Het kunstenaarsinitiatief in de jaren tachtig. Eenvrijstaatindekunstwereld?

Jorne Vriens Studentnummer: 5694671 Scriptie Master Moderne en Hedendaagse Kunst Scriptiebegeleider: Dr. H. Bavelaar Universiteit Utrecht Juni 2016 Aantal Woorden: 14.917

2

Inhoudsopgave Samenvattingonderzoek...............................................................................................................3

1. Inleiding.................................................................................................................................4Dekunstvanhetkraken..........................................................................................................................4Opzet.......................................................................................................................................................6

2. Overdemethode..................................................................................................................7

3. Oprichtingvankunstenaarsinitiatieven................................................................................9W139.......................................................................................................................................................9DeFabriek.............................................................................................................................................10Aorta......................................................................................................................................................11Conclusie...............................................................................................................................................13

4. Contextvanhetontstaanvankunstenaarsinitiatieven......................................................14Economischeomstandigheden.............................................................................................................14PunkendeNederlandsekunstinitiatieven...........................................................................................15Conclusie...............................................................................................................................................18

5. Kunstendepositievanhetkunstenaarsinitiatief..............................................................19Graffiti...................................................................................................................................................19Terugkeervanhetschilderen................................................................................................................20Kunstmarkt............................................................................................................................................22

TheLivingRoom................................................................................................................................22Galeries.............................................................................................................................................23

Ontmoetingsplekken.............................................................................................................................23Tentoonstellingen.................................................................................................................................24Alternatievekunstvormen....................................................................................................................25Conclusie...............................................................................................................................................26

6. OverheidenBeleid..............................................................................................................27Subsidiesaaninstellingen.....................................................................................................................27Autonomievankunst............................................................................................................................31BeeldendeKunstenaarsRegeling..........................................................................................................32Conclusie...............................................................................................................................................34

7. Conclusie..............................................................................................................................35

8. Bronvermelding...................................................................................................................37Boekenenartikelen..............................................................................................................................37Bronnen.................................................................................................................................................39Archivalia...............................................................................................................................................40Afbeeldingen.........................................................................................................................................40

9. Bijlage...................................................................................................................................42

OverzichtkunstenaarsinitiatievenNederland.............................................................................42

3

Samenvatting onderzoek

Kunstenaarsinitiatievenontstaanwanneerkunstenaarsbesluitenomzelfeenatelierruimteen/of een tentoonstellingsruimte op te richten. In Nederland werden veel van dezeinitiatieven opgericht in gekraakte panden aan het begin van de jaren 1980. Over dezekunstenaarsinitiatieven in gekraakte ruimtes bestaat de opvatting dat het zogenaamde‘vrijstaten’zoudenzijngeweest,waarkunstwerdgemaaktententoongestelddieradicaalafzou wijken van wat er in de officiële kunstwereld (musea en galeries) te zien was enwaarbinnenhetmogelijkwasomkritiekteuitenopdestatusquo.Uithetonderzoekindezescriptieblijktdatdekunstenaarsinitiatievenuitdejarentachtignooiteendergelijkeradicalepositie hebben ingenomen. Het onderzoek heeft zich specifiek gericht op dekunstenaarsinitiatieven W139, De Fabriek en Aorta. Al bij oprichting maakte deinitiatiefnemersbekenddatzegeenkritiekwildenleverenopdesamenleving,zewildenzichjuistconcentrerenopkunst.Deinitiatievenontstondenuiteengebrekaanwerkruimte,nietuiteenideologischgedreveninstelling.Deinitiatiefnemersenkunstenaarswildenzichnietafzettentegendeofficiëlekunstwereld.Zegingendanookregelmatigsamenwerkingenaanmet bijvoorbeeld musea. Ook vanuit de overheid volgde al snel acceptatie van dekunstenaarsinitiatieven. Aan de hier bestudeerde initiatieven werd al binnen een jaar naoprichting subsidie gegeven. Toen de overheidssubsidie in de tweede helft van hetdecenniumwerdsterkafnam,werdendekunstenaarsgedwongenomhuneigenpraktijktebekostigen door meer werk te verkopen via galeries en moesten de initiatieven zichprofessionaliseren wilden ze nog in aanmerking komen voor financiële steun van deoverheid.Deconclusievanditonderzoekisdatdeaannamedatkunstenaarsinitiatieveneenvrijplaatswarengebaseerdisopdebeeldvormingvandekraakbewegingindejarentachtigdievoorveelopschuddingzorgde.

4

1. Inleiding

Dekunstvanhetkraken

‘KrakenheeftNederlandvormgegeven’,zoluidtdetitelvanhetpamfletdateenpaarjaar geledendoorbekendeontwerpersenmensenuitde kunstwereldwerdondertekend.Volgens hen gaf het wonen of werken in gekraakte panden een vitale impuls aan decreatieve productie in Nederland. Toen het verbod zou worden ingevoerd tekenden zijdaarom protest aan. Tevergeefs. In 2010 kwam er een einde aan een traditie die inNederland een halve eeuw had bestaan. Kraken werd bij wet verboden.1 Volgens deondertekenaars van het pamflet was het werken in gekraakte ruimtes vruchtbaar omdatdaarvandegebaandepadenkonwordenafgeweken.Zenoteerden:kraken‘(...)verzorgtdegelegenheidvoorhetdenkeninmogelijkhedeninplaatsvanlangsregels.’2

De meest opvallende vorm van culturele productie in gekraakte ruimtes is hetkunstenaarsinitiatief.Kunstenaarsinitiatievenzijndoorkunstenaarsopgerichteenbeheerdeorganisatieswaar kunstwordt gemaakt of tentoongesteld, die vaak gevestigd zijn op eenspecifiekeplek,zoalsineenkraakpand.

Wanneerhetoverkunstenaarsinitiatievengaat,wordtervaakoverdeautonomievandezeorganisatiesgeschreven.Eenvoorbeelddaarvan is tevindenbijkunsthistoricaTinekeReijnders, die over de zelfstandigheid van kunstenaarsinitiatieven schreef: ‘Autonoom zijnenzelfderegie inhandenhebben,betekenthaastvanzelfdatdeactiviteitenafwijkenvanhetnormaletentoonstellingspatroon(...).’3VolgensReijnderswaserineeninitiatiefanderekunst te ziendan indenormale,mainstream, tentoonstellingen inmuseaof galeries. Eenkunstenaarsinitiatiefhadhierdoordemogelijkheidomaftewijkenvandetraditiesdieindemeer bekende kunstinstellingen werden gevolgd, ze konden zich aan de geldende regelsonttrekken.Ookdoorandereauteursishetinitiatiefgekwalificeerdalseen‘vrijstaat’ofeen‘vrijplaats’, bijvoorbeeld in de recent verschenen publicatie over culturele productie inNederlandsekraakpandenvanVincentBoschmaTheAutonomousZone.(DeVrijeRuimte).4

Detyperingvaneenartistiekevrijplaatsalseenplekwaarafwijkendeideeëntotbloeikunnen komen is afkomstig van Theodor Adorno. Hij omschreef hoe in eenmassacultuur

1Doordewetswijziging‘Wetkrakenenleegstand’iskrakenper1oktober2010strafbaar:zieWetboekvanStrafrecht,Artikel138a.2Volledigcitaat:‘Eendemocratischgelegitimeerdeconsensus,dieelkindividuinhaarinitiatiefomnietgebruikteruimtestebenuttensteunt,verzorgtdegelegenheidvoorhetdenkeninmogelijkhedeninplaatsvanlangsregels.’uitmanifest:‘KrakenheeftNederlandvormgegeven’–gepubliceerdop26september2009viaMBorn<http://mborn.com/kraakinfo/KrakenHeeftNederlandVormgegeven.pdf>(22mei2016).3TinekeReijnders,‘Adressenvandeautonomegeest:kunstenaarsinitiatievenindejarentachtigennegentig’,in:PeterL.M.Giele,VerzameldeWerken,Amsterdam2003,pp.39-52.4IndezeEngelstaligebundelschrijftdeNederlandseauteurBoschmaoverhetAmsterdamseinitiatiefW139:‘Forthefirsttenyears,thelarge,publicspacesofW139wereafreestate,runbyaseriesofartistscollectives.’VincentBoschma,‘TheAutonomousZone.(DeVrijeRuimte)’,in:AlanSmartenAlanMoore,MakingCulturalProductioninOccupiedSpaces,LosAngeles2015,pp.53–57.

5

enkel systeembevestigende artistieke uitingen aan het publiek worden aangeboden.5Diamvan de kunstenaarsintitetraal tegenover dit repressieve systeem plaatste Adorno deavant-garde,wantdeze culturele voorhoede creëerdeeenvrijplaatsbinnendedominantecultuur.Vanuitdezepositieindemargevandesamenleving,konkritiekwordengeuitophetsysteem,waardoordecultureleenartistiekevrijheidinsamenlevingeenkanskreeg.6Datisprecieswatdoordeondertekenaarsvanhetpamfletwordtbedoeld,wanneerzehethebbenoverhet‘denkeninmogelijkheden’,ofwatandereauteursalsdeverondersteldeautonomievankunstenaarsinitiatievenomschrijven.7

Veel Nederlandse kunstenaarsinitiatieven zijn uiteindelijk zelf gerenommeerdekunstinstellingen geworden. Dit dubbele karakter is opmerkelijk, want dekunstenaarsinitiatievenwordengezienalsvrijplaatsenterwijlzetegelijkertijddeeluitmakenvandeofficielekunstwereld.Voorbeeldenvanorganisatiesdieaanhetbeginvande jarentachtig zijn opgericht en nog steeds bestaan zijn: W139 in Amsterdam, De Fabriek inEindhovenenhetinRotterdamgevestigdeV2_.Ditiseenselectieuiteenveelgroteregroepinitiatieven, voor een overzicht zie Bijlage 1. Het karakter van deze initiatieven lijkt dusparadoxaal;deveronderstelderadicalepositiebijoprichtingwordtalstyperinggebruiktvaneen tot instituut verworden organisatie. Het is natuurlijk lastig vol te houden dat dieinitiatievennogkritiekopeensysteemkunnenuitenwanneerzijnuzelfonderdeelzijnvanhetdominantesysteem.

Dat het Nederlandse kunstenaarsinitiatief tot de verbeelding spreekt blijkt uit deaandachtdieerdeafgelopenvijfjaaraanisgeschonken.ZowasinhetCentraalMuseuminUtrechtin2012detentoonstelling‘GodSavetheQueen’tezien,waarhetpunk-elementvankunstenaarsinitiatieven werd belicht.8 Nog recenter is de tentoonstelling in het VanAbbemuseum over de jaren tachtig.9 In deze tentoonstelling zijn drie zalen ingerichtmetarchiefmateriaalenkunstafkomstiguitNederlandseinitiatieven.Ookverschenenerenkelepublicaties over specifieke kunstenaarsinitiatieven, zoals het goed verzorgde boek DeFabriek.Eenboekommeeteslaanovereen initiatief inEindhoven.10Totophedenzijnerhaast geenwetenschappelijke publicaties over Nederlandse kunstenaarsinitiatieven in hetalgemeenverschenen.EenuitzonderingdaaropvormteenhoofdstukindebundelVrijSpel,waar in 1993 een balans werd opgemaakt over de invloed van deze initiatieven op deNederlandsekunstwereld.11

5ZievooreenintroductieopAdorno’sdenkenovermassacultuur:J.Bernstein(red.),TheCultureIndustry:SelectedEssaysonMassCulture,London1991,pp.1–28.6TheodorAdorno,ÄsthetischeTheorie,FrankfurtamMain1970,p.8,pp.250–259.ZievooreenbeschrijvingvandeuitlegvanAdornoinhettijdschriftMuseumjournaal:RogierSchumacher,Museumjournaalendeontvangstvandeneo-avant-gardeinNederland1961-1973,Amsterdam2010,p.161.7Zienoot2.8Bijdezetentoonstellingverscheengeencatalogus,weleenspecialebijlagediedoorderedactievandeGroeneAmsterdammerwerdsamengesteld,zie:9Aandezetentoonstellinghebikoverigensmeegewerktalsstagiair.DetentoonstellingDeJaren1980.Beginvanhetnu?Istezienvanaf16apriltot25september2016.Bijdezetentoonstellingverscheengeencatalogus.10YvonneHamstra(red.),DeFabriek.Eenboekommeeteslaan,Eindhoven2010.11LilianBoesenYvedeVries,‘Kunstenaarsinitiatieven’,in:WillemijnStokvis,KittyZijlmans(red.),VrijSpel.Nederlandsekunst1970-1990,Amsterdam1993,pp.221-239.

6

HetiseengemisdaterrecentelijkweinigwetenschappelijkonderzoekisverrichtnaarNederlandse kunstenaarsinitiatieven, omdat de aanname dat het initiatief een autonomevrijstaatwas,nietdoorfeitenwordtondersteund.Ditgeefteigenlijkalaandatdepositievanhetkunstenaarsinitiatieftenopzichtevandekunstwereldonduidelijkis,oftenminstesterkisveranderd.

Het doel van deze scriptie is dan ook om te onderzoeken wat de positie vankunstenaarsinitiatievenwasenhoedezedoordetijdheenisveranderd.Hierbijzullendrieinitiatievenwordenbestudeerd:AortaenW139inAmsterdamenDeFabriekinEindhoven.Deze specifieke casussen staan voor een veel grotere groep kunstenaarsinitiatieven dieeveneensaanhetbeginvande jarentachtig inNederlandwerdenopgericht.Aanheteindvandejarentachtigzijnveelvandezeinitiatievenerkendeinstellingengewordenofterzielegegaan, daarom ligt in deze scriptie de focus op dit decennium. Het onderzoek isgestructureerdaandehandvandevolgendehoofdvraag:HoeverliepdeontwikkelingvandekunstenaarsinitiatievenW139,DeFabriekenAortaindejaren80enwelkeinvloedhadditophunpositieindekunstwereld?

Opzet

Dezetekstheeftalsdoelomvanuitverschillendeinvalshoekenhetfenomeenvanhetkunstenaarsinitiatief in de jaren tachtig te benaderen. Ten eerste zal er een beknoptebeschrijvingvandedriehiertebestudereninitiatievenwordengegeven,waarbijdepositiediede kunstenaarsbij oprichting voorogenhaddenonderling zalwordenvergeleken.Hettweedehoofdstuk zal ingaanop de contextwaarbinnende initiatievenwerdenopgericht,omdatdeaannameoverdeautonomeruimtealleenmaarkanwordenbeoordeeldaandehandvandeomgeving.Hetderdehoofdstukgaatoverdeacceptatievandekunstdiewerdgemaaktinenrondomdeinitiatievenendewisselwerkingdieplaatsvindttusseninitiatiefenofficiële kunstwereld, waardoor de positie van het kunstenaarsinitiatief mogelijk werdbeïnvloed. Eenanderebelangrijke factorwordt inhoofdstuk vier geanalyseerd, hetbeleidvan de overheid om op een directe en indirecte manier de kunstenaarsinitiatieven teondersteunen.Nadezehoofdstukkenzalhetmogelijkzijnomeenonderbouwdeconclusiete trekken over de ontwikkelingen en veranderingen in de positie vankunstenaarsinitiatieveninNederland.

7

2. Over de methode In het onderzoek in deze scriptie is gebruik gemaakt van de kunstsociologische

methode. Omdat het discours over kunstenaarsinitiatieven vooral wordt getekend dooropvattingen over de rol van de initiatieven met betrekking tot kunst, politiek en desamenlevinginhetalgemeen,moetermeerinogenschouwwordengenomendanalleendekunstwerken. Om de positie van het initiatief te kunnen bepalen zal dus vooral wordengekekennaardecontextwaarbinnenhetinitiatiefactiefwas.Hierbijhoorthetbesefdateeninitiatief onderdeel is van een netwerk. In deze scriptie wordt de positie van hetkunstenaarsinitiatief bepaald door deze te vergelijken met instellingen uit de officielekunstwereld,diebestaatuitonderanderegaleries,musea,overheid,kunstcritici,schrijvers,hetpubliekendeoverheid.

