Ekonomske osnove države i prava

EKONOMSKE OSNOVE DRAVE I PRAVA

Doc. dr. sc. Edin Arnaut

UNIVERZITET U TRAVNIKU

PRAVNI FAKULTET

Doc. dr. Edin Arnaut

2

POLAZNA ZNANJA U RAZUMIJEVANJU ODNOSA PRAVA I EKONOMIJE


PRAVNI FAKULTET

POGLAVLJE IITEMELJNI EKONOMSKI POJMOVI I

PROBLEMI

Doc. dr. sc. Edin Arnaut


PRAVNI FAKULTET

Rijetkost i izbor Austrijski ekonomista Karl Menger (Carl Menger, 1871.) ustvrdio je

dva pola ekonomske aktivnosti: ljudske potrebe i sredstva zanjihovo zadovoljavanje. Faktiki, kako je pisao A. Maral, bogatstvose sastoji od poeljnih stvari (dobara) koje direktno ili indirektnozadovoljavaju ljudske potrebe.

Svi ekonomski problemi i dileme proizilaze iz injenice da seljudske potrebe stalno ire (praktino su neograniene) a da sudobra (ekonomski resursi) ograniena ili rijetka.

Potrebe su osjeaj pomanjkanja neke stvari, dobra, usluge, kojeosoba eli da ublai ili otkloni. Nastaju kao rezultat nezadovoljstva(razdraljivosti) ovjeka, koja moe biti uzrokovana fizikim iliemocionalnim razlozima.

Dobra su stvar ili usluge kojima se zadovoljavaju neke ljudskepotrebe. Dobra se dijele na slobodna i ekonomska.

. Doc. dr. Edin Arnaut 4

Slobodna dobra su ona dobra koja svojom koliinom premauju ljudske potrebe(zrak koji udiemo, sunevo svjetlo, voda).

Priroda ih prua ne zahtijevajui ljudske napore, a za njihovu upotrebu ne trebaplaati nikakvu naknadu. Ovakvih dobara je sve manje jer ih ovjek osvajanjemprirode sve vie pretvara u ekonomska dobra (sluaj vode, npr.).

Ni vazduh vie nije uvijek slobodno dobro preiava se u klimaureajima u stambenim i poslovnim prostorijama.

Ekonomska dobra su rijetka jer ih ima manje nego to su ljudske potrebe(dakle, stvari ili usluge koje su eljene i rijetke), pa stoga, jedino ipredstavljaju predmet izuavanja ekonomske nauke. To su svi prirodni i, odstrane ovjeka, proizvedeni resursi koji se koriste u proizvodnji dobara i usluga. Upitanju su, npr.: proizvodna oprema sredstva transporta i komunikacionih veza.

Definicija ekonomije upuuje na najefikasniju upotrebu resursa, odnosnoostvarenje najboljeg izbora u njihovoj upotrebi, to znai da ekonomijarjeava dva kljuna problema:

oskudnost resursa i

izbor (ekonomske odluke).

Doc. dr. Edin Arnaut 5

Problem rijetkosti Problem rijetkosti se ispoljava u kontinuiranom jazu izmeu obima

zadovoljenih i nezadovoljenih elja, koji se ekonomskim napretkomsmanjuje, ali se nikada ne rjeava.

Rijetkost dobara i usluga, kojima se zadovoljavaju brojne elje,potrebe i tenje, izviru iz oskudnosti resursa. Resursi su svi materijalni inematerijalni izvori bogatstva, bilo da su naeni u prirodi (sirovine) ili suproizvedeni ljudskim radom (zgrade, oprema, infrastruktura).

Prema tome, tretman oskudnih resursa i problema izbora izmeualternativne upotrebe tih resursa, pokazuje:

ekonomiju kao nauku o racionalnom izboru, koja otkriva i unapreujepravila kojima se ljudi rukovode u svom racionalnom ekonomskom

ponaanju.

Donoenje odluke o izboru pretpostavlja uporeivanje koristi i teta,prihoda i rashoda, trokova i dobiti, tj. da koristi od datog izbora buduvee od troka, te da ljudi datim izborom treba da poboljaju svojeekonomsko stanje.


Potrebe Potrebe su osjeaj pomanjkanja neke stvari,

dobra, usluge, koja moe da zadovolji tajosjeaj pomanjkanja.

Ekonomske potrebe se zadovoljavaju

proizvodima i uslugama u ekonomskoj

aktivnosti, a ine najznaajniji faktor koji utiena poveanje proizvodnje.

7 Doc. dr. Edin Arnaut

Dobra Dobra su stvari ili usluge kojima sezadovoljavaju neke ljudske potrebe. Dobra sedijele na slobodna i ekonomska.

