EKONOMSKI RAZVOJ Dr. Fahrudin ebi

1. Pristup Pojam ekonomskog razvoja definiemo kao dugoroni proces odrivog porasta proizvodnje i dohotka praen strukturnim poboljavanjem pri njihovom stvaranju i raspodjeli iji je cilj, dugorono poveavanje mogunosti zadovoljavanja ukupnih potreba te zajednice ili drave tj. neprekidan porast ivotnog standarda, finansijske samostalnosti i politikih sloboda naroda. Prouavanje ekonomske teorije postalo je posebno znaajno u doba kada su se desila dva znaajna ekonomska i politika dogaaja novije vijeka. Prvi je bila Velika ekonomska kriza koja se desila 30-tih godina prolog stoljea iji je znaaj posebno pogodio SAD. U to vrijeme su se traila razumna rjeenja i istraivanja krupnih problema koji su se ispoljili u funkcionisanju tadanjih kapitalistikih privreda. Druga se desila nakon zavretka drugog svjetskog rata, a odnosila se posebno na ekonomsku i politiku situaciju u svijetu. U tom periodu je dolo do politikog osamostaljivanja velikog broja zemalja koje su iz uslova krajnje nerazvijenosti pokuavale nai to krai put do vlastitog ekonomskog razvoja. 2. Evolucija pojma Prouavanje problematike ekonomskog razvoja je prolazilo kroz nekoliko faza koje izraavaju postepeni napredak i proirivanje teoretskih stavova. U ranoj fazi, prouavanja ekonomske problematike su izraena u koncept ekonomskog razvoja (economic growth) koji podrazumijeva poveanje koliine proizvedenih dobara i usluga ili stvarnog dohotka, u ukupnom iznosu i po stavovniku, u odreenim zajednicama u odreenom vremenskom periodu. Dinamika ekonomskog rasta se mjeri na dva naina: poveanjem realnog drutvenog perioda ili poveanjem realnog nacionalnog dohotka. To se izraava procentom godinjeg prosjenog poveanja. Ekonomski rast se moe ostvarivati na 2 naina: - poveanom koliinom upotrijebljenih faktora- inputa; - istom koliinom upotrijebljenih faktora- inputa ali rastuom efikasnou njihove upotrebe. S obzirom da je ovaj koncept usmjeren i fokusiran samo na poveanje reprodukcije tj. na kvantitativno poveanje ekonomske aktivnosti, on uveliko zanemaruje jedan od najznaajnih i najbitinih faktora reprodukcije, a to je ovjeka. Time se gubi iz vida da je cilj svake ekonomske aktivnosti zadovoljavanje potreba upravo ovog faktora i razvoj svih njegovih potencijala. Posmatrajui taj nedostatak koncepta ekonomskog rasta, koji nije obezbjeivao praenje i ostvarivanje niza vrlo znaajnih ekonomskih ciljeva (uee to veeg broja stanovnika zajednice u zadovoljavanju materijalnih, kulturnih i mnogih drugih potreba), postepeno je rasla spoznaja o drugom konceptu zvanom koncept ekonomskog razvoja (economic development). Ovaj koncept je sadravao i koncept ekonomskog rasta a i niz drugih karakteristika ekonomskog razvoja, kao to su: sloene transformacije u strukturi privreivanja, promjene koje imaju znaaj za inpute i njihovo uee u porastu ukupnog