Het zal duidelijk zijn dat kunstsociologie in bepaalde opzichten afwijkt van dekunsthistorische benadering. Bij deze laatste staan kunstwerken centraal, waar de eerstezich richt op het macroperspectief van de kunstwereld. De term kunstwereld werd inkunstsociologischopzichtgeïntroduceerd in1982doorHowardBeckerdie in zijnboekArtWorldsdezetermalsvolgtuitlegt:‘Artworldsconsistofallthepeoplewhoseactivitiesarenecessarytotheproductionofthecharacteristicworkswhichthatworldandperhapsothersas well, define as art. 12 Volgens deze definitie gaat de kunstwereld als object vankunstscoiologisch onderzoek over de mensen die op enige wijze betrokken zijn bij hetvervaardigenvankunst.Metanderewoorden,kunstkanalleentotstandkomendankzijeendynamische constructie van menselijke relaties die de productie van kunst faciliteren.CultuurwetenschapperTonBeversgeeftinhethoofdstuk‘Kunst,geschiedenisensociologie’aandatdeaandachtvoordecontextvanhetkunstwerkdebestuderingvankunstwerkenalsobjectennietuitsluit,maarjuistvaneenextralaaginformatievoorziet.13

Een aanleiding om deze scriptie te schrijven is de wens om te onderzoeken inhoeverre het terecht is om te beweren dat kunstenaarsinitiatieven een ‘vrijstaat’ vormenbinnen de samenleving. Om dit op wetenschappelijke wijze te onderzoeken lijkt me dekunstsociologischmethodedemeestrelevante.

Voorditonderzoekisgeputuitverschillendebronnen.VoordebeschrijvingenoverDeFabriek in Eindhoven is gebruik gemaakt van het archief dat zich momenteel in debibliotheekvanhetVanAbbemuseumbevindt.DaarnaastisgebruikgemaaktvanhetarchiefvanW139, dat recentelijk is overgedragen aan het RKD in Den Haag. Van Aorta is geenarchief overgeleverd. Voor het onderzoek naar het beleid is voornamelijk geput uit dearchieven van de Tweede Kamer, namelijk het archief Kamerstukken en het archiefHandelingenTweedeKamerdiezichbeideinDenHaagbevinden.

DeartikelendieTinekeReijndersschreefoverkunstenaarsinitiatievenzijnvoordezescriptie onmisbaar geweest voor het verkrijgen van een overzicht van de belangrijksteinitiatieven.DezeindeliteratuurlijstopgenomenartikelenAdressenvandeautonomegeestenMethamerenlefbevattenveelonmisbarecitatenenbeschrijvingenvanactiviteitenindeinitiatieven. De studie die Albert Walda in 1985 verrichte voor de publicatie Deinstitutionalisering van het kunstenaarsinitiatief bevat gegevens over subsidieverstrekking

12HowardBecker,ArtWorlds,Berkeley1982,p.34.13TonBevers,‘Kunst,geschiedenisensociologie’in:MarliteHalbertsmaenKittyZijlmans(red.),Gezichtspunten.Eeninleidingindemethodenvandekunstgeschiedenis,Nijmegen1993,pp.241-270.Hierpp.243-245.

8

aan initiatieven die nu, meer dan dertig jaar na dato, vaak nergens anders meer zijn tevinden.

Indeopzetvandezescriptiewordtrekeninggehoudenmetdrieelementendievoorkunstsociologischonderzoekvanbelangzijnomdehoofdvraagtekunnenbeantwoorden:Inde eerste twee hoofdstukken zal worden ingegaan op de sociale context waarbinnen dekunstenaarsinitiatievenwerdenopgericht.Vervolgenszalinhetderdehoofdstukdereceptieenproductie van kunstwerken inogenschouwwordengenomenom tot slot inhet vierdehoofdstuk de samenhang tussen productie en distributie te bestuderen aan de hand vaneconomischeaspectenwaardekunstenaarsinitiatievenmeetemakenkrijgen,watneerkomtopeenanalysevanhetoverheidsbeleidmetbetrekkingtotsubsidieverstrekking.

9

3. Oprichting van kunstenaarsinitiatieven De kunstenaarsinitiatievenW139,De Fabriek enAortawerdenomstreekshet begin

van de jaren tachtig opgericht vanuit de behoefte van kunstenaars aan werk- ententoonstellingsruimte.Kunstenaarsgingenopzoeknaargeschikteleegstaanderuimtesdiegekraakt werden om er vervolgens een initiatief in te stichten. Hiermee boden ze eenoplossingvoorhettekortaanatelierruimte.Indithoofdstukzalwordenonderzochtwaardeoprichters van de initiatieven de door hen verkregen vrijheid om kunst te maken, voorwilden gebruiken.Want, welke positie wilden de kunstenaarsinitiatieven innemen in hunbeginperiode? Om deze vraag te kunnen beantwoorden wordt in dit hoofdstuk gebruikgemaakt van stellingnames waarin de intenties en uitgangspunten van de verschillendeinitiatievenuiteenzijngezet.Dezeintentieverklaringenopschriftzijnvangrotewaardeomeen inzicht te krijgen in de doelstelling die bij, of vlak na de oprichting van het initiatiefwerden gehanteerd. Niet van elk initiatief zijn dergelijke documenten beschikbaar. DeAmsterdamseinitiatievenAortaenW139brachtenhunoprichtingenplaatsbepalingbinnenhet culturele veld niet onder de aandacht door middel van een manifest ofintentieverklaring.Dezeinitiatievengavenwelopeenanderemanierblijkvanhunintenties,bijvoorbeeldininterviewsmetdeoprichters,ofdoorbesprekingenincatalogidiekortetijdna de oprichting verschenen. Hieronder worden de intenties van de driekunstenaarsinitiatievengeanalyseerdomuiteindelijkeenuitspraaktekunnendoenoverdepositiediedeinitiatievenwildeninnemeninhunbeginperiode.

W139

In 1979 kraakten een aantal jonge kunstenaars het pandmet nummer 139 aan deAmsterdamse Warmoesstraat, dat op de nominatie stond om gesloopt te worden. Deoprichters, onder wie Guus van der Werf, Marianne Kronenberg, Martha Crijns, ReinoutWeydom en Ad de Jong, studeerden het jaar daarvoor af aan de Amsterdamse RietveldAcademie.Na het halen van de examens ondernamdeze groep een reis door Europa dielangsverschillendemuseaengaleriesvoerde,indehoopdaarwerktekunnenverkopenaaninstellingenofwerkruimtetevinden.Deteleurstellingdaternochinhetbuitenlandnochinthuisstad Amsterdam ruimte of interesse was voor hun werk, was een reden voor dezegroep om zelf een kunstruimte te beginnen die buiten het circuit vanmusea en galeriesmoestfunctioneren.14Ineenvoormaligtheaterinderossebuurtwerdruimtegemaaktomhetwerkvanjongekunstenaarstetonen.

Deorganisatiewildezichvooralrichtenopbeginnendekunstenaars,die,zobleekuitdeeigenervaringvandeoprichters,teweinigaandachtkregen.IneeninterviewzeiDeJonghierover: ‘De organisatie denkt vanuit de kunstenaar, dus niet vanuit de bezoekers, nietvanuit het gebouw en niet vanuit het geld. De kunstenaar staat op nummer één.’15 Ditprincipezorgdeerindepraktijkvoordatdekunstenaarstijdenszijnofhaarwerkzaamhedenin de ruimte vanW139 zominmogelijkwerden gestoord. VolgensDe Jong voorzagen dekernleden en de kunstenaars elkaars werk wel van commentaar. Tegen kritiek en

14OverW139<http://w139.nl/nl/about/>(2mei2016).15AnnedeVroomen(regisseur),NoFutureNu(6)AddeJong,Hilversum(VPRO)2012.ViawebsiteNPO<http://www.npogeschiedenis.nl/nofuture/Nieuws/no-future-nu-ad-de-jong.html>(1mei2016).

10

aanwijzingen vanbuitenafwerdende kunstenaars binnende ruimte vanW139 juistweerbeschermd.16W139waserdusnietopgerichtomnaarbuitentetredenmethetwerkdatbinnentezienwas.Dezewerkruimte,vrijvaneventueelstorendeexternefactoren,wasernietopingerichtomdegevestigdekunstwereldteveranderen.W139haddaarmeealsdoeleentoevoegingtezijnopdiebestaandestructuren.

Uitdecatalogivandeeerstetentoonstellingenblijktdatderuimtewasbedoeldomonbekende kunstenaars een podium te geven, niet om deze kunstenaars te latendoorbreken naar het gevestigde circuit van galerie of museum.17 De gezamenlijkeinspanningenomwerktemakenendetentoonstellingeninterichtenwerdenbelangrijkergeacht dan de prestaties van het individu. Hoewel uit haast alle documentatie over debeginperiode van W139 blijkt dat De Jong de drijvende kracht was achter het initiatief,presenteerde hij zichzelf niet als leider van het initiatief. Grote beslissingen moesten opdemocratische wijze door de kerngroep worden genomen. Tineke Reijnders schreefhierover: ‘Alles was het werk van het collectief en inderdaad ging men eindeloos inconclaaf.’18 W139 was een redelijk naar binnen gerichte organisatie, die zich naast degevestigdekunstinstitutenwildepositioneren.

DeFabriek

In 1980 kraakte een groep studenten een voormalige sigarettenfabriek aan deBaarsstraat in Eindhoven. In de grote, halfronde, fabriekshalwilden de jonge kunstenaarszowel ateliers als een expositieruimte inrichten. Al snel bleek de ruimte een belabberdeakoestiektehebben,bovendienwerdheter’swinterstekoudomintewonen.DeFabriekwerddaaromalleenalstentoonstellingsruimtegebruikt.

De kunstenaar stond bij De Fabriek, net zoals bijW139, centraal. In een publicatieover de eerste twee jaar na het oprichten vanhet kunstenaarsinitiatiefwerdde originelevisie uiteengezet.19 De oprichtersmerkten dat er niet naar de ideeën van jongerenwerdgeluisterd, waarna ze niet anders konden dan concluderen dat de kunstwereld wasingedommeld.Ookvalt te lezenwaaromhet initiatiefwasontstaan: ‘(…) zij [deoprichtersvanDeFabriek,jv]stondeneenopenerbeleidvoordatgrotendeelsbepaaldmoestwordendoor kunstenaars. Kunstambtenaren waren nauwelijks betrokken bij de aktueleontwikkelingenindekunstenwarendanooknietinstaateenbeleidvoortebereidendatstruktureel voorwaarden kon scheppen voor een levendig kunstklimaat.’20 Dat er geengunstigevoorwaardenkondenwordengecreëerdomdelaatsteontwikkelingenindekunstteondersteunen,lagvolgensdeoprichtersvanDeFabriekaanhetontbrekenvaneenwenstotvernieuwinginhetkunstbeleid.

16‘Omdevrijheidendeonafhankelijkheidtewaarborgenwordenpers,kunstcriticiententoonstellingsmakersbuitendedeurgehouden.’EricDuivenvoorden,‘hoofdstuk7’uitonlinepublicatie:Eenvoettussendedeur-Geschiedenisvandekraakbeweging1964–1999<http://www.iisg.nl/staatsarchief/publicaties/voettussendedeur/hoofdstuk07.php>(2mei2016).17Ziebijvoorbeeldcatalogusbijdetentoonstelling30mankunst:Anoniem,30mankunst,uitgavebijtent.Amsterdam(W139)1982.18TinekeReijnders,‘Methamerenlef’,DeGroeneAmsterdammer,135(2012)GodSavetheQueen,Kunst,kraak,punk1977-1984(bijlageinsamenwerkingmetCentraalMuseumUtrecht),pp.40-41.19DeinformatievoorditdeeloverDeFabriekisontleendaan:BertHermens,DeFabriek.september1980-januari1982.Kunstvrijplaats,Eindhoven1982.20Ibidem,p.11.

11

Indetekstwaarindedoelstellingenvanhet initiatiefuiteenwerdengezet,wordtdeinhoud van een visie op het beleid voor hedendaagse kunst niet expliciet gemaakt. Deeffectendiedezevisiezoumoetenhebben,zijnwelduidelijkomschreven.Indetekstwordtdekritiektoegespitstopde‘wanverhoudingdiebestaattussendeaandachtenhetgelddatenerzijds werd besteed aan de presentatie van kunst en anderzijds aan de productiedaarvan.’21Hetismogelijkomtochteachterhalenwatdanweldejuistesituatiezoumoetenzijn volgens de oprichters, door de kritiek op de toenmalige situatie om te draaien enexnegativo,eenpositieveomschrijvingvandewenselijkesituatieteformuleren.Hieruitblijktdat er onvrede bestaat over het belang dat werd gehecht aan de fraaie presentatie vankunst.Dekunstenaardienognietinstaatwasomwerkbijtedragenaangrotepresentatiesmoestdesalniettemindekanskrijgenomzichteontwikkelen.UithetmanifestblijktdatDeFabriek voor ogen had om zo een plek te zijn. Een plek waar jonge en onbekendekunstenaarszoudenwordenondersteundinhetmakenenpresenterenvanhunwerk.

Uitdetekstblijktwaaruithetverschilbestondtussendekunstdiewerdgetoondindegevestigde presentatieruimtes en de kunst van beginnende kunstenaars die niet werdengetoond in deze instellingen. De stichters van De Fabriek herkenden een houding in denieuwekunst,dieniet totuitdrukkingkwam inhetwerkdatdestijds inmuseaengalerieswastezien.Hetcriteriumwaaraanmoestwordenbepaaldofeenkunstenaargoedwas,wasdusdie(nieuwe)houding:‘Binnendefabriekwilmenhetnivovankunstenaarschapvooralherkennenaandeintensiteitwaarmeegewerktwordtenaandematewaarindementaliteitvan waaruit gewerkt wordt waarneembaar is.’22 Mentaliteit was volgens deze tekstbelangrijkerdandevormvandekunst.

Vanaf de oprichting had De Fabriek de intentie om samen te werken met degevestigde kunstinstellingen in Eindhoven, waaronder het Van Abbemuseum. Samenwerdendebattenenpresentatiesgeorganiseerd,laterooktentoonstellingen(ziehoofdstuk5). Het initiatief kreeg hiermee een soort laboratoriumfunctie, als een ruimte waar metnieuwe kunst kon worden geëxperimenteerd. Dit sloot doorstroom naar anderekunstinstellingen niet uit. Twee jaar na oprichting werd daarom geconcludeerd: ‘DegevestigdekunstinstellingeninEindhovensteundenhetgebeurenenthousiast.’23

DeFabriekpositioneerde zichalseenplekwaarkunstkonwordengetoonddiewatvormbetreftnietaanslootbijwater indegevestigdekunstinstellingenwastezien.Hierbijplaatste ze zich naast de gevestigde kunstinstellingen om binnen dit systeem een plek tecreërenvoornieuwekunst.Deuitwisselingmetdezeinstellingenendecommunicatiemetpersenpubliekwerdnietgeschuwdmaarjuistalsbevorderlijkervaren.

Aorta

In juni1982wordtdoorPeterGiele,WilliamLindhout,AldertMantjeeneenaantalstudentenvandeRietveldAcademiehetkunstenaarsinitiatiefAortaopgericht.24DezeruimtebevondzichindevoormaligeHandelsbladkrantendrukkerijaandeSpuistraatinAmsterdam,

21Hermens1982(zienoot21),p.5.22Ibidem,p.17.23Ibidem,p.11.24Nietallenamenvandestudentenzijnbekend,welwarenzestudentenvanRietveldAcademiedocentVanSinderen.Zie:WimvanSinderen,'Hetbeeldstroomtdaarwaarhetnietgaankan,Aorta',Vinyl30(1983)3,p.20-21.

12

diein1978alwasgekraaktenwaardeoprichtersvanAortaalgeruimetijdwoonden.25Devoorbereiding voor de opening nam meerdere maanden in beslag. De oprichters, dieallemaaleen(deelvan)kunstopleidingaandeRietveldAcademiehaddengevolgd,wildenopkunstzinniggebiednieuwbloedlatenstromeninhethartvanAmsterdamenkozendaaromvoordenaam‘Aorta’.26

Aorta publiceerde geen manifest met daarin hun doelstellingen en principes. Welwerderindeaanloopnaardeopeningvandeeerstetentoonstellingdieinseptember1982opende veel geschrevendoordepersoverhet kunstenaarsinitiatief.Hetwas vooralGieledievoordezepubliciteitzorgde,hijhadbijdeAmsterdamsegalerieAmokalgezienhoedemedia kon worden bespeeld.27 Tineke Reijnders schreef over het publiciteitsplezier vanGiele:’KrantenknipselswarendegraadmetervandeloopbaanvanGiele.’28

IntegenstellingtotW139wasAortabijzondergerichtophetgenererenvanaandachtvanhetpubliekendekunstwereld.Voordatereententoonstellingtezienwas,werdeneraljournalistenuitgenodigdomtekomenkijken.29Uitinterviewsmetledenvanandere,reedsbestaande, kunstenaarsinitiatieven komt vaak naar voren dat zij bijzonder geïnteresseerdwaren indemanierwaaropAorta zouwordenneergezet.Dehogeverwachtingenwerdennietvoor iedereenwaargemaakt.AlexAdriaansens,oprichtervanhetkunstenaarsinitiatiefV2_ inDenBosch, sprakbijvoorbeeldzijnafkeeruitoverdehuisvlijtvlakvoordeopeningvandeeerstetentoonstellingBeeldenstroom:‘Entoenikzagdatbepaaldekunstenaarsvlakvoor de opening nog eens gingen stofzuigen, had ik het helemaal gehad. Aortawas tochgeen galerie of museum, waar de presentatie belangrijker is dan het werk zelf!’30 DeopvattingvanAdriaansensoverwathetdoel vaneen initiatiefmoest zijn slootaanbij devisiedieW139had,namelijkeenkunstenaar inallerustte latenwerken.BijAortawerdenpresentatieenpubliciteitbelangrijkergevonden.

