TÜRKİYE ATOM ENERJİSİ KURUMU

ÇEKMECE NÜKLEERARAŞTIRMA ve EĞİTİM

MERKEZİ

. •> ; 5̂

TÜRKİYE ATOM ENERJİSİ KURUMU

ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRMA ve EĞİTİM

MERKEZİ

Yarımburgaz Mah. Nükleer Araştırma Merkezi Yolu, K.Çekmece, 34303 İstanbul

Tel : (0212)473 2600 Faks : (0212)473 2634

e-mail : cnaem@taek.gov.tr

KURULUŞ VE TARİHÇE

Türkiye Atom Enerjisi Kurumu’na (TAEK) bağlı Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi (ÇNAEM), 2690 sayılı TAEK kanununda belirtilen esaslara uygun olarak ülkenin bilimsel, teknik ve ekonomik kalkınmasında nükleer enerjinin barışçı amaçlarla ülke yararına kullanılması için her türlü araştırma, geliştirme, uygulama, eğitim ve bilgilendirme çalışmaları yapmaktadır.

Günümüzde bilimsel ve teknolojik çalışmalar içerisinde çok önemli bir yeri bulunan nükleer bilimler ve nükleer teknoloji, karmaşık, hızlı gelişen, pahalı yatırımlar ve en önemli bilim dallarında çok sayıda nitelikli personel gerektiren disiplinler arası bir çalışma alanıdır.

Türkiye, dünyadaki gelişmelere paralel olarak bu konunun önemini çok önceden kavramış, 1955 yılında ABD ile atom enerjisini sivil amaçlarla kullanmada işbirliğini öngören anlaşmayı imzalamış, 1956 yılında bir araştırma reaktörü kurulması için çalışmalar başlatılmış, Küçükçekmece Gölü kenarındaki şimdiki arazi seçilmiş ve bir uzman kuruluş olarak Başbakanlık Atom Enerjisi Komisyonu (AEK) kurulmuştur (6821 sayılı kanun).

06/03/1958 tarihinde AEK, “İstanbul’da Küçükçekmece Gölü kenarında 1000 kW takatinde havuz tipi bir atom reaktörünün kurulması” kararı almıştır. 1959 yılı mart ayında ülkemizin ilk nükleer tesisi olan 1 MW gücündeki TR-1 araştırma reaktörünün temeli atılmış, 12/08/1960 tarihli AEK kararıyla “atom reaktörü” projesinin ismi, bulunduğu yere ve verilen görevlere izafeten “Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi” olarak belirlenmiştir. 06/01/1962 tarihinde saat 19:14’de TR-1 reaktörü “kritik olmuş”, 27/05/1962 tarihindeCumhurbaşkanının katılımı ile resmi açılışı yapılarak Merkezin kuruluşu tamamlanmıştır.

1970'li yıllarda Türkiye’deki nükleer alandaki çalışmaların ve artan radyoizotop ihtiyacının karşılanması amacıyla aynı bina ve havuz içine daha yüksek güçlü ikinci bir reaktörün yapılmasına karar verilmiş ve 1977 yılında 5 MW gücündeki TR-2 Reaktörünün kurulmasına başlanmıştır.

1982 yılında yeni bilimsel, teknolojik ve idari gelişmelere uyum sağlamak amacıyla 2690 sayılı kanunla “Türkiye Atom Enerjisi Kurumu” (TAEK) tüzel kişiliğe haiz bir kurum olarak kurulmuş ve yeniden yapılandırılmıştır.

TR-2 reaktörü, 10/12/1981 tarihinde kritik olmuş ve 1984 yılında 5 MW gücünde tam kapasite hizmete alınmıştır. 1995 yılında reaktör binasının sismik değerlendirmesinin yapılması için reaktör çalışmaları düşük güce indirilmiştir. Reaktör düşük güçlerde test, analiz ve eğitim ihtiyaçlarına göre çalıştırılmaktadır.

