D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 74 (1, 2)

EKEV AKADEMİ DERCİSİ Yıl: ll Sayı: 33 (Güz 2007)'------ 139

KADI DEFTERLERİ (ŞER'İYYE SİCİLLERİ), MAHİYETLERİ, MUHTEVALARI VE İSLAM HUKUKU AÇlSINDAN

iNCELENMELERİNİN ÖNEMİ Ali DUMAN(*)

Özet

Osmanlı Devleti hukuk sisteminin nasıl çalıştığını göstermesi bakımından çok büyük değere sahip olan kadı defter/eri, aynı zamanda noter, belediye işleri, belde amiri, vakıf­ların denetlenmesi, vergi ve ci:zyelerin toplanması, fiyatların belirlenmesi, mukataa tef­tişi, ihtida kayıtları, askeri yazışmaların kayıt altına alınması gibi önemli görevleri üze­rinde taşıyan kadılar tarafindan kaleme alınmış değerli vesikaları da içermektedir. Bu belgeler arasında ilamlar, hüccetler, tezkireler, maruz/ar, temessükler ve padişah, şeyhü­Zislam kazasker gibi makamlardan gelen emir ve fermanlar sayılabilir. Gerek kadıların sahip oldukları görevler ve gerek kadı defterlerindeki kayıtlar sadece hukuk ve islam hu­kuku alanındaki çalışmalara değil, aynı zamanda tarih, sosyoloji, psikoloji, askeri tarih, sanat tarihi gibi alanlar için de büyük bir önemi haizdir. Fakat özellikle Osmanlı devle­ti gibi yedi yüz yıl hüküm sürmüş bir devletin, hukuk sisteminin işleyişinin nasıl olduğu konusunda mutlaka müracaat edilmesi gereken kayıtlardır.

Anahtar Kelime/er: Kadı Defter/eri, Şer'iyye Sicilleri, Kadı Sicilleri, Osmanlı Dev­leti Hukuk Sistemi, Ferman, İlam, Hüccet, Maruz, Tezkire, Temessük.

The Registers of Kadi, Their Essential Caracters, Contents and the Importance of the Study from in Respect of Jslamic Law

Abstract

The O tt o man Kadı ( chief city judges) Registers are of great significance in that they show how The Ottoman State Jurisprudence System worked. These Registers include do­cuments and commentaries w ith regard to the records of notary, municipality, supervisi­on of charities, city administrator, tax and ji:zya accumulation, price assignment, embra­cing Islam, military correspondence. In addition to these, there are a great dea! of topics mentioned in the Registers such as written judicial decrees, the correspondings of Ka­dıs' among themselves, trial summaries, ete. For all these reasons, the Registers are not illuininative merely for studies of Islamic Jurisprudence, but they are als o crucial for the studies of sociology, psychology, history of military and art. The main corcern of this study is to understand, analyze and evaluate Islamicjurisprudence system ofThe Otto.­man State with an appeal to of Kadis' Registers.

Key Words: Ottoman State Jureisprudence System, Muslim Judge Registers, Regis­ter of the Kadi, Firman, court decisions of the Otoman trials.

*) Yrd. Doç. Dr., İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi (e-posta: aliduman2002tr2002@ gınail.com)

~-- --------- ~ ..... --~ --,..-

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 75 (1, 1)

140/ Yrd. Doç. Dr. Ali DUMAN------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Giriş

İslam Hukuku (Fıkh) için tatbik-i gayn kabil, yani uygulanması mümkün olmayan bir sistem olduğu düşüncelerinin dile getirildiği günümüzde ı, mahkemelere intikal eden ' · · davalarda kararların çıkması bazen aylar hatta yıllar alabilmektedir. Öte yandan mahke­melere intikal eden davalann yoğunluğu, hakim başına düşen dava dosyalannın kalaba­lıklığı gibi bir ~m dış tesirler de, adaletin geç tecelli etmesinde etken olabilmektedir. Hırsızlık gibi suçlar, adi suç kapsamı içerisinde, neredeyse cezalandırma harici kalmış durumdadır. Adam öldürmelerde bile verilen cezalann caydıncı olmaktan çok, teşvik ed~ci bir niteliğe dönüşmüş olduğunu söylemek mümkün hale gelmiştir. Bütün bunlar, adaletin geç tecelli etmesine, hukuk ve adalete olan güvenin sarsılmasına ve insaniann farklı yöntemlerle haklarını alabilme yoUanna başvurabilmelerine yol açmaktadır. ·

Acaba adaletin vaktinde temininde, suçlulann hak ettikleri cezayı alabilmelerinde, İslam Hukuku'nun günümüze ışık tutabilecek bir önerisi olabilir mi? Uygulanması im­kan diliilinde olmadığı iddia edilen bu sistemin, tarihsel süreçteki pratiklerinde, günü-

. müz için yol gösterici iıitelikte malzemeler bulmak mümkün müdür? Bu ve buna benzer sorulann cevaplanmasında başvurulabilecek en uygı,ın· yöntem, yakın geçmişimizi oluş­turan ve mevcut hukuk kurumlanmız ve bu kurumlanmızın sahip olduğu sistemimizin de temelleri arasında yer alan Osmanlı Dönemi hukuk sisteminin incelenmesini akla ge­tirmektedir

Uygulanma açısından İslam Hukuku'nun, Hulefa-i Riişiclin (Raşit Halifeler) döne­minden sonra, en yüksek derecesine.ulaşmış olduğu dönemin, Osmanlı Devleti'nin dün­yaya hakim olduğu XII. yüzyıl ile XVI. yüzyıl arasındaki devir olduğu söylenebilir2. Os­manlı sultanlannın, bu dönemde Hanefi mezhebine uygun olarak İslam Hukuku'nu ola­bildiğince hatasız uygulamaya çalışmış, adaletin dağıtımında İslam Hukuku'nu ve pren­siplerini ön planda tutmuş olduklan görülmektedir.

· Böyle uzun bir tarihe sahip olan brr devletin, bütün kurum ve kuruluşlanyla birlikte incelenebilmesinin gerçekten. büyük mesailer harcamayı gerektirdiği açıktır. Osmanlı Devleti hukuk sisteminin nasıl işlediği konusunun aydınlatılması, özellikle günümüz po­zitif hu~ku açısından önemli katkılar sağlayabilir.

Osmanlı Devletinin uygulamış olduğu hukuk sisteminin doğru ve yanlışsız olarak anlaşılabilmesi için başvurulacak belgelerden biri ve hatta en önemlisi Kadı Defterleri (Şer'iyye Sicillerl)dir. Bu defterler incelenmedikçe, bu devletin hukuki yapısı hakkında söylenilecek her sözün, ileri sürülecek her iddianın birer varsayımdan ibaret kalacağını

1) Uriel Heyd, genel olarak İslam Hukuku hakkında olmasa bile, İslam Ceza Hukuku yetersizlik iddi­asını dile getirmektedir. O şöyle der: "Bilindiği gibi Şer'i Ceza Hukuku, İslam ülkelerinde tatbiki ehemmiyeti pek haiz olmamışur. Şeriatın maddi hukuku oldukça yetersizdir. Tayin edilmiş cezalar sadece malıdut suçlar için vaz' edilmiş olup, birçoğu da bahis konusu edilmemiştir. Bundan başka delil ve ispat kaideleri son derece malıdut olduğundan birçok suçlar yeterince cezalandırılamamak­tadır". Bkz. Uriel Heyd, "Eski O~manlı Ceza Hukuk'linda Kanun ve Şeriat", çev. Selahaddin Eroğ­lu, Türk Hukuk ve Kültür Tarihi O zerine Makaleler, Derleme, Ankara Okulu Yay., Ankara 2002, 45.

2) Joseph Schacht, An Introductıon to /slamic lAw (İslam Hukukuna Giriş), Çev. Mehmet Dağ-Abdül­kadir Şener, Artkara 1977, 12.

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 75 (1, 2)

KADI DEFTERLERİ (ŞER'İYYE SİCİLLERİ), MAHİYETLERİ, MUHTEVALARI VE İSLAM HUKUKU AÇISINDAN İNCELENMELERİNİN ÖNEMİ 141

söylemek yanlış olmaz diyebiliriz. Zira bu defterler, Osmanlı devlet mahkemelerinde, kadılar tarafından tutulan birinci el kaynaklardır. Bu belgelerde kadılar tarafından veril­miş hükümlerin yanı sıra, hukuki işlemler, devletin üst kademesinden bildirilmiş olan emir ve fermanlar da yer aldığından dolayı, kaydedilmiş olduğu döneme ait ~em huku­ki, hem acjli, hem de idari' veriler bulunmaktadır. Bu nedenle bu belgeler incelenmeden Osmanlı hukuk sisteminin tam olarak, hiç bir soru işaretine mahal bırakmaksızın ortaya konulabilmesi imkansızdır.

Bu çalışmanın amacı, Osmanlı Devletini bütün yönleriyle incelemek değil, sadece, 600 küsur sene ayakta kalmayı başarabiimiş olan bu devletin hukuk sisteminin incelen­mesi zamretini ortaya koymak ve yapılacak olan incelemede başvurulması gerekli olan ana kaynaklardan biri ve en önde geleni olan Kadı Defterleri'nin önemini belirtmek ve bu birikirnin günümüze ışık tutabilecek verilerle dolu olduğunu ortaya koyabilmektedir. Bu çerçevede çalışma üç aşamadan meydana gelmektedir. Birinci aşamada Kadı Defter­lerinin mahiyeti üzerinde durulacak; ikinci aşamada da Kadı Defterlerinde yer alan bel­geler, örnekleriyle birlikte, tanıtılacaktır. Üçüncü ve son aşamada ise İslam Hukuku bi­lim dalı açısından kadı defterlerinin değeri gösterilmeye çalışılacaktır.

I. Kadı Defterleri'nin Mahiyeti

Kadı Defterleri, mahkemelerde kadılar tarafından tutulan ve kadıların davalar hak­kında verdikleri hükümleri, nikah, talak, ikrar, vakıf, alış-veriş gibi hukuki muameleleri ve kadılara üst makamlardan bildirilen (ferman, tezkire, temessük, mürasele vb.) çeşitli

. kayıtları ihtiva eden belgelere verilen isimdir.

Kadı Defterlerini dış ve iç özelliklerine göre değerlendirmek mümkündür. Dış özel- · likleri itibariyle; kadı 'nın cebine sığabilecek kadar küçük, dar ve uzunca, kağıdı sağlam, parlak, normal kalınlıkta, yazınada kullanılan mürekkep bugün bile parlaklığını koruya­bilecek derecede sabit, yazı stili ta'lik.ya data'lik kırması şeklinde ve dış kapağı karton ciltli, sırt ve kenarları meşin kaplıdır3. Genel olarak saydığımız bu özellikler defterlerin hepsi için geçerli olmakla beraber, defterlerin ebatları konusunda kesin rakamlar vermek mümkün değildir. Devlet merkezi tarafından kesin bir standart belirlenmemiş olduğun­dan dolayı defterlerin hepsinin aynı ebatlara sahip olmadığı, bilakis uzunluk, en ve ka­lınlık açısından farklı ebatlarda oldukları görülmektedir.

İç özelliklerine gelince; kadı defterlerinin başında, genellikle Arapça olan bir giriş kısmı yer alır. Burada şer'i hükümlere ve bunları vazeden Allah ve Peygamberine saygı arz edilmekte, daha sonra sicili tutan kadı'nın ismi ve vazife unvanı da belirtilmektedir. Çoğu zaman defteri tutan kadı'nın tayin berat buyrultusu da bu girişten sonra, defterin başına kaydedilmekteditl. .

3) İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinde ilmiye Teşkilatı, Ankara 1985, 116; Ahmet Akgün­düz, Şer'iyye Sicilleri, İstanbul 1988, I, 19.

a) Kadı Defterlerdeki giriş kısmına 1115 tarihli Kastamonu Kadı Defterinin giriş kısmı örnek gösteri­lebilir: "Kad veka'a'l-esatir fi zemeni ibtidlli'I-'abdi'I-fakir bi-haze'l-emri'I-hatir ciciyen mina'IIa hi'l-meliki'l-kadlr et-teshll ve't-teyslr ve mütevessilen bi-şeffi'ati nebiyyina Muhammedini'I-beşir ve'n-nezlr ve sellallahu te'a!a 'aleyhi ve 'ala a!ihi ve ashabihi hayrü'l-ümeıni ve'l-cemahlr bi't-tifa-

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 76 (1, 1)

142 / Yrd. Doç. Dr. Ali DUMAN------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Giriş kısmından SOfi!:a, belli bir sıraya uyulmaksızın kadılar, karşılaştıkları davalara verdikleri hükümleri, ü~t makamlardan gelen yazılarla, çeşitli muamelelerle ilgili kayıt­ları deftere işlerler. Defterlerde yer alan belg~ler istatistik! açıdan biı: tahlile tabi tutulur­sa, i'lam ve hüccetlerin büyük bir yekunu oluşturduğu söylenebilir. Bundan sonra ma­ruz, tezkire, temessük, kassam defteri, tereke defteri, emir ve fermanlar gibi kayıtların geldiği görülür4.