Aortaprobeerdezichmetdepresentatieteonderscheidenvandeandereinitiatievenin Amsterdam. Door middel van concerten probeerden de oprichters van Aorta zo veelmogelijkmensenderuimtebinnentekrijgen.Hetdoelhiervanwasomeengrootpubliektetrekken zodat de kunstenaars die in het pand actief waren grotere bekendheid kregen.Publiciteitwasdaarbijeenhandiginstrument.DehistoricusEricvanDuivenoordenvergeleekGieledanookalsvolgtmethetinitiatiefW139vanzijnvriendDeJong:‘PeterGieleisheelwat minder beducht voor de invloed van de pers en de gevestigde kunstkliek.31 In eeninterviewgafGieledezeverschillenhelderweer: ‘Wij vondenhun [sic]een sektarische, inzichzelfgekeerdeclub.InW139wasnauwelijkssprakevanontwikkeling.Wijstondenopenvoornieuwedingen.’32Gielewildeeenspetterendinitiatiefdateenpodiummoestzijnvoorkunstenaarsdiegezienwildenworden.

25CitaatBartDomburgin:FrankdeJong(red.),PeterL.M.Giele,VerzameldeWerken,Amsterdam2003,p.17.26TinekeReijnders‘Adressenvandeautonomegeest.Kunstenaarsinitiatievenindejarentachtigennegentig’,in:PeterL.M.Giele,VerzameldeWerken,Amsterdam2003,p.40.27Gielewasdaarwerkzaamvanaf1979totdatdegaleriein1981werdopgedoekt.Zie:Ibidem,p.39.28Ibidem,p.40.29CarolijnVisser,‘Eeneilandvananarchie’,NRCHandelsblad10september1982.30DeJong2003(zienoot27),p.20-21.31Duivenvoorden,Eric,‘Eenvoettussendedeur-Geschiedenisvandekraakbeweging1964–1999’hoofdstuk1totenmet9viaHetStaatsarchief.Website:<http://www.iisg.nl/staatsarchief/publicaties/voettussendedeur/index.php>(2mei2016).32Idem.

13

Aortamoestvolgensdeoprichterseenplekzijnwaarhetwerkvanjongekunstenaarswerdgetoonddatnietinmuseaofgaleriestezienwas.IneeninterviewgafBartDomburg,lidvandekerngroepvanAorta,aan:‘Maarhetgingomeentegenwichttegendemusea.Datwarenlogge,trageinstituten.Daarduurdehethonderdjaarvoordatzelatenzienwateraande hand is, dan moet je bij wijze van spreken eerst dood zijn.’33 Dat de gevestigdekunstinstellingenhunwerk(initieel)niettentoonsteldelag(uiteraard)deelsaanderelatieveonbekendheidvanditwerk.

Aortawerdnietopgerichtomhetwerkvanjongekunstenaarsteverkopen.Indiezinwilde ze de rol van een commerciële galerie niet overnemen. Na een bezoek aan deSpuistraatschreefjournalisteCarolijnVisserinNRC:‘InAortaheeftzichvoorzoverbekendnognooiteenkopergemeld.Iedereenlijktdaaropgeluchtovertezijn,wantvoorcommercieisdezegalerienietbedoeld.’34Aortamoestwatbetreftdeaandachtdiehetzougenererenopeengrotegalerieofeenmuseumlijkenwaarafwijkendekunstweleenplekzoukunnenvinden. Tegelijkertijd ging het tegen de principes van de oprichters in om ook werk teverkopenvandekunstenaarsdieinAortawerkteofexposeerde.Aortaprobeerdezichmetveel tromgeroffel te lanceren als een initiatief dat zich tussen de kunstinstellingen wildepositioneren.

Conclusie

Uit de intentieverklaringen van de kunstenaarsinitiatieven blijkt dat er bij deoprichters vande kunstenaarsinitiatievengeenwensbestondomeenpositie in tenemenwaarbijergeencontactwasmetdeofficiëlekunstwereld.Deinitiatievenwerdenopgerichtuithetgevoeldegemisdatergeenruimtewasvoor jongekunstenaars inhetmuseum-engaleriewezen.De initiatievenpositioneerden zich in de respectievelijke beginperiodes nietdiametraal tegenover deze gevestigde kunstinstellingen. Integendeel, de samenwerkingwerd in sommige gevallen juist opgezocht. De initiatieven plaatsten zich eerder naast deheersendeinstellingen,maarwildenwelnieuwekunsttonenwaartotopdatmomentgeenruimtevoorwasgeweestindezeinstellingen.

33DeJong2003(zienoot27),p.19.34Visser1982(zienoot31).

14

4. Context van het ontstaan van

kunstenaarsinitiatieven In het vorige hoofdstuk werd ingegaan op de intenties die de oprichters van de

kunstenaarsinitiatievenhaddenbijoprichting.Indithoofdstukzalwordennagegaanwatdeomstandigheden en invloeden van buitenaf zijn geweest die aan het ontstaan van deinitiatieventengrondslaghebbengelegen.

Als invloedrijke factor op het ontstaan van de kunstenaarsinitiatieven wordt depunkcultuur vaak genoemd. Zo omschrijft Historica Leonor Jonker in haar recentelijkverschenenboekNoFutureNudatdekunstenaarsinitiatievendieaanhetbeginvandejarentachtig ontstonden, niet als zelfstandige verschijnselen maar als onderdelen van depunkbewegingmoetenwordengezien.35Alsredendraagtzehiervooraandatdeoprichtersvankunstenaarsinitiatievenveelaleerstactiefwaren indepunkbeweging,alvorenszezichmeteenkunstorganisatiegingenbezighouden.Omnategaanwelkeinvloeddepunkcultuurheeftgehadopdepositievanhetkunstenaarsinitiatiefzalindithoofdstukookdeeventueleinvloed van punk op het ontstaan en de positie van het kunstenaarsinitiatief wordenonderzocht. Om te onderzoeken hoe deze en andere omstandigheden de positie van hetkunstenaarsinitiatief hebben bepaald, staat de volgende vraag in dit hoofdstuk centraal:welke factoren speeldeneen rolbij deoprichting vankunstenaarsinitiatieven?Dezevraagzal worden beantwoord aan de hand van analyse van de economische situatie en eenbeschrijving vandebetrokkenheid van latereoprichters van kunstenaarsinitiatievenbij depunkbeweging.

Economischeomstandigheden

Economisch recessie zorgde er gedurende jaren zeventig in Nederland voor datvastgoednietwerdgebruiktenplannenvoornieuweprojectennietwerdenuitgevoerd.Ditleiddeinstedentotleegstand.Doorhetgedoogbeleidvandeoverheidkondenkrakersdezeleegte opvullen.36Dit gedogenwas een voorwaarde voor culturele productie in gekraaktepanden,precieszoalsdeondertekenaarsvanhetpamfletdatindeinleidingwerdgenoemd,alaangaven.

Doordeeconomischeteruggangnamdewerkloosheidtoe.Vlaknadeeersteoliecrisisin 1973, lag het werkloosheidspercentage voor de gehele beroepsbevolking rond de 4%.Mededoordetweedeoliecrisisin1979bleefditpercentagestijgentotdathetin1984eenvoorlopigmaximumvan14.1%bereikte.37Dejeugdwerkloosheidwassteedstussende5en

35LeonorJonker,NoFutureNu:PunkinNederland1977–2012,Amsterdam2012,p.205-211.36EricvanDuivenoorden‘Eenvoettussendedeur-Geschiedenisvandekraakbeweging1964–1999’hoofdstuk1viawebsiteHetStaatsarchief<http://www.iisg.nl/staatsarchief/publicaties/voettussendedeur/index.php>(3juni2016).37Cijfersafkomstiguit:CBS,StatistischJaarboek1975-1979,DenHaag,1980.En:CBS,StatistischJaarboek1980-1988,DenHaag,1988.

15

10procentpuntenhoger,waarbijeenvoorlopigdieptepuntwerdbereiktin1985toenmeerdaneenkwartvandejongerenonderde30jaargeenwerkhad.38

Ook gemeentes verkeerden in zwaarweer. Amsterdamwas van 1975 tot 1983 eenzogenaamde artikel 12 gemeente, waarbij de stad vanwege een begrotingstekort onderstrengfinancieeltoezichtstondvandeRijksoverheid.39Eentekortopdebegrotingzorgdeeronderanderevoordatstedenweinigbudgethaddenvoor (sociale)voorzieningen.Dithadonder andere tot gevolg dat er geen goedkope huurwoningen werden bijgebouwd. Voorkunstenaars die pas waren afgestudeerd waren er haast geen goedkope socialehuurwoningenbeschikbaar.Ookaanatelierruimteswaseen tekort, terwijl er steedsmeerjongekunstenaarsafstudeerdenaandekunstacademies.Hetbeeldendkunstonderwijsnamtoe van acht instellingen met tweeduizend leerlingen in de jaren vijftig naar zestienacademiesmet elfduizend studenten in de jaren tachtig.40 Dezemensen hadden allemaalbehoefteaaneenplekomtewerken,zoalsookdoordeoprichtersvanDeFabriekenW139werdaangegeven(ziehoofdstuk3).Doortekrakenkondenzoweleengoedkopewoon-alsatelierruimtewordenverkregen.

PunkendeNederlandsekunstinitiatieven

In de literatuur worden de economische omstandigheden als aanleiding genoemdvooronvrededieaanzettetottegencultuur inNederland:punk.Dit isalthanshetgevalbijde, bij mij bekende, enige twee boeken die zijn verschenen over punk in Nederland,geschrevendoorjournalistJerryGoossensendeeerdergenoemdehistoricaJonker.41Beidepublicaties beschrijven hoe punk voortkwam uit een algemeen gevoel van onvrede datheersteonderjongeren.42Jonkersteltnogspecifiekerdatdepunkbeweginginstaatwasombuitendebestaandepolitieke systemenom,een cultuur te vormenwaarbinnen creatieveuitingenvanhetgrootstebelangwarenomuitdrukkingtegevenaanonvrede.43

DecreatieveenergiediedoorMarcuswerdbeschrevenkanvoorNederlandwordenteruggezienbijtweepunkorganisaties.Vlaknaelkaarontstondenin1977inAmsterdamen

3826,3%waswerkeloos.Ditkwamneeropongeveer286.300geregistreerdewerklozenjongeren.Mogelijkligthetwerkelijkeaantalnoghoger,nietiedereenregistreerdezich.JoukeTrupijn,80’sdilemma.Nederlandindejarentachtig,Amsterdam2011,p.119.39Ziebiografischeschetsvandeburgermeestervandestijds:H.deLiagreBöhl,'Polak,Willem(1924-1999)',inBiografischWoordenboekvanNederland.<http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn6/polakw>(20mei2016).40Cijfersafkomstiguit:TonBevers,Georganiseerdecultuur,derolvandeoverheidendemarktindekunstwereld,Bussum1993,p.189.41DemeestuitgebreideisdievanLeonorJonker,NoFutureNu:PunkinNederland1977–2012,Amsterdam2012.TwintigjaargeledenverscheenJerryGoossensenJeroenVedder,HetGejuichWasMassaal.PunkinNederland1976-1982,Amsterdam1996.DaarnaastzijnerintweecatalogikortebeschrijvingenvandepunksceneinNederlandopgenomen,dezetekstenbestedenvoornamelijkaandachtaandeinvloedvanpunkopdebeeldendekunstenzijnbeidegeschrevenvoortentoonstellingenbuitenNederland.Zie:EricdeChassey,Europunk:thevisualcultureofpunkinEurope[1976-1980],tent.cat.Rome(VillaMédicis)2011.En:AnnDemeesteretal.,Blacklow:thepunkmovementwasjusthippieswithshorthair,tent.cat.Herford(MartaHerford)2002.42HiermeevolgendegenoemdeauteursdeverklaringdiedoorMarcusisgegevenvoordeontstaansredenenvoorpunk.GreilMarcus,LipstickTraces,Cambridge1989.Hierp.408.43‘Avant-gardeenpopcultuurwarennooiteerderzoverbondenalstijdenshetpunkera,toenculturelevernieuwingsamengingmetmassaleaanhangonderjongeren.’Jonker2012(zienoot37),p.194.

16

Rotterdam twee organisaties die een belangrijke rol speelden in de infrastructuur van deNederlandsepunkcultuur.44VijfstudentenvandeRotterdamsekunstacademievormden in1977 de punkband 'Rondo'.45 De leden van de Rondos richtten een kunstcollectief op,'KunstkollektiefDubio' (veelal aangeduid als KKDubio). Zij begonnenmet het verspreidenvan zogenaamde ‘fanzines’, tijdschriften waarin verslag werd gedaan van optredens vanpunkbands en waarin kunstactiviteiten werden aangekondigd.46 Als communicatiemiddelwarendezebladenzoweleenplatformvoornieuwsalseenbewijsdatmetweinigmiddeleneenlevensvatbaartijdschriftkonwordengemaakt.DoordelandelijkeverspreidingvandezetijdschriftenwerddepunkbewegingeennetwerkdatzichuitspreiddeoverNederland.

InAmsterdamwerdeengrootdeelvandeculturelepunkbeweginggeleidvanuithetkraakpandaande Sarphatistraat nummer62-64.HugoKaagmanenDianaOzonwarendeaanjagersvancultureleactiviteiten inen rondomditpand.47Zijbegonnenmethetmakenvaneenfanzinewaarvanop1augustus1977heteerstenummeruitkwam.Ditbladdroegdenaam 'Cees Coecrandt'.48 In het eerste nummer schreven Kaagman en Ozon dat hettijdschrift zich richtteop 'zelfwerkzaamheid,debestrijdingvanapathieendeontwikkelingvannieuwe ideeën.'49MetdezehoudinggavenKaagmanenOzonuitdrukkingaanwatde'do-it-yourself' (DIY) mentaliteit wordt genoemd. Zo openden ze galerie ‘Anus’ in hunkraakpand.DenaamvandezegaleriewaseenwoordgrapdieverweesnaareenwinkelmetdenaamAnusjka,waarvanzedelettersergensaaneenleegstaandewinkelaantroffen.Dezelfwerkzaamheid kwam vooral tot uiting in de verzamelplek voor (aspirant)graffitikunstenaarswaarvoorgalerieAnus zichopenstelde.Onder leidingvan IvarVics,dieonderhetpseudoniemDr.RatzijnsporennalietopAmsterdamsegevelsenmuren,werdengraffiticursussengegeven.Degaleriewasookeenplekwaarkonwordengeleerdhoemenpunkkledingmoestmaken.Daarnaastwasereendisco,DirtyDutchTrix666(DDT666)waarpunkbands speelden en videokunst werd getoond. De culturele activiteiten van depunkbewegingtoondendeDIY-mentaliteit.DebewonersvandeSarphatistraatendeledenvanKKDubiobewezendathetmogelijkwasomopeigeninitiatief,metbeperktemiddelen,eenruimtevoormuziekenbeeldendekunstoptezetten.

DepunkbewegingtrokinAmsterdamveelstudentenvandeGerritRietveldAcademieaan. In navolging van de populariteit van punkmuziek werden er bandjes opgericht doordezekunstacademiestudenten.MedeoprichtervanW139,AddeJong,speeldebijvoorbeeld

44Dezepassageisontleendaan:M.Heydeman,GaleriesenoverheidinNederland1945-1992,Amsterdam1993,pp.71-100.45DebandwerdvernoemdnaarhunfavorietekoekjeuitdekantinevandeRotterdamseacademie.Destudentenwaren;WimterWeele,PietDieleman,AllievanAltena,MaartenvanGentenJohannes(John)vanWeert.ZieM.Heydeman,GaleriesenoverheidinNederland1945-1992,Amsterdam1993,p.33.M.Heydeman,GaleriesenoverheidinNederland1945-1992,Amsterdam1993,p.33.Jonker2012(zienoot37),p.90.46M.Heydeman,GaleriesenoverheidinNederland1945-1992,Amsterdam1993,p.33.En:Jonker2012(zienoot37),p.74.47OzonwerdgeborenonderdenaamDianaGroeneveld.48Bijlatereeditiewerdgevarieerdmetdespellingvanhetlaatstewoord,datoverigenseenverwijzingwasnaardegebrekkigehygiënevanhetsanitairinhetkraakpand.49Groeneveld,DianaenHugoKaagman(red.),CeesKoecrandt,Nr.1,1977ArchiefVanAbbemuseum.