1

outputa, stepen zadovoljavanja razliitih ljudskih potreba, poev od onih najbitnijih tj. egzistencionalnih pa do onih koje podstiu kreativnost ovjeka, daju samopouzdanje ovjeku... Ovaj koncept podrazumijeva: - porast materijalne proizvodnje i usluga, kao i rast realnog drutvenog proizvoda i nacionalnog dohotka; - promjene do kojih dolazi pod dejstvom naunog i tehnikog progresa; - stvaranje uslova za svestrani razvoj linosti; Posebno se naglaava razumijevanje ekonomskog razvoja kao odvijanje sljedea tri procesa: - normativnog procesa usmjerenje ka realizaciji odreenih opredijeljenih ciljeva; - multidimenzionalnog procesa- povezivanja niza stanovita posmatranja ivota i potreba pojedinaca i zajednica; - konzistentnog procesa- potrebe usklaivanja razliitih ciljeva koje je razvojem potrebno ostvarivati. 70-tih godina prolog stoljea nastao je do tzv. indeks kvaliteta ivota POLI INDEKS kao pokazatelja kojim se mjeri stepen zadovoljavanja osnovnih potreba stanovnitva a koji se izraavaju u 3 pokazatelja: 1) oekivanog trajanja ivota; 2) stope djeijeg mortaliteta; 3) stope pismenosti. Na osnovu analize ovih pokazatelja moemo doi do podataka ocjene ekonomskog razvoja neke zajednice ili drave. Poetkom 90-tih godina nastaje koncept odrivog humanog razvoja (sustainable human development). U ovom konceptu su eksploatacija resursa, smjer investiranja, tehnoloki razvoj usklaene sa ciljem zadovoljavanja sadanjih i buduih potreba pojedinaca i zajednice. Cilj odrivog- humanog razvoja: - ekonomski: rast, efikasnost, stabilnost; - socijalni: jednakost, kulturni identitet.. - okolinski: zdrava okolina, racionalna upotreba resursa koji se mogu obnoviti.. Da bi se ovi ciljevi mogli ostvariti potreban je politiki, drutveni, proizvodni, tehnoloki i administrativni sistem. Afirmacija ovog koncepta dovela je do novih pokazatelja: pr. Indeks blagostanja, indeks ljudske slobode.. Mmeu mnogobrojnim pokazateljima najee je u upotrebi indeks humanog razvoja (human development indeks) koji je prihvaen na nivou Ujedinjenih nacija kao najpogodnije mjerilo ivotnog standarda stanovnitva. Za izraunavanje ovog indikatora se koriste 4 pokazatelja: 1. oekivani ivotni vijek 2. stopa pismenosti odraslih 3. prosjene godine kolovanja 4. drutveni proizvod po stanovniku.

2

II FAKTORI EKONOMSKOG RAZVOJA Proces ekonomskog razvoja predstavlja sintezu djelovanja velikog broja ekonomskih i vanekonomskih faktora koji se meusobno razlikuju po prirodi, znaaju i intenzitetu u procesu ostvarivanja rezultata tog procesa. U veoma obimnoj ekonomskoj literaturi maoe se naii na razne klasifikacije ekonomskih faktora, a sve teorije su zavisile od vremena i prostora u kojima su iste nastajale. Primjer: J. Schumpeter formulie tezu da ekonomski razvoj poiva od 3 elementa i to 1.nove kombinacije, 2.preduzimaa koji realizuju nove kombinacije i 3. krediti koje preduzimai dobijaju za realizaciju novih kombinacija. Poznati ameriki ekonomisti P. Samuelson i W. Nordhaus smatraju da su 4 osnovna ekonomska faktora 1. ljudski resursi, 2.prirodna doba, 3. akumulacija kapitala i 4. tehnologija. Druga dvojica amerikih autora B. Herrick i Ch. Kindlberger smatraju da su bazni 7 ekonomskih elemenata i to 1. zemlja i ostali izvori, 2.proizvodna sredstva, 3. rad i ljudski kapital, 4. zaposlenost i raspodjela dohotka, 5. tehnoloke promjene, 6. ekonomija obima i 7. organizacija. D. Hatibovi u svome radu ek. faktore dijeli u 2 grupe i to posredne i neposredne. R. Stojanovi ek. faktore dijeli na 1. spoljni i unutranji, 2. faktori sa razliitim stepenom promjenljivosti-postojani i promjenljivi faktori, 3. faktori sa konanim pozitivnim i negativnim dejstvom na privredni razvoj, 4. faktori sa razliitim primarnim i sekundarnim efektima i 5. ekonomski i neekonomski faktori. U dananjim uslovima privreivanja sljedea 4 faktora bi mogla biti bazna: - stanovnitvo (ljudski-humani kapital) - prirodni i energetski resursi; - kapital- kapitalna dobra; - tehnoloke promjene-progres. 1. STANOVNITVO (LJUDSKI-HUMANI KAPITAL) U uobiajenim pristupima ovaj faktor se analizira iz pozicije njegovog ukupnog broja, polne i starosne strukture, broja aktivnog u odnosu na broj izdravanog stanovnitva, uee broja zaposlenih u ukupnom broju stanovnika, nivou obrazovanja...Faktor stanovnitva- radna snaga- ovjek ostaje zauvijek najznaajniji inilac ekonomskog i svakog drugog prosperiteta, bez obzira na promjene koje se deavaju u ekonomskim okruenjima. Dakle analizi stanovnitva moemo pristupiti sa 3 aspekta i to: 1. ljudski potencijal; 2. etniki stav; 3. istorijsko nasljee.

3

1. Ljudski potencijal se moe prikazati u 3 aspekta i to: ukupan broj stanovnika obrazovni nivo stanovnitva zdravstveno stanje stanovnitva ***Ukupan broj stanovnika je svakako jedna od najelementarnijih komponenti ljudskog potencijala. Znamo da u svijetu postoje zemlje