Slobodna dobra su ona dobra koja svojomkoliinom premauju ljudske potrebe.

Ekonomska dobra su svi prirodni i, od straneovjeka, proizvedeni resursi koji se koriste uproizvodnji dobara i usluga.


EKONOMSKI INPUTI (FAKTORI PROIZVODNJE)

Ekonomski inputi, jo se nazivaju faktoriproizvodnje.

To su resursi potrebni za proizvodnju dobara idijele se na:

1. (a) - primarne ili izvorne (rad, prirodni resursi) i

2. (b) - proizvodne ili izvedene (kapital, preduzetnitvo, tehnologije, obrazovanje).


Primarni inputi

Primarni inputi se kao rijetki privredni resursiunajmljuju ili kupuju za odgovarajue naknade ilidohotke svojim vlasnicima.

Rad je najiri pojam kojima ekonomistioznaavaju razliite fizike i mentalne (umne)sposobnosti ljudi, koji se upotrebljavaju uproizvodnji dobara i usluga.

Prirodni resursi se obino svode na zemlju kaoprvi i najvaniji prirodni resurs.


Proizvodni ili izvedeni inputi

Kapital je faktor proizvodnje koji poprimarazliita znaenja i oblike.

Preduzetnitvo njegova uloga se sastoji ukombinovanju faktora proizvodnje rada,kapitala i prirodnih resursa u svrhu njihoveefikasnije upotrebe u proizvodnji dobara i uslugaza druge.

Tehnologija koja obuhvata ljudsko znanjeprimjenjeno u proizvodnji (proizvodno iskustvo production know-how), ukljuujui metodetransformacije inputa u gotove proizvode i usluge


Ekonomske aktivnosti (1) Ekonomska aktivnost predstavlja svjesno isvrsishodno djelovanje ekonomskih subjekata(pojedinaca, preduzea, drave) u sferi upotrebeoskudnih dobara.

U njene osnovne oblike ubrajamo:

proizvodnju - predstavlja organizovanodjelovanje ovjeka na prilagoavanje dijelovaprirode svojim potrebama, odnosno predstavljaproces stvaranja ekonomskih dobara,


Ekonomske aktivnosti (2)

raspodjelu - odreuje veliinu udjelapojedinaca u tim potrebama.,

razmjenu - omoguuje pojedincu da doe doonih proizvoda za kojim ima potrebumijenjajui dio koji mu je pripao raspodjelom, i

potronju - proizvodi postaju predmetpojedinanog i zajednikog korienja radizadovoljavanja najrazliitijih ljudskih potreba..


Proizvodna funkcija S obzirom na oskudnost svih faktora proizvodnje, ovjek se u proizvodnji rukovodi opim

naelom ekonominosti ili ekonomske racionalnosti, koje se svodi na ostvarenje to veihrezultata proizvodnje (outputa) uz to manji utroak faktora proizvodnje (inputa). Dakle, uproizvodnji je zastupljen funkcionalni odnos izmeu korienja faktora proizvodnje inputa iostvarenih rezultata outputa.

Rije je o proizvodnoj funkciji koja pokazuje maksimalnu koliinu proizvodnje nekogproizvoda koja se uz odreenu tehnologiju, moe ostvariti ulaganjem odreenih koliinaproizvodnih faktora i izraava se slijedeom jednainom:

Y = f (K, L, t, itd)

pri emu je: Y = koliina proizvodnje (output), K = kapital, L = rad (engl. Labor), t = tehnikiprogres

Proizvodnu funkciju je mogue posmatrati sa makroekonomskog i mikroekonomskoggledita.

Sa makroekonomskog gledita, proizvodna funkcija oznaava proizvodnju odreenenacionalne privrede koja se ostvaruju na osnovu raspoloive kombinacije agregiranih(ukupnih) faktora proizvodnje, pri emu proizvodna funkcija (Y) oznaava drutveniproizvod.

Mikroekonomska proizvodna funkcija se odnosi na pojedinani proizvod i pojedinanopreduzee. Makroekonomska proizvodna funkcija ini zbir proizvodnih funkcijapojedinih preduzea (svaki proizvod, preduzee ili nacionalna privreda ima svojuproizvodnu funkciju).


Grafiki prikaz proizvodne funkcije

Na osnovu kombinacijefaktora proizvodnje (X1, X2..., Xn) mogude je ostvaritimaksimalnu proizvodnju odY1 (taka C). Taka Aoznaava koliine Y2 kojenije mogude ostvariti, ataka B koliine Yo kojegovore o nedovoljnomkoridenju proizvodnihkapaciteta.