ÇNAEM nükleer teknolojinin hemen her alanında 47 yıldır faaliyet gösteren bir kuruluştur. Yıllar boyunca gerek tesisler, gerek techizat, gerekse tecrübe sahibi insangücü bakımından önemli gelişmeler gösteren ÇNAEM’de, 2006 yılında Merkez faaliyetlerini nükleer konularda daha da yoğunlaştırmak üzere yeniden yapılanmaya gidilmiş ve 24/04/2006 tarihli Başbakan Onayı ile Merkez Müdürüne bağlı araştırma-geliştirme, uygulama ve hizmet faaliyetlerinin yürütüldüğü 5 ana hizmet birimi (Bölüm Başkanlığı) ve ilgili bölümlerin genel ve teknik alt yapı hizmetlerini desteklemek üzere 3 İdari birim (Şube Müdürlüğü) oluşturulmuştur. İlgili organizasyon şeması aşağıda verilmiştir.

1

ÇNAEM Ana Hizmet Birimlerinin Görevleri

Nükleer Tesisler Bölümü Başkanlığı (NTB)Görevleri, ÇNAEM’de bulunan nükleer tesis kategorisindeki araştırma reaktörü,

nükleer yakıt tesisi ve radyoaktif atık işleme tesislerinin yürürlükteki ulusal ve uluslar arası mevzuat hükümlerine uygun olarak işletilmesi, gereken nükleer, radyolojik ve fiziksel güvenliklerinin sağlanması, gerekli tedbirlerin belirlenmesi ve uygulanması, güvenlik denetimi ve ekprotokol, nükleer madde sayım ve kontrol yönetmeliği ve benzeri mevzuat hükümlerine göre nükleer madde ve radyoaktif madde envanter kayıtlarının tutulması, gerekli bildirim ve denetim dokümanlarının hazırlanması, kalite güvencesi uygulamaları; bu konularda personel yetiştirilmesi, uzmanlık alanlarında Merkez Müdürlüğüne ve Kurum Başkanlığına teknik danışmanlık sağlanması ile ilgili görevlerin yerine getirilmesidir.

Teknoloji Bölümü Başkanlığı (TKB)Görevleri, nükleer teknolojinin reaktör teknolojisi ve nükleer yakıt çevrimleri

teknolojileri alanında ter türlü teknoloji edinme faaliyetini yürütmek, araştırma ve güç reaktörleri için tasarım, güvenlik, nötronik, termohidrolik hesapları ve gerektiğinde deneysel uygulamaları yapmak; cevherden reaktöre girinceye ve reaktörden çıktıktan sonraki safhalarda nükleer madde (uranyum, toryum ve benzerleri) ve reaktör malzemeleri (zirkonyum, berilyum, bor, grafit, çelik ve benzerleri) konusunda ana malzeme ve katkı malzemeleri özellikleri ve etkileri üzerine malzeme araştırmaları yapma, yakın gelecekte uygulanabilir üretim teknolojileri ve prosesleri geliştirme, proses ve teknoloji edinme, prototip geliştirme ve uygulama faaliyetleri ile kalite güvencesi uygulamaları; bu konularda personel yetiştirilmesi, uzmanlık alanlarında Merkez Müdürlüğüne ve Kurum Başkanlığına teknik danışmanlık sağlanması ile ilgili görevlerin yerine getirilmesidir.

3

Uygulama Bölümü Başkanlığı (UGB)Görevleri, iyonizan radyasyonun madde ve canlı ile etkileşimine dayalı uygulamalar

alanında, başta ÇNAEM olmak üzere çalışanların, toplumun ve çevrenin radyasyondan korunması için gereken her türlü denetleme, tedbir ve gerekli müdahalelerin uygulanması, radyasyondan korunma hizmetleri; radyasyonun biyolojik etkileri üzerinde uygulamalı araştırmalar, her türlü biyolojik dozimetre, sitogenetik, radyobiyoloji çalışmaları; endüstri ve tıbbi uygulama ihtiyaçları için radyoizotop ve radyofarmasötik uygulamaları, bu tür maddelerin geliştirilmesi, kullanılabilir hale getirilmesi, kalite kontrolleri; endüstrinin enstrümantasyon ve kalite kontrol amaçlı izotop uygulamaları, tahribatsız muayene uygulamaları faaliyetlerini yürütme; sayılan konularda gerekli laboratuar düzenleme, endüstri ile ilişkiler, kalite güvencesi uygulamaları; bu konularda personel yetiştirilmesi, uzmanlık alanlarında Merkez Müdürlüğüne ve Kurum Başkanlığına teknik danışmanlık sağlanması ile ilgili görevlerin yerine getirilmesidir.