Kadılar hem idan, hem de adli görevler üstlenmiş oldukları için defterlerde her iki görevleriyle ilgili kayıtlara rastlamak mümkündür. Kadıların idari görevleriyle ilgili ola­rak memur tayini, resmi yapıların bakım, tamir ve onarımıyla ilgili kayıtlar, vakıfların denetlenmesi ve vakıf binalarının kiraya verilmesi, vergi ve cizyelerin toplanması, esnaf­ların teftişi, ihtida olayları, fıyatların belirlenmesi (narh), yiğitbaşı ve kethüda tayini, mukataa teftişi gibi kayıtlar sayılabilir. Adli görevleriyle ilgili olarak tuttukları kayıtla­un başında i'lamlar, hüccetler, vakfiyeler ve ma'ruzlar gelir. Aynca adli ve idari görev­lerinin dışında üst makamlardan gelen emir ve fermanlan da yine defterler de görmek mümkündür.

II. Kadı Defterlerinde yer alan Belgeler

A. İdari görevleriyle İlgili Belgeler

1. Memnr Tayini İle İlgili Kayıtlar

Kadılar, bulundukları beldenin en önemli amirleri arasında yer aldığı için o beldeye tayin edilmiş olan herhangi bir resmi görevlinin göreve başlama beratı kadı ya bildirilir; kadı da ilgilinin görevine başlaması ve sıhhatli bir biçimde devam ettirebilmesi için be­ratını kaydettikten sonra görev yerine gönderirdib.

ki's-sağfr ve'l-kebir ve ene efkaru'l-vera Mdimü'ş-şeri'ati'l-garra Muhammed Efendi el-kadi yev­meizin bi-medtneti Kastamani kad veka'a'n-nüzfil fi mahkemeti'ş-şerife fi yevmi's-sabi' 'aşara min Saferi'l-hayr sene hamse 'aşrate·ve mie ve elf min hicri men lehu'l-'izzi ve' ş-şeref'. Bu belgeden 1115 h./1703 m. tarihinde Kastamonu'ya Muhammed Efendi'nin kadı olarak atanmış ve 17 Safer 1115 tarihinde görevine başlamış olduğu anlaşılmaktadır. Bu defter 1994 yılında yüksek lisans tezi olarak Ali Duman tarafından okunmuştur. bkz. Ali Duman, 1115 Tarihli Kastamonu Şer'iyye Sicili­ne Göre Kastamonu'da Günlük Hayat, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Za­hitAKSU), Kayseri 1994, 3.

4) Kadı Defterlerindeki belgeler için istatistiki bakımdan somut bir örnek vermek gerekirse 1115 Ta­rihli Kastamonu Kadı defterini örnek olarak verebiliriz. Bu defter 47 varak olup 104 belgeyi ihtiva etmektedir. Bu belgelerden 48 tanesi i'lam, 9 tanesi hüccet, 29 tanesi memur tayin buyurultusu, ll tanesi tezkire, 7 tanesi de ferman dır. Bkz. Duman, 44-148. Bir diğer örnek olarak 429-19 Nolu 1124-1125 Tarihli Kastamonu Kadı Defteri verilebilir. Bu defter 62 varak olup 187 belgeden meydana gel­mektedir. Bu belgelerden 53 tanesi i'lam, 61 tanesi hüccet, 16 tanesi temessük, 14 tanesi buyuruldu, 15 tanesi tayin beratı, 3 tanesi tezkire ve 25 tanesi fermarılardan meydana gelmektedir. (bkz 429-19 No'lu 1124-1125 Tarihli Kastamonu Şer'iyye Sicili.) Her iki defterde yer alan belge çeşitlerine göz atılacak olursa i'lam ve hüccetlerin birinci sırayı aldığı görülecektir. Bundan sonra temessük, tezki­re ile birlikte ferman ve buyurultularında çoğunlukta olduğu dikkati çekmektedir.

b) Kadıların memur tayinleriyle ilgili olarak Kadı Defterlerinde yer alan belgelerin örneklerinden biri 429-19 nolu (h. 1124-1125/ m. 1711-1712) Kastamonu Kadı Defteri'nin 90. varakında yer alan 136 numaralı belgedir: "Nefs-i Kastamonıda vald' müteveffa Beg Çelebi mescidiniii yevmi bir akçe va­zife ile imaını olan el-Hac Muhammed kendi hüsn-i nzası ile erbab-ı istihkakdan sulbi ağlı işbu rn­fı'i tevki'i refi'i'ş-Şanı-ı Hakani Ahmed Halifeye farig ve kasr-ı yed idüb mezbı1r dahi her vechile

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 76 (1, 2)

KADI DEFTERLERİ (ŞER'İYYE SİCİLLERİ), MAHİYETLERt MUI-ITEVALARI VE İSLAM HUKUKU AÇISINDAN İNCELENMELERİNİN ÖNEMİ

2. Yiğitbaşı ve kethüda Tayini

143

Kadı'nın görev alanı dahilindeki beldeye gönderilen devlet görevlilerinden bir kısını da yiğitbaşı ve kethüdalardan oluşur. Bunların tayinleriyle ilgili beratlar da kadıya bildi­rilir ve kadı ilgili şahısların heratıarını deftere kaydettikten sonra, görevli şahısları görev yerlerine.,gönderirdic.

layık ve malıall u müstebak olmagın babası feragından tevcih olunuh yedine herat-ı şerif-i ruişilnım virilmek babında yedinde olan farlg-i merkilm babası heratı miicebince 'inayet rica itıııegin ferag va­ki' ise mezbfire veeh-i meşrilh üzere sadaka idüb bu herat-ı hümayiin-ı 'izzet-i makriinı virdüm ve buyurdum ki ba' de'l-yevm mezbfir Ahmed Halife varub zikrolunan mescid-i şerifın imaını olu b hiz­met-i liizınıesin mer'i ve mü'eddi kıldıkdan soiira yevmi bir akçe vazife ile mutasamf olub viikıfıfi ruhı ve devam-ı 'ömri devletim içün du'aye müdavemet göstere şöyle bilüb 'alamet-i Şerifeye i'ti­mad kılalar tahriren fi eva'il-i Şehr-i Receb li-sene erba' ve 'işrin ve mie ve elf. Vasale ileyha fi se­ne 1124 18 Şevvru Be-makam-ı Konstantıniyyeti'l-malıriise".

Bu belge bir imam tayin beratıdır. Bey Çelebi mescidinin imaını Hacı Mehmed efendi kendisine ait görevi oğluna devretınele istemiş ve kadı bu isteği yerinde bularak oğlunun babasının yerine geçme­sine karar vermiş ve onun bu görevi esnasında üçüncü şahıslar tarafından ralıatsız edilmemesi ve gö­revini hakkıyla yapabilmesi için tayin heratını vermiştir.

Memur tayinleriyle ilgili olarak bir diğer önemli örnek de 1115 tarihli Kastamonu Kadı Defterinin 30 varaklnın (a) yüzünde yer alan 77 no'lu belgedir.

ATABEGİ DER KASTAMONU MEDRESESi

Medrese-i mezburufi vazife-i mu'ayyene ile nısfına mutasamf olan Sehriini Muharnıned Efendi me­dine-i mezbura kenduye tevcih olundukda iki ay tasarrufufidan soiira vilayetine gitıııek üzere gidüb ikibuçuk sene mikdarı gelmeyüb el-an nam-ı nişilnı zuhur itıııeyub medrese-i mezbura hali u mu'at­tıla kalmagla Rumeli Kazaskeri iken vefat iden 'Abdurralıim zade Muhammed Efendi mülazınıla­nndan Medine-i Münevvere payesiyle Ya'kub Aga müderrisi olan 'Abdurrahim Efendi Müsevvidi İbrahim Efendiniii oglu olub Dahil e payesiyle salııkan Ya'kub Aga müderrisi olan kıdvetü'J·-muhak­kıkin MevlanaAhmed Efendizide fazluhu aba 'an ceddi olan 'ulema'dan olub bi veeh-i medresesi alıara tevcih olunuh sıfru'l-yed kalmagla kudema' -i tarikden pir u ihtiyar her vecihle malıall u mils­tehak olmagla nısf-ı medrese-i mezbura tevcih olunmak recasına Kastamonu kadısı Mevlana 'Ab­dullah Efendi 'arz itmekleAtabeg medresesiniii nısfı Muhammed S ehriini nefinden m uma il ey h Ah­med Efendiye tevcih olunmak üzere fazileti u Şeyhü'l-islam Mevlana Muhammed Efendi Hazretle­ri işaret itmeleriyle işaretleri mficebince tevcih olundu. 13 Cemadi'I-evvel 1115kad vasale ileyna 1115 fi Cemadi'l-evveli .. Tıbku aslu'l-'rui Hüseyni'l-me'mur 'afiillah. Hurrire 'Abdi'I-fakir er-res­

. hane bi'istima'i'l-umfiri 'ş-şer'iyi'l-'askeri".

Bu belgede Atabeg Medresesine, Kastamonu Kadısı Abdullah Efendi'nin teklifi üzerine Yakub Ağa Medresesi müderrislerinden Ahmed Efendi'nin Şeyhü'I-İslam Muhammed Efendi'nin emriyle atan­dığı görülmektedir. Belge tahlil edilecek olursa; resmi işlemlerin nasıl yürütüldüğünil göstermesi, kadı-kazasker, şeyhü'l-islam gibi ilmiye sınıf mensupları arasındaki ilişkilerin nasıl yürüillidüğüne işaret etıııesi açısından, Osmanlı ilim tarihine ışık tutılıanın yanında, döneme ait önemli şahsiyetle­. rin adlarının geçmesi hasebiyle de biyografi çalışmaları açısından ve yine döneme ait eğitim kıırum­larının adının geçmesi bakımınd.an da sanat tarihi ve eğitim bilinıleri açısından büyük önem taşımak­ta olduğu söylenebilir.

c) Buna örnek olarak 429-19 No'lu 1124-1125 Tarihli Kastamonu Kadı Defterinde sahife 89'da yer alan 134 numaralı belgeyi gösterebiliriz: "'İzzetlu faziletiii efendi hazretlerinin meclis-i şerifleri sfi­bıiia der-i da'vat-ı satlyyat ve viifiyyet iblagiyle inha olunan budur ki hiiliyen taht-ı hükumet şi'an­fiızda vlli' Kastamoru ve tevabi' nevillsinde sakin ve mütemekkin olan altı bölük yoldaşların üze­rine zabit olmak üzere kethüda miri nasb u ta'yin olunmak mu'tad-ı kadim olmagın ebna-ipenahi­yanda ofisekizinci bölükte yevrni yirmibeş akçe uliifeye mutasarnf olan kıdvetü'l~emasil ve'l-akran Hasan b. 'Abdiilah zide kadruhu ocagın kıdemli emektar erierinden olul:ı her vechile mahal u ınüs­tehiik olmagla kethüda miri nasb u ta'yin olunuh mektub gönderilmiştir. inşaelialın te'rua vusiilun­de gerektir ki merkfimı hizmet-i mezbfirede istihdam itdirdüb kethüda mirlige müte'allık olan umii-

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 77 (1, 1)

144 / Yrd. Doç. Dr. Ali DUMAN ------EKEV AKADEMİ DERGiSi

3. Resmi Yapılarm B~kıın ve Tamiriyle İlgili Kayıtlar Kadılann görev bölgesinde yer alan cami, vakıf, imaret, kütüphane gibi resmi yapı­

lann bakım ve tamiriyle ilgili kayıtlar da kadı defterlerine kaydedilen belgelerdendi.J:d. Kadı defterlerinde yer alan bu kayıtlar sayesinde herhangi bir beldede bulunan eski ya­pılann, tarilıi eserlerin, yapım tarihlerini, tamir görmüşlerse tamirat tarihlerini, tamirat için yapılan harcamalan vs. öğrenmek mümkündür.

ra hususi müraca'atı muma ileyhe itdiürdesiz ve siz ki ol tarafta slikin altı bölük yoldaşlarısız muma ileyhi üzerlerifiize zlibit ve kethüda ıniri bilüb düşen da'va u niza'ıiiızı izn-i şer' i şerif ve ma' rifet-i merkılm ile görüb şer' ve klinıln bir ferdi rencide ve tecaviiz eylemeyesiz ve sen ki kethüda miri zi­de kadruhılsün olclinibde olan altı bölük yoldaşların hüsn-i zendeglinı üzere zabt u rabt idüb ve sa­iia muhlilefet üzere olanları isim ve resimleriyle ve bölükleriyle yazub i'lam eyleye'siz ve ba'zı le­vendat tli'ifesi mızrak ve bayrak getürüb sipahi nlimiyle re'aya fukarasını rencide ve reınide itdürür ise olmakılleleri dikkat birle alagetirob şer'le üzerlerine lazım geleni icrli-yı alıklim-ı şer'iyye itdü­resin ki sa'irlere mucib-i ibret ve sebeb-i nasihat ola ma-yı himmet-i 'imadın lehu ( ... ) talırlren fı evlihir-i şehr-i şevvlil li-sene erba' ve 'işrin ve ınie ve elf. Kıdvetü'l-kudat Hafız el-Fakir, Kıdvetü'l­kudat el-Fakir Süleyman, Silalıdar Muhammed Ağa, Ağa-yı hümayıln".

