en rationeel denken in tegenstelling tot de slaafse navolging van de Kerk. De tussenvertaling van het Grieks naar het Arabisch naar het Latijn deed wel af aan de nauwkeurigheid en echte ontsluiting van de antieke Griekse bronnen kon pas plaats vinden na de vierde kruistocht en de vestiging van het Latijnse keizerrijk in Byzantium. Uit het Grieks heeft de scholastiek een Aristoteles-revival doorgevoerd. Het mondelinge dispuut en de logica en dialectica werden als leervorm in de Scholae ingevoerd. De ideeën van Aristoteles op het gebied van natuurlijke verschijnselen, metafysica en ethica golden in zowel Europa als de Arabische wereld als toonaangevend. De logica was een essentieel

onderdeel in het ordenen van de voor het Middeleeuwse oog chaotische wereld van natuurverschijnselen. De scholasten brachten de relatie tussen de mens en natuur en tussen mens en god op logische wijze in kaart. Drijfveer hiervoor was de tegenstrijdigheid in de autoritaire Bijbel en theologische geschriften. Met het toepassen van de logica op dogmatische vraagstukken ontstond een conflict tussen voorstanders van de ratio en mensen die stelden dat de mogelijkheden van de rede op dat gebied beperkt waren. De middeleeuwse filosoof Abélard streeft Arestoteles in logica voorbij door naast de consistentie van argumenten ook op de context te letten. Doel hiervan is de context van theologische geschriften te heronderzoeken en te zien of deze zuiver zijn overgeleverd. Naast de logica leidde de metafysica van Aristoteles tot toevoeging van de moraalfilosofie, metafysica en de natuurlijke filosofie. De vroege universiteiten, de scholae, zijn ontstaan na een emancipatie van het hogeronderwijs van de Kerk. In de scholae ontstond gildevorming van de docenten, studenten of gezamenlijk. Deze corporatie is de universitas. De verhoogde vraag naar hogere opleidingen zorgden voor specialisatie van de scholae. Naast de kunsten ontstonden medicijnen, het geschreven (canonieke) recht en de theologie. Tijdense het Derde Concilie van Lateranen in 1179 gaf de paus de bisschoppen de opdracht het alleenrecht op doceervergunningen af te staan aan de erkende scholae in hun bisdom. De scholae verkregen steun van de koningen en de paus tegen het felle verzet van de bisschoppen. Om te voorkomen dat de kloosters buiten de wetenschappelijke stroming terecht zouden komen richtten de bedelorden grote Fransiscaner en Dominicaner scholae op met eigen docenten. Uit de scholae werden in de dertiende eeuw de eerste universiteiten opgericht (Bologna, Parijs, Cambridge en Oxford). Nieuwe universiteiten werden door koningen met goedkeuring van de paus uit het niets opgericht in Salamanca en Napels. Eén van de grootste Scholasten is de domicaanse monnik Thomas van Aquino.

Italiaanse Renaissance en Humanisme in de late middeleeuwen Terwijl de scholastiek in de veertiende eeuw het hoogtepunt bereikte ontwikkelde men in Italië een nieuw scholingsprogramma: de Studia Humanitatis. Hierin verschoof de nadruk op de technische logica en natuur filosofie naar vijf vakken: grammatica, rethorica, geschiedenis, poëzie en moraalfilosofie. Het humanisme domineerde vooral de Latijnse scholen die een niveau lager stonden dan de universiteiten. De humanisten stelden dat het de Scholastiek ontbrak aan een praktische waarde. Met deze stroming ontstond een ‘nuttigheidsdenken’ dat mensen in staat stelde pragmatische, verstandige, morele, zakelijke en politieke beslissingen te nemen. Het creëerde een collectief verantwoordelijkheidsgevoel. Het grote voorbeeld was niet langer Aristoteles maar Cicero. De humanisten bedreven filologisch onderzoek op modern wetenschappelijke basis en zagen het antieke Latijn als de ware taal. In tegenstelling tot het kerklatijn van de scholastici. De grootste humanisten zijn Franscesco Petrarca, Giovanni Boccaccio, Niccolò Machiavelli. Petrarca was de eerste moderne schrijver die van zijn werk kon leven. Net als in de letteren werd in de vijftiende eeuw in Italië ook in de beeldende kunst teruggegrepen naar de antieke oudheid. Men ontwikkelde het verdwijnpunt-perspectief en begon met het afbeelden van anatomisch correcte mensen. De ambitie van de kunstenaars ontsteeg de ambachten en streefde naar toelating tot de wetenschappers. Leonardo da Vinci en Michelangelo Buonarotti rekenden hoge gages maar zijn nooit echt geaccepteerd door de Italiaanse humanisten.

Het humanisme is in het noorden van Europa in Italiaanse vorm nooit doorgedrongen door de aanhang van de heidense antieke deugden. De Europese humanisten als Maarten Luther waren tegen de scholastiek en wilden terug naar een echt bijbelonderwijs. De humanistische filologie was daarbij onmisbaar. Ook de humanist Desiderius Erasmus was tegen de scholastiek. In zijn opinie kon de basis voor geloof nooit geleerde theologie zijn maar persoonlijk door innerlijke ervaring gedreven onbegrensd godsvertrouwen. Al het uiterlijke vertoon in de kerk was secundair en bestreed hij in de satire ‘Lof der Zotheid’. Zowel Luther als Erasmus maakten als eerste generatie gebruik van de nieuwe uitvinding van de drukpers.