Ölçme ve Enstrümantasyon Bölümü Başkanlığı (ÖEB)Görevleri, maddelerin nükleer ve radyoaktivite özelliklerine dayalı analizler başta

olmak üzere, ülke ihtiyaçları için hizmet üretimi veya kurum projeleri ihtiyaçlarının karşılanması için gıda, metal, toprak, su, çevre, bitki numunelerinde her türlü radyoaktivite ve element analizi, radyoaktivite ölçme, analitik ölçme, numune alma, numuneyi analize hazırlama, ölçme değerlendirme, raporlama hizmetlerini yapma, ölçme ve analiz yöntemi ve standardı geliştirme; endüstriyel, tıbbi, güvenlik, bilimsel uygulama amaçlı her türlü iyonizan radyasyon ölçer cihazların ve dozimetrelerin kalibrasyonunu yapma, kalibrasyon ve metroloji yöntemi geliştirme; endüstriyel, tıbbi, güvenlik, bilimsel uygulama amaçlı her türlü iyonizan radyasyon ölçer cihazları ve enstrümanları, tasarımlama, geliştirme, prototip üretme, gerekli teknoloji edinme faaliyetlerini yürütme; sayılan konularda gerekli laboratuar düzenleme, kalite güvencesi uygulamaları; bu konularda personel yetiştirilmesi, uzmanlık alanlarında Merkez Müdürlüğüne ve Kurum Başkanlığına teknik danışmanlık sağlanması ile ilgili görevlerin yerine getirilmesidir.

4

Araştırma ve Geliştirme Bölümü Başkanlığı (AGB)Görevleri, başta nötron fiziği olmak üzere nükleer alanla doğrudan ilişkisi olan her

türlü araştırma ve geliştirme faaliyetlerini yürütmek, uygulamalı ve temel araştırmalar yapmak; bu konularda personel yetiştirilmesine katkı sağlamak, uzmanlık alanlarında Merkez Müdürlüğüne ve Kurum Başkanlığına teknik danışmanlık sağlanması ile ilgili görevlerin yerine getirilmesidir.

5

MİSYONTAEK’e bağlı Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi (ÇNAEM),

> 2690 sayılı TAEK kanununda belirtilen esaslara uygun olarak> ülkenin bilimsel, teknik ve ekonomik kalkınmasında nükleer enerjinin barışçı

amaçlarla ülke yararına kullanılması için,her türlü araştırma, geliştirme, uygulama, eğitim ve bilgilendirme çalışmaları yapar.

> Çağa uygun barışçıl nükleer teknolojiyi edinmek> Radyasyonun her türünü, her ortamda doğru olarak ölçmek> Bütün çalışmalarında bireylerin, toplumun ve çevrenin> muhtemel radyasyon ve radyoaktif bulaşma tehlikelerinden korunması için;> hazırlıklar yapmak, gerekli önlemleri belirlemek ve almak, gerektiğinde müdahalede

bulunmakmisyonlarımız arasındadır.

TEMEL HEDEFLER VE ÖNCELİKLER

> Nükleer reaktörler ve nükleer teknoloji ile bağlantılı olarak• Reaktör güvenliği, araştırma reaktörü,• Nükleer yakıt, radyoizotop,• Radyasyon korunma ve radyasyon uygulamaları, radyasyonun biyolojik ve

çevre etkileri alanlarında> Temel ve uygulamalı araştırma-geliştirme, uygulama, eğitim ve bilgilendirme

çalışmaları yaparak Türk kamuoyuna, ulusal teknolojiye ve bilimsel çalışmalara katkıda bulunmak,

> Bilgi ve tecrübe sahibi personel istihdamı> Çağın gereklerine uygun teknoloji kullanmak> Çalışmalarda ve hizmetlerde,