Bu belge XVIII. Bölük kıdemli erierinden Hasan b. Abduilalı'ın VI. bölüğe Kethüda miri olarak ta-yin edildiğini gösteren bir buyrultudur. ·

d) 1115 tarihli Kastamonu kadı defterinin 25. sahifesinin (b) yüzünde kayıtlı 61 numaralı belgeyi ör­nek olarak gösterebiliriz: "KastamonidaAtabeg medresesi vakfınıii vazife-i mu'ayyene ile nısfı mü­tevelll ve müderrisi olan Hasan ile nı sf-ı uhra Sehrlinl Muhammed üzerlerinde olu b lakin vakf-ı m ez­b ur ekl-i meblag idüb Cami'-i mezbur ta'ınir itmekden imtina' olmagla alıali-i vilayetiii 'ulema' u sulehli' u e'imme-i hutebli' u a'ylin iı eşrll.fve sayir u dab' u şerifbinıli mücmehüm cami'-i mezbu­ra varılub mütevelll-yi mezbur es-Seyyid Hasan dalı! hazır iken keşf u nazar olundukda rnihrlib di­van ile cenub tarafının divan hariib olu b üzerine kurşun bozulub ralınıet-i barlin oldukça bi'l-cüm­le elimi'-i mezburuii kapusundan ınihraba varınca eda'-i sıılüke magrufe olacak malıallim olmayub tavan kirişleri çürüyüb ve tanıledeve kalçaları dahi çürüyüb eger sene ta'ınir olunmaz ise sakfı çö­küb bi'l-külliyye münhedim olub ba'de'l-mu'ayene ve'l-müşlilıede alıali-yi vilayetiii ittifak u itthad­lerinden soiira evklif-ı mezbur kara u mezliri' u müskaffit olub iradı ziyade olub blila-yı mestur ha­rabı ta'mlre bir senede hasıl olan mal-ı vakf-ı mezbur vefli ider deyu bi'l-cümle icma' u ittifak it­mekle husus-u mezburuii 'alıd-i senede gelmege kadir ve ta'mlr u terınim içün evklif-ı mezburuii malını ceıit' u talısll ve lazım olan malıalline sarfaber müstakim ve dindar kirnesneler nasb u ta'yln olunmak muradımızdır deyu ba'de'l-ittiflik işbu rlifı'-i tevkf -i refi'i'ş-şan Şehriyari ıı nakılerne bir­lig-i belig-i mükerrernet 'ünvlin taeda-n kıdvetü'l-emlisil ve'l-akran 'Abdurrahman zlde karlruhu içün istiklimet ile ma'rılf-ı diylinet ile mevsuf ve 'uhdesinden gelmege kadir oldugun her biri istih­slin u ittirak ve mezburuii mütevem olmasuu iltimıis itineleriyle mezbur 'Abdurrahman vakf-ı mez­bura mütevelli nasb u ta'yln ve kedd-i neşlde-i vakf-ı mezbur malı muhasebesingörrnege ve ba'de't­talısll Clirni' -i mezburuii ta'mirine harc u sarf i tın ek üzere berlit-ı şerifını virilmek ricasına Kastamo­ni Karlısı Mevlana 'Abdullalı zi'd fazluhu 'arz itınekle Anatolu muhasebesinde zikr olunan 'Atabeg medresesine tevliyet u nezliret u müderrislik vazife-i mu'ayyeneler ile nısfı Mevlana Hasan ve nısf­ı uhrli Muhammed Sehrlinl üzerinde bulundugu derkenar olunmagla mezbur tevliyet u nezliretiii Sehrlinl üzerinde olan nısfı hissesi merkuru 'Abdurralımana tevcih olunmak üzere i'lemü'l-'ule-ma­'i'l-mütebalıhirin efdalü'l-fudela'i'l-mütekarri'ln bi'l-fı'l Şeyhü'l-islam olan MevHina es-Seyyid Feyzullalı edlimallalıu te'lila fezli'ileh işaret itınegin hakkında mezld-i 'inayet emtr-i şalılinem zu­hura getürüb Kadı m uma ileyhiii 'arzı ve Mevlana-yı müşarün ileyhiii işaretleriyle ru'us-u hümayii­num mucebince tevcih idüb bu berlit-ı hümayun-u sa'lidet u mukırrılnu virdim ve buyurdumki mer­kuru 'Abdurralıman zlde karlruhu varub veeh-i meşrılh üzere evklif-ı mezburda tevliyet u nezliretiii Sehrlinl üzerinde ol.an nısf-ı hisseye mutasarnf olu b hizmet-i lazımesin m er'! ve mü' ed di kıldıkdan sonra bundan akdem ne vecihle mutasarnf olagelmiŞler ise mezkiir 'Abdurrahman dahi olvecihle mutasarnf ola ol-blibda ref olunan Sehrlini Muhammed ve taraf-ı li!ıardan ferd vechlini'l-vüciih dalıl u ta'arruz kılmayub mani' u müzahim u rlifı' u dlifı' olmayalar şöyle bileler 'alarnet-i şerife i'timad kılalar tahriren fı'l-yevmi's-slini min Saferi'l-hayr sene hamse 'aşara ve mie ve elf Kad va-sale ileyna 1115 Rebii'l-evveli 6" Feyzullalı. ·

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 77 (1, 2)

KADI DEFTERLERİ (ŞER'İYYE SİCİLLERİ), MAHİYETLERİ, MUHTEVALARI VE İSLAM HUKUKU AÇISINDAN İNCELENMELERİNİN ÖNEMİ

4. Vakıfların Denetlenmesi ve Vakıf Binalarının Kiraya Verilmesi İle İlgili Kayıtlar

145

Kadı'nın görev yaptığı beldede bulunan vakıfların denetlenmesi ve kiraya verilmesi işlemleri de kadı tarafından yürütülmekte olduğu için kadı defterlerinde bununla ilgili kayıtlar da yer ·almaktadıre.

5. Vergi ve Cizyelerin Toplanınası

Osmanlı Devletindeki idari yapılanma vergilerin ve cizyelerin toplanması görevini de kadı ya vermiştir. Bu sebeple Kadı Defterlerinde cizye ve vergiyle ilgili kayıtlar da yer alırf. ·

Bu belge Kastamonu'daki Atabeg Medresesinin tamirine ve bu tamir işlemini kimlerin nasıl yürü­teceğine ilişkin bir belge olup, sanat tarihçileri açısından gayet büyük bir önemi haizdir. Nitekim bu belgeye göre Kastamonu Atabeg Medresesinin h. I 115 1 m. 1703 yılında tamir görmüş olduğu anla­şılmaktadır. Böyle bir tarihin belirlenmiş olmasırun, eski yapıların hangi döneme ait olduğunu belir­lemeye çalışan sanat tarihçileri açısında oldukça kolaylıklar sağlayacağı ortadadır

e) Bu tür kayıtların örneklerinden biri 1115 tarihli Kastamonu Kadı Defterinin 24 varakamın (b) yü­zünde yer alan 59 numaralı belgedir. "Vech-i muharrer huı:ilf oldı.ki Medine-i Kastamonİda viiki' me~hilm u mefgilrun leh İsma'il Beg elimi'-i şerifı evkiifından yine Medine-i mezburda viiki' Kur­şunlu Hanı dimekle ma'ı:ilfharun beher yevm idiresi yüz~kırk akça olub bıris-i tezkire Mustafa Be­şe vakf içün kırkiki akça dahi ziyadeye kabiii idüb beher yevm yüzseksenikişer akça vakf içün idi­re ile kabiii itmegin merkilm Mustafa Beşeye han-ı mezbur zenbilin tatbir i tmek şartıyla işbu binyü­zonbeş Rebfi'l-evveli senesine tamamına degin ber minval-i muharrer icar eylemişdir tarafmuzdan ve alıardan müdalıale olunmaya hurrire fı't-tasi'i'l-mezbur. Mine'I-fakir Ahmed vekil-i mütevelli İs-ma'il". ·

Bu belgede İsmail Bey Camisinin vakfı olan Kurşuıılu Harurun güıılük 140 akçe olmasına rağmen Mustafa Beşe tarafından 182 akçeye kiralandığı kaydedilmektedir. Kiraya verme şartı olarak harun pisliğinin tezmizlenmesi ileri sürülmektedir.

t) 429-19 No'lu 1124-ll25 Tarihli Kastamonu Kadı Defterinin 18 sahifesinde yer alan 34 numaralı belge vergi tahsili ile ilgilidir. '"An ashllbi't-tahrir ve'l-kalem divan-ı hümayiln katibierinden milci Mustafa Efendinin Li va-i Kastamanı'da bi-emerati 'ali mutasamf olduğı ze'amet voyvodalığını de­ruhte iden İbrahim Ağa b. Ya'kub Efendi nam kirnesne meclis-i şer'i şerif liizımü't-teşrifde yine mezbilr Mustafa Efendi etba'ından işbu riifı'ü'l-kitab Süleyman Beg b. Muhammed nam kirnesne malıdarında üzerine da' va u takrir-i kelam idüb tarih-i kitabdan dört sene mukaddem voyvodası ol­duğum ze'amet-i mezbilre re'aya-larından mahsiilatı ve rusilmat-ı mezbilr ile me'an cem' u tahsil ve bir ay mukaddem birbirimiz ile hisab görüb ba'de külli şey' Övce nam karye re'ayası zirnınetlerin­de sene-i mezbilre malısil b baki kalan yüzotuzbir keyl-i malılut mahsulden mahallesi 'ada tarih-i ki­taba gelince beynimizde harman iden alız u itaya müte'allıka 'aid de' ava-yı mütalebat ve eyman-ı muhasamatdan her birimiz alıarın zirnınetini ihra-yı '1l.rrun ile ihra u iskat itdi-gimizi natık bir biri- · mize temessük virmiş iken mezbilr Süleyman Begin karye-i mezbilre ahalisinden makbilzı olan mar­ru'z-zikr yüzotuzbir kile mahlilt malısillesi taleb iderin su' al olunsun didikde gıbbe's-su'aJ mezbilr Süleyman Beg cevabında fı'I-viiki, işbu müdde'i-yi mezbilrıfi müdde'ası olan mahsill mezbilr tara­fından bi'l-veklile alız u kabz ve kendüye def' u teslim ve tarih-i mezbilrde hisab-ı merkume dahil olmak üzere karye-i mezbilre ahalilerinden bi'l-veklile makbilzın ve kendüye medfu'um olan slili­fü'z-zikr yüzotuzbir kile malılut mahsille müte'allıka 'a'id da' viidan zirnınetimi ihra-yı 'amm ile i b­ra u iskat eyledi deyu def'Ie mukabele idücek gıbbe'l-istintak ve 'akibü'I-inkar mezbilr Süleyman­dan def' -i mezbfiniiı mübeyyine beyyine taleb olundıkda 'udLil-ı ahriir-ı rical-i müslüminden Li va-i mezbfir mütesellimi İsma'il Ağa etba'ından Hasan Beg b. el-Hac Muhanırned ve el-hllc Muhammed b. Mustafa nam kirnesneler li-ecli'ş-şehade meclis-i şer'a hazıran olub istişhad olunduklarında fı'l­hakika tarih-i rakamdan bir ay mukaddem işbu müdda'i-yi mezbilr İbrahim Ağa ıriezbilr Süleyman Beg ile bizim huzurumuzda hisab görüb mezbilr İbrahim Ağarun müdde'ası olan yüzotuzbir kile malılut mahsul dahi hisabianna dahil olmak üzere tarih-i mezbilre gelince beyıılerinde harman iden ahz u i'taya müte'allıka 'a'id de'ava u mütalebatdan her bir alıann zirnınetini ihra itdiklerini natık

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 78 (1, 1)

146 / Yrd. Doç. Dr. Ali DUMAN ------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

6. Fiyatiann Belirlenmesi (Narh), . Kadılar bulunduklaı:ı beldenin fiyat hareketlerinin belirlenmesinde de oldukça önem-

~ li roller oynamaktaydılar. Fiyatlar devlet tarafından belirlendiği ve kadılar da bulunduğu belde de devleti temsil ettiği için fiyatıann belirlenmesi (narh) işlemini yaparlardı. Fiyat belirleme işinde yetkili makam olan kadı bu işlevi yerine getirirken, yörenin muhtesip, pazarbaşı, esnaf şeyhi, ayan ve eşrafıyla da istişare eder bundan sonra fiyatlan belirler­di. Her ne kadar bu iş için ayn n arlı defterleri de tutuluyor olsa da5, kadı defterlerinde de narh örneklerini gönnek mümkündürg.