Grafiki prikaz proizvodne funkcije

Marginalna analiza Iz marginalne analize je proizaao marginalni (granini) metod, koji

predstavlja skup tehnika analize primjenjenih u sferama ekonomskih

pojava i odnosa, na osnovu korienja diferencijalnog rauna,odnosno diferencijalnih jednaina.

Marginalna analiza pokazuje, npr., tok promjene trokova, obrta iprofita, pri poveanju za jednu neznatnu, dodatnu (marginalnu) veliinu(npr. jedan komad namjetaja u fabrici, jedna tona u rudniku), takonastale promjene nazivaju se marginalni (granini) trokovi,marginalni obrt, marginalni profit, to emo razmatrati u slijedeempoglavlju.

Marginalnom analizom se nastoji pokazati tok promjenetrokova, obrta i profita.

Ukupan nivo proizvodnog potencijala jedne nacionalneprivrede ilustruje se pomodu krive proizvodnihmogunosti - KPM (production possibilites curve)


Razumjevanje krive proizvodnih mogudnosti vojna potronja i civilna potronja

Mogudnost proizvodnje topova kao vojne potronje i proizvodnje maslaca kaocivilne potronje

Ukupan nivo proizvodnog potencijala jedne nacionalne privrede ilustruje sepomodu krive proizvodnih mogunosti - KPM (production possibilites curve).

Ova kriva prati razliite koliine proizvoda koji se mogu efikasno proizvoditi uzpostojedu tehnologiju i resurse. Svaka proizvodnja koja se nalazi na kriviproizvodnih mogunosti jeste efikasna proizvodnja.

Uz uslov pune zaposlenosti svih proizvodnih faktora (rada, zemlje i kapitala)mogude je povedati proizvodnju jednog dobra ili usluge samo smanjenjemproizvodnje drugog dobra ili usluge kako bi se oslobodili potrebni proizvodniresursi (da bi se, npr., imalo vie stanova moramo preusmjeriti resurse saproizvodnje automobila na proizvodnju stanova).

Zbog boljeg razumijevanja problema izbora pretpostavimo da se drutvo opredjeljujeizmeu dobara za vojnu potronju i dobara za civilnu potronju, pri emu su vojna dobrareprezentovana s topovima, a civilna s maslacem.

17Doc. dr. Edin Arnaut

GRANICA I KRIVA PROIZVODNIH MOGUNOSTI

Alternativne mogunosti proizvodnje maslaca i topova

Drutvo moe da troi vie resursa na topove, ali samotako to de smanjivati proizvodnju maslaca.Pretpostavimo da se resursi prvo usmjere na proizvodnjumaslaca. Uz datu tehnologiju i date raspoloive resursemogude je proizvesti maksimalnu (godinju) koliinumaslaca od 5 miliona kg. Ako bi se ovi resursi umjesto namaslac usmjerili za proizvodnju topova, tada bi mogliproizvesti petnaest hiljada topova. To su dvije krajnjemogudnosti, u sredini su mnoge druge. Ako smo spremnirtvovati odreenu koliinu maslaca, moemo imatiodreeni broj topova. Ako smo spremni rtvovati jo viemaslaca, moemo imati jo vie topova.

U narednoj tabeli su prikazane razliite mogudekombinacije topova i maslaca (A, B, C, D, E i F) kojedrutvo moe da proizvodi. Pri tome, treba napomenuti daobim proizvodnje maslaca i topova nije po definicijialternativan, ved je to iskljuivo posljedica ogranienihproizvodnih resursa i dostignute tehnologije. Eksternekombinacije su A (proizvode se samo topovi) i F (proizvodise samo maslac). Izmeu njih su kombinacije B, C, D i E,gdje se vre kombinacije proizvodnje topova i maslaca.

Mogu

nosti

Maslac

(u mil.

kg)

Topovi

(u hiljad.

kom.)

A 0 15

B 1 14

C 2 12

D 3 9

E 4 5

F 5 0


a

Granica proizvodnih mogudnosti


Translacija krive proizvodnih mogudnosti shodno tehnolokim promjenama

(1) Translaciju KPM shodno

tehnolokim promjenama.Pretpostavimo da drutvo raspolae ogranienim razvojnim mogunostima, shodno potpunom iskorienju ekonomskih resursa (maksimalna angaovanost rada, zemlje i kapitala). U tom momentu

drutvo ne moe funkcionisati u nekoj taki udesno van vlastite KPM.

Kljuno pitanje tada je da li i na kojinain je mogue prei sa nieg navii nivo KPM?

Takav prelaz je mogu prvenstvenointenzivnim tehnolokimpromjenama, koje pomjeraju KPM

udesno i navie.