• nükleer güvenlik, radyasyon güvenliği, fiziksel güvenlik,• İş güvenliği, kalite güvencesi ilkelerini uygulamak

temel önceliklerimizdir

FAALİYETLERÇNAEM’de yürütülmekte olan ve yasa, yönetmelik ve genelgelerle görev olarak

kendine yüklenmiş rutin hizmetler dışındaki araştırma, geliştirme ve uygulama çalışmalarından bazıları ulusal ve uluslararası kuruluşlarla işbirliği çerçevesinde sürdürülmektedir. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA), Avrupa Birliği Ortak Araştırma Merkezi (EU-JRC) gibi kuruluşlar ÇNAEM’de yürütülen bazı projelere destek vermektedir. Ayrıca bazı üniversite ve diğer kamu kuruluşlarıyla ortak projeler yürütülmektedir. Bu tür çalışmaların bilimsel sonuçları, çeşitli zamanlarda yapılan ulusal ve uluslararası bilimsel toplantılarda sunulmakta ve ayrıca makale olarak çeşitli bilimsel dergilerde yayınlanmaktadır. Bazı teknoloji geliştirme çalışması sonuçları ise rapor haline getirilerek ilgililere sunulmakta ve uygun görülenler uygulamaya konulmaktadır.

6

Kalite: Laboratuvarlarımızda uygulanan metotların TS EN ISO 17025:2005 Standardına göre akreditasyonu amacıyla ÇNAEM’in Deney Laboratuarı olarak akreditasyonu için hazırlıklar tamamlanarak 17/12/2007 tarihinde Türk Akreditasyon Kurumu’na (TÜRKAK) başvurulmuş, 18-19 Kasım 2008 tarihinde TÜRKAK denetçileri tarafından, yabancı uzmanların da katılımıyla Kalite Yönetim Sistemimiz velaboratuvarlarımız denetlenmiş ve 04/05/2009 tarihinde TÜRKAK Yönetim Kurulu kararı ile ÇNAEM laboratuvarlarında uygulamakta olduğu 12 metot ile TS EN ISO 17025:2005 Standardına göre deney laboratuvarı olarak akredite olmuştur (Akreditasyon No AB-0230-T). Diğer yöntemler için kapsam genişletme çalışmaları sürdürülmektedir

Merkezdeki nükleer tesis ve faaliyetler, ilgisine ve ulusal mevzuatına göre TAEK Nükleer Güvenlik Dairesi, TAEK Radyasyon Sağlığı ve Güvenliği Dairesi tarafından denetlendiği gibi Türkiye’nin de taraf olduğu “Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması” (onay kanunu: 2225/29-03-1979) çerçevesinde Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) tarafından uygulanan nükleer güvenlik denetimine tabidir.

ÇNAEM’de nükleer konulardaki çalışmalar aşağıda başlıklar halinde gruplandırılarak özetlenmiştir.

TEKNOLOJİ GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI• Model araştırma reaktörleri teknolojileri• Güç reaktörleri sistem ve güvenlik analizleri• U ve Th esaslı nükleer yakıt teknolojileri• Nükleer yakıt pilot tesisi kurma ve geliştirme• Cevherden toryum kazanma teknolojileri

• Reaktör malzemeleri araştırma-geliştirme• Nükleer ölçüm cihazları ve sistemleri geliştirme• Radyasyon ve nötron dedeksiyon sistemleri geliştirme• Radyoaktif atık işleme teknolojileri

OLÇME/UYGULAMA HİZMETLERİ• Merkez içi ve İstanbul çevresinde sürekli radyasyon denetimleri• Radyolojik tehlikelerden halkın ve çevrenin korunması için gereken ölçüm ve tedbirler• Her türlü nükleer madde (uranyum, toryum, vb) analizleri

• Her türlü radyoaktif madde analizleri (a, P, y spektrometreleri ile)• Gıda ürünlerinde radyoaktivite analizleri• Hava, su ve topraktaki radyoaktivite ölçümleri• Kromozom aberasyon analizi yöntemiyle biyolojik doz tayini

• Radyasyon ve radyoaktif maddelerle çalışanlara verilen radyasyondan korunma eğitimi