7. Mnkataa Teftişi Mukataa, bir arazinin belirli bir kira karşılığında birine bİrakılması demelçtir ve dev­

lete ait mukataalann denetlenmesi görevi de kadıya aittir. Bu sebeple kadı defterlerinde mukataalarla ilgili kayıtl_an bulmak mümkün olduğu gibi, üst makamlardan mukataala­nu denetlenmesiyle ilgili olarak gelen emir ~e fennanlara da rastlamak mümkündürh.

birbirlerine temessük virüb birbirinin zimmetlerini ibra itdiklerine şahitleriz şelıadet dahi iderüz de­yu her biri eda-yı şelıadet-İ şer'iyye eY.lediklerinde ba'de't-ta'dil u tezkiye şelıadet-leri makbiile ol­magın mucebince müdde'i-yi mezbı1r Ihrahim Ağa bi veeh-i mu'a-razadan men' birle mahallesi ve­ka'a bi't-taleb ketb olundu. Fi eviihiri Zilhic-ceti'ş-şerife li-sene erba' ve 'ışrin ve rnie ve elf. Şu­hUd-ı 'Udı11 ( .... )". Bu ~elge Divan-ı Hümayı1n katibi Muci Mustafanın Kastamonudaki ze'amet-i voyvodalığını yürü­ten Ihrahim Ağanın, kendisine tabi bazı köylerden mahsulat vergisi olarak dört sene önceden ·kalan ı3 ı kil e karışık mahsulü alıp, verdiklerine dair aralarında temessük ile ibrazı huccetidir. Bu belge­ye göre dört sene önceden beri kalmış olan malısulat vergisinin tahsil edilerek teslim edildiği anla­şılmaktadır.

5) Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, İstanbul 1983, 3-6.

g) 52 no'lu Amasya Kadı defterinin ı5. belgesi et fiyatlannın belirlediği bir narh ömeğidir: Lahm-ı Ganem: ı kıyye 15-ı8 akçe Kelle: ı aded 6 akçe Ciğer: ı aded 9 akçe Munbar: ı aded 3 akçe Revgan-ı Kuyruk: ı kıyye 30 akçe İç yağı: ı batman ı guruş Lahm: ı kıyye 10 akçe Bu belgede teker teker et ve et ürünleri ve fiyatları sayılmaktadır.

h) Bu türbelgelere örnek olarak429-ı9 No'lu 1124-1125 Tarihli Kastamonu Kadı Defterinin ı09. say­fasında yer alan ı63 no'lu belgeyi gösterebiliriz: "Kıdvetü'l-kudat ve'l-hükkam ma'denü'l-fezii'ili ve'l-kelam kadısı ve Boyabad Icadısı na'ibi zlde fazluhuma ve kıdvetü'l-emiisil ve'l-akran Kastamo­nı sancagı mütesellimi zlde kadruhu tevki'-i reti'-i hümayı1n vasılalıcak ma'lum ola ki kıdvetü'l­emacid ve'l-a'yan mizan-ı harir ibneyi'l-Hac 'Ali zlde mecduhu sa'd-ı sa'adetime 'arz'-ı hiil idüb Boyabad kazasında viiki' Kıraç mukata'asına ber veeh-i miilikane mutasarrıf olan Ahmed Aga di­mekle ma'rfif kirnesne Dik Ahmed nam kirnesne biiiyüzyirmidört senesine altmış bir gün vade ile istikraz eylediideri dörtyüz guruş hakkın vadesinden sekiz ay mürfir itmiş iken göndermeyub te'ad­dl eylediklerin bildirüb temessükleri mı1cebince şer'le tahstl olurunak babında bükm-i hümayı1nım rica itmegin mahallinde şer'le tahsll olunmak emrim olmuşdır buyurdumki bükm-i şerifimi e vüsUI buldukda bu babda sildır olan emrim üzere 'amel dahi ihziir dahi kılub mukaddema bir def'a şer'le görülüb fasl olunmayan hususların temaniı hakk üzere tefahhüs u temessüklerine nazar idüb göre­sin i'lam olundıgı üzere ise olbabda muktezii-yı şer'-i kavim ile 'amel idüb dahi mezbfiriinıii zim­metlerinde müteveccih u sabit olan olmikdar guruş hakkın hükm idüb bi: kusur alıvirüb icra-yı şer' u ihkak-ı bak eyleyesin min ba'd şer'-i şerlfe ve enır-i hümayunıma muhiilifkimesneye iş itdirme­yüb husus-ı mezbfir içün bir dahi enır-i şenflm varılu eylemeyesin şöyle bilesin 'alarnet-i şerlfe i'ti­mad kılasınz talırlren fi eva' il-i Zilhicceti'ş-şerife Ii-sene erba' ve 'işrin ve rnie ve elf. be makam-ı Kostantıniyyeti'l-mahrfise",

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 78 (1, 2)

KADI DEFTERLERİ (ŞER'İYYE SİCİLLERİ), MAHİYETLERİ, MUHIEVALARI 147 VE İSLAM HUKUKU AÇISINDAN İNCELENMELERİNİN ÖNEMİ -

8. İhtida ile İlgili Kayıtlar Kadı Defterlerine başka diniere mensup olup da, İslfun'ı seçenlerinde kaydedilmiş

olduğu da görülmektedir. Bunun en önemli sebebi ihtida etmiş kimselerin Müslümania­nn sahip olduklan statüyü elde ettiklerini gösterebilmeleri açısından kadı'nın bu mese­lede şahitJiğinin ve ona vereceği ihtida belgesinin, günlük hayatında karşılaşabileceği bir takım sıkıntılardan muhafaza etmesi olarak belirlenebiliri.

Bu ihtida ile ilgili kayıtlar üst makarniann eline geçtiği zaman, kimi durumlarda ih­tidayı kaydeden kadılara ihtidamn gerekçelerinin sorulduğu da görülmektedir. Bunun en önemli sebeplerinden birinin İslam?ı seçen kimsenin ne maksatla İslfun'a geçtiği ve İs­lam'ı seçerken herhangi bir zorlamaya maruz kalıp kalmadığımn belirlenmesidirj.

9. Askeri Belgeler Şer'iyye sicillerinde kimi zaman devletin üst makamlanndan asker toplanması, as-

kerlerin herhangi bir yere götürolmesi vs. ile ilgili kayıtlar bulmak da mümkündürk. Bu belge Kastamonu ve Boyabat'ta kadılara ve mütesellime yazı.larak, Boyahatta bir mukata'aya sa­hip olan iki kişinin borçlannı ödemedilderinden bahisle incelenip şer'! muhakeme edilmesini emre­den bir fermandır.

i) Bu tür ihtida belgelerine örnek olarak 1261-1271 Tarihli Antep Kadı Defteri'nin 70. varakında yer alan 190numaralı belgeyi gösterebiliriz. "Ma'ıilz da'tleridir ki, Ba'isi'l-i'lam User veled-i Salıdur nam şahb-ı merd Ermeni Diyar-ı Bekrde Kebes Mahallesi mütemekkinlerinden olub der mahmiye-i Medine-i 'Ayıntabda müsaferet üzere me'a Ohannes ümm-i Bermehannek ile Medine-i mezbur mec­lisi ve mahfelü'd-din-i münif-i ezherde gafil ve baliğ oldıgı halde imana gelmesi şehadeteyn ile is­lamı kabul ve edyan-ı batıleden beri idüb ismi Ahmed Behzat müsemma oldıgı huzur-ı atilerine i'lam olundı baki'l-emr-i hazret uli'l-emri ve'l-ihsanındır. Fi 19 Cemliziye'l-evvel 270". Bu belgede Sahdilr oğlu User isimli bir Ermeni gencinin Ahmed Behzat ismini alarak Müslüman ol­duğu kaydı yer almaktadır.

j) Bu tür bir örnek 53 No'lu Amasya Kadı Defterinin 167 numaralı belgesinde yer almaktadır. "Şeri­'at şi' ar amasya kadısı izzetlü Efendizide fazluhu ve kıdvetü'l-emasil ve'l-akran mütesellim ağa zt­de kadruhu inha olunur ki Medine-i Amasya' da bir Ermeni kızı şeref-i İslanıla müşerref aldığı tara­fımıza inha olunmakdan nftşt mezbilrenin lslamla müşerref aldığı ne vechiledir ve şimdi ve güne ol­rnışdır ise ta'yln olunan mübaşir ma'rifetiyle geregi gibi teftiş ve tefhls idüb sıhhat u hakikatını ta­rafımıza i'lam eylemege .. ". Bu belgeden anlaşıldığına göre bir Ermeni kızının Müslüman olduğu üst makamlar tarafından bilin­diğinde, kadıya bunun nasıl olduğu ve durumunun ne olduğunun araştırılması ernredilmektedir.

k) 1115 Tarihli Kastamonu Kadı Defterinin 28. varalcının (a) ve (b) yüzünde yer alan 69 ve 70 numa­ralı belgelerde askeri açıdan büyÜk önem arzetmektedir. "Efadıl-u Kudatü'l-müslirnln evvel-i vüla­ti'l-muvahhidtn ma'dinü'l-feza'il-i ve'l-yakln rafi'i'l-i'larru'ş- şerfati ve'd-din varisü'l~'ulilrni'l­enbiya-i ve'l-mürseltn el-muhtassu yüzid-i 'inayeti'l-meliki ve'l-mu'lnAnatolunuii solkolunda va­ki' olan meva:ti-i bitarn zld fazluhum mefa:tıiri'l-kudat ve'l-hükkam ma'dini'l-fazlu ve'l-kelam kadı­lar.zld fazluhum ve mefiihiru'l-ferman ve'l-Kur'an zikr olunan kazalarda vlli' yeiiiçeri ve serdarla­n ve'l-a'yan-ı vilayet ve işederi zlde kadrohum tevkf -i refl'-i hümayiln vasıl olucak ma'lilm olaki bundan akdem Hüdavendigar-ı sabiklnıii zaman-ı sa'adetle-rinde hatt-ı hümayilnlanyla ocak tarafın­dan muharrerler ta'yln olunuh muharrer kazalarda vlli' nevili u kurraiiızda derga:tı-ı mu'alla yeiii­çeri 'ulema:ta olanlar yoklayub defterdes ahi hi '1-esamt olanlar yeniçerilerler defterine veesamesi ça­lık olanlar re'aya zümresine ilhak olunuh ve dahi sem'-i hümayiln ilka olmagla mukaddimen sefer­i hümayilnda mevcud olub agur-ı hümayilnda emegi ve hizmet-i sebkat iden yeiiiçeriler ta'ifesinden bu rnekille te'addi-yi vücild olanlar dahi nza-yı hümayiln olmayub keman! olan yeiiiçeri ta'da:tarın­dan ma'dilm olub büyükler ve sa'ir ehl-i 'örf taraflarından kat'an mu' atıaze ve bir sene olmamak üzeresudur olan hatt-ı hümayiln şevket mukırriln mucebince satlı-ı hükUmetiiiizde vlli' olan neva­hi u karyelere tavalıık-ı mezbur dahibundan akdem yoldanuh es1irnlleri çalık bulunmagla re'aya def­terlerine kaydolanlar keman! olan yeniçeri zümresinden ma'dilm olub fima ba'd büyükler ve sa'ir

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 79 (1, 1)

148 / Yrd. Doç. Dr. Ali DUMAN------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

10. Diğerleri Kadılann idari gör~vleriyle ilgili olarak defterlere kaydettikleri belgelerden biri de

hava raporlanyla ilgili olanlardır!.