17

indepunkband‘GulfPressureAIS’.50DebroersMaartenenRogiervanderPloeg,dielateralsvideokunstenaarsbinnenAortaactiefwaren,richttensamenmetschilderPeterKlashorstde band ‘Soviet Sex’ op, waarin Peter Giele, medeoprichter van Aorta, geregeldmeespeelde.51 De leden van Soviet Sex richtten in 1980 de kraakdisco ‘Bizar’ op aan deAmsterdamse Rozengracht.52 Deze punktempel was een ontmoetingsplek voor(toekomstige)kunstenaarsdievanpunkmuziekhieldenof ineenbandspeelden.Zotraden‘TheYoungLions’,waarkunstenaarRobScholtedeelvanuitmaakte,vaakopinBizar.Scholtezou later zowel inW139, Aorta en De Fabriek deelnemen aan tentoonstellingen. BandlidHarold Schellinx stelde vanaf 1981 het blad Vinyl samen, waarin experimentele bandswerdenbesprokenenookbeeldendekunsteenplaats kreeg.53De toekomstigeoprichtersvan kunstenaarsinitiatieven zagendat hetmogelijkwasom zelf een cultureel initiatief tebeginnen. Ze zagen ook dat succes mogelijk was, want er kwam veel publiek op dezemuziekavondenaf.

Depunkpodiainkraakpandenblevennietlangbestaan.DiscoBizarwerdin1982weeropgeheven.54OokDDT666moestnoodgedwongenstoppen.Deplekkengingeninzekerezintenonderaanhuneigensucces,erkwamentéveelmensenopaf.Hetpubliekwassteedslastiger in de hand te houden. Skinheads, die wat uiterlijk betreft redelijk leken op depunkersmaarwatpolitiekeoriëntatiebetreftweinigovereenkomstenkenden,zorgdenvoorspanningen. Vooral in de Sarphatistraat speelde dit probleem, tot grote zorg van dekerngroepvanhendiehetRastafarigedachtegoedhaddenomarmdenderhalvenietsvanhetracismevandeskinheadsmoestenweten.Doorhetbestaanindemarge,zonderdatdeidentiteitvanpunkvaststond,washetgevaarlijkdat iedereenkontoetredentotdegroep.Ook het drugsgebruik nam problematische proporties aan. Initieel gebruikte leden uitpunkgroepenniets,omnietindezelfdetranscendenteroestevervallendiehippieseffectieflethargischhadgemaakt.Maaralsnelwerdindepandenveelgedeald,ookingalerieAnus.Dit bracht uiteraard veel overlast met zich mee en leidde tot politie-invallen. Deschimmigheid rondomdepunkcultuurbedreigde zohet voortbestaanvandemuziekpodiaenruimteswaarkunstkonwordengemaakt.

Doorhunbetrokkenheidbij depunkbeweging kwamenGiele enDe Jongen anderelatereinitiatiefnemers,inaanrakingmethetkrakenvanruimtes.Zewarenonderdeelvandekraakbewegingomdatzebijvoorbeeldeenpoppodiumopendenineenleegstaanderuimte,wat waarschijnlijk gebeurde met de hulp van meer ervaren krakers. Toch waren detoenmalige kunstacademiestudentenniet betrokkenbij de acties enprotestendie de restvan de kraakbeweging kenmerkte. Zoals Eric van Duivenoorden schrijft, zijn de latere

50DebandbestonduitAddeJong,ThomasFeddema,BasOudtenWalterCarpay.In:InterviewmetAddeJongop‘NoFutureNu’NPOGeschiedenishttp://www.npogeschiedenis.nl/nofuture/Nieuws/no-future-nu-ad-de-jong.html(20mei2016).51Beschrijvingvandesamenstellingvandebandontleendaan:SovietSex–Muziekencyclopdie.nlhttp://www.muziekencyclopedie.nl/action/entry/Soviet+Seks(20mei2016).https://books.google.nl/books?id=QHPM3FAso3gC&pg=PT268&lpg=PT268&dq=peter+giele+punk&source=bl&ots=ATCxQLFdze&sig=9g8lXWnREOhivkI3CwuW-BHMpcI&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwinpaG_nejMAhVNF8AKHbFGBdw4ChDoAQgmMAI#v=onepage&q=peter%20giele%20punk&f=false52Schellinx,Harold,Ultra.Opkomstenondergangvandeultramodern,eenuniekeNederlandsemuziekstroming(1978-1983).Amsterdam2012,p.39.53Ibidem,p.4254Idem.

18

initiatiefnemers nooit betrokken geweest bij de ‘wereldverbeteraars’ in diekraakbeweging.55Ookde radicalekrakers,dievanafhetbeginvande jaren tachtigbijhetgrotepubliekinonminraakte,werdendoordekunstenaar-krakersgemeden.Deervaringdiedelatereinitiatiefnemersopdedenindepunk-enkraakbewegingleerdenhenwaarschijnlijkdat het omarmen van een (radicale) ideologie voor veel problemen kan zorgen.Kunstenaarsinitiatievenlijkenwatdatbetreftprofessioneler,zelietennietiedereenbinnenen probeerden de kunstenaars en hun kunstwerken te beschermen tegen wildereelementenindepunk-enkraakwereld.

Hetisopvallenddatdekunstenaarsinitiatievennergensblijkgevenvaneenpolitiekeideologie, terwijl die inde linksgeoriënteerde kraakbeweging juist alomtegenwoordigwas.Dit is eenbewuste keuze geweest, blijkt uit schriftelijke interviewsmet leden vandiversekunstenaarsinitiatieven inNederland die in 1982 zijn afgenomen.Deze interviewswerdenrondgestuurd in het kader van de vergadering die ‘Het Beleg’ werd genoemd.56 In Aortakwamen leden van diverse initiatieven samen om te discussiëren over de toekomst vankunstenaarsinitiatieven.Uitdeantwoordenopdevragendieschriftelijkwerdenvoorgelegd,blijktdatzoweldeledenvanAorta,W139enDeFabrieknietsmoestenhebbenvanpolitiekeactiviteiten. ‘Datzorgtalleenvooronrust’staat ineenbrief te lezen.Deoprichtersvandekunstenaarsinitiatievenkozenernadrukkelijkvooromgeenpolitiekepositieintenemen.57

Conclusie

Eengroot tekortaanatelierruimtezorgdeer in stedenvoordatkunstenaars zelfopzoek moesten naar werkruimte. Met een DIY-mentaliteit kraakten sommige kunstenaarsleegstaandepanden.DezeDIY-mentaliteit hoeftniet alleen tewordenopgevat als eenuitnoodgeborenzelfredzaamheid,voordehierbovengeschetstepunkbewegingkandezeookwordengezienalseenoptimistische'cando'mentaliteit.Hetscheppenvanmogelijkhedeniseenduidelijke invloedvandepunkbewegingopdeoprichters vankunstenaarsinitiatieven.Deze oprichters waren vooral pragmatisch ingesteld en niet geïnteresseerd in politiekprotest. Wat positie betreft sluiten de kunstenaarsinitiatieven zich niet aan bij detegencultuurdievaakmetdekraakbewegingwordtgeassocieerd.

55EricDuivenvoorden,‘Eenvoettussendedeur-Geschiedenisvandekraakbeweging1964–1999’hoofdstuk7viawebsiteHetStaatsarchief<http://www.iisg.nl/staatsarchief/publicaties/voettussendedeur/index.php>(12mei2016).56Anoniem,brief‘HetBeleg’,1982,ArchiefW139bijRKDinv.nr.NL-HaRKD.0836.57Idem.

19

5. Kunst en de positie van het kunstenaarsinitiatief Alaanhetbeginvandejarentachtigwerdermethetwerkdatgemaaktwerdbinnen

de kunstenaarsinitiatieven in de openbaarheid getreden. In dit hoofdstuk zal wordenbeschrevenhoekunstinstellingen,persenpubliek reageerdenopdezewerken.Hierachterschuiltdegedachtedatwanneerdekunstuitdekunstenaarsinitiatievenpastebijwaterbijmusea,galeriesencriticigeaccepteerdwerd,ditdemogelijkhedentotsamenwerkingtussende ‘vrijplaatsen’ vande kunstenaarsinitiatievenendemeer gevestigdekunstwereldalleenmaartengoedezoukomen.Aandehandvanrecensiesenanderereactiesopkunstwerkenzaldevolgendevraagwordenbeantwoord:Hoewerddepositievankunstenaarsinitiatievenbeïnvloeddoordeontvangstvanhetwerkdaterwerdgemaakt?

Graffiti

Aan de hand van het medium graffiti kan de acceptatie van een medium wordengeschetst omdat het van een instrument van de tegencultuur later de status van eenartistiekmedium krijgt wanneer er in Nederlandsemusea tentoonstellingen over wordengeorganiseerd.

De uit de Verenigde Staten afkomstige spuitbus werd eind jaren zeventig doorpunkersterhandgenomen,waarnagraffitizichtbaarwerdopmureninNederlandsesteden.In Rotterdam was er door KK Dubio (zie hoofdstuk 4) al een uitgebreide tag-cultuurgelanceerd, waarbij initialen en pseudoniemen werden gespoten. In Amsterdamconcentreerdede artistiekeproductie van graffitiwerk zich rondomhet kraakpand aandeSarphatistraat.InditpandwarenKaagmanenVics,aliasDr.Rat,actief.Derattensnuitjesende gotische letters waarmee de laatste zijn signatuur achterliet, gaven hem al snelsterrenstatusbinnendeAmsterdamsegraffitibeweging.58Hijgenootveelaanzienbinnendekraakbeweging,zoraaktehijbetrokkenbijperformancesenkunstmanifestaties.SamenmetPeterGiele,dieopdatmomental inhetHandelsbladgebouwwoondemaargalerieAortanogniethadgeopend, spoothij eennaaktevrouwopeengrootpaneeldie zevervolgensaan de muur van het PTT kantoor bevestigden.59 In het verlengde van de wil om teprovocerenrichtteVicsdeStadsKunstGuerrilla(SKG)op,waarGielezichlaterbijaansloot.DeSKG-ledenwildendoormiddelvan ingrepenofperformancesactievoerenof tenminstevoorophefzorgen.

KaagmanspootintegenstellingtotVicsnietuitdelossehand,maargebruiktestencilsommeerfiguratiefwerktemaken.HijkreegvandegemeenteAmsterdamopdrachtomeenschuttingomdebouwputopdeNieuwmarktvangraffititevoorzien.HetisdaarbijtekenenddatKaagman,ondanksdezeofficiëleopdracht,tijdenszijnwerkzaamhedenwerdopgepaktopverdenkingvanvandalisme.60Helemaalingeburgerdwasdespuitbuskunstnogniet.

De erkenning van graffiti als kunstzinnig medium vond begin jaren tachtig inNederland plaats waarbij de straatkunst de drempel van de geïnstitutionaliseerdekunstwereld overging toen de tentoonstelling ‘Graffiti’ achtereenvolgens in Rotterdam en

58MartijnHaas,Dr.Rat.GodfathervandeNederlandseGraffiti,Amsterdam2011,p.4559Ibidem,p.14.60DeschuttingvanHugoKaagman–GraffitiarcheologieinhetAmsterdammuseum,websiteAmsterdamMuseum<http://hart.amsterdammuseum.nl/nl/page/53886/de-schutting-van-hugo-kaagman-graffiti-archeologie-in-het-amsterdam-museum>(3juni2016).

20

Groningen te zienwas in het najaar van 1983 en het begin van 1984. DoorWimBeeren,toenmaligdirecteurvanhetBoijmansvanBeuningenendoorFransHaks,destijdsdirecteurvanhetGroningerMuseumwerdin1983eententoonstellingsamengestelddiealsnaamdenaamvanhetmediumdroeg.Graffitialstitelvolstondwaarschijnlijkomdenieuwswaardevanhetmediumweertegeven,omdathetverheffenvanditmediumtotkunstwaarschijnlijkalprikkelendgenoegwas.Detentoonstellingomvatte80graffitidoeken,werkendiespeciaalopdoekofpaneelwarengespoten.DekunstenaarswarenvoornamelijkafkomstiguitNewYork.

Derecensiesoverdetentoonstellingwarenoverwegendpositief.InNRCHandelsbladgaf Bas Roodnat aan dat hij de werken zeer vernieuwend vond. De recensent maaktemelding van de snelheid en explosieve kleuren, maar vond de werken ook formalistischaantrekkelijk als hij aangeeft dat er een paar ‘wondermooie abstracten’ te zien zijn.61 Derecensent van hetDagblad van het Noorden benadrukte hoe bijzonder hetwas dat dezejonge,haastexotische,kunstinNederlandtezienwas.62

Er waren geen Nederlandse graffitikunstenaars vertegenwoordigd op detentoonstelling ‘graffiti’. Dit is merkwaardig omdat de producten van de Nederlandsegraffitispuiters, voornamelijk in steden, duidelijk zichtbaar waren in de openbare ruimte.DezeverbazingwerddestijdsookalgedeelddooreengroepRotterdamsespuitersdiezichde‘BondvandeRotterdamseStraatGraffici’noemden.Eentwintigtalvanhenspootopeenmiddag de buitenkant van het museum vol om daarna door te stoten naar detentoonstellingszalenwaar ze leuzen tegen de bewuste tentoonstelling en het beleid vanRonaldReaganopdemuurspoten,voordatdepolitieingreep.JournalistRudiKagietekendeuit demondop vaneen vandedemonstranten: ‘Laat directeurBeeren zichbeperken totaankoop van Breughels en Kandinskys en met zijn handen afblijven van onzestrijdmiddelen.’63

Ondanks de voortrekkersrol die de bewoners van het kraakpand aan deSarphatistraat, de SKG leden en andere krakers en punks in Amsterdam en Rotterdamvervulden,werdaanhetbeginvandejarentachtiggeenwerkvanhengetoondinmuseaofgaleries. Zelfs het feit dat er in Amsterdam vanaf de jaren tachtig twee galeries warengevestigddiezichtoelegdenopdeverkoopvangraffitikunst,brachtdaargeenveranderingin.64 De productie van graffitikunst werd dus mede mogelijk gemaakt door dekunstenaarsinitiatieven,maarhetwerkzelfwerdnietgetoondendaardoorgenegeerddoormedia.Omdat graffitikunstwel in de ruimte vanW139werd gemaakt,maar er nooit eententoonstellingwerdgeorganiseerdoverditmedium,bleefpubliekeaandachtmogelijkuit.Het ontbreken van een receptiegeschiedenis waar het graffitikunst uitkunstenaarsinitiatievenbetreftgeeftaandathunpositieaanhetbeginvandejarentachtigwataandachtvanmediaengevestigdemuseabetreft,marginaalwas.

Terugkeervanhetschilderen

Deschildersvandekunstenaarsinitiatievenwordenvaakinverbandgebrachtmetdeneostijlen, en met namen het neo-expressionisme dat een heropleving kende in de61BasRoodnat,‘AmerikaanseSpuitbuskunstinMagischesfeer’,NRCHandelsblad,27oktober1983.62Anoniemm‘GraffitiinRotterdam,DagbladvanhetNoorden,2november1983.63RudiKagie‘Laatdekunstvandestraatafblijven!’NRCHandelsblad23november1983.64DitwarendegalerievandeNewYorkseHollySolomon,dietoepasselijk‘AmericanGraffiti’heetteendegalerievanYakiKornblittdiezichtoelegdeopAmericanGraffitiArt.ZieYakiKornblitt–RKDartists<https://rkd.nl/nl/explore/artists/445780>(2juni2016).

21

schilderkunst. 65 Dit was de stijl van de schilders die aan het begin van de jaren tachtigwerkten, die overigens goed paste bij het imago van de schilders uit dekunstenaarsinitiatieven, die zich graag als wild en provocatief lieten omschrijven. CriticizagenditookennoemdenvooralScholteenKlashorst,diebeidenbijzowelAortaenW139hunwerktentoonstelden,alsNederlandsevertegenwoordigersvandezestroming.