7

• Toz metalürjisi test ve analizleri (indirgeme fırınları, partikül dağılımları)• Seramik malzeme test ve analizleri (termal analiz, optik ve elektron mikroskopları)• Kütle spektrometresi, atomik absorpsiyon ve XRF cihazları ile kimyasal analizler

• Nötron aktivasyon analizi (reaktörde ışınlama ve gama spektrometresi ile analiz)• Kanser teşhis ve tedavisinde kullanılan cihazların ve her türlü radyasyon ölçerlerin

kalibrasyon işlemleri• Radyasyon kaynakları veya radyoaktif maddelerin kullanımı sırasında değişik amaçlarla

kullanılacak çeşitli radyasyon ölçüm cihazlarının üretilmesi• Tahribatsız test (NDT) yöntemleri ile endüstriden gelen malzeme testleri• Endüstride tahribatsız test konularında çalışan elemanlar için eğitimler• Hastane ve endüstriden gelen düşük seviyeli radyoaktif atıkların toplanıp sınıflandırılarak

işlenmesi, geçici depolanması• Radyoaktif atıklarla ilgili uluslararası düzeyde bölgesel eğitimler• Endüstri için Ir-192 radyoizotopunun son kullanıma uygun hazırlanması• Nükleer tıpta kullanılan radyofarmasötiklerin geliştirilmesi ve kalite kontrolü

ÇNAEM MEVCUT PERSONEL SAYISI

Bilim doktoru 47Uzman Personel 77Teknisyen/tekniker 40İdari destek personel 62TOPLAM 226

8

ÇNAEM TESİSLERİ

• TR-2 ARAŞTIRMA REAKTÖRÜ• NÜKLEER YAKIT PİLOT TESİSİ• RADYOAKTİF ATIK SINIFLAMA, İŞLEME, GEÇİCİ DEPOLAMA TESİSİ• DÜŞÜK ENERJİLİ İYON HIZLANDIRICISI

TR-2 Araştırma Reaktörü Nükleer Yakıt Pilot Tesisi

Radyoaktif Atık Tesisi Hızlandırıcı

9

ÇNAEM LABORATUVARLARI• İkincil Standart Dozimetri Laboratuvarı

(SSDL)o Koruma düzeyli dozimetri kalibrasyon

laboratuvarıo Tedavi düzeyli dozimetri kalibrasyon

laboratuvarı

Radyasyon Ölçme Cihazları Geliştirme ve Üretim Laboratuvarları

□ 0

• Radyoaktivite Analiz Laboratuvarlarıo Radyokimyasal ayırmalar laboratuvarı o Gıda hazırlama laboratuvarı o Toprak hazırlama laboratuvarı o Gama sayım laboratuvarı o Alfa sayım laboratuvarı o Sıvı sintilasyon sayım laboratuvarı o Toplam alfa/beta laboratuvarı

10

Kimyasal Analiz Laboratuvarları

o Kimyasal işlemler laboratuvarı o Spektrometri laboratuvarı o Kromatografi laboratuvarı o Trityum zenginleştirme laboratuvarı o Atomik absorpsiyon laboratuvarı o XRF laboratuvarı o Uranyum analizleri laboratuvarı o Kütle spektrometri laboratuvarı o Hava/partikül analizleri laboratuvarı

• Seramik Malzeme Laboratuvarları o Toz metalurjisi karakterizasyon

laboratuvarıo Taramalı elektron mikroskopi

laboratuvarıo Termal analiz laboratuvarı o Yüksek sıcaklık indirgeme fırınları o Yüksek sıcaklık sinterleme fırınları

• Nötron aktivasyon analiz laboratuvarı

11

Kromozom Aberasyon Analiz Laboratuvarı

Tahribatsız Muayene (NDT)Laboratuvarları

o Radyografi laboratuvarıo Ultrasonik laboratuvarıo Magnetik parçacık

laboratuvarıo Sıvı penetran laboratuvarıo Girdap akımları laboratuvarı

• Radon izleme laboratuvarı• Termohidrolik laboratuvarı

• Radyoizotop ve Radyofarmasötik Geliştirme ve Kalite Kontrol Laboratuvarları

ÇNAEM GENEL

12