Kadı defterlerine kaydedilen belge türlerinden biri de mefkudlarla ilgili belgelerdir. Bilindiği gibi mefkud kaybolan ve hayatta mı yoksa ölü mü olduğu belli olmayan kim­seler için kullanılan bir ıstılahtırm.

Bir diğer belge çeşidi de Arpalık tayinleriyle ilgili olan belgelerdirn.

ehl-i 'örftaraflanndan kat'an mu'lilıaze ve bir sene mutabık olmayub kema kane yeiiiçeri ta'da!ann­dan ma'dum eyleyesin ve senki serdarlansın veeh-i meşrUh üzere 'amel idüb bundan akdem sefer­lerde ve serhadlerde mevsUI olunuh agur-ı hümayfinda emegi ve hizmet-i sebkatlerinden neferlerin mezburinin esaınneri çalık olunmagla re'aya defterlerine kaydolanlan kema kane yeiiiçeri ta'da!a­nnda ma'dum ve kanfin-u kadim üzere ocak tarafından sahib çıkub iktizalarından umur-u şer'iyye­lerinde 'inayet u himayetleri idüb min ba'd büyükler ve sa'ir ehl-i 'örf ta'ifesi tarafından ber tarik-i hile rencide. veremide itdinneytıb şerefyafaşa sudurolan hatt-ı hümayun şevket mukırriln mucebin­ce 'amel olunsun deyu bi'l-fi'l derglilı-ı mu'aiia yeniçerilerim serdarlan olan düsrur-u mükerrem müşir-i mefham-i·nizaıni'l-'a!em vezirimAhmed Paşa edamallahu icla!ehu tarafından mühürlü mek­tub virilmekle veeh-i meşruh üzere 'amel olunmak beyanında fennan-ı 'a!işarum sudur olmuşdur buyurduınki vusul oldukda bu babda sadır olan fennan-ı celili'l-kadrim ve vezir u müşarun ileyh ta­rafından virilen mühürlü mektub mucebince 'amel olunuh dahi min ba'd hiHifına nza ve cevaz gös­tenneyesin şöyle bilinsin' alarnet-işerife i' tirnacl kılınsın tahriren fi evabiri şehr-i Rebri'l-ahir sene hamse 'aşara ve mie ve elf .. ".

Bu belgede Anadolu eyaletinin sol kolunda bulunan mevleviyet idarecilerine· hitap edilmekte yeni­çeri ulemalannın kaydedildiği defterlerin gözden geçirilecek, re'aya zümresine kayıtlı olmayaniann kaydedilmesi ve bu durumda olan kimselerin rencide edilmemeleri korunmalan istenmektedir.

1) 1261-1271 tarihli Antep Kadı Defterinin birinci varakında yer alan 3 numaralı belge bunun ömek­lerindendir: "Şevvai-i Mükerrernin yirmi ve yinnibir günleri şedid rüzgar olmuşdır . 268".

m) 1261-1271 Tarihli Antep Kadı Defterinin 97. varaklnın (b) yüzünde yer alan 256 numaralı belge mefkudla ilgilidir. "Medine-i 'Ayıntabda vaki' Şehre Küsti Mahallesi sakinlernden iken akdem fevt olan Babuccı Mustafa b. Abenin veraseti zevce-i metrukesi Züleyh bt. Ebu Bekr ile sulbi-i kebir oğ­lu Mehmed ve kebire kızı Fatıma ile gaib-i ani'l-beled kebir oğlu Hacı Halile ba'de'l-ihdan'ş-şer'i kaim-i makam-ı medine-i mezbura Tahir Beg Efendi tarafından beytü'l-mal me'mun Emin Efendi talebiyle gaib-i mezbUr hissesi sanduka teslim olunmak üzere ma' rifet-i şer'le tahrir ve tevzi' olu­nan tereke defteridir ki tahrir olundı. Fi 17 Muharrem 271 ". Bu belgede Antep'in Şehre Küsti Mahallesi sakinlerinden iken vefat eden Babuccı Mustafa b. Abe­nin mirasının zevce-i metrUkesi Züleyh bt. Ebu Bekr ile. büyük oğlu Mehmed ve büyük kızı Fatıma ile mefkud olan büyük oğlu Hacı Halile kaldığı belirtilmekte ve mefkud olan oğulun hissesinin san­dığa teslim olduğu gösterilmektedir.

n) Bunlardan biri 1115 Tarihli Kastamonu Kadı Defterinin.35. varakuıın (a) yüzünde kayıtlı 96 numa­ralı belgedir: "Tıbkı asluhu'l-'a!i hurrire'l-fakiri ru'esa Muhammedi'l-Mevla Ii-medine-i Konstan­tiniyyeti'l-mahrusa Düstfir-u ıriükerrem müşir-i müfahham nizamü'l-'a!em müdebbir-i umurü'l­cumhur bi'l-fikri's-sakıb mütemmimci mühiibbü'l-enam bi'r-re'yi's-sa'ib mümtehi-dü bünyanü'd­devle ve'l-ikbal müşir-i erkani's-sa'adet-i ve'l-icla!i'l-mahffiz bi-sunufi 'avatıfi'l-meliki'l-'ala halen kabbe heşin olan vüzera-i a'zamımdan 'Ali Paşa edamallahu te'a!a icla!uhu tevkf -i refi' -i hümayun vasıl içün ma'lum olaki sen vüzera-yı a'zfunımın yarar u namdan ve vükela-yı fehhamımın umuru diye ve kar güzarı olub her vecihle müstehakk-ı 'inayet ve sezarlar-ı 'atıfet oldugun ecilden haliyen hakkında mezid-i 'inayet-i 'aliye-i şahane ve mezid-ı re'fet-i seniyye-i padişlilıanem zuhura getirü­lüb işbu sene hamse 'aşara ve mie ve elf şehr-i Recebiiiin sonunda ber veeh-i arpalık Kastamonu sancagını saiia tevcih idüb i'lam içün ta'yin olunmuşdur buyurdumki vusUI buldukda bu babda sa­dır .olan fennan-ı eelil-i kadrim mucebince te'hir u tevakkuf eylemeyub ber veeh-i arpalık Ii va-i mezbura sen mutasarnf olub zabt u rabtındave re'aya u berayarun himayet u siyanetinde ve sa' ir fennanım olan hademiit-ı 'aliyemin eda u temşit u tekenilinde mecd usa'yi olub min ba'd sükkanı vilayet ve kattan-ı memleketeber vecihle zulm u ta'diye ve tecavüzden be-gayet-i ihtiriiz u ictinab

·.--~-- ,-

ı

J ..

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 79 (1, 2)

KADI DEFTERLER! (ŞER'İYYE SİCİLLERl), MAHİYETLERİ, MUHTEVALARI VE İSLAM HUKUKU AÇISINDAN İNCELENMELERİNİN ÖNEMİ

B. Adli görevleriyle İlgili Belgeler 1. İ'laınlar

149

Kadı tarafından verilmiş şer'i bir hükmü ve gerekçesini, aynca hükmü veren kadı 'nın imza ve mührünü taşıyan belgelere i'lam adı verilmektedi.fi. Konulanna göre borç ikra­n, alacağın ispatı, karşı tarafa yemin teklifi, alacağın tecili, kefalet, havale ve istihkak, muhayyerlik hakkı, icare, vakıf, evlenme, boşanma, ta'zir, iffete iftira (kazf), içki içme (şirb-i hamr) ve zina cezası, su'i hal, maktiHün keşfi, diyet, Müslüman olma (ihtida) ve dinden çıkma (irtidad), hırsızlık suçu ve cezasıyla ilgili konularda ele alınan i'İarnlar, defterlerde önemli bir yekun tutarlara.

2. Hüccetler Herhangi bir karan ihtiva etmeyen, sadece taraflardan biri tarafından yapılan ikrar ile

karşı tarafın bu ikran tasdik etmesi ve hakimin bu olayı imza ve mührünü kullanarak bel­gelernesi sonucunda kadı tarafından tarafiara verilen ve bir sureti de sicil defterine kay-

üue olasın şöyle bilesin 'alamet-i şerife i'timad kılasın tahdren fi evahiri şehri Receb sene hamse 'aşara ve mie ve elf. İMZA Konstantıniyyete'l-mahn1sa"

Bu belgeye göreVezir Ali Paşa'ya Kastamonu sancağının arpalık olarak verildiği anlaşılmaktadır.

6) Alıdülaziz Bayındır, islam Mulıakeme Hukuku Osmanlı Devri Uygulaması, İstanbul 1986, 1-2. o) İ'lamlara konu olan vakalar çoğunlukta olduğu için burada tamamına örnek vermek imkanı yoktur.

Bu nedenle örnek olarak sadece 1115 Tarihli Kastamonu defterinde 3. varakın a yüzündeki 6. belge­yi veriyoruz: "Medine-i Kastamani muzafiitından Buh nam karye sükkilııından Muhammed ibn lb­rahim ve Hüseyn ibn Muhammed nam kirnesneler meclis-i şer' i şeriflazımı't-teşrifde medine-i mez­bura a'miilinden Çanakvirfuı nam karye sükkfuıından işbu riifi'u'l-kitiib Hasan ibn Muhammed nam kirnesne malıdannda her biri üzerine dava ve takdr-i kclarn idüb mezbur Hasan karye-i mezburda sakin-i ra'iyyet ve ra'iyyeti ogullanndan olubresm-i ra'iyyeti rnirlivaya 'ayid olmagla rnirliva mal­ı maktu' ile bizden ahz ve biz dahi üzerine ediisı lazım gelen resm-i ra'iyyeti taleb u da'va eyledi­gimizde edada te'allül ider su'al olunuh takriri tahrir alıverilmesi matlubumuzdur didiklerinde gıb­be's-su'al mezbur Hasan cevabında yirmibeş sene mukaddem ceddim karye-i mezburdan nakl idüb karye-i mezkfira Çanakviranda sakin u mütemekkin ve bendahi karye-i mezburda dogup büyüyüb muharrer-i vilayet olanlannı karye-i mezbura Çanakviraruii hane-i 'avanzına kayd itdügüne bina'en karye-i mezbur Bulı ahalisi resm-i ra'iyyet talebiyle rencide eylememek babında yedimde emr-i şe­rif-i' iilişan virilrniş idi deyu ibraz u fethi kıra' at olundukda mazmun-ı itii'at makrilnetde bunuii de­desi mezbur tahrirden on sene mukaddem kasaba-i mezburda sakin bulunmagla mı.ıharrer-i vilayet hlyni talırirde kayd idüb babası bu kasahada vücuda gelmiş ise derlesi alkaryeniii defterinde mukay­yed-i ra'iyyet ve ra'iyyeti oldugu takdirce tahrirden on sene mukaddem kasaba-i mezburede sakin bulunmagla alkaryeniii re'ayası olmuş olmaz karye-i mezbura sipahisine ra'iyyetim oglusun deyu resm-i tiyek talebiyle bunu rencide itdürmeyüb men' u defeyleyesün deyu buyurulmagın gıbbe'l­istintiik Şa'ban ibn 'Ali ve Ahmed Dede ibn Hasan ibn Receb ve sa'irleri fi;l-hakika hill-i bast olu­nan minvaı üzere oldugunı her biri 'ala tariki'ş-şehade haber virmeleriyle ber mficeb iddi'iilı müd­da'iyan-ı mezburfuı Muhammed ve Hüseyn resm-i ra'iyyet talebiyle bi-vech-i mu'arazadan men' olunuh ma veka'a bi't-taleb ketbolundu fi sabi' Saferi'l-hayr sene hamse 'aşara ve rnie ve elf. "ŞUHUDÜ'L-HAL el-Hacı Hasan Aga el-mütev:elli, el-Hacı Derviş Ahmed b Ma'din, Hüseyn b 'Ali, Receb Beg b 'Abdillah".