Oportunitetni troak Oportunitetni troak je, dakle, troak koji snosimo ili

rtvujemo kada pravimo izbor ili donosimo odluke,odnosno ini vrijednost dobra ili usluge koje nismokoristili a mogli smo.

Svaka ekonomska aktivnost moe se izraziti u oblikuoportunitetnih trokova, to emo vidjeti na primjerukolovanja i investicionih kupovina.

Kako su resursi ogranieni, suoeni smo s odlukama oupotrebi ogranienog vremena i dohotka. Subjektivneocjene pojedinaca izmeu ekvivalentnih mogunostinazivamo preferencijama. Raspolaui odreenimdohotkom, potroa moe, uz postojee cijene razliitokombinirati koliine dobara koje eli imati.


Kako su resursi ogranieni, suoeni smo s odlukama o upotrebiogranienog vremena i dohotka. Subjektivne ocjene pojedinacaizmeu ekvivalentnih mogunosti nazivamo preferencijama.Raspolaui odreenim dohotkom, potroa moe, uz postojeecijene razliito kombinirati koliine dobara koje eli imati.

Troak odreenog izbora podrazumijeva odricanje od onog to bi sedobilo kao alternativni izbor.

Donoenje odluke u svijetu oskudnosti zahtijeva od nasda rtvujemo neto drugo, tj. kota nas prilike da inimoneto drugo. Ta izgubljena mogunost naziva seoportunitetni troak.

Oportunitetni troak odluke pojavljuje se zato to sueljavanjeogranienih resursa sa neogranienim potrebama namee nam izborjedne alternative i gubitka zbog odricanja od neke druge: ako izmeuaktivnosti X i Y odaberemo aktivnost X, gubitak koristi koje bismo

imali izborom Y je oportunitetni troak (sticanja jedne robe/uslugejednak je izgubljenoj vrijednosti druge robe/usluge).


Oportunitetni troak - primjeri...(1) Oportunitetni troak nastao usljed univerzitetskog obrazovanja - iznos koji bi nam

ostao kada bismo umjesto studiranja bili zaposleni i dobijali dohodak. Meutim, ovo nijei na ukupni oportunitetni troak jer bi morali dodati i oportunitetni troak vremenaprovedenog u kolovanju. Prosjena plata u BiH, koju bi zaposlenjem mogao ostvaritisvreni srednjokolac, iznosi cca 450 KM, to za period od 4 godine (12 mjeseci x 450KM) iznosi 20.700 KM.

Za studiranje koje traje 4 godine, u BiH, trebali bismo izdvojiti cca 20.000 KM. Toliko

iznose ukupni trokovi kolarine, stanovanja, hrane i putovanja (pretpostavimo da zasvaki mjesec treba izdvojiti cca 500 KM, to za jednu kolsku godinu od 10 mjeseciiznosi 5.000 KM, a za 4 godine 20.000 KM). Zbrajanjem stvarnih trokova (trokovistudiranja od 20.000 KM) i izgubljenih primanja (sume plata u sluaju da smo zaposleniod 20.700 KM) dolazimo do ukupnih oportunitetnih trokova pohaanja fakulteta od40.700 KM.

(2) Oportunitetni troak kao izraz investicione kupovine preduzea

Investiranje u novu opremu od 100.000 KM izvreno je u skladu sa oekivanjima da taoprema donesi vei profit. Oportunitetni troak i ovdje postoji, s obzirom da je 100.000KM moglo biti stavljeno na bankarsku tednju uz kamatu. Izgubljena kamata predstavljaoportunitetni troak za preduzee jer je novac, umjesto u banku sa dobijanjem kamate,usmjeren na kupovinu opreme.Novani kapital se moe upotrijebiti na razliite naine,zbog ega govorimo o troku upotrebe kapitala. Kako svaka odluka o upotrebi kapitalaiskljuuje druge upotrebe, to je oportunitetni troak najvea proputena dobit do koje bidolo da je izabran neki drugi nain upotrebe kapitala.


Ekonomski i raunovodstveni troak

Ekonomski troak proizilazi iz troka proputenih prilika

Ekonomska dobit = raunovodstvena dobit implicitni trokovi

Raunovodstveni troak troak iskazan i finansijskim izvjetajima preduzeda


Ekonomisti versus raunovoa

Pri analizi uspjeha

preduzea, ekonomistiuzimaju u obzir sve

oportunitetne trokove,

A raunovoe mjere samoeskplicitne trokove,

to znai da je ekonomskiprofit uvijek manji od

raunovodstvenogprofita.


26

HVALA NA PANJI

26

Documents

Ekonomske osnove države i prava