DefiguratieveschilderkunstwasalvoorhetbeginvandejarentachtiginNederlandtezien geweest. Vanaf 1972 tot 1974 toonde de Zwitserse tentoonstellingsmaker JohannesGachnang in Galerie im Goethe-Institut/Provisorium werk van Duitse kunstenaars zoalsGeorgBaselitz,AnselmKieferenMarkusLüpertzdietotdenieuweexpressionistenwordengerekend.66 Het grote publiek kon in 1977 kennismakenmet hetwerk van Penck tijdenstweetentoonstellingendiedoorRudiFuchsalskersversedirecteur,inhetVanAbbemuseumwerden georganiseerd.67 In Groningen werd door Frans Haks een spraakmakendetentoonstellinggeorganiseerdonderdetitel‘DuitseKunst1:MülheimerFreiheit’,waarwerkvandeDuitsegroepschildersMülheimerFreiheitaanhetpubliekwerdgetoond.68Ookhetgaleriewezenlegdezichtoeopdenieuwsteschilderstijl.OnderleidingvangalerieHelenvanderMeijtoondegalerieSeriaalwerkvanDuitseexpressionisten,diezijdankzijGachnanghadleren kennen.69 Ook ruilde Riekje Swart van de gelijknamige galerie in 1980 het strakkemodernistische werk in voor de nieuwste figuratieve schilderkunst van schilders die als‘Jonge Italianen’ bekend zijn geworden.70 Voordat de kunstenaarsinitiatieven werdenopgericht,wasdeschilderstijlwaarmeezijvoornamelijkwerdengeassocieerdallangbekendin Nederland. Ze liepen wat dat betreft achter de voorhoede in het museum en hetgaleriewezenaan.

Een aantal leden van kunstenaarsinitiatieven konden hun werk aanbieden op dekunstmarkt. Zo werden de schilders Mantje en Vlugt gevraagd voor eenverkooptentoonstelling nadat zewerk hadden getoond tijdens Beeldenstroom, de eerstetentoonstellingdieinAortawerdgehouden.71Dekunstenaarsinitiatievenwarenookplekkenombekendheid te verwerven,water in sommigegevallenvoor zorgdedatdekunstenaarwerdvertegenwoordigddooreengalerie.Binnenkunstenaarsinitiatievenwashetmogelijkomwerk op een relatief professionele manier te presenteren. Het valt hierbij op dat detentoonstellingsruimten van de drie besproken initiateven vanbinnen overeenkomstenvertoondenmet de interieurs vanmusea. De ruimtes zijn witgepleisterd alsof het 'whitecubes' zijn.OmdatW139enDe Fabriekniet veel bekendheid genotenonder critici of hetgrote publiek, konden zij niet rekenen op de aandacht van de media die Aorta wist tetrekken.Daardoorblevenkunstenaarsdieindatinitiatiefmeededenaaneententoonstelling

65ZievooreenbeschrijvingvandeterugkeervandeschilderkunstinNederland:JeskeBekker,’De‘nieuweschilderkunst’,in:WillemijnStokvis,KittyZijlmanse.a.(red.),VrijSpel.Nederlandsekunst1970-1990,Amsterdam1993,pp.35–54.66PeterdeRuiter,Deterugkeervanhetschilderen.Kunstkritischeopvattingenovereenijzersterkmedium1975-1989,Rotterdam2014,pp.15-16(zienoot8).67RenéPingen,Datmuseumiseenmijnheer,Amsterdam2005,pp.361-364.68DeRuiter2014(zienoot68),p.41.69GalerieSeriaalmaaktein1977eendoorstartwaarbijdegaleriedenaamgingdragenvandeeigenaresse.DeRuiter2014(zienoot63),pp.27-28.70Dezetentoonstellingwerdineind1982gehouden.ZieDeRuiter2014(zienoot68),p.39(noot74).71BertvandeVen,TheLivingRoom.EineAmsterdamerGalerieunddieachtzigerJahre,Neuenhaus1995,p.12.

22

vaak langer onopgemerkt. Omdat kunstenaars van de initiatieven in de populaire neo-expressionistischeschilderstijlgingenwerken,kondenzijexposereningaleries.

Kunstmarkt

TheLivingRoomIn 1981 openden Bart van de Ven en Peer Veneman in de huiskamer van hun

Amsterdamse flat de galerie met de toepasselijke naam The Living Room.72 Van de Venonderhieldnauwcontactmetkunstenaars,vanwiehijgraagwerkwildeverkopen.VandeVenhad,toendegaleriewerdgeopend,vooraleennetwerkvankunstenaarsdienetzoalshij uit Eindhoven afkomstig waren. Omdat er in deze stad geen noemenswaardiggaleriewezenwaswaarkunstenaarshunwerkkondenkondenaanbieden,wasdeopeningvan The Living Roomeenuitgelezen kans voor kunstenaars uit het Zuidenomwerk in dehoofdstadtekunnenaanbieden.DitboodvooralvoordeledenvanDeFabriekeenuitkomst.Eenaantalvanhenwerdvanaf1981vertegenwoordigddoorVandeVenenVeneman.Zowas in de galerie regelmatig werk van Kars Persoon te zien, die in 1984 detentoonstelling ‘Democratie met drie’ in De Fabriek had.73 Ook van Henk Visch, die inEindhovendeperformance‘TrioDescartes’hadopgevoerd,wareninstallatiesensculpturenin The Living Room te zien. De Eindhovenaar Peter Kantelberg, had vanaf de openingmeerderetentoonstellinggehadindegalerievanVandeVenenVeneman,enverkochtdaarookveelwerk.74

In The Living Room werd vooral werk getoond van kunstenaars die binnenkunstenaarsinitiatievenwerkzaamwaren. 75 Al snel ontmoettendeBrabantse kunstenaarshuncollega’suitAmsterdamindegalerie,waardoorheteenplekwerdwaarkruisbestuivingkon plaatsvinden. Van de Ven geeft in een interview aan dat mensen uit de officiëlekunstwereld ook al snel langskwam om kennis te maken met het werk van jongekunstenaars.ToenmaligcriticusvanhetNRCHandelsbladPaulGrootkwamopdeopeningenvantentoonstellingenafenschreefenthousiasterecensies.OokBettyvanGarrelschreefinNRCHandelsbladenthousiast:‘TheLivingRoomisiseenrespectabelewitgestrekenruimtemet de allure van een chique galerie diemen voorheen gekarakteriseerd zou hebben alsrepresentatief zijnde voor de internationale “kunstmaffia”.’76 De galerie was eenrepresentatieveontmoetingsplekwaarledenvandekunstenaarsinitiatievenendeofficiëlekunstwereldbijelkaarkwamen.77TheLivingRoomwasdaarmeebelangrijkomdrieredenen:ledenvankunstenaarsinitiatieven(ookuitEindhoven)kondenerwerkverkopen,onderlingkwamen leden van verschillende initiatievenmetelkaar in contact en tevenswashet eenplekwaarontmoetingentussencriticiententoonstellingsmakersplaatsvonden.

72VandeVen1995(zienoot73)p.5.EnbiografischegegevensBertvandeVenviawebsiteRKDartistshttps://rkd.nl/nl/explore/artists/466426(3juni2016).73Curriculum–viawebsiteKarsPersoonhttp://www.karspersoon.nl/curriculum/(2juni2016).74KantelberghadverkooptentoonstellinginTheLivingRoomin1981,1982,1983en1986.ViaPeterKantelbergCV-CAAAP-Contemporaryartasapresent<http://caaap.nl/kunst/index.php/peter-kantelberg/PETER-KANTELBERG-CV.html>(2juni2016).75G.WillemsenH.Schuil(red.)StopMakingSense.Nederlandseschilderkunstuitdejaren'80,uitgavebijtent.Dordrecht(DordrechtsMuseum)2013,p.150.76BettyvanGarrel,‘TheLivingRoom:deftigalternatief’,NRCHandelsblad12okt1983.77TruusGubbels,PassieofProfessie.GaleriesenkunsthandelinNederlands,Abcoude1999,p.151.

23

GaleriesIn het kielzog van The Living Room werden er halverwege de jaren tachtig in

Amsterdam veel nieuwe galeries opgericht. Hieronder waren Galerie Hans Gieles (1984),LumenTravo (1985)Galerie FonsWelters (1985) enGalerie Torch (1984).78 KunsthistoricaTruusGubbelsschrijftoverdezegaleriesdatzetrachttenomhun‘(...)eigendomeinbinnende nationale avant garde te zoeken (...).79 De toenamewas onderdeel van een algemenetrend. De kunstmarkt groeide, want er werd steeds meer verkocht door Nederlandsegaleries. Precieze cijfers over de totale omzet zijn helaas niet voorhanden.Wel geeft detoenamevanhetaantalgaleriesaandatdemarktgoedmoetzijngeweest.Zozijnin1985inAmsterdam86galeriestevinden,vijfjaarlaterisdataantalalopgelopentot136.Inderestvanhetlandwarenin1985190galeriesactief,in1990maarliefst258.80

Indezegaleriesvindenkunstenaars ruimteomhunwerk te latenverkopen. In feitereageerdengaleriesopdenoodzaakdieveelschildershaddenommeerwerkteverkopen,vanwege de afnemende subsidiering door de overheid (zie hoofdstuk 5). Tegelijkmet hetafschaffen van subsidie aan kunstenaars en kunstinstellingen probeerde de overheidparticulieren te stimuleren om kunst aan te kopen. Door de RentesubsidieregelingKunstaankopendie in1984vankrachtwerd,konzonderextrakostenintermijnenwordenbetaald, waardoor het kopen van kunst voormeermensen bereikbaar werd.81 De goedesituatieopdekunstmarkteneentoenemendaantalgaleries,maaktenhetvoorkunstenaarsuitkunstenaarsinitiatievenmogelijkomhunwerkteverkopen.

VooralScholteenKlashorstdedengoedezaken.Scholtewerdvertegenwoordigddoorde Duitse galeriehouders Paul Maenz, die ook werk van de Mülheimer Freiheit-ledenverkocht.82 Klashorstwas voornamelijk verbonden aan galerie Jurka aan de Amsterdamsevijzelstraat.83 andere kunstenaars die bij kunstenaarsinitiatieven waren betrokkenverkochtenopeenincidentelebasiswerkbijgaleries.Daarbijmoetwordenopgemerktdatnietiederekunstenaaruiteenkunstenaarsinitiatiefdebehoeftehadomwerkteverkopen.

Ontmoetingsplekken

Leden van kunstenaarsinitiatieven organiseerden zelf informele bijeenkomstenwaarbijmensen die posities binnen de kunstwereld bekleeddenwerden uitgenodigd. Hetdoor Peter Giele opgerichte Cultureel Genootschap de Donkere Kamer (CGDDK) bestondonderandereuit,dichters,schrijvers,kunstenaarsentheoretici.84OokPaulgrootwaslidvanditgezelschap.Alscriticusschreefhijechternooitoverdezeinitiatieven,vermoedelijkomdeschijnvanpartijdigheidtegentegaan.Welwashijnauwbetrokkenbijdeinitiatieven.Sinds1980washijhoofdredacteurvanhetgerenommeerdetijdschriftMuseumjournaal.85Indezehoedanigheidhadhijeengrootnetwerkenveelcontactenindemuseum-engaleriewereld.

78Ibidem,p.133.79Idem80Ibidem,p.240.81Zievooreenbeschrijving:Ibidem,p.151.82Ibidem,p.13083Ibidem,p.98.84ZoalsbeschrevenineeneditievandeGroenewaarmeerdereartikelenoverPeterGieleenzijncreatieswarengewijd,nazijnonverwachteoverlijden.RenéZwaap,‘Eenkoningzonderrijk’,DeGroeneAmsterdammer,122(30juni)26,pp14-16.85DeRuiter2014(zienoot68),p.167.

24

In1985werdhijuitgenodigdomeeneen tentoonstelling samen te stellen inAorta.Deze tentoonstelling,met de titel Cover/Döppelganger, was aan het eind van dat jaar tezien.IndewittezalenwerdwerkvanNederlandseenbuitenlandsekunstenaarsnaastelkaargetoond. Zowas erwerk te zien van Jiří GeorgDokoupil,WaltherDahn,MarleneDumas,RenéDaniëls,Klashorst,ScholteenMantje.86HetnetwerkendeinvloedvanGrootbrachtenkunstwerken vanmuseumkwaliteit naarAorta.De recensies die over deze tentoonstellingverschenenwarenoverwegendpositief. ZopreesBetty vanGarrel inNRCHandelsbladdediversiteitindetentoonstelling:‘Debezoekerhoeftgeenangsttehebbenomhetspoorhierbijsterterakenwantmetdeaangebodenkunstwerkenkanhijallekantenop.’87VoorAortabetekende deze tentoonstelling erkenning, erkenning dat het een ruimtewaswaar kunstvanhogekwaliteitwerdgetoond.Indezeruimtewerdwerkgetoonddatookinmuseawastezien,Aortakondusmetdegroteinstellingenmeedoen.

Tentoonstellingen

DepositievanAortawerdin1985nogbeter,toenhetkunstenaarsinitiatiefdoorhetStedelijkMuseumAmsterdamwerdgevraagdommetenkeleafgevaardigdendeeltenemenaandetentoonstelling‘WatAmsterdambetreft’.Ditwasdeeerstetentoonstellingdieonderhet directoraat vanWim Beeren in het Stedelijk werd gemaakt.88 Beeren probeerde eenoverzichttegevenvandekunstproductieinAmsterdam,waarbijinfeitehetmuseumopenwerdgesteldomte tonenwatkunstenaars inhunmarshadden.DesalnietteminwasdezeprestigieuzeplekineengrotetentoonstellingeenbewijsvandepositievanAorta.

Ondanks zijn prominente rol binnen de organisatie, nam Giele geen deel aan degroepspresentatie.89OnderandereKlashorstenAldertMantjelietenwelwerkzien.90Uithetwerkdatzij tentoonsteldenblijktdatzegeen figuratieveschilderkunstmeermaakten,hetlijkterzelfsmeeropdatzeineenmodernistischestijlzijngaanwerken(zieafbeelding1&afbeelding 2). Uit een recensie in NRC Handelsblad blijkt dat Betty van Garrel dezestijlveranderingopmerkelijkvond,zeschreef:‘Heteertijds'wilde'collectiefAortageefteenzeer esthetische presentatie van een aantal gestileerde knutselwerkjes.’91 Dat van Garrelniet erg enthousiast was over hun creaties zal het viertal waarschijnlijk niet veel hebbenuitgemaakt.Zewerdengetoond ineenvanNederlandsmeest toonaangevendmuseavoorhedendaagsekunst.

86PaulGroot,Cover/Doppelgänger.Hetontmaskerenvanhettweedegezicht,tent.cat.Amsterdam(Aorta)1985.87BettyvanGarrel,‘Dubbelgangers’,NRCHandelsblad26-04-1985.88DeRuiter2014(zienoot68),p.17.89WimBeeren,WatAmsterdambetreft...AsfarasAmsterdamgoes...,Amsterdam1985,pp.222-224.90OokBartDomburg,SonjaOudendijk,GerardKoddeenHarmenBrethouwertoondennamensAortawerk.91BettyvanGarrel,‘BinnendeperkenvanAmsterdam’,NRCHandelsblad29-11-1985.

25

Alternatievekunstvormen

Langnietallekunstdieinkunstenaarsinitiatievenwerdgemaakt,wasverkoopbaarofgeschikt voor tentoonstellingen inmusea. Vaak zorgden de eigenschappen van de ruimteervoordatdekunstnergensanderstetonenwas.HetformaatvanderuimtesinAorta,DeFabriekofW139booddemogelijkheidomookgrootwerktemaken.Tijdensdeeerstegrotetentoonstelling vanW139 in 1982, DertigMan Kunst, werd datmeteen duidelijk. Tijdensdeze tentoonstellingwasROM87 (afbeelding 3) te zien, het eerstewerk te zien dat RobScholteenSandraDerkssamenmaaktenendattegelijkertijdhettentoonstellingsdebuutvanScholtewas.Ditwerkbestaatuitnegenpanelen,waarbijhetformaatvanheteerstepaneelwerdbepaalddoordekleurplatendiedoorScholteenDerksachtvellenbreedenachtvellenhoog werden gehangen. Deze kleurplaten zijn in het tweede paneel met acrylverfingeschilderd.Indevolgendepanelenwordendetaferelenopdekleurplatensteedsverdersamengevoegd, waardoor uiteindelijk één voorstelling ontstaat waarop de kinderlijkepatronensamenkomen ineenapocalyptischevoorstelling. Intotaalbeslaatdeoppervlaktevanditwerkoppapierongeveer40m2,watzelfstegrootisvoorveelmuseumwanden.