Bu belgede, Çanakviran köyünde oturan Hasan b. Muhammed'in raiyyeti oğullanndan olduğu ge­rekçesiyle, Buh köyü sakinlerinden Muhammed b. İbrahim ve Hüseyin b. Muhammed adlı kişilerin açtığı dava vardır. Dava Hasan b. Muhammed'in haklı olduğu ve aynı konuda hakkında dava açıla­mayacağı hükınüyle son bulmuştur. İ'larnlarla ilgili olarak diğer örnekler için Ziyaüddin Efendi, Siik-ı Cedld (Ciimi'ü Enviiri's-Sük.Uk-ve Liimi'üz'-Ziyii'i Li-Zevi'ş-Şük.Uk), Matbaa-i Amire, 1274; Debbağzade Nurnan Efendi, Tercüme-i Ciimiü's-Sak, ysz., 1248 gibi Saklar incelenebilir.

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 80 (1, 1)

150 / Yrd. Doç. Dr. Ali DUMAN ------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

dedilen belgelere hüccet adı verilmektedir?. Tanımından da anlaşılacağı gibi hüccetler, i'lamlar gibi, mahkem~ye intikal etmiş, hasımlar arası bir davalaşma sonucunda ortaya çıkan belgeler olmayıp, bugünkü noterierin belgeleri resmileştirmesinde olduğu gibi, sa­dece kadıların şahitlik yaptığı herhangi bir durumu, sonradan ortaya çıkabilecek herhan­gi bir ;ınlaşmazlık:ta belgelemiş olmasından ibaret olan·kayıtlardır. Günümüzde özellik­le alım-satım akitlerinde, yapılan alış verişin iki tarafın icab ve kabulüyle gerçekleştiği-

. ni tespit etmekte noterler tarafından bu işlem gerçekleştirilmektedirP. ·

3.Maruzlar Maruz, kelime anlamı itibariyle arz olunmuş demektir. Istılahta ise küçüklerin, bü­

yüklere karşı şifahl ve tahriri olarak yaptıkları ifade şekli manasında kullanılır8. Kadıİar tarafından, icra makamlarına idari bir durumun arz edildiği yazılı kayıtlara veya halkın kadıya yahut icra makamına hitaben yazdığı şikayet dilekçelerine, Osmanlı hukuk ıstı­lahında "maruz" deniJir9. Diğer bir ifadeyle astın, üstüne yazdığı bir istek veya durumun arz edildiği yazılı belge ve kayıtlar ma'ruz adını almaktadır<!.

7) Ali Haydar Efendi, Düreru'l-Hükkfim Şerhi Mecelleti'l-Ahktlm, İstanbul 1300, IV, 718; ÖrnerNasu­hi Bilmen, Hukuk-ı İslamiyye ve /stılahô.t-ı Fıkhiyye Kô.musu, İstanbul 1985, VIII, 118.

p) Huccetlere örnek olarak 1115 tarihli Kastamonu şer'iyye sicilinin 15. varalanın (a) yüzündeki 55 no­lu belge gösterilebilir. "Medine-i ~astarnoni malıallaundan 'Anz mahallesi silinierinden iken bun­dan akdern fevt olan Şa'ban ibn lbrahirn nam kirnesnenin verilseti zevce-i rnetrfikesi 'Alirne binti Muhammed dede ile kızkanndaşı Şehribanu nam haruna rnünhasıra oldugu lede'ş-şer'i'l-kavirn za­hir u rnütebeyyin oldukdan sofira rnezbura 'Alirne tarafından ibra'.-i ati'l-beyiinı ikriira vekil olub zat-ı rnezburayı rna'rifet-i şer'iyye ile 'iirifiinAhrned Beşe ibn Şa'ban ve Ahmed Efendi ibn 'Abdi'l­kadir Efendi şehadetleriyle şer'an vekilieti sabite olan rnezbur Muhammed Dede meclis-i şer'i hatir lazırni't-tevkirde rnezbura Şehribanu tarafından ber veeh-i ati vekil olub ber nehc-i şer'i vekilie-i sa­bite olan rafi'ü'l-vesika 'Abdü'l-kadir ibn MahmUd malıdarında iktiir-ı tiirn ve takrir-i kelam idüb rnüvekkilern rnezbura 'Ali me rnurise-yi müteveffa-yı rnezburun mahalle-i rnezburda viiki' bir tarafı el-Hac 'Ali menziline ve bir tarafı Üstiid Receb menziline ve bir tarafı Üstiid İbrahim menziline ta­raf-ı riibi'i tarik-i 'amrn ile rnahdud rnenzilinden ve tereke-i sa'iresinden hisse-i irsiyyesini viizı'a­ti'l-yed oldugu hasebiyle rnüvekkile-i rnezbura Şehribiinu-dan taleb u da'va sadnnada iken rnüsli­rnun ve rnuslihun tavassut idüb beş guruş üzerine beynlerinde inşa' -i ·akd-i sulh eylediklerinde rnü­vekkilern rnezbura 'Alirne ber veeh-i rnuharrer sulh-ı rnezkuru kabUl ve bedel-i sulh olan rneblag-ı rnezkur beş guruşu rnezbura Şehribanu yedinden tamamen ahz u kabz idüb firna ba'd müteveffa-yı rnezburun terekaundan ve tereke-i sa'iresinden mirasa rnüte'allık 'iirnrne-i da'va-yı rnutaıibatdan rnüvekkile-i rnezbura Şehribiinu-nun zirnınetini ibrii' -i 'amrn ile ibrii' u iskat eyledirn di di didikde gıbbe't-tasdiki'şcşer'i ma veka'a bi't-taleb ketb ve terkim olundu fi'l-yevrni'l-hiidi ve'l-'ışrin min Şa'bani'l- rnu'azzarn sene harnse 'aşara ve rnie ve elf." ŞUHUDÜ'L-HALZahrü'l-kudat 'Abdullah Efendi Muharrem-zade, Hafız Mustafa Efendi bAlımed Efendi, el-Hac 'Ali Kazgancı, Mü'ezzin 'A­li Çelebi, ve gayruhurn".

8) Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1993, Il, 410. 9) Bayındır, 18.

q) Maruzlam örnek olarak 1115 tarihli Kastamonu sicil defterinin 8. varakrun a yüzündeki 26 nurnara­lı belgeyi g9stere~!liriz: "Medine-i Kastarnonu a'rnalinden İsrnailli nam karye sükkanından işbu rii­fi'i'l-kitab Imam ümer Efendi b. Abdi ve Ahmed b. Mehrned ve Mustafa b. Şa'ban ve Mehrned b. Ali ve sa'irleri meclis-i şer'i kavim vacibü't-tekrirnde yine karye-i rnezbura sükkanından Osman b. Mehrned nam kirnesne malıdannda her biri üzerine da'va ve takrir-i kelarn idüb rnezbur Osman bi­ernrillahi te'ilia cüzzarn rnarazına rnübtela olub teva'if-i cüzzarna irsal vbe keyfiyet-i alıvali tefah­hus ve bi-hasebi'ş-şer karye-i rnezburdan ihrac olunmak matlubumuzdur didiklerinde rnezbur Os­man taraf-ı şer'den sennahdar Hüseyin Beyin ve sa'ir hüddam-ı mahkemede mu'temedün 'aleyh kirnesneler ile teva'if-i rnezbUraya irsal olunuh mezburlar dahi ber vefk-i mu'tiid-ı 'uluvvet-i kadi­meleri üzere rnezbur Osrnaı.ı'ın a'za-i müteferrikalan ba'de'r-ru'ye ve'l-müşahade fi'l-hakika mez-

i

ı ı

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 80 (1, 2)

KADI DEFTERLERİ (ŞER'İYYE SİCİLLERİ), MAHİYETLERİ, MUHTEVALARI VE İSLAM HUKUKU AÇISINDAN İNCELENMELERİNİN ÖNEMİ ısı

Halk tarafından, mahkemelere çeşitli konularda yapılan şikayetler, hakimin emriyle görevliler tarafından yapılan keşif ve tahkilcat raporlan ve naiplerin, daha çok ceza ko­nulannda yürüttükleri soruşturma ve hakimin tasvibine bağlı olarak verdikleri hükümler ve hakimierin bir üst makarnianna arz ettikleri konular, sicil defterlerine hep bu mariız başlığı altinda kaydedilıniştifiO.

Gerçekten de muhtevalan oldukça geniş olan bu belgeler, kadı tarafından kaleme alındığı halde, kadının karannı içermez ve hüccet gibi de hukuk1 bir durumun tespiti açı­sından yazılı delil olarak kabul edilemezse deli, malıkernelerin saflıalanyla ilgili daha geniş bilgi, kaza dahilinde işlenen suçlar ve yapılan gayr-ı meşru davranışiann tespitin­de çok önemli bir rol oynar12.

4. Müdseleler Mektuplaşma, resrıll mektuplar anlamianna gelen mürasele kelimesi, şer'iyye sicil­

lerinde; kadının kendisine denk veya daha aşağı rütbedeki şahıs yahut makamlara hita­ben kaleme aldığı yazılı belgelere verilen isimdir13. Bundan başka mürasele değişik an­lamlarda da kullanılmaktadır. Mesela, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri tarafından kadı ve naiplerine ve onlar tarafından nahiye naiplerine tayinleri, yetki ve salahiyetlerini açık­lamak üzere yazılan emirler hakkında da mürasele terimi kullanılır. Aynca, kadılar tara­fından bir husus hakkında yazılan resrıll kağıtlara da müriisele ismi veriiir14. Tariflerden de anlaşılacağı üzere, herhangi bir makarnın, dengi veya altı olan makamlara yazdığı res­mi yazılar mürasele ismiyle anılınaktadırr.

5. Tezkireler Genellikle aynı şehir ve kasahada bulunan resrıll dairelerin birinden ötekine ve hal­

kın birbirine yazdıklan yazılar hakkında kull~nılan bir tabir olan tezkire15; diplomaside üstten asta ve aynı seviyedeki makarnlar arasında gerçekleşen resrıll yazışmalara verilen

bur Osman cüzzam marazına mübtela olub kendilerine olduğunu her biri haber virdiklerini sermalı­dar mezbur Hüseyin Beyin ve sa'ir hüddam-ı mahkemeye gelub meclis-i şer' de inha-i takrir itmele­riyle ber muceb Hadis-i Seyyidi'l-Enam mezbur Osman'ın karye-i mezburadan ihracına ba'de'n-ne­biyye ma veka'a bi't-taleb ketb olundu. Hurrire fi'l-yevmi's-samini 'aşar min Cemadi'I-evvel sene hamse 'aşara ve mie ve elf'. ŞuhUdu'I-hai ( ... )"

10) Bayındır, 18. I I) Akgündüz, I, 37. 12) Bayındır, 18. 13) Akgündüz, I, 38.

14) Pakalın, Il, 621. r) Müraselelere örnek olarak Debbağzade Nu'man Efendi'nin Tercüme-i Cami'u:S-Siik'ında yer alan

mürasele (bkz. Debbağzade Nu'man Efendi, 371) gösterilebilir: "Medine-i Saraybusnaya tabi' Fu­nice nahiyesi zabıtı ağa el-mu'azzez ba'de's-selam inha olunur- ki ba'at li-mürasele Mehmed sancak­cların nahiye-i merkfimede sakin filan oğlu Ahmed Ağa nam kirnesne ile da'vası olmağla bi't-taleb işbu mürasele tahrir u irsai olunmuşdur vusillünde gerekdir ki mezbur Ahmed Ağa hasını ile r§.fi'i şer' içün bu tarafa meclis-i şer'a ihdar eylesün ve's-selam". Bu müraselede Saraybosna'ya bağli Fu­nice nahiyesinini zabıtı olan ağaya, kendisinden davalı olunan bir şahsın mahkemeye getirilmesi hu­susunda bir uyıı:ı yer aldığı görülmektedir

15) Pakalın, III, 49 I.

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 81 (1, 1)

152 / Yrd. Doç. Dr. Ali DUMAN ------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

isimdir16. Kadı defterlerinde yer alan belgelerden önemli bir kısmı da tezkirelerden mey­dana gelifS.