Hoofdstuk 14: Crisis en Contractie

Bellum, Fames et Pestis

Fames In de late middeleeuwen waren de oogstopbrengsten door meteorologische omstandigheden in de jaren 1315 tot 1317 uitzonderlijk slecht. Graanprijzen stegen enorm en grote aantallen mensen stierven door ondervoeding. Oogsten in de middeleeuwen waren laag en na het zaaigoed werd de gehele oogst gebruikt voor de voeding. Ruimte om voorraden aan te leggen was er niet. In deze periode groeit de staatsmacht en de Koningen proberen de graanprijzen te reguleren. Naast deze grote hongersnood deden zich meer hongersnoden voor. Ook misoogsten van één jaar waren al desastreus. De graanprijs reageerde hier versterkt op. Dit kwam doordat er maar een beperkt deel van de oogst voor de markt bestemd was. Daarnaast nam de vraag naar graan (paradoxaal genoeg) toe bij stijging van de graanprijs. Men ging een relatief groter deel van het inkomen aan graan besteden om in ieder geval genoeg te eten te hebben. Hierdoor nam de prijs nog verder toe. Stijging van de graanprijs veroorzaakt dan een economische malaise omdat de consumptie in andere markten wegzakt. Tot slot stijgt de graanprijs al voor de oogst uit. Als men een slechte oogst verwacht doet dat de graanprijs voor de huidige voorraad direct stijgen. Door de slechte infrastructuur verschilden prijzen per regio. De economie was wel zo ver geïntegreerd dat als graan schaars was de prijzen overal hoog waren.

Pestis Tussen 1347 en 1351 kwam ruim éénderde van de Europese bevolking om door de Zwarte Dood of de Pest. Pest wordt veroorzaakt door een bacterie die in vlooien aanwezig kan zijn. Deze vlooien komen voor op ratten die aan Pest kunnen sterven. Als de rattenkolonies te veel zijn uitgedund en de vlooien op mensen over gaan kunnen er drie vormen van pest uitbreken. De eerste is de builenpest en komt het meeste voor. De overlevingskans is voor deze vorm het grootst, 60% van de patiënten sterft binnen vijf dagen. De beet van de vlo zorgt voor onderhuidse ontstekingen in de lymfeklieren (de builen). De bacterie tast uiteindelijk het zenuwstelsel aan De tweede is longpest en is voor bijna 100% van de patiënten dodelijk. Deze vorm van pest is door hoesten en niesen al overdraagbaar. De laatste vorm is septische pest en deze voor 100% van de patiënten dodelijk. Septische pest wordt veroorzaakt door de beet van een vlo waarin zoveel bacteriën worden overgedragen dat de patiënt sterft voor de eerste builen vormen. Pest is pandemisch, dat wil zeggen het blijft lang tijd in dierenpopulaties aanwezig en steekt in een serie van kleine of grote epidemieën de kop op. De eerste pest pandemie is die van 541 en die pas in het midden van de 8ste eeuw verdween. De tweede pest pandemie is rond 1330 in centraal Azië ontstaan en eind 1347 via de Krim overgebracht naar de Middellandse Zee. Van daaruit bereikte de ziekte in 1348 Parijs en trok het verder door heel Europa. Pas in de 18de eeuw verdween deze vorm van pest.

De schijnbare willekeur aan streken en steden die wel en niet werden getroffen had te maken met ecologische redenen (zo bood Bohemen geen geschikte niche voor nieuwe ratten) of uitzonderlijk stadsbestuur dat besloot tot effectieve quarantaine (Milaan) of zeer modern sanitair (Neurenberg). De regelmatig terugkerende pest viel soms samen met hongersnood wat op regionaal niveau dramatische gevolgen voor de bevolking had. Naast pest heersten er nog vele besmettelijke ziekten.

Visies op de economische ontwikkeling De grote daling van inwoner aantal herstelde zich pas anderhalve tot twee eeuwen later. De oorzaken van groei en neergang worden met twee modellen verklaart: het neomalthusiaanse model en het neomarxistische model. Malthus stelt dat iedere bevolking de neiging heeft sneller te groeien dan de hoeveelheid voedsel die men kan voortbrengen. Hierdoor zal de bevolkingsdruk goedschiks of kwaadschiks, altijd moeten worden omgebogen. Goedschiks (preventive checks) door bijv. geboortenbeperking of kwaadschiks (positive checks) door bijv. ziekten, hongersnood etc. Ricardo ondersteund deze theorie met de ‘wet van de afnemende meeropbrengsten’. Toevoeging van meer arbeid aan dezelfde grond leidt tot daling van de arbeidsproductiviteit. Ingebruikname van nieuwe grond leidt tot afname van de grondproductiviteit (deze nieuwe grond is minder vruchtbaar/geschikt). Marxisten stellen dat de wet van afnemende meeropbrengsten faalt bij technologische ontwikkeling. Deze ontwikkeling werd verhindert door de dwangmatige en niet-economische lastendruk van het middeleeuwse systeem. Het is niet mogelijk om de neomalthusiaanse theorie te bewijzen in de late middeleeuwen. De Zwarte Dood en de hongersnood van 1315 zijn invloeden van buiten die de situatie van overbevolking ‘opgelost’ hebben.