Indekunstenaarsinitiatievenwarendeveiligheidseisennietzostriktalsinmusea,alser al dergelijke eisen waren geformuleerd. Hierdoor kon werk worden getoond diegewaagderwasEenvoorbeeldhiervanisdezogenaamde‘vuurachitectuur’vandeinAortaactieve kunstenaar ErikHobijn. ZijnwerkDelusionsuit 1984 bestond bijvoorbeeld uit eenvlammenwerper die op een pop gericht staat en op gezette tijden vuur braakt, allemaalbinnenskamers(zieafbeelding4).

DesamenwerkingdiehetVanAbbemuseummetDeFabriekaanging,bestondersomsuit dat het initiatief door hetmuseum als een tentoonstellingsruimtewerd gebruikt voorwerk dat in het museum niet toonbaar was. Een voorbeeld hiervan is deoverzichtstentoonstellingdiehetmuseumin1983weiddeaanhetwerkvandeOostenrijke

Afbeelding1.PeterKlashorst,MSII,1985,Formaatonbekend,verblijfplaatsonbekend.

Afbeelding2.AldertMantje,ZonderTitel,1985,Formaatonbekend,verblijfplaatsonbekend

.

26

kunstenaarHermannNitsch.92Eenbelangrijkonderdeel inhetoeuvrevanNitschwarenderituelenwaarbijdeingewandenvandierenoverhetnaaktelichaamvaneenfigurantwerdenuitgesmeerd,bijwijzevanoffer.TerwijldeschilderijenvanNitschgewoon indezalenvanhetVanAbbemuseumtezienwaren,washetopvoerenvaneendergelijkeperformanceinhetmuseumhaastonmogelijk.Daaromwerdditbloederige ritueeluitgevoerd indegrotehal van De Fabriek. Voornamelijk vanwege praktische bezwaren week de kunst uitkunstenaarsinitiatievenafvanwater inmuseaengalerieskonwordengetoond.Dekunstwasnietopvallendandersvanaard,behalvewaarhetgraffitikunstbetrof.

Conclusie

Omdat het werk afkomstig uit kunstenaarsinitiatieven vaak aansloot bij wat er inmusea was te zien, vonden er regelmatig uitwisselingen plaats. Naarmate dekunstenaarsinitiatievenzichontwikkeldentotprofessioneleorganisaties,dieinhetgevalvanAortaveelaandachtwistentegenereren,gaanzesteedsmeer lijkenop instellingenuitdeofficiëlekunstwereld.

92Zie:‘HermannNitsch:DasOrgienMysterienTheater:Aktionsmalerei,Aktionen,Relikte,Konzepte+Manifeste,Bücher1960-1983’–viawebsiteVanAbbemuseum<http://vanabbemuseum.nl/collectie-en-context/details/tentoonstelling/?no_cache=1&tx_dresolr_pi%5Bsend%5D=repeat&tx_dresolr_pi%5BuidField%5D=CCIDENTIFIER&tx_dresolr_pi%5BuidValue%5D=http%253A%252F%252Flibrary.tue.nl%252Fcsp%252Fwebvanabbe%252FLinkToVubis.csp%253FDataBib%253D3%253A469>(2juni2016).

Afbeelding.3.RobScholteenSandraDerks,Rom87,ecolaverfoppapier,ca.44m2,MuseumBoijmansvanBeuningen,Rotterdam.

Afbeelding4.ErikHobijn,Delusion,brandstof,vlammenwerperenmetaal,afmetingenonbekend.

27

6. Overheid en Beleid De kunstenaarsinitiatieven hadden weinig vaste lasten, er was immers weinig geld

nodigomkraakpandentelatenfunctionerenalswerk-enexpositieruimtes.Hetorganiserenvan tentoonstellingen was echter kostbaar. De ruimtes moesten worden opgeknapt enaangepast voordat er kunst kon worden getoond. Zelf genereerden dekunstenaarsinitiatievennauwelijks inkomsten,erwerdgeen toeganggeheven (DeFabriek,W139) of alleenmaar eenbescheidenentree gevraagd (Aorta, fl. 1,-). Erwerdbijna geenwerkverkocht indekunstenaarsinitiatieven,alsdatwelhetgevalwaswerderhaastgeencommissieoverdeverkoopgerekend(AlleenAortaverwachtte10%vandeverkoopprijs).

Om toch aan de noodzakelijke inkomsten te komen om het initiatief draaiende tehouden, werd er door de hier bestudeerde kunstenaarsinitiatieven kort na de oprichtingsubsidie aangevraagd. In veel gevallen werden deze aanvragen grotendeels gehonoreerd,waardoordeRijksoverheidengemeentenalsneldebelangrijkstegeldschieterwerdenvanveel initiatieven. De afhankelijkheid zorgde ervoor dat het beleid van de overheid groteinvloedhadophetvoortbestaanvandekunstenaarsinitiatieven.Ookinhetaanbiedenvanhuisvesting, of het gedogen van het kraken van ruimtes, had de overheid een rol die debestaansmogelijkhedenvankunstenaarsinitiatieveninsterkematekonbeïnvloeden.Nietinde laatsteplaatswarende tijd enenergiediedeoprichtendekunstenaars inhet initiatiefinvesteerden een belangrijke voorwaarde voor het voortbestaan van de initiatieven. Erwaren ook materiele voorwaarden verbonden aan het meehelpen bij eenkunstenaarsinitiatief;erwaseeninkomennodigomalsindividutekunnenoverleven.Geziendeeconomischeomstandighedenaanhetbeginvandejarentachtig(ziehoofdstuk4),washetvoorweinig(aspirant)kunstenaarsmogelijkomwerkteproducerenofwerkteverkopenop de vrije markt. Ook voor individuele kunstenaars was er een subsidieregelingbeschikbaar, namelijk de Beeldende Kunstenaars Regeling (BKR). Deze sociale voorzieningstelde kunstenaars die weinig werk verkochten op de vrije markt, onder bepaaldevoorwaarden, in staat om als kunstenaar actief te blijven. Deze bijstand werd vanaf hetmiddenvandejarentachtigafgebouwdtotdatdezein1987volledigophieldtebestaan.

Omdat het beleid gedurende de jaren tachtig ingrijpend veranderde, zal in dithoofdstukwordengeanalyseerdwelkegevolgendezewijzigingenhaddenopdepositievandekunstenaarsinitiatieven.

Subsidiesaaninstellingen

In een vroeg stadium weten de initiatieven de weg naar de overheid te vinden,andersom erkent de overheid ook al snel dat de kunstenaarsinitiatieven een belangrijkeverrijkingvoorhetNederlandsecultuurlandschapkunnenzijn.Inbeleidsstukkenuithetjaar1980 werd het fenomeen kunstenaarsinitiatief beschreven als een aanjager voor‘vernieuwingen in de beeldende kunst’.93 De subsidies die deze vernieuwing vanoverheidswegemoeststimuleren,werdverstrektdoorhetministerievanCultuur,RecreatieenMaatschappelijkwerk(CRM).94MinisterTilGardenius-Berendsen(KatholiekeVolkspartij,vanaf oktober 1980 opgegaan in het Christen-Democratisch Appèl (CDA)) was in 1980verantwoordelijkvoorhetgevoerdebeleid.ZijwerdhierinbijgestaandoordeRaadvande

93ZiedebriefvanministerGardenier-BerendsenaandeRaadvoordeKunst.16december1980.ArchiefKamerstukkenK/AZ4200.415.94AlbertWalda,Deinstitutionaliseringvanhetkunstenaarsinitiatief,Tilburg1985,p.105.

28

Kunst,diehaarvanadviesvoorzag.95Hetadviesvandezeraadheefterhoogstwaarschijnlijkvoorgezorgddatdeminister in1980alopdehoogtewasvandekunstenaarsinitiatieven.Dat isrelatiefvroeg,geletophetfeitdateengrootaantalvandeNederlandseinitiatieventussen1979en1982werdenopgericht,alleenDeAppelinAmsterdambestondalsinds1975(ziebijlage1).96

DeRaadvandeKunstwaseengroepvansmaakspecialistendieeenadviesfunctiehaddaarwaardeoverheidweinigkennishadoverkunst.97DeRaadvoordeKunstbestonduiteen wisselend aantal leden, waaronder zich bestuurders, kunsttheoretici en kunstenaarsbevonden. Sinds de oprichting van de raad in 1947 hadden kunstenaars een belangrijkeadviserenderolgekregen,waarbijdezegroepmeestaleenmeerderheidvanomennabijde60%vandegroepinnam.98Naprotestenendemonstratiesvanbeeldendkunstenaarswerdeenwetaangenomenwaardoordeinvloedsfeervankunstenaarsbinnenderaadnoggroterwerd.99Doordezewetmochtenorganisatiesenbelangenverenigingendesamenstellingvanderaadvoormaar liefst80%bepalen,door ledentebenoemen.100Dezevoorkunstenaarszeergunstigesamenstellingheefterwaarschijnlijkvoorgezorgddatdeoverheidsnelopdehoogtewasvanhetbestaanenderolvankunstenaarsinitiatievenenoverhetadviesdatdeministerkreegomdekunstenaarsinitiatievenvansubsidietevoorzien.101

Het advies dat door de raad in 1980 aan de minister werd gegeven over hetkunstbeleid,werddoordezelaatstemetinstemmingontvangen,blijktuiteenreactiediedeminister stuurde aan de kroonleden van de Raad. In deze brief werd dit bevestigd ‘hetkunstenbeleid dient ingericht te zijn op nieuwe initiatieven en veranderingen, die vanbetekeniszijnvoorhetkunstaanbodinonsland.’102OmditdoelteverwezenlijkenhaddeRaadvoorgesteldomeenzogenaamde‘ontwikkelingssubsidie’beschikbaartestellen.Dezesubsidiemoest de vernieuwing in de kunstsector stimuleren door nieuwe initiatieven vanfinanciële steun te voorzien. Minister Gardenier – Berendsen koos ervoor om devernieuwingbijzowelbestaandealsrecentopgerichtekunstinstellingentebevorderendooreenfondsmeteenbudgetvanfl.3,2miljoeninhetleventeroepen.103Uitditfondswerdenvanaf1982subsidiesverstrektaanbestaandeinstellingenvoor‘incidenteleexperimentenenkunstvernieuwende activiteiten’. Het eerste jaar kregen de vernieuwende activiteitengeorganiseerd door gevestigde instellingen fl. 2 miljoen aan middelen toebedeeld, deresterende fl. 1,6 miljoen ging naar kunstenaarsinitiatieven die van de‘ontwikkelingssubsidie’gebruikkondenmaken.Dekunstenaarsinitiatievenmaaktengebruik

95ZievooreengeschiedenisvanDeRaadvandeKunst:WarnaOosterbaanMartinius,Schoonheid,welzijn,kwaliteit.Kunstbeleidenverantwoordingna1945,DenHaag1990.96ZiewebsiteDeAppelArtscentre<http://deappel.nl/about/>(3juni2016).97Walda1985(zienoot96),p.110.98ZieTabelIILedenvandeRaadvoordeKunstnaarcategorieeninpercentagesin1947-87.InOosterbaanMartinius1990(zienoot97),p.127.99Zievooreenbeschrijvingvandezeprotestendiein1969begonnenendeuiteindelijkewetswijziging:Ibidem,pp.124-129.100Wetvan18mei1977,houdendenieuwebepalingenbetreffendedeRaadvoordeKunst,in:StaatsbladvanhetKoninkrijkderNederlanden,1977,nr.364,artikel3.101OverdepreciezestemmingvandeRaadvandeKunstoverhetkunstbeleidwaarindesubsidievoorkunstenaarsinitiatievenwerdvoorgesteld,ishelaasnietsbekend.102Zienoot91.103DevolgendealineaisontleendaanWalda1985(zienoot96),pp.106–120.

29

vandetendensvandeoverheidomontwikkelingtestimuleren.BijzoweldelokalealsbijderijksoverheidRijksoverheidwerdensubsidieaanvrageningediend.

DeFabriekdiendeindecember1980,eenjaarnaoprichting,eensubsidieaanvraaginbij de minister. Inmiddels was er een commissie in het leven geroepen die dergelijkeaanvragen op inhoudelijke aspecten moest beoordelen om hierna een advies aan deministeruit tebrengen.Dezecommissie ‘Manifestaties,PublicatiesenKunstvernieuwendeProjecten’oordeeldezeerpositiefoverdeorganisatievanDeFabriek:‘Vooraldepogingvandezevrijgrotegroep,meestjongekunstenaarsomsamenmetcollega’svandichtbijenverafenuitdiversekunstdisciplinestewerkenenteonderzoeken,isvanbelangvoordeuitstralingnaar de stad en landelijk.’104 De Fabriek kreeg in 1982 een subsidie van fl. 81.000,-toegewezen.Ondanksdatheteenriantebijdragewas,vieldesubsidiebijnadehelftlageruitdan de aangevraagde fl. 153.561,-. Dit kwam omdat de commissie adviseerde om geensalariskosten te subsidiëren, die wel in de aangevraagde subsidie van De Fabriek wasopgenomen. Met een organisatie van ongeveer 20 vaste leden, tijdelijke krachten engastkunstenaars, betekende dat bijna een halvering van het budget. Hieruit blijkt dat decommissie en daarmee ook de minister alleen het initiatief wilden subsidiëren, deorganisatieachterhetinitiatiefkongeenaanspraakmakenopdeontwikkelingssubsidie.Degedachte hierachter was duidelijk; de continuïteit van het kunstenaarsinitiatief wasafhankelijk van de organisatie en waarschijnlijk niet van de kunstenaars die het initiatiefhadden opgericht. Hoewel de twee onlosmakelijkmet elkaar bleven verbondenwerd ervoordesubsidieringeenonderscheidgemaakttussenorganisatieenpersoneel.

Deeisendiehetministeriesteldeaansubsidieaanvragenbrachtenookveranderingenteweeg in de organisatie van kunstenaarsinitiatieven. Naast inhoudelijke eisenwerden erookformeleeisengesteldaandeorganisatieomsubsidietemogenontvangen.Eensimpeleeis,metdesalniettemingrote implicaties,washethebbenvaneenbankrekeningopnaamvan het initiatief waar de eventuele subsidie naar over konworden geschreven. Om eenrekening te openen moest het initiatief als zelfstandige entiteit staan geregistreerd.Hierdoorwerdendespontaanopgerichteorganisatiesgeformaliseerdineenrechtsvorm.Indeze rechtsvormwashet verplicht omeenboekhoudingbij te houdenen een jaarverslagnaar buiten te brengen, waarvoor mensen binnen de organisatie moesten wordenaangesteld.Deeisenvandeoverheidveranderdedestructuurvanhetkunstenaarsinitiatief.Hierdoorwerddeorganisatieminder‘grass-roots’enmeerhiërarchisch.Decontinuïteitvanhetinitiatiefwerdzekerder,deaardvanhetinitiatiefveranderde.

Subsidies van de overheid zorgden, als de belangrijkste inkomstenbron, voor decontinuïteitvankunstenaarsinitiatieven.Tochwashetbeleidvandeministernietvastgelegdinregelsofwetten,erwasalleenbudgetvrijgemaakt.Deonvoorspelbaarheidwaarmeederecentelijkinhetlevengeroepen‘ontwikkelingssubsidie’werduitgekeerd,zorgdevoorveelonduidelijkheid. De verschillende beslissingsrondes die voorafgingen aan een eventueletoekenning leverden soms lange vertragingen op, waardoor het beeld ontstond van eenloggebureaucratischemachinewaarmeede jonge initiatievenmoestenwerken.ZodiendeDeFabriek in1981eensubsidieaanvraag in,dieop28decemberdoorhetministeriewerdontvangen.105 In februari ’82 werd het verzoek pas voorgelegd aan de betreffendecommissie,dieop26aprilmetadvieskwam.Innovemberwerdditpositieveadviesomgezetinklinkendemunt,watdusbijnaeenjaarnadeindieningsdatumwas.Deafhankelijkheidvan

104Walda1990(zienoot96),p.109.105Ibidem,p.110

30

subsidiesblijktuiteennotitiediederaadmaakteoverhetfunctionerenvanDeFabriek;‘deonzekerheidoverde subsidieringheeftervoorgezorgddathet initiatiefnietvolgensplanheeftkunnenfunctioneren.’106Ooknahetuitkerenvandesubsidiesbleeferonduidelijkheidbestaan over de te verwachten inkomsten. Er was geen duidelijkheid over het tijdstipwaaropeenvolgendesubsidiekonwordenverwacht,wanthetbleefonduidelijkvoorwelkeperiodeeensubsidiewerdtoegekend.DeFabriekwerdonaangenaamverrasttoenbleekdathet in 1982 ontvangen bedrag een seizoensubsidie was, die ook voor het jaar 1983 wasbestemd.Deinitiatievenwarenafhankelijkvandesubsidies,deonduidelijkheidrondomhetbeleidvanhetverstrekkenleverdeonzekerheidoverhetvoortbestaanop.