6. Temessükler Sözlükte; tutunma, sarılma, delil izhar etme gibi anlamlara gelen temessük; şer'iyye

sicillerinde, mlıi arazide ve gayr-ı resrrıl vakıflarda, tasarruf hakkı sahiplerine, yetkili ma­kam veya şahıslar tarafından verilen belge demektir17. Kadı defterlerinde rastlanan bel­gelerden biri olan temessüklerle, vakıf ve miri arazilerde insanlar arasında sonradan mey­dana gelebilecek anlaşmazlıkların çözülebilmesi amacımn gözetildiği görülmektedir.

7. Emir ve Fermanlar

Şer'iyye şicillerindeki emir ve fermanlar iki başlık altında ele alınabilir:

1. Padişahtan gelen emir ve fermanlar; bunlar, İslam hukukunun padişaha tanıdığı yasama yetkisine dayanarak veya icra kuvvetinin başı olarak yazdırdığı ve şer'iyye sicil­lerinde "Evfunir ve Ferarrıln" diye zikredilen hükümleri içeren belgelerdir18.

2. Sadrazam, beylerbeyi ve kazaskerlerden gelen buyruldular; Osmanlı Devletinde . padişahtan sonra, şer'i ve kanuni hükümleri icra ve takip ile görevli olan makam, padi­şahın bir nevi mutlak vekili bulunan sadrazamlardır. Sadrazamiar padişahin emrine da­yanarak, bazı hususları kadılara hatırlatabilirler19. Bundan başka, ilmiye sımfının reisi durumunda olan kazaskerler tarafından, kadılara gönderilen tayin buyrultuları gibi buyu­ruştular da bu başlık altında incelenebiliru.

16) Akgündüz, I, 46. s) Ziyaeddin Efendi'nin Sakk-ı Cedid'inde (bkz. Ziyaüddin Efendi, Sak-ı Cedfd (Ctimi'ü Envtiri's-Sü"

kuk ve liimi'üz'-Ziyii'i Li-Zevi'ş-Şükuk), Matbaa-i Amire, 1274, 535) yer alan bir bayram tebriğini tezkirelere örnek olarak gösterebiliriz: "Edfa'u meviikı'-ı mecd u efda! ve emna'u mevazı'-ı 'izz u ikbal olan meclis-i erem-i peymaları cevahir tabd-ı irtihaya birle perzib u biha kalınmak da'vatı zımnında münhii-yı muhlis oldur ki inşa'allahu'l-mecid tbrik-i 'yd -ı sa'id içün yarınki filan güni sa'at-ı fülanda iken saray-ı hazret-i sadr-ı a'zamide sa'ir vücilh-ı müderrisin-i kirarn ile me'an bu­lunub leyle-i 'ıydda damenbils şeref'anils şehr-i yar ile şerefende ve müstas'ad olmaları kezalik ta­raf-ı hazret-i veliyyü'n-na'miden emr u tenbih huyurulmağın müşahede ve müsamahadan takdim-i ihtiriiz ile sertiraz olmağa ihtimamları me'milldür baki der mesned-i fazilet"

17) Pakalın, III, 453. t) Debbağziide'de yer alan temessük örneklerinden biri şu şekildedir: "Ma f'ıhi min asli'l-vakfve şera­

itibi ve furil'ihi ve zavabıtıhi ve dahh leda ve sahh beyne yedey-i. Hakametü bi-sıhhati ve lüzilrnihi fi hususibi ve 'umilmihi alimen bi'l-hiliifi beyne'l-eimmeti'l-eslafı. Harrerehu el-fakir ile Rabbihi'l­mücib es-Seyyid Ahmed münibü'l-me'milr bi-teftişi'l-haremeyni'l-muhteremeyn ğufira leh". Bu te­messükte Haremeyni'ş-Şerifeyni teftişle görevli kadı Seyyid Ahmed geçmiş imamlaıın hilafına ola­rak, kurulmuş olan vakfın gerekliliğine ve geçerliliğine hükmettiğini bildirmektedir.

18) Akgündüz, I, 49. 19) Akgündüz, I, 39. u) Padişahtan veya sadrazam, kazasker vb. gibi makamlardan gelen fermaniara örnek olarak 1115 ta­

rihli Kastamonu sicil defterinin 25. varaklnın a yüzündeki belge gösterilebilir: "Düstur-u müker­rern-i müşir-i meflıam niziimü'l-'a!em müdebbir-i 'umilru'l-cumhilr bi'l-'akri's-siikib münemmim-i mühaini'l-enam ba!a-yı's-sa'ib mürnch-hid-i bünya-ni'd-devle ve'l-akya! mesdarkani's-sa'ade ve'l­icla!i'l-malıkilk bi:sunilf-i avatıfi'l-meliki'l-'alaAnatolu eyaJetine mutasamf olan vezirim Paşa eda­mallahu te'a!a icla!e ve mefahiru'l-'ümern'i'l-kiram müaci'i'l-kübern'i'l-fahham zü'l-kudre ve'l-ih­tiram sahibilne'l-'izz ve'l-ihtişami '1-muhtassilne bi-mezid-i 'inayeti '1-meliki '1-'ala Anatolu Eya! eti­niii sol kolu nihayetine varınca sancak mutasamfları dame ikba!uhum ve mefahiru'l-kudat ve'l-hük­kam mu'avini'l-asa'il-i ve'l-kelam zikr olunan EyaJet ve sancaklarda viiki' olan kadılar zid fazlu-

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 81 (1, 2)

KADI DEFTERLERİ (ŞER'İYYE SİCİLLERİ}_ MAHİYETLERİ, MUHTEV ALARI VE İSLAM HUKUKU AÇISINDAN İNCELENMELERİNİN ÖNEMİ

m. İslam Hukuku Açısından Kadı Defterleri'nin Önemi

153

İslam Hukuku, yani Fıkh, temelde Müslüman bireyin günlük hayatında dini standart­Iara uygun olarak nasıl yaşaması gerektiğini araştıran bir ilimdir. Bireyin doğumundan ölümüne kadar, hayatının her aşamasında, ibadetlerinde, muamelatında ve suç fiilieri karşısındA, diğer fertlerle, tabiatla ve devletle münasebetlerinde dine uygun olarak bitte­ket edebilmesinin anahtarlarını veren bu ilmin, İslam fıkıh mezheplerinin ana kaymikla­n incelendiğinde teori ve pratiği iç içe barındırdığı görülmektedir. Fıkhın önemli bir kıs­mını oluştııran muamelat ve ceza hukuku alanında alimler tarafından oluştıınılmuş furu­ı fıkh olarak bilinen büyük bir külliyatın olduğu hatırianacak olursa her döneme hitap edici bir niteliğe sahip olduğu ileri sürülebilir.

Osmanlı Devleti mahkemelerinde bizzat kadılar tarafından tııtıılmuş olan kadı defter­lerinde İslam Hukuku ilmi açısından pratiği görmek mümkündür. Bu defterler incelen­diğinde, teori kabul edebileceğimiz fıkıh kitaplarında Kur' an, Sünnet, İcma, kıyas ve di­ğer delillerden yararlanılarak verilmiş hükümlerin, nasıl uyg!llandığına şahit olunmakta­dır.

hum ve mef'ahi-rü'l-emasil ve'l-alcrfuı miilikane ve mukata'at mutasamflan zide kadrohum tevkf -i refi -i hümayıln vasıl olucak ma'lılm olaki me-miilik-i mahrılsü'l-miilikimde miilikane virilen ıniri mukata'atın hazine-i 'amirem defterlerinde mukayyed oldugu miil-ı maktıl'u herne ise miil-ı ıniri ve mu'tad üzere kılmasına geru ve nuksan gelmernek şartıyla miili 'asitane sa'adetum hazinesine viren­ler ke'l-evvel 'asitane-i sa'adetim hazinesine semeresi diilıilinde üç taksit ile beher sene teslim ey­leyüb yeni ma'mı11 bi't-temessük almak ve dakılmayasın virüb hesabın görüb miilikane mutasamf­lıgı olaniann yedierine virilen berat-ı 'iilişanım şart namlannda mukayyed u berat-ı şartını mür§.' at itmeyub gerek Muharrem! ve gerek Mar-ti mukata'atu maktıl'atı malın dakilmayadan teslim deste­sini tamarrunda hesabın görmUşler ibra' u zimmet eylemedikleri ve miilikane nizarnının hilafı ve ah­kfuıı-ı münil.kız u menani hareket eyledikleriçün mutasamf olanlan mu-kil.ta'at-ı maktıl'at-ı müza­yede iiliardan tiilibine müzrahat olunmak üzere iken ekseri aldıklan seneden beru hesabiann görme­ge 'adem-i ragbet u tekasül u teh§.vünlerinden niişi mallannda ba'z-ı umılr-ı mühimrne ve sa'ir mu­vaci-bat u mesanfıita haviile olunan akçalann virilrniş ile virilmeyen nedir ma'lılm olmayu bu tak­rib ile bakaya defterleri dahi muhtell u haviilat-ı alıvali mu' teli u nizarn emri müsalıhal olmagla bu hal üzere kalursa malı mirinin iza'at olunacagı nümayan olmagın fima ba'd tebayiinın ihtilafı ref ve ınirinin iza'atı tevehhümünü def içün o mukavele yedierinde mevcudu ma'mıl-lün biha temessü­katıyla üç aya dek gelub miri ile kafı 'alilka ve muhasebe! erin görmek ve görmedikleri surette, mu­tasamf olduklan miilikaneleri üzerlerinden ref olunacagı i' lamını meş'ar-ı mukaddimen taraf taraf edilm-ı 'aliyyelerim ile mütebeyyin u i'lam olunmuş idi lakin mesafeleri kurb ve ba'd takribi ile bir­birlerinden se'aret tarih-i zabtlan mugayir u muhiilif olub cümlesi müsavi tutulmaga imkan olmadı­gmdan ashabının hallerini merhamete bu defa dahi her mukata'anın ibtida'i zabtlan her ne tarihle · ise seneleri tekmfl oldukdan sofira sene-i cedidin altı ay inkizasındafi tevkit olunmagla bundan son­ra dahi tekasül ü tekil.vün iderler ise müddet-i mezbılr buruk gelub hesabın görmeyenler mukaddi­men ve hiil-i şerr-i fenil.kına sud ur olan ferman-ı eelili' ş-şana mugayir hareket idüb i b ra' -i zimrnet itmedülderine bina'en rr.ıutasamf oldugu mukata'at u maktıl'at üzerlerinden ref ve iiliarden tiilible­rine·müzerrihat olunacagından i'lam u ittisa'at eylemeniz babında hatt-ı hümayıln sökünmeiiiz ve nemli ferman-ı 'iilişiinım buyurdu ki hükm-i şerifımle dergiili-ı mu'allam çavuşlanndan kıdveti'l­emasil ve'l-alcrfuı Hüseyn Çavuş zid karlruh bu babda humadat olan emr-i eelil-i kadrim üzere 'amel iddb dahi veeh-i meşrılh üzere müddet-i mezbılriyyeden gelub hesabın görmeyenierin mukaddimen ve hiilen şerefyafanma isdar olan ferman-ı celi-li'ş-şfuııma mugayir hareket idüb i bm' u zimmet it­mediklerine bina'en mutasamf olduklan mukil.ta'at ve maktıl'at üzerlerinden ref ve iiliardan talib­lerine müzralıat olunacagını her birine i'lan u işa'at idüb sadır olan hatt-ı hümayıln şu'l-i mukır­denime mugayir kirnesneye vaz' u hareket itdürmeyesiz şöyle bilesin' alarnet-i şerife i'timad kılasın tahriren fı'l-yevrni'l-hamisi 'aşara min şehr-i Muharremi'l-haram sene hamse 'aşara ve rnie ve elf'.