Agrarische crisis Door de afgenomen bevolking was er een verminderde behoefte aan cultuurland. Dorpen en ongunstige landbouwgrond werden verlaten. Door de afgenomen bevolking daalde de graanprijs. Graanproductie werd beperkt tot de meest gunstigste gronden, de grondproductie steeg echter niet maar daalde omdat door het tekort aan arbeid de grond minder intensief bewerkt werd. De productie van graan daalde dus en het feit dat de graanprijs toch is mee gedaald heeft te maken met de geslonken vraag en de door de arbeidsschaarste verhoogde lonen. De overlevenden hadden meer te besteden en spendeerden een groter deel van hun inkomen aan duurdere voedselsoorten (vis, zuivel) in plaats van graan. Grootgrondbezitters (zoals kloosters en landadel) kregen te maken met dalende opbrengsten uit de graanhandel en stijgende lonen. Een uitweg was het verkopen van grond, het huwen van hogere (rijkere) adel of het in dienst treden bij de opkomende ambtenarenapparaten. Daarnaast streefde men naar kunstmatige beperking van de lonen. Boeren werden verbeterde vrijheden gegeven. In Engeland leidde dit door het uitvaardigen van de Ordinance of Labourers (1349) door Koning Edward III op initiatief van de Commons (lage adel). Het wettelijk beperken van de vrijhandel en fixeren van prijzen werkte niet en uiteindelijk werd de adel in Engeland gedwongen om de horigheid af te schaffen en domeinlanden te verpachten.

Grootgrondbezitters specialiseerden zich daarnaast in andere agrarische takken die niet getroffen waren door prijsdalingen als de graanbouw. In Engeland komen de schapenhouders op. De laagste boeren (landlozen en keuters) die moeten rondkomen van loondienst gaan er in deze situatie van hoge lonen het meest op vooruit. Daar komt de opkomst van het ‘putting out’ systeem nog bij. Deze groep richt zich dan ook op steeds niet-agrarische activiteiten als textielwerk, mijnbouw, scheepsbouw, visserij etc. Naast deze landloze boeren vormen de boeren met net genoeg grond voor het eigen bestaan de grootste groep. Zij zijn het kwetsbaarst omdat ze niet in staat zijn reserves aan te leggen en de belastingen door de groeiende regeringen bleven stijgen. De grootste boeren waren het meest bestendigt tegen de situatie. Ze hadden te weinig personeel om door loonstijging, zoals de grootgrondbezitters, in de problemen te komen. Ze hadden genoeg land om reserves aan te leggen en op de markt te verhandelen.

Laatmiddeleeuwse samenleving De sterftecrises zorgen voor geografische en sociale mobiliteit maar ook tot sociale afsluiting. De adel in Engeland werd onderdruk van de 100-jarige oorlog met Frankrijk eerst uitgebreid (esquires en gentlemen) en daarna gesloten door de belastingen die de Kroon op deze groep ging heffen. In steden groeide de bevolking door de instroom van migranten van het platteland. Zij ontvingen alleen weer geen burgerrecht en werden door de steeds meer regels en verordeningen buiten de gilden en het stadsleven gehouden. Dit verloop leidt tot vercompartimentering van de maatschappij in statusgroepen. Deze groepen onderscheiden zich door sociale of juridische verschillen en door houding, gedrag en levensstijl. Deze ‘hokjesgeest’ wordt ironisch beschreven in de Canterbury Tales van Chaucer. Naast de verschillen in status was er ook een groot verschil tussen de geslachten. Vrouwen waren volledig ondergeschikt aan mannen en stonden onder toezicht van een voogd. Openbare ambten waren voor hen gesloten behalve die van Koningin, gravin, abdis etc. Deze uitzonderlijke gevallen gingen gepaard met een grote macht. Hoe lager de status hoe kleiner de sociaal-economische verschillen tussen man en vrouw. In steden werden vrouwen geaccepteerd in de (detail)handel waar zij op eiogen rekening en verantwoordelijkheid mocht handeldrijven. Weduwen konden over veel meer vrijheid beschikken dan getrouwde vrouwen. Daar stonden dan weer de economische malaise van gebrek aan inkomen tegenover. De hokjesgeest, de toename van ongetrouwde vrouwen en de middeleeuwse vraag naar ‘magie’ zorgde voor een demonisering van oudere vrouwen. Door de opkomst van het apothekersvak kwam volksgeneeskunde in een slecht licht te staan. Dit leidde tot de heksenjachten in de vroeg moderne tijd.

Opstanden Opstanden krijgen in de late-middeleeuwen meer scherpte door de structurele arbeidskrapte. Dit leidt tot spanning tussen heren en boeren/horigen. Daarnaast stegen de fiscale lasten door de opkomende ambtenaren apparaten. Tot slot leidde de roep om kerkhervormingen en antiklerikale sentimenten tot opstanden. De Peasant’s Revolt van Wat Tyler in 1381 in Engeland werd veroorzaakt door een hervorming van de hoofdelijke belasting. De raadslieden van de minderjarige Koning Richard II grepen niet in en Wat Tyler drong Londen binnen waar het paleis van de regent in brand werd gestoken en de Tower bestormd. De eisen van de boeren waren totale afschaffing van de horigheid, intrekking van de arbeidswetten van na de Zwarte Dood, inspraak in het landsbestuur en ontmanteling van de rijkdom van de Kerk. Richard II greep uiteindelijk in en onderdrukte de opstand met harde hand.

De boerenoorlog in Zuid en Midden-Duitsland van 1525 had vergelijkbare oorzaken: de horigheid, de zware lasten en uitwassen van de lokale rechtsspraak die in handen was van de grootgrondbezitters. De opstand ging gepaard met een sterke propaganda door de uitvinding van de drukpers en een apocalyptische cultus. De laatste kwam voort uit de net begonnen reformatie die Luther in gang zette. Luther heeft duidelijk afstand genomen van de opstand en deze cultus. De boerenopstand werd hard onderdrukt door de lokale heersers. Door dit optreden werd de ontwikkeling naar semi-zelfstandige territoriale eenheden onomkeerbaar. Daarnaast trok het een grens voor de reformatie door Zuid-Duitsland wat hierdoor katholiek is gebleven. Naast de boerenopstanden braken er ook opstanden in de steden uit onder de loonarbeiders tegenover de poorters of de handelslieden. Door de tegenstelling tussen stad en platteland hebben beide opstandige stromingen nooit aansluiting gezocht. Toch was de opstelling van de steden soms essentieel. In de Vlaamse opstand van 1323-28 stonden boeren en (Franse) adel tegenover elkaar. De steden gaven in de strijd de doorslag. Brugge koos voor de boeren en tegen Frankrijk waardoor bij Kortrijk en Ieper de aristocraten werden verslagen. Door het optreden van Gent dat loyaal bleef en het ingrijpen van de Franse koning werden de boeren bij Cassel verslagen. De opstanden kunnen niet als een marxistische beweging van arbeiders tegen werkgevers gezien worden omdat de opstanden maar weinig sociale homogeniteit vertonen. Daarnaast spelen er naast horizontale klasse ook grote verticale klassendoorsnijdende redenen. Religieuze groeperingen, patronage, familiefacties etc. Tot slot kennen de late-middeleeuwen helemaal geen klassenbewustzijn en zijn de opstandelingen er maar zelden op uit om de bestaande maatschappelijke orde omver te werpen.

Armoede Armoede is moeilijk te onderzoeken door de grote verschillen in definitie. Bronnen spreken over drie soorten. Ten eerste de fiscale armen die over te weinig vermogen beschikken om de belasting te betalen. Daarnaast zijn er de mensen die aanspraak maken op de bedeling door gemeentelijke armenkassen of religieuze liefdadigheidsprojecten. Tot slot de mensen aan de rand van de maatschappij zoals zwervers, bedelaars en prostituees. Deze groepen waren maar in beperkte mate overlappend. Armenzorg was geïnstitutionaliseerd en bestond uit twee voorzieningen. De hospitalen en de lokale armenkassen verbonden aan de parochiekerk. Voor het jaar 1000 interesseerde de aristocratie zich totaal niet voor armoede. Christelijke caritas was iets voor de geestelijken. Daarna splitste de houding ten opzichte van armoede. Enerzijds zorgde de religieuze bewustwording er voor dat men de armen ging zien als levende voorbeelden van Christus en de Apostelen. Mensen die deze leefwijze niet konden opbrengen wilden hun zieleheil veiligstellen door middel van goedewerken (aalmoezen). Daar tegenin ging door de arbeidsschaarste de steeds grotere verheerlijking van werken in de late-middeleeuwen. Armoede werd dan gezien als een onwil om te werken en dit had men dus vooral aan zichzelf te wijten.

Hoofdstuk 15: De Consolidatie van Staten

Drijvende krachten van staatsvorming Door veel dynastieke strategieën zoals het dubbelhuwelijk werd het aantal staatkundige eenheden in de late Middeleeuwen verkleind. Naast dynastieke ambities spelen ook de belangen van het volk, de steden en de handelaren. De staat werd door strijd gevormd op territoriaal en organisatorisch gebied. Het laatste ging gepaard met een uitbreiding van ambtenarenapparaat en openbaar gezag. Door deze ambtelijke hiërarchie werd ook de Koning aan regels gebonden. Europa kende rond 1500 veel verschillende staatsvormen:

- vrije boerengemeenten of boerenfederaties (Oost-Friesland, Graubunden) - autonome steden (Hamburg, Genua) - heerlijkheden (Mechelen, Maastricht) - federaties van autonome steden en boerengemeenten (Zwitserland, Friesland) - stedelijke verbonden (de Hanze, de Rijnbond) - regionaal stedelijke staten (Venetië, Florence) - kerkelijke vorstendommen (Utrecht, Keulen) - wereldlijke vorstendommen (Bretagne, Saksen) - personele unies van vorstendommen (de Nederlanden onder het Bourgondische huis) - koninkrijken (Portugal, Schotland) - personele unies van koninkrijken (Polen-Litouwen, Engeland-Wales-Ierland) - keizerrijken (Heilige Roomse Rijk, Ottomaanse Rijk)

Loyaliteit van de bevolking was in eerste plaats gericht op de lokale en regionale leefverbanden. Een vorst werd wel erkend maar was ver weg en een staat was niet aanwezig. Langdurige conflicten wakkerden een collectieve identiteit wel aan (Schotten, Ieren, Engelsen). Naast dynastieke belangen waren er ook stedelijke belangen die de toekomst van staten domineerden. De belangen van stedelingen waren niet hetzelfde als die van de vorsten. Dit speelde met name in gebieden als de Nederlanden en Noord Italië

Honderdjarige Oorlog Edward III van Engeland liet zich tot Koning van Frankrijk uitroepen door aanspraak op de Franse troon via zijn moeder na uitsterving van mannelijke opvolgers van het Franse huis Capet. De Franse adel stelde dat overerving van de Franse troon alleen via mannelijke nageslacht mogelijk was en koos Huis Valois als opvolgers. Hiermee brak de honderdjarige oorlog (1337-1453) uit. Het Engelse leger was goed georganiseerd en werd betaald door een modern belastingsysteem. De Fransen werden bij Crécy (1346) en Poitiers (1356) verslagen. Bij Poitiers nam de Engelse ‘Black Prince’ de Franse koning gevangen. het enorme losgeld en de economische malaise zorgde in 1358 voor opstand in Parijs. In de vrede van 1360 werden de Engelse bezittingen in Frankrijk fors uitgebreid in ruil voor het afzien van de aanspraak op de Franse troon. Het gebrek aan oorlog leidde in Engeland zelf tot interne spanningen waarin Henry IV van Lancaster Richard II (van York) liet afzetten en berechten. Henry IV begon een nieuw offensief in Frankrijk in een tijd dat het land in burgeroorlog was verwikkeld. Frankrijk werd verslagen bij Azincourt (1415) waarna Normandië en Parijs in Engelse handen vielen. In de vrede van Troyes (1420) werd de Franse dauphin onterft ter voordele van de Engelse koning Henry V. Bourgondië breidde de bezittingen rond de Nederlanden uit ten koste van Frankrijk.

Onderleiding van Jeanne d’Arc, die claimde goddelijke stemmen te horen, heroverden Franse legers in 1429 Orléans en liet de Franse Dauphin zich in Reims kronen. Het koninklijke gezag werd hervormd waaronder de belastingen. De Fransen heroverden grote gebieden en sloten met Bourgondië een aparte vrede in 1435 bij Atrecht. Hierdoor verloor Engeland zijn grootste bondgenoot en raakte het in problemen. Van 1461 tot 1485 streden de huizen York en Lancaster om de koninklijke macht in de Rozenoorlogen. Door de oorlogen werden gefinancierd met belastingverhogingen en schulden die later tegen renten moesten worden terugbetaald. Oorlog was een vast onderdeel van de politieke competitie en aangewakkerd door de adel die daarmee de eigen ambities hoopten te verbeteren. De tijd van adellijke ridders verdween snel door het toenemende succes van boeren en stedelingen tegen de zware ruiterij (Guldensporenslag, Slag bij Bannockburn). Na 1330 deed het kanon intrede waardoor muren, kastelen en ruiterij definitief tot het verleden begonnen te horen (val Constantinopel 1453). Nieuwe technieken werkten ten voordele van de grootste machten die zich de wapens en getrainde legers konden veroorloven. Het eindoffensief in de honderdjarige oorlog ging gepaard met de opkomst van speciaal getrainde infanterie eenheden en een staand Frans leger.

Staatsinstellingen en maatschappelijke ordening Naast machtsmiddelen zijn er ook andere zaken nodig om een samenleving onder controle te houden. De verdeling van schaarse goederen, vestiging en handhaving van de orde en de zingeving van het leven.

Rechtspraak Vorsten streven ernaar hun wetten te stellen boven lokale privileges en gewoonterecht. Dit betrof met name de rechten van de adel en de steden en als gevolg waren het vooral de boeren die profiteerden van de koninklijke rechtspraak. Dit kreeg een absolutistische inslag omdat het veelal gebaseerd was in het canonieke en Romeinse recht. Door de moeizame codificatie van het recht, wat veelal niet slaagde, behielden de lokale rechtbanken een grote mate van vrijheid. Het canonieke recht kwam al eerder dan het Romeinse recht in gebruik en bracht zaken als gerechtelijk vooronderzoek (inquisitio). Het godsoordeel en het tweegevecht werden tijdens het Vierde Concilie van Lateranen veroordeelt omdat het bewijs twijfelachtig was en irrationeel. Rechten werd door de universiteiten als apart vak gezien naast de theologie en verdween geleidelijk uit de geestelijkheid en ging over op academisch geschoolde juristen. Rationeel rechtsdenken hing veelal samen met de verstedelijking waar bijvoorbeeld de collectieve rechtspersonen ontstonden. Wetgeving van de vorst verschilde zeer tussen Frankrijk en Engeland. In Frankrijk was geen centraal stelsel van koninklijke rechtbanken met de lange traditie van de common law. Hierdoor stonden de wetten en jurisprudentie van het Engelse recht veel dichter bij het volk dan de Franse vorstelijke decreten. De Franse koningen stelden veelal op verzoek wetten op die werden onderzocht door bureaucraten en moesten goedgekeurd door het parlement van Parijs dat optrad als centrale rechtbank. Bureaucratische bemoeienis beperkte vorstelijke willekeur. Beroep in de middeleeuwen was vooral in de Nederlanden en het Duitse rijk op drie niveaus geregeld: lokaal, territoriaal en centraal. De vorst behield in veel gevallen de soevereine rechterlijke macht en kan door gratie iedere rechtsgang ontbinden.