Ook Aorta ontving binnen een jaar na de oprichting al subsidie. De gemeenteAmsterdamhadin1983fl.25.000vrijgemaaktomhetkunstenaarsinitiatiefteondersteunen.Ditbedragwasvoornamelijkbedoeldomdeverbouwingtefinancieren,voordeopeningvande ruimte werd er, naar eigen zeggen, voor minstens fl. 50.000 verbouwd aan hetvoormaligeHandelsbladgebouw.107Destadsubsidieerdeduidelijkdetentoonstellingsruimteen in mindere mate het initiatief zelf. De landelijke overheid keerde aan Aorta eenontwikkelingssubsidieuitvanfl.50.000.Deraadwasookhierpositiefoverhetalternatievepodium dat voor de hedendaagse kunstwerd geboden.108 Hierbij erkende de raad in hetbijzonderdevernieuwingdieAortawistterealiserenenpreesdaarnaastdehogekwaliteitdiehetinitiatiefwatbetreftkunstaanbodwistterealiseren.Interessantgenoegaccepteerdederaaddatdevernieuwendekwaliteitvandetentoonstellingeninhetinitiatiefloskanstaanvandekwaliteitvandegetoondewerken,wantzijschreefoverhettentoongesteldewerk:‘Over deze kunst is nog geen waardeoordeel uitgesproken en hun kwaliteit is nog nietgedefinieerd.’109 Tochwarende tentoonstellingen volgens deRaad goed.De raadbevondzichopéén lijnmetdedoelstellingen vande initiatieven,waardeze laatstewaarschijnlijkvooreengrootdeelhetbestaanhebbentedanken.

De uitgekeerde ontwikkelingssubsidies bleven voor De Fabriek en Aorta haastconstanttotaan1985.110Indatjaarwerddeontwikkelingssubsidieafgeschaftenvervangendooreensubsidieregelingmetdenaam‘AlternatievePresentatieruimtes’diebijnavolledigvoorkunstenaarsinitiatievenwasbestemd.111

Uitdeuitwisselingoverkwaliteitsbeoordelingwordtmeerduidelijkoverdeeffectendie op het ministerie werden verwacht van de uitgekeerde subsidies aan dekunstenaarsinitiatieven.Door de commissiewerd gelet op de doelstellingen en uitvoeringvan de presentaties. Om deze aspecten te beoordelen moest worden getoetst of hieruit‘verruimende, verhelderende, stimulerende of emanciperende effecten’ voortvloeiden.112Hetismerkwaardigdatdezecriteriainbeoordelings-ofadviesrapportennietmeerwordengenoemddoorderaad.Mogelijkerwijshaddendeledenvandesubcommissievandezelfderaad een bepaalde retoriek gebruikt om deminister te overtuigen van hun, ongetwijfeldoprechte,wensomdekunstenaarsinitiatieventesteunen.Ermagwordenaangenomendatde commissieleden bekend waren met de praktijk in de initiatieven, waardoor het nog

106Idem107RobSchöder,Vaneenandereorde,Hilversum(VPRO)2010.108PeterL.M.Giele,VerzameldeWerken,Amsterdam2003,p.27109Walda1990(zienoot96),p.58110Beidebedroegenongeveerfl.50.000.111Walda1990(zienoot96),p.123.112Ermoesteenlogischeinternesamenhangzijntussendoelstelling,vormeninhoud.Walda1990(zienoot96),p.116.

31

opmerkelijker is dat ze de minister voorhielden dat de kunstenaarsinitiatieven zo eenverheffende uitwerking kon hebben. Bij de meeste initiatieven was een dergelijkekunstbeschouwingnamelijkniet,ofnauwelijksaandeorde.ZogavendeledenvanAortatekennendatdekunstwereldvoorheneengeslotensysteemwasendatactiviteitenbinnenditcircuitvolgenshennauwelijkseffecthaddenopdemaatschappij.113

Autonomievankunst

Minister Gardeniers-Berendsen trad eind 1981 af, waarna het subsidiebeleid voorkunstenaarsinitiatievenperopvolgendeministerveranderde.114AndrévanderLouw(PvdA)namhaarfunctieover,maarwijzigdehetbestaandebeleidnauwelijks.HansdeBoer,diehetministerschap op 29mei 1982 aanvaardde, bracht wel wijzigingen aan. In een toespraakschetste hij het spanningsveld dat hij waarnam binnen het cultuurbeleid, waarbij volgenshem aan de ene kant de autonomie van de kunst stond en aan de andere kant aan hetpubliek vermaak moest worden geboden.115 Na deze overpeinzing gaf hij te kennen datautonomie toch zwaarder woog, want voor hem was een klein publiek toch ookacceptabel.116 De veranderingen in het kunstbeleid die de jaren tachtig zouden tekenenwerden ingezet door ElcoBrinkman (CDA), die vanaf 4 november 1982het kunstbeleid inportefeuillehadophetnieuweministerievanWelzijn,VolksgezondheidenCultuur(WVC).117De nadruk die Gardenier-Berendsen nog legde op ‘ontwikkelingssubsidie’ waarmee deactiviteitvandekunstenaarinhetkunstenaarsinitiatiefwerdgestimuleerd,verschoofonderhet ministerschap van Brinkman naar de presentatie van voltooid werk. Deontwikkelingssubsidie impliceerdedater structureel geld zouwordenvrijgemaakt voordekunstenaarsinitiatieven zodat daarmee kon worden geëxperimenteerd, zonder dat hetbelang van de uitkomst al te zwaar woog. Brinkman maakte een einde aan dezevrijblijvendheid. IneenbriefaandeTweedeKamerdeeldehijmeevanplan tezijnomdestructurelesubsidiestebeperkentot‘alleendieinstellingen,dieinfeiteonderdelenvanmijnbeleiduitvoerenenals zodanigeen landelijkeenpermante functiehebben.’118 Zijnbeleidwas een zogenaamd topkunstbeleid, waarbij een groot publiek moest worden getrokkenmetkunstdiepopulairwas.Brinkmannegeerdedeontwikkelendeenvernieuwendefunctiebinnendiekunstenaarsinitiatievenkonplaatsvinden,hijzagdezeinstellingvoornamelijkalspresentatieruimtesvooralbekendwerk.

Het zijn vooral kleine kunstenaarsinitiatievenwaarvoor geen plekmeer is door hetbeleid vanBrinkman. Veel van deze initiatieven gaan danook in de tweedehelft van hetdecennium ter ziele.119Ookhet groteengerenommeerdeAorta luktehetnietomzondersubsidies teblijvenbestaan; in1988gooidendenog resterende ledendehanddoek inde

113Walda1990(zienoot92),p.59.114Deministerverliethaarpostop10september.Zie:M.H.M.F.(Til)Gardeniers-Berendsen–Parlement.com<http://www.parlement.com/id/vg09lleffqqa/m_h_m_f_til_gardeniers_berendsen>(17mei2016).115Memorievantoelichting,BijlagenvandeHandelingenTweedeKamer,zittingsperiode1982–1983.GeciteerdinOosterbaanMartinius1990(zienoot97),p.74.116Idem.117ZienotitieBKRin:IdodeHaane.a.(red.),Inhethartvandeverzorgingsstaat.HetministerievanMaatschappelijkWerkenzijnopvolgers(CRM,WVC,VWS),1952-2002,Zutphen2002,p.29.118ElcoBrinkman,NotitieCultuurbeleid,8-6-1984.Kenmerkk/Bkk16896II,archiefHandelingenTweedeKamer.119ZieBijlage1

32

ring.120 Mogelijkerwijs wilden sommige leden van Aorta niet meedoen aan hetpresentatiebeleidvoorsubsidieringvereistwas,zijhaddeninmiddelszelfaleenandereplekgevonden.121

Kunstenaarsinitiatieven werden ingrijpend veranderd door het beleid, omdat hetprofessionaliseringeiste.Dieafhankelijkheidwerdveelinitiatieventeveeltoendesubsidieseenmaalwerdengekort,zevielenbijbosjesom.

BeeldendeKunstenaarsRegeling

Nederlandse kunstenaars hadden ook de mogelijkheid om op individueel niveauaanspraak te maken op subsidie. De belangrijkste vorm hiervan was ongetwijfeld deBeeldende Kunstenaars Regeling (BKR). Met deze subsidieregeling voorzag de overheidkunstenaars van een inkomen door, onder bepaalde voorwaarden, werk van hen aan tekopen en incidenteel opdrachten aan hen te verstrekken. De nationale overheid en degemeentes kochten aan wat volgens hen van voldoende kwaliteit was. De BKR-regelingmaakte het kunstenaars mogelijk om zich uitsluitend bezig te houden met hetkunstenaarschap,zodatdenoodzaakverdweenomanderebaantjesaantenemenominhetlevensonderhoud te kunnen voorzien. Deze vrijheid stelden kunstenaars onder andere instaatomactieftezijnbinneneenkunstenaarsinitiatief.

Toendekunstenaarsinitiatievenrond1980werdenopgericht,konnogvolopvandeBKR-regeling gebruik worden gemaakt. Gedurende de jaren tachtig werd deze regelingaanzienlijkversoberd,waarnadezein1987definitiefwerdopgeheven.Watisheteffectvandezebeleidswijzigingopdepositievanhetkunstenaarsinitiatief?

De BKR was al ruim twintig jaar een belangrijk onderdeel van de Nederlandsekunstenaarspraktijk.Vanaf1956booddeBKRalssocialevoorzieningbijstandaanbeeldendkunstenaars.De regelingontstond toenenkeleNederlandsegemeentenomnabijstand tehebbenverleendalstegenprestatieeendeelvandeproductievanbeeldendkunstenaarsteeisen.122 Deze zogenaamde ‘contraprestatieregeling’ werd in 1949 tot centraal beleidverheven door de minister van Economische Zaken.123 Vanaf 1956 werd de regeling nietalleengezienalseenvormvanbijstandmaarookalseensubsidiemaatregeldieeenpositiefeffect moest hebben op de culturele sector en de beeldende kunst in het bijzonder.Vanwege dit beoogde stimulerende effect werd de regeling later ondergebracht bij hetministerie vanCultuur,RecreatieenMaatschappelijkwerk.Deoverheidwildehiermeedeproductie van eigentijdse beeldende kunst en de beroepspraktijk van de kunstenaarsstimuleren.124Dat laatstewasvooralbedoeldomkunstenaarsnietteafhankelijktemakenvandeprivatekunstmarkt,waardoor kunstenaarsdieniet genoegwerkverkochtenopdemarkt toch zelfstandig konden blijven werken. De overheid noemde als belangrijkstedoelstelling van de regeling de zelfstandige inkomstenverwerving en het dienen van debelangenvandekunstenaar inhetalgemeen.125Deoverheidvond,destijds in iedergeval,

120Anoniem,‘AfscheidvanAorta’NRCHandelsblad,2juni1988.121MantjeenVlugtexposeerdenregelmatiginmuseumFODORenGielewasbezigmethetoprichtenvanwatderoemruchtediscotheekRoxyzouworden.122M.Heydeman,GaleriesenoverheidinNederland1945-1992,Amsterdam1993,p.33.123Idem.124Ibidem,p.12125Ziehiervoor:Anoniem,‘BKRAmbtenarenwet’,1972artikel2enrespectievelijkart.39.

33

datdebeeldendekunstendemoeitevanhet investerenwaardwas,omdateen levendigeculturelesectorinhetbelangvandehelemaatschappijstond.126

In 1981 kregen in totaal 3163 kunstenaars een volledige voorziening uit de BKR.127Volgens schattingendie indertijd zijn gedaan,wasdit ongeveer30%à40%vanhet totaalaantal kunstenaars.128 Hierbij kwamen ook nog eens de kunstenaars die individueel werkinleverde en die een aparte, niet volledige vergoeding kregen. Achter deze cijfers lag eenspectaculairestijgingvanhetaantalmensendatgebruikmaaktevandeBKRtengrondslag.Gedurende de jaren zeventig verdriedubbelde het aantal toegelaten kunstenaars.129 Hetsuccesluiddeinzekerezinookdeondergangvanderegelingin,doordetoenamevanhetaantalgebruikerswerdendekostenvanBKRsteedsvakerterdiscussiegesteld.

Al in1975werddoordeministerGardeniers-BerendsenineennotaaangegevendatzijtwijfeldeoverdeeffectiviteitvandeBKRenvoorafschaffingvanderegelingpleitte.130Dediscussieoverhetnutvanderegelinglaaidevanafdatmomentopenzoutotmediojarentachtigduren.Vooralonderkunstenaarswerdgevreesdvoorhetopheffenvanwatvoorveelvanhendeprimaire inkomensbronwas.Omteprotesterenhaddenzij zichverenigd indeBeroepsvereniging Beeldend Kunstenaars (BBK), die onder anderemusea gingen bezettenalsprotest.131Hetafschaffenvanderegelingwerdmedeingegevendoorbegrotingstekortenvan de overheid. Daarom werd in 1980 op advies van de ministers van financiën enbinnenlandse zakenaanzienlijkeversoberingenaangebracht indeBKR.Dewerkingvanderegelingwerdookomstreden.Deregelingzouluiheidstimuleren,bovendienkondeenormecollectie van BKR-kunstwerken steeds lastiger worden opgeslagen door gemeenten enoverheid.Omonderzoek tedoennaardedoelmatigheidvanhetbeleidwerdhet InstituutVoorArbeidsvraagstukken (IVA)vandeKatholiekeHogeschool inTilburggevraagdomeenrapportage op te stellen.132 In een reeks studies kwamMuskens tot de conclusie dat deregelingzelfredelijktotgoedfunctioneerde,maardatdegeschattetoestroomvandeBKRgebruikersindetoekomsteenhaastondragelijkelastvoordeoverheidzoudenopleveren.133Nog voordatMuskens zijn resultatenpubliceerde,beslootdeminister in1982omdeBKRgefaseerd te beëindigen.134 Hiernawerden er vanaf 1984 geen nieuwe kunstenaarsmeertoegelatentotderegeling.Vanaf1januari1987werdderegelinginhetgeheelopgeheven.

Kunstenaars hadden hierdoor niet meer de mogelijkheid om met behoud vaninkomenenzondersollicitatieplichtalskunstenaaractief tezijn.Zemoestenopzoeknaareen baan of moesten hun kunstenaarschap te gelde maken in het galeriewezen. Hetafschaffen van de BKR zorgde ervoor dat kunstenaars minder actief konden zijn in een

126ZieHeydeman1993(zienoot124),p.34127Muskens,G.,Materiëleafhankelijkheid-Beroepsmatigheid–Autonomie.DeleefsituatievanNederlandsebeeldendekunstenaars,Tilburg1983(c),p.41.128G.Muskens,Beleidsdoel,beleidseffect,beleidscontext:-functioneertdeBKRvolgensplan?,Tilburg1983(a),p.52.129Muskens1983(a)(zienoot132),p.69.130TilGardeniers–Berendsen,‘Notainzakedefinancieringvankunsten’,12juni1975.ArchiefKamerstukkenK/AZ3800.425.131BeroepsverengingBeeldendeKunstenaarsviawebsiteBBKNET:<http://bbknet.nl>(10mei2016).132DitonderzoekwerduitgevoerdonderleidingvanG.Muskens.Dehoofdvraagdiehijhanteerdevoordezereeksvandriepublicatiesmetbijlagen,luidde:‘functioneertdeBKRvolgensplan?Zie:Muskens1983(a)(b)(c).133Muskens1983(a)(zienoot132),p.124.134Heydeman193(zienoot121),p.18.

34

kunstenaarsinitiatief,wantzoalsinheteerstehoofdstukbleek:deinitiatievenhaddengeencommercieeloogmerk.

Conclusie

Door het afschaffen van subsidieregelingen door de overheid moestenkunstenaarsinitiatievenprofessionaliseren.Doorhet veranderenvandeorganisatie konerefficiënter worden omgegaan met het (krappe) budget dat de initiatieven hadden. Dekunstenaarsinitiatieven werden gedwongen om serieuzer na te denken overorganisatiestructuren en administratieve zaken. De oprichters, in veel gevallen clubjesavontuurlijk ingestelde kunstenaars, werden gedwongen om van initiatievengeformaliseerde organisaties te maken, waarbij het spontane en chaotische mindervanzelfsprekend was. Alleen die initiatieven wisten te overleven die een duidelijke rolkonden vervullen in het beleid dat de overheid voor ogen had. Hierdoor kregen deinitiatieven die de subsidiekortingen overleefden een rol binnen de geïnstitutionaliseerdekunstwereld. Van een informele organisatie die minimaal verantwoording hoefde af teleggenoverhaaractiviteitenwasgeensprakemeer.