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 82 (1, 1)

154 /Yrd. Doç. Dr. Ali DUMAN------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Mesela Kur'an-ı Kerim'de hırsızlık suçunu işleyenler hakkında "Hırsızlık eden er­kek ve kadının, yaptıklarına karşılık bir ceza ve Allah 'tan bir ibret olmak üzere ellerini kesin "20 hükmü bulu~aktadır. Fıkıh ilimleri de bu ayetten ve bu konuyla ilgili hadis­lerden hareketle hırsızlık suçunu işleyeniere verilecek olan bu cezanın hangi şartlarda verileceğini, nelerin çalınması halinde hırsızlık suçunun gerçekleşeceğini, ne kadar mik­tarda yapılan çalmanın suçu oluşturacağını vs. tespit etınişlerdir21. Bütün suç fiilieriyle ilgili konularda da aynı şekilde şer'! delillerden hareketle hüküınleri belirleınişlerdir. Os­manlı Devleti hakimiyeti altındaki herhangi bir.beldede meydana gelen suç fıillerine, bu fıkıh kitaplarında yer alan bilgilerin uygulamasını kadı defterlerinde rastlanabilir. ·

Debbağzade'nin Sak'ında yer alan ve hırsıza hadd cezasının hangi şartlarda ve nasıl uygulandığını gösteren belge şöyledir:

" ... sahib-i arz-ıhal İstanbul'da Molla Aşıki mahallesinde sakin Ali Ağa b. Mustafa mahfel-i şer'iyyatda derun-ı arz-ı halde mezkuru'l-ism Kaynarb. Esber nam kıbti mu­vacehesinde mezbur Kaynar tarih-i i'lamdan dört gün mukaddem mahalle-i mezburede

. vaki menzilime ba'de'l-asr hafiyyeten duhul ve mekan-ı muhrezimden kıymetleri nisab­ı sirkayı mütecaviz olan bir siınli kılıç ile bir çift siınli piştovlarırnı sirka idüb halen kı­lıcı alıara bey ederken yedinde bulmaınla mezbur Kanyar'a suaı olunuh muceb-i şer'isi icra olunmak matlubumdur deyu dava ve mezbur Kaynar istintak oiundukda fi'l-vaki yevm-i mezkurda müddal-yi merkumun mahalle-i mezburede vaki menziline ba'de'l-asr hafiyyeten duhul ve mekan-ı mahrezinden salifü'z-zikr siınli kılıç ile bir çift siınli piş­tovları sirka idüb piştovları otuz guruşa alıara bey'le istihlak eyledim deyu ber veeh-i muharrer sirkaya tav'an ikrar idüb rücu itmemekle ve şerait-i sirka dahi bi '1-cüınle mev­cude oimagın mucebince müddal-yi merkum Ali Ağa'nın talebiyle mezbur Kaynar-ı Kıbtiye şer'an kat-ı yed lazım gelüb mevcud olan kılıcın dahi müddal-yi merkuma tes­limi iktiza eyledigi mübaşir kulları marifetiyle huzur-ı alilerine i'lam olundu"22.

Bu belgeden anlaşıldığına göre, hırsızlık yapan bir kimse, hırsızlığa uğrayan kişinin talebiyle suçun işlenmesinden dört gün sonra mahkeme önüne çıkarılmış, suçunu kabul etmesi üzerine, hırsızlık suçunun cezası olan kat-ı ye~ (el- kesme)'e çarptınlrnıştır. Bu belgenin bize verdiği öiieınli mesajlardan birisi, kadı'nın cezalandırmada suçun sübutu­nu tespit etmesi ve İslam Ceza Hukuku'nun gereği olarak beli.rlenıniş cezayİ takdir et­mesidir. Yani fıkıh kitaplarında verilen bilgilerin uygulamasının nasıl yapıldığını bize göstermesidir.

Bunun gibi fiyatların belirlenmesi (narh tespiti), dine giren (mühtedi) ve dinden çı­kan (mürted) kişilere karşı alınacak tavırlarla ilgili fıkıh kitaplarında yer alan teorik bil­gilerin, nasıl uygulandığını kadı defterlerinde görmekteyiz.

20) Maide, 5/38. 21) Hırsızlık suçu ile ilgili fıl<hi tartışmalar hakkında geniş bilgi için bkz. Şemsüddin es-Serahsi, el-Meb­

süt, Darü'I-Fikr; Beyrut, I 989, IX, 133-194; Muvaffakurldin Ebi Muhammed Abdullah b. Ahmed İbn . Kudame, el-Muğnl, Daru Alemi'l-Kütüb, Riyad, 1997, XII, 415-472; ei-Kadi Ebu'I-Velid ibn Rüşd, Bidayetü'l-Müctehid ve Nihô.yetü'l-Muktasıd, Daru Kahraman, İstanbul 1985, Il, 372-379.

22) Debbağzade Nurnan Efendi., Tercüme-i Camiü's-Sak, ysz., 1248, s. 335-336.

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 82 (1, 2)

KADI DEFTERLER! (ŞER'lYYE SlCİLLERl), MAHiYETLERi, MUHTEVALARI 155 VE iSLAM HUKUKU AÇlSINDAN lNCELENMELERiNlN 0NEM1 -

Aynca birbirlerine hasım olarak mahkemede davalaşan kişilerin nasıl dava açacakla­n, davalannı nasıl savunacaklan, hakimin müddat ve müddea aleyhe karşı nasıl hareket edeceği gibi fıkıh kitaplannda yer alan bilgilerin23, nasıl hayata geçirildiğini bu mahke­me kayıtlan yoluyla öğrenmekteyiz.

Bütün.bu veriler, kadı defterlerinin temel İslam Hukuku kaynaklanna dayalı olarak yazılmış olmakla birlikte, hem İslam Hukuku araştırmalan, hem de sonraki deviiierin hukuk sistemleri için büyük değeri haiz bilgilerle dolu olduğunu göstermektedir. Bu ne­denle de İslam Hukuku araştırmalannda müracaat edilmesi gerekli kaynaklar olarak de­ğerlendirilebilirler.

Sonuç

İslam hukukunun uygulayıcısı durumunda olan Osmanlı devlet mahkemelerinde, "Sicillat-ı Şer'iyye" adıyla kadılar tarafından tutulan, mahkemeye intikal etmiş olan olaylan, padişah fermanlannı, vakıftarla ilgileri bilgileri, müderris ve imam tayinlerini vb, içine alan kadı defterleri, Osmanlı mahkemelerinin hukuk ve ceza davalannı nasıl yürüttüklerini, halkın mahkeme ile, devletin kadı ile olan ilişkilerinin nasıl olduğunu gösteren kayıtlardır. Kadı defterleri sayesinde Osmanlı Devletinin tarihi, kültürel, eko­nomik, adli, idfuf ve sosyal yapısının tespit edilmesi mümkündür. Zira kadı defterleri XV. asnn yansından başlayarak XX. asnn ilk çeyreğine kadar olan uzun bir zaman dili­mi içinde, yaklaşık 500 yıllık Türk hukuki, sosyal, iktisadi hayatını ve Türk Tarihini ya­kından ilgilendirmekte ve adeta Türk kültür ve tarihinin temel kaynaklannın başında gel­mektedir. Bu önemli belgeler tamamıyla incelenmedikçe XV ila XX. asır arasındaki

Türk kültür ve tarihine ait bilgiler ve hükümler tamamlanmış olmayacaktır. Zira mahke­me kararlan genellikle her devirde ve günümüzde de ait olduğu devletin kültürünü ve ta­rihini yakından takip eden ve yansıtan önemli tarihi belgelerdir. Bu siciller incelenme­den Osmanlı Devleti'nin siyasi, idfuf, sosyal ve hulçfikl tarihini tam anlamıyla ortaya ko­yabilmek mümkün değildir.

Kadı Defterlerinin sahip olduğu önemi maddeler halinde sıralayacak olursak;

a) Bu defterler, Osmanlı Devleti'nin hakim olduğu coğrafyada bulunan Müslim ve­ya gayn Müslim bütün vatandaşlann, mahkemelere intikal eden hukfikl, askeri, sosyal, siyasi, idfuf ve diğer bir takım işlerini, o dönemin şartlan, ölçüleri, kültürü, adeti ve ta­rihiyle beraber, günümüze yansıtınaktır;

b) Kadı defterleri, Osmanlı dönemi kanunlan, fermanlan, berat, buyruldu, mektup ve tezkirelen ile diğer resmi evrak hakkında bilgilenmemizi sağlayan, kitabet ve edebiyat yönünden de oldukça değerli verilere sahiptir;

c) Bu defterler devlet adarnlan, ilim adarnlan, idareci ve kanun adarnlan. ile askeri şahsiyetlere dair bilgileri ihtiva ettikleri için, ilgilenilen dönemde yaşamış bulunan şah­siyetler hakkında biyografı açısından sağlam ipuçlannı banndırmaktadır;

23) Mahkemelerde hakimierin (kadı) nasıl hareket etmeleri gerektiğiyle ilgili konıılar fıkıh kitaplarında genellikle Edebü'l-Kadi başlığı altında incelenmektedir. Geniş bilgi için bkz. Şafii, el-Ümm, VI, 277-360; Serahsi, el-Mebsut, XVI, 59-115; İbn Rüşd, Il, 373-396.

D01777c11s33y2007.pdf 26.02.2010 10:21:31 Page 83 (1, 1)

156 / Yrd. Doç:Dr; Ali DUMAN------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

d) Sanat tarihi açısından, tarihi belgeleri, vakfiyeleri, vakıf binalannın durumu, dev­lete ait binalann tamir ye bakımı vs. bilgileri içerdikleri için, önemli bilgiler içermekte­dir;

e) Coğrafyaya ait yer adlan, bölgesel topluluklar hakkında bilgiler taşır;

f) Askeri ve siyasi tarilıimize ışık tutabilecek nitelikte değerli bilgiler bulundurur;

g) Zamanın müesseselerini tanıtıcı bilgilere sahiptir;

h) Belediye hizmetleri, ticaret, hukuk gibi konularda bilgiler bulundurur. Bu çeşit belgeler sayesinde defterin ait olduğu beldeyle ilgili hemen her çeşit bilginin elde edil­mesi inikanını verir;

ı) Osmanlı Dönemi mahkemelerinin nasıl çalıştığını, şahitlerin ve delillerin nasıl tes­pit edildiğini, hükmün nasıl verildiğini teferruatıyla gösterir ve şer'i-idiiri işleyişin bel­gelerini bulundurur.

Yapısı ve muhtevası hakkında genel olarak bilgi vermeye çalıştığımız kadı defterle-. ri (şer'iyye sicilleri), örneklerden de anlaşılacağı gibi, gerçekten Osmanlı hukuk tarihi­

nin aydınlatılabilmesi açısından çok değerli belgelerden meydana gelmektedir. Fakat ne yazık ki bugüne kadar bu önemli belgeler üzerinde yapılmış olan bilimsel çalışmalar yok sayılabilecek kadar azdır. Halbuki bir an önce bu siciller üzerinde yapılan çalışmalann belli bir düzen ve intizam içinde yapılabilmesi için, belli sistemlere oturtulup, araştırma­cılann hizmetine sunulması gerekmektedir. Bunun için de en bilimsel olan yöntemin, merkezi üniversitelerimizden birinde veya birkaçında Şer'iyye Siciiieri Enstitüsünün kurulması ve bu enstitüler kanalıyla Türkiye'de mevcut bütün sicillerin mikrofilmlerinin alınarak, bunlann kataloglannın hazırlanmasıdır. Katalog çalışmalan tamamlandıktan sonra, bu sicillerde mevcut veriler bilim aleminin hizmetine sunulmuş olacaktır.

Kadı defterlerinde yer alan veriler, İslam Hukuku açısından, pratik verilerin bir ara­ya getirilmiş olduğu büyük bir birikim olarak değerlendirilebilir. Öte yandan bu verile-. rin bir araya getirilerek ortaya konulacak istatistik verilerinden, davalann, suçlann, suç­lara verilen cezalann mahiyetleri, yoğunluklan, hangi dönemlerde ve yerlerde hangi suç­Iann işlendiği gibi bilgilerle birlikte, davalann nasıl ve ne kadar zamanda halledilmiş ol­duklan türünden bilgiler de elde edilmesi münıkün olabilir. Bu veriler tahlil edilerek, gü­nümüz hukuk ve yargı sistemi için yol gösterici nitelikle bulgulara rastlamak münıkün olabilir.

Osmanlı Devletinin hukuk sisteminin bütün yönleriyle ve doğru olarak değerlendiri­lebilmesi için bu sicillerin incelenmesi kaçınılmaz olmakla beraber, bu belgeler tarih, hukuk, iktisat, sanat tarihi, dinler tarihi, sosyoloji gibi bütün sosyal bilimler alanında çalışan araştırmacılar için malzeme olma niteliklerini de haizdirler. Bu yüzden en az İs­lam hukukçulan kadar, tarihçileri, İslam tarihçilerini, sanat tarihçilerini, sosyologlan, ik­tisatçıian vb. diğer bilimlerle uğraşan araştırmacılan da ilgilendiren bu belgelerin bir an önce kataloglannın hazırlanması ve bunun için uygun ortarnlann sağlanması gerektiği vurgulanmalıdır.