Bureaucratisering De meest elementaire functies van de bureaucratie groeiden uit de hofhouding van de vroege vorsten. Deze vorsten deden voor schriftelijke taken een beroep op de geestelijkheid waardoor het Latijn de bestuurstaal van Europa werd. Engeland liep door de strakke Normandische organisatie ver vooruit. De Bench of Common Pleas was een centrale koninklijke rechtbank voor alle vrije mannen en de Exchequer het financiële centrum.Deze indeling werd in heel Europa ontwikkeld door adviserende taken van hovelingen te bestendigen in afzonderlijke instellingen. Het Latijn begon te verdwijnen in de dertiende eeuw ten voordele van de volkstalen door de toenemende rol van burgers. Hierdoor kwam de vorst dichterbij het volk. De geestelijkheid domineerde door de gelijke opleiding en taal ook de diplomatie. Rond 1500 kwamen de ambassades op en geregelde communicatie tussen vorsten en een apart diplomatiek korps.

Belastingheffing Belastingheffing vereist een netwerk van belastingambtenaren dat moeilijk op te bouwen was met alle territoriale en lokale rechten en recht. Domeinen prefereerden een bedrag in eens af te dragen en zelf de belasting door te belasten aan de bevolking. De honderdjarige oorlog zorgde in Frankrijk dat de troon de belastingen in eigen hand nam. Geldelijke belastingen werden gekoppeld aan een rechtstreeks doel (Danegeld in Engeland tegen de vikinginvasies etc.). De Magna Carta van 1215 beperkte willekeurige belastingen en gaf het parlement het recht om de belastingvoorwaarden te bepalen. In Engeland ontwikkelden zich ook voor het eerst indirecte belastingen (op wol 1275), importheffingen in de vele havens en een experiment met proportionele belastingen op grond. Belastingen en beden waren essentieel in de oorlogvoering en onder allerlei excuses zochten vorsten de mogelijkheden om ten strijde te trekken. Vazallen en steden zagen hierin een kans om te onderhandelen over de voorwaarden. Dit viel in de 16de en 17de eeuw weg door het vermogen van de vorst om een algemeen belastingstelsel in te richten. Door de directe relatie tussen belasting en oorlog groeiden de staatsuitgaven tot ongekende hoogte. In commerciële economieën is een surplus eenvoudiger af te romen door indirecte belasting dan in een landbouweconomie. Daarnaast geeft een commerciële economie een eenvoudiger toegang tot de geldmarkt. Kleine (stads)staten met een grote economie konden zich op die manier handhaven tegen veel grotere rijken.

Onderdanen Door de organisatie van onderworpen onderdanen in gemeenten en instanties ontwikkelde zich een beweging die bij zwakte van de centrale macht steeds de kop op zou steken: het parlementarisme. Door het erfrecht en de publieke huldigingseed waarin vazallen en steden de vorst erkenden konden deze bij problemen in de erfopvolging hun voorkeuren en eisen kenbaar maken. De eed kon in gebieden zelfs leiden tot vervolging van de vorst wegens meineed, schending van de vorstelijke rechten. Steden in het bijzonder konden zich hard maken voor de eigen rechten omdat de vorsten afhankelijk waren van de commercie die in hun handen was. In deze politiek was het onderdruk van het volk dat een nationaal bewustzijn ontstond. Zij dwongen de vorst om niet zomaar gebieden af te staan of te verpachten aan buitenlandse machten. De vertegenwoordigers van de gemeenschap werden wel steeds minder

representatief en kwamen in een tang tussen vorst en volk. Dit werd vooral veroorzaakt door de uitbreiding van de monarchale macht en de steeds maar toenemende fiscale druk.

Balance of power Door de versterking van de staatsmacht verschoof het voordeel van de rijke steden naar de vorst. Door consolidatie van gebied en uitbreiding van macht werden de vorsten rijker dan de steden. Dit zorgde ook voor verdwijning van veel kleinere vorsten en beperking van de macht van de kerk die haar onafhankelijkheid verloor.

Ottomaanse Rijk Er zijn verschillende redenen aan te geven waarom in de Levant en Klein-Azië het methet Ottomaanse Rijk wel tot een Imperium is gekomen en in Europa niet.

1) Het christendom was een exclusief geloof van actieve bekering en vervolging. De islam was een tolerante religie waardoor veel weerstand weg werd genomen

2) Het christendom in Europa was ouder dan de staten. In het Ottomaanse rijk werden Islam en politiek gezag tegelijkertijd opgelegd.

3) Het Ottomaanse Rijk is gevestigd door religieus gemotiveerde en centraal geleidde krijgers in plaats van de zeer diverse staatsvorming in Europa die maar beperkt geïnspireerd was op de kerstening.

4) Europese machten zijn uit verschillende kernen gegroeid die in een balans tegen elkaar op bleven wegen. Het Ottomaanse Rijk heeft binnen twee eeuwen de totale dominantie verkregen.

5) Europa streef naar centralisatie van functies waarbij de middelen steeds ontoereikend zijn. Het Ottomaanse Rijk beschikt al vanaf het begin over een vaste geldstroom die centralisatie vanaf het begin stimuleerd.

Hoofdstuk 16: Crisis in de Kerk

Zeggenschap over de Christenheid In de veertiende eeuw poogde paus Bonifatius VIII (1294-1303) nog eenmaal Europa de hiërocratische zienswijze op te leggen. Hij kwam vooral in conflict met de Franse Koning Filips IV de Schone. De Franse koning probeerde belastingen te heffen op de geestelijkheid en hen voor wereldse rechtbanken te laten verschijnen. Bonifatius VIII vaardigde de ‘Unam Sanctam’ bul uit waarin de pauselijke machtsaanspraak op de wereld staan beschreven. De Franse Koning liet vervolgens de paus gevangennemen maar Bonifatius werd na één dag al bevrijd. Hij overleed kort daarop. Om te voorkomen dat Bonifatius VIII postuum tot ketter zou worden verklaard verhuisde zijn opvolger naar Avignon en accepteerde hij veroordeling en vervolging (1307-1312) van de rijke Tempeliersorde in Frankrijk. De tempeliers waren bankiers met de Franse kroon als grootste schuldenaar. De Duitse Rooms-Koningen (Hendrik VII van Luxemburg en Lodewijk van Beieren) poogden in dezelfde periode nog eens hun macht over Italië te vestigen. De paus uit Avignon keerde zich tegen Lodewijk van Beieren die zich in Rome door een leek tot Keizer liet kronen. Rome kwam hierdoor onder het interdict. In deze nieuw opgelaaide strijd tussen wereldse en geestelijke macht lieten beide kanten zich ondersteunen door intellectuelen die hun standpunten schriftelijk verdedigden. Eén van de werken die hiervoor geschreven is, is de Defensor Pacis waarin werd aangevoerd dat de grondslag voor alle gezag in de wereld berustte bij het volk. Daarnaast werd handelde het boek over de scheiding van de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht, volkssoevereiniteit etc. De schrijver Marsiglio moest als een ketter vluchten nadat hij verdere revolutionaire ideeën opperde waarin hij de macht en positie van de paus aanviel. Hij claimde dat Christus nooit rangen in het priesterschap had aangebracht en dat de Kerk geen wereldlijke bezittingen diende te hebben. Hij vond zijn toevlucht in München waar veel radicalen zich hadden gevestigd (Willem van Ockham). Onder deze radicalen waren ook de kopstukken van de Fransiscanerorde die na de stelling van Johannes XXII dat absolute armoede van Christus en de Apostelen ketterij was, gevlucht waren. Reformatiegedachten kwamen ook op bij John Wycliff (1325-1384) die stelde dat de Kerk een vals en onwaardig omhulsel was waar de ware gemeenschap van gelovigen onder schuilging. Die gemeenschap bestond uit door God voorbestemde mensen omdat niet bekend is wie daartoe behoren moest de Kerk hervormd worden maar wel blijven bestaan. Die hervormingen bestonden uit drie punten. Ten eerste diende de Kerk geen bezittingen te hebben. Daarnaast lag voor iedere individu de letterlijke waarheid in de Bijbel die hij niet langer gelaagd-figuurlijk wilde interpreteren. Tot slot waren geestelijken in de bemiddeling tussen waarheid/bijbel en gelovigen feitelijk overbodig. Wycliff kreeg grote steun van de wereldse macht. Zijn volgelingen (de Lollarden) radicaliseerden na zijn dood en verloren die steun. De ideeën van Wycliff werden overgenomen door Johannes Hus in Praag die ze verbond aan anti-Duits Tsjechisch nationalisme. Hus stierf in 1415 op de brandstapel en over Bohemen werd een compromis gesloten.

Pausen in Avignon Onder de pausen van Avignon werd de Kerk gecentraliseerd en de curie uitgebouwd. De curie bestond uit vier departementen: Kanselarij, Camera Apostolica, Penitentiaria en Audientia.

Nieuwe inkomsten werden aangeboord door de belasting van geestelijken en het in ‘leen’ geven van ambten. Hiervoor werd een grote bureaucratische machine opgebouwd. Hoewel het pausdom verfranste blijft men streven naar een terugkeer naar Rome. Daarvoor was rust en stabiliteit in de Italiaanse politiek nodig die de Paus diverse keren met harde hand heeft willen opleggen. Na de terugkeer van paus Gregorius XI in 1378 overleed deze paus en kozen de kardinalen een bureaucraat. Deze keuze werd daarop teruggedraaid omdat men angstig was voor de aantasting van het eigen gezag. Een nieuwe tegenpaus werd gekozen die weer opnieuw introk in Avignon terwijl de eerste in Rome bleef. Hierdoor ontstond het westers schisma. De Europese wereld koos langs de bestaande machtslijnen voor één van de twee pausen. Frankrijk en zijn bondgenoten Schotland, de Spaanse Koninkrijken en Napels voor Avignon en Engeland, het Duitse Rijk, Scandinavië, Polen, Hongarije en Portugal voor Rome. Onder de kerkrechtelijke bepaling dat een algemeen concilie over een paus kan oordelen als deze van het geloof afweek en de Kerk in gevaar bracht kwam de conciliaire beweging op. Na een eerste fiasco werd het Concilie van Konstanz (bijeengeroepen door de Duitse Keizer Sigismund in 1417) een ongekend succes. De zittende pausen werden tot aftreden gedwongen en er werd één nieuwe gekozen: Martinus V die vrijwel door iedereen werd erkent. De conciliebeweging had een constitutioneel element kunnen worden binnen de Kerk omdat men afsprak regelmatig samen te komen. In 1431 liep het Concilie van Basel vast door de tegenwerking van Paus Eugenius IV die zich verheven achtte boven de ‘meute’ in de concilies. Hij verplaatste het Concilie naar Ferrara waardoor de conciliaire beweging werd verdeelt en verdween. Pius II verbood om tegen beslissingen van een paus bij een algemeen concilie in beroep te gaan. De conciliaire beweging was niet in staat een vast apparaat of instituut te creëren en richtte zich teveel op de positie van de Paus. Tijdens het schisma wist de wereldlijke macht de nationale kerken op te richten (Gallicaanse kerk in Frankrijk) die wel belast werden. De Koning kreeg in Frankrijk grote invloed op de keuze van bisschoppen. De renaissancepausen richtten zich meer op een ‘eigen’ nationale kerk in de Pauselijke staten waardoor het ideaal van een universele christenheid verwaterde.

Geloofsleven Het geloofsleven van de late middeleeuwen wordt gekenmerkt door een introspectieve kant en een extraverte kant. De introspectie was te zien in een verinnerlijking van geloofswaarden en een persoonlijk contact met God en nieuwe vroomheid. De extraverte zijde was een overdadige uitdrukking van het volksgeloof dat geobsedeerd werd door het sterven en de dood: gebedsherdenkingen (memories), poëzie, liederen, preken en beeld- en schilderkunst. Het maatschappelijke draagvlak voor de werken van de Kerk en de individuele betrokkenheid was groter dan ooit. Dit kwam ook naar voren in het kloosterleven waardoor steeds bij verslapping van de leefregels een reactie op gang kwam. Deze reactie wordt wel observantisme genoemd. De nieuwe congregaties maakten een wezenlijk deel uit van de steeds grotere kritiek op het kloosterleven en clerus. Schenkingen en toetreding namen snel af binnen kloosters die niet vasthielden aan de kloosterleer (zoals de Fransiscanen). Orden die dat wel deden (de Kartuizers in de vijftiende eeuw) bloeiden als nooit te voren. Veel nieuwe kloosters en nieuwe gemeenschappen ontstonden door de schenkingen van vermogende leken. Uit deze nieuwe bewegingen die tot ‘inkeer’ waren gekomen ontstond in de Nederlanden de Windesheim congregatie en ‘moderne devotie’ die onder andere met het schrijven inde volkstaal (Navolging van Christus door Thomas van Kempen) de individuele vroomheid ondersteunde. De rituelen van de kerk diende de gelovige ‘los te maken’ van het alledaagse, overdadig

vertoon hinderde dat alleen maar. Deze beweging stond op de rand van ketterij. De Lollarden in Engeland passeerden die rand door te beweren dat er een rechtstreekse band tussen God en de gelovigen was. In deze relatie was geen geestelijkheid nodig om te bemiddelen. Naast deze nieuwe spiritualiteit ontwikkelde zich de mystiek. Hierin werd gestreefd naar een innerlijke, emotionele en intuïtieve vereniging met God. Voor de intellectuele mystiek is Meister Eckhart de grondlegger. De non-intellectuele kant is begonnen bij Bernard van Clairvaux. Gewone gelovigen kozen veel meer voor de extraverte kant van het geloofsleven die werd aangestuurd en gecontroleerd door de Kerk. Om de gelovigen te bereiken werd de Kerk gedwongen de boodschap te versimpelen. De christelijke boodschap werd teruggebracht tot vijf componenten:

1) Het credo (ik geloof). Een korte belijdenis van de hoofddogma’s die iedere gelovige moest kunnen uitspreken voor de biecht en de communie.

2) De belangrijkste gebeden (Onze Vader, Weesgegroet etc.) 3) De belangrijkste zedelijke voorschriften: de tien geboden, de deugden en doodszonden 4) Kennis van de sacramenten 5) Kennis van de eschatologie (de ideeën voor het leven na de dood, vagevuur etc.)

Door verbetering van de opleiding en ondersteuning van parochiegeestelijken werd deze boodschap steeds effectiever overgebracht. Hiermee kwam men ook tegemoet aan de antiklerikale kritiek over gebrekkige scholing en dubieuze moraal. Het volksgeloof van de late middeleeuwen was een mengeling van christelijk, voorchristelijk en magisch geloof dat werd getolereerd door de Kerk die zelf astrologen raadpleegde en met wijwater duivels en demonen uitdreef. Centraal bleef de lijdende menselijke Christus, de Mariaverering en de verering van ontelbare lokale en regionale heiligen. De heiligverklaring legde de Kerk wel aan banden door vooraf een kritisch onderzoek te doen. De reformatie van de zestiende eeuw richtte zich vooral tegen de oppervlakkige lekendevotie met als doel door aflaten zoveel mogelijk kwantificeerbaar krediet bij God te verkrijgen (optelvroomheid). Door de latere reformatie wordt vaak vergeten dat de katholieke kerk er in de late middeleeuwen goed in slaagde een levenskader en een boodschap te bieden voor tallozen die hieraan zingeving voorhun bestaan ontleenden.