35

7. Conclusie ‘Zowelkunstalswetenschapstaanlosvanalleswatpositiefisenwatdoormenselijkeconventiesisingevoerd,enbeideverheugenzichineenabsoluteimmuniteitvoorde

menselijkewillekeur.Depolitiekewetgeverkanhundomeinafsluiten,erinheersenkanhijechterniet.’135-FriedrichSchiller

Opvrijdag29februari1980werderindeAmsterdamseVondelstraateenstatigpand

gekraakt.136DeMobieleEenheidruktediezelfdeavondnoguitomhetpandteontruimen.Tevergeefs. In een paar uur tijd verzamelde zich een overmacht aan Amsterdam krakersrondom de Vondelstraat, zodat de ME’ers na een kort maar heftig treffen genoodzaaktwarenomaftedruipen.Dekraakbewegingbleekopdatmomenttesterkvoordemachtvandeoverheid.Uitwanhooplietdeoverheidopmaandageentankdoordestratenrollenomdegoedeordeweerteherstellen.Gedurendedatweekendwaserdaadwerkelijksprakevaneenvrijstaat inAmsterdam, indemeestanarchistischezinvanhetwoordontbrakhetaanvreemde overheersing waarbinnen een tegencultuur kon ontstaan. Hoewel dit het enigemoment is geweest dat er feitelijk een vrijstaat is gesticht door de kraakbeweging, bleefdeze gebeurtenis bepalend voor het beeld dat in het collectieve geheugen van dekraakbewegingbestaat.

Kunstenaarsinitiatieveninkraakpandenzijnnooitopdiemaniereenvrijstaatgeweest.Alwordtdatnogwelvaakbeweerd,zoalsindeinleidingisaangegeven.Indezescriptiehebikaandehandvandeontwikkelingvande initiatievendietoenzijnontstaan,proberenteonderzoeken wat de positie van deze kunstorganisaties is geweest. De conclusie van ditonderzoek is door het gebruik van de kunstsociologische methode beperkt tot hetfunctionerenvanhetkunstenaarsinitiatiefindekunstwereld.

Dat zowel krakers als kunstenaars-krakers op dezelfdemanier gebruikmaakten vanleegstaandepanden,betekentnognietdatzijookeenideologiedeelden.Bijdeoprichtersvankunstenaarsinitiatievenwerdenideologieënjuisthelemaalnietgewaardeerd,zijwarenveelmeerpragmatisch ingesteld.Daarbijkomtdatzezichopkunst richttenennietopdeproblematiek in de samenleving. Door de DIY-mentaliteit konden de kunstenaars zichvolledigbezighoudenmethuneigencreatieveproces.Dezelfredzaamheidwerdgedeeltelijkdoor het overheidsbeleid ingegeven, door hetwegnemen van subsidies en het afschaffenvandeBKRmoestendekunstenaarserwelvoorgaanzorgendatzewerkverkochten.

Aorta heeft de bezuinigingsmaatregelen van de overheid niet overleefd enwerd in1988 gesloten. Gedurende het zesjarig bestaan ontwikkelde dit initiatief zich tot eenbelangrijke speler in de kunstwereld.Vandedriehier bestudeerde initiatieven gingAortahetvaakstdesamenwerkingaanmetdeofficiëlekunstwereld.DeFabriekheeft totopdedagvanvandaagstandgehouden,mededoorsamenwerkingmethetVanAbbemuseum.Alseen ruimte waar werk kan worden getoond dat niet in eenmuseum past, veroverde DeFabriek gedurende de jaren tachtig een eigen plek binnen de kunstwereld. Ook W139

135FriedrichSchiller,Brievenoverdeesthetischeopvoedingvandemens.VertaalddoorLeemhuis,A.J.,Kampen,KokAgora,1994,p.60.136Vondelstraat–AndereTijdenviawebsite:<http://www.npogeschiedenis.nl/andere-tijden/afleveringen/1999-2000/De-Vondelstraat.html>(3juni2016).

36

ontwikkelde zich in die periode tot een gevestigde naam, waar kunstenaars de vrijheidkregenomteexperimenteren.

Dathetkunstenaarsinitiatiefindejarentachtiggeenvrijstaatwas,bekentnognietdater geen vrijheid heerste om te doenwat de kunstenaars wilden. Zoals uit het citaat vanSchillernaarvorenkomt,kaneenveranderendeopvattingvandepolitiekewetgevergeeneinde maken aan de vindingrijkheid van mensen die zich intensief met kunst willenbezighouden.Erblijfthoop.

Voor volgend onderzoek zou kunnen worden gekeken naar de ontwikkeling die dekunstenaarsinitiatieven indezescriptiezijngenoemd,doormakenvanafde jarennegentig.Een toekomstige studie over de opkomst van broedplaatsen, wat in feitegeïnstitutionaliseerde kunstenaarsinitiatieven zijn, zoumeer inzicht kunnen gevenover derolvandeoverheidbijhetstimulerenvannieuwekunst.

37

8. Bronvermelding

Boekenenartikelen

Adorno,Theodor,ÄsthetischeTheorie,FrankfurtamMain1970.Anoniem,Beeldendekunstenaarsregeling,DenHaag1982.Becker,Howard,ArtWorlds,Berkeley1982.Beeren,Wim,WatAmsterdambetreft...AsfarasAmsterdamgoes...,Amsterdam1985.Bernstein,J.(red.),TheCultureIndustry:SelectedEssaysonMassCulture,London1991.Boschma,Vincent,‘TheAutonomousZone.(deVrijeRuimte)’,in:AlanSmartenAlanMoore,MakingCulturalProductioninOccupiedSpaces,LosAngeles2015,pp.53–57. Chassey,Ericde,Europunk:thevisualcultureofpunkinEurope[1976-1980],tent.cat.Rome(VillaMédicis)2011.Demeester,Ann,etal.,Blacklow.Thepunkmovementwasjusthippieswithshorthair,tent.cat.Herford(MartaHerford)2002.Duyn,Roelvan,Provo:DegeschiedenisvandeProvotarischebeweging1965-1967,Amsterdam,1985.Ellenbroek,Willem(red.),VrijhavenRuigoord,Utrecht2013.Goossens,JerryenJeroenVedder,HetGejuichWasMassaal.PunkinNederland1976-1982,Amsterdam1996.Giele,PeterL.M.,VerzameldeWerken,Amsterdam2003.Gubbels,Truus,PassieofProfessie.GaleriesenkunsthandelinNederlands,Abcoude1999.Groot,Paul,Cover/Doppelgänger.hetontmaskerenvanhettweedegezicht,tent.cat.Amsterdam(Aorta)1985.Haan,Idode,e.a.(red.),Inhethartvandeverzorgingsstaat.HetministerievanMaatschappelijkWerkenzijnopvolgers(CRM,WVC,VWS),1952-2002,Zutphen2002.Haas,Martijn,StadsKunstGuerrilla(SKG).Kunst,muziek&Terreur1978-1981,Amsterdam2010.Haas,Martijn,Dr.Rat.GodfathervandeNederlandseGraffiti,Amsterdam2011.

38

Halbertsma,MarliteenKittyZijlmans(red.),Gezichtspunten.Eeninleidingindemethodenvandekunstgeschiedenis,Nijmegen1993.Hamstra,Yvonne(red.),DeFabriek.Eenboekommeeteslaan,Eindhoven2010.Hermens,Bert,DeFabriek.September1980-januari1982:Kunstvrijplaats,Eindhoven1982.Heydeman,M.,GaleriesenoverheidinNederland1945-1992,Amsterdam1993.Jonker,Leonor,NoFutureNu.PunkinNederland1977–2012,Amsterdam2012.Marcus,Greil,LipstickTraces,Cambridge1989.Muskens,G.,Beleidsdoel,beleidseffect,beleidscontext.FunctioneertdeBKRvolgensplan?,Tilburg1983.(a)Muskens,G.,Devrijemarktvoorbeeldendekunstenaars.Inventarisatievanzelfstandigeinkomstenverwervingdoorbeeldendekunstenaars,Tilburg1983.(b)Muskens,G.,Materiëleafhankelijkheid-Beroepsmatigheid–Autonomie.DeleefsituatievanNederlandsebeeldendekunstenaars,Tilburg1983.(c)OosterbaanMartinius,Warna,Schoonheid,welzijn,kwaliteit.Kunstbeleidenverantwoordingna1945,DenHaag1990.Pingen,René,Datmuseumiseenmijnheer,Amsterdam2005.Reijnders,Tineke,‘Adressenvandeautonomegeest.Kunstenaarsinitiatievenindejarentachtigennegentig’,in:PeterL.M.Giele,VerzameldeWerken,Amsterdam2003,pp.39-52.RuiterPeterde,Deterugkeervanhetschilderen.Kunstkritischeopvattingenovereenijzersterkmedium1975-1989,Rotterdam2014.Schellinx,Harold,Ultra.Opkomstenondergangvandeultramodern,eenuniekeNederlandsemuziekstroming(1978-1983).Amsterdam2012.Schumacher,Rogier,Museumjournaalendeontvangstvandeneo-avant-gardeinNederland1961-1973,Amsterdam2010.Stokvis,Willemijn,KittyZijlmanse.a.(red.),VrijSpel.Nederlandsekunst1970-1990,Amsterdam1993.Turpijn,Jouke,80’sdilemma.Nederlandindejarentachtig,Amsterdam2011.Ulzen,Patriciavan,Dromenvaneenmetropool.DecreatieveklassevanRotterdam,1970-2000,Rotterdam2007.

39

Ven,Bertvande,TheLivingRoom.EineAmsterdamerGalerieunddieachtzigerJahre,Neuenhaus1995.Walda,Albert,Deinstitutionaliseringvanhetkunstenaarsinitiatief,Tilburg1985.Willems,G.enH.Schuil(red.)StopMakingSense.Nederlandseschilderkunstuitdejaren'80,uitgavebijtent.Dordrecht(DordrechtsMuseum)2013.

BronnenAnoniem,KrakenheeftNederlandvormgegeven–gepubliceerdop26september2009viaMBorn<http://mborn.com/kraakinfo/KrakenHeeftNederlandVormgegeven.pdf>(22mei2016).Anoniem,‘AfscheidvanAorta’,NRCHandelsblad,2juni1988.Anoniem,‘Nijmegenwilaanvraagtotcurateleintrekken’,DeTelegraaf,25mei1984.Anoniem,‘schoolzwemmenlegtloodjebijbezuinigingen’,NRCHandelsblad,12december1981.Boschma,Vincent,‘TheAutonomousZone.(DeVrijeRuimte)’,in:AlanSmartenAlanMoore,MakingCulturalProductioninOccupiedSpaces,LosAngeles2015,pp.53–57.CBS,StatistischJaarboek1975-1979,DenHaag,1980.CBS,StatistischJaarboek1980-1988,DenHaag,1988.Duivenvoorden,Eric,‘Eenvoettussendedeur-Geschiedenisvandekraakbeweging1964–1999’hoofdstuk1totenmet9viawebsiteHetStaatsarchief<http://www.iisg.nl/staatsarchief/publicaties/voettussendedeur/index.php>(2mei2016).Kagie,Rudi,‘Laatdekunstvandestraatafblijven!’NRCHandelsblad23november1983.Kleijn,Koen,‘DeVrijstaat’,DeGroeneAmsterdammer,135(2012)GodSavetheQueen,Kunst,kraak,punk1977-1984(bijlageinsamenwerkingmetCentraalMuseumUtrecht),pp.53–56.LiagreBöhl,H.de,'Polak,Willem(1924-1999)',inBiografischWoordenboekvanNederland.<http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn6/polakw>(20mei2016).Nijsten,Erik,-Deeerstekennismakingmetpunk,Followthemusic.nl<http://www.followthemusic.nl/?nid=de-eerste-kennismaking-met-punk#.VzxpNFfAXh4>(18mei2016).

40

Reijnders,Tineke,‘Methamerenlef’,DeGroeneAmsterdammer,135(2012)GodSavetheQueen,Kunst,kraak,punk1977-1984(bijlageinsamenwerkingmetCentraalMuseumUtrecht),pp.40–45.Reijnders,Tineke,‘Kunstenaarsinitiatieven’uitPeterL.M.GieleverzameldewerkenviawebsiteScribd<https://www.scribd.com/doc/9322131/Kunstenaarsinitiatieven-door-Tineke-Reijnders>(2mei2016).Roodnat,Bas,‘AmerikaanseSpuitbuskunstinMagischesfeer’,NRCHandelsblad,27oktober1983.Visser,Carolijn,‘eeneilandvananarchie’,NRCHandelsblad,10september1982.

ArchivaliaAnoniem,‘BKRAmbtenarenwet’,1974.Anoniem,StaatsbladvanhetKoninkrijkderNederlanden,1977,nr.364,artikel3.Anoniem,brief‘HetBeleg’,1982,ArchiefW139bijRKDinv.nr.NL-HaRKD.0836.Brinkman,Elco,NotitieCultuurbeleid,8-6-1984.Kenmerkk/Bkk16896II,archiefHandelingenTweedeKamer.Gardenier-Berendsen,Til,aandeRaadvoordeKunst.16december1980.ArchiefKamerstukkenK/AZ4200.415.Gardenier–Berendsen,Til,‘Notainzakedefinancieringvankunsten’,12juni1975.ArchiefKamerstukkenK/AZ3800.425.Groeneveld,DianaenHugoKaagman(red.),Koecrandt,Nr.1,1977ArchiefVanAbbemuseum.Mertens,Jan,Brief‘StaatssecretarisSocialeZakenenWerkgelegenheid’,9mei1974.ArchiefW139,inhetRKDinv.nr.NL-HaRKD.0836.ArchiefDeFabriek,inhetVanAbbemuseuminv.nr.BibliotheekVERZ.EINDHOVEN-DEFABRIEK.

AfbeeldingenAfb.1.AldertMantje,ZonderTitel,1985,Formaatonbekend,verblijfplaatsonbekend.Foto:WimBeeren,WatAmsterdambetreft...AsfarasAmsterdamgoes...,Amsterdam1985,p.222.Afb.2.PeterKlashorst,MSII,1985,Formaatonbekend,verblijfplaatsonbekend.Foto:WimBeeren,WatAmsterdambetreft...AsfarasAmsterdamgoes...,Amsterdam1985,p.224.

41

Afb.3.RobScholteenSandraDerks,Rom87,ecolaverfoppapier,ca.44m2,MuseumBoijmansvanBeuningen,Rotterdam.Foto:RijksdienstvoorhetCultureelErfgoed,AmersfoortAfb.4ErikHobijn,Delusion,brandstof,vlammenwerperenmetaal,afmetingenonbekend.Foto:websiteMarianneVollmer:<http://www.denieuwe.nl/Initiatief/artikelen/pics/>.

42

9. Bijlage

Overzicht kunstenaarsinitiatieven Nederland

Locatiekunstenaarsinitatief NaamkunstenaarsinitatiefJaar van

oprichting ActieftotBreda DeLoods 1990 HedenAmsterdam Montevideo 1978 1994Amsterdam TimeBasedArts 1983 1994Amsterdam StichtingMakkom 1983 1987Amsterdam Suspect 1983 1986Amsterdam NLcentrum 1984 HedenAmsterdam GalerieAmok 1979 1981Amsterdam Submarine 1978 1981Amsterdam GallerieAnus 1978 1981Amsterdam W139 1979 HedenAmsterdam AORTA 1982 1988Amsterdam DeAppel 1975 Heden?Amsterdam MediamaticLab 1983 HedenArnhem DeGeleRijder 1981 HedenBreda Lokaal01 1981 2006BurghHaamstede DeBewaerschole 1975 HedenDenHaag WorldWideVideoCenter/Kijkhuis 1975 HedenDenHaag HCAK 1978 2006Eindhoven DeFabriek 1980 HedenEindhoven Peninsula 1986 2003Eindhoven InstituutvoorBetaalbareWaanzin 1989 2002Eindhoven ZesdeKolonne/2B 1984 HedenGroningen DeZaak 1979 HedenMaastricht AgoraStudio 1972 HedenRotterdam Kunst&Complex 1981 Hedens-Hertogenbosch Artis 1981 2007s-Hertogenbosch/Rotterdam V2 1981 HedenUtrecht Moira 1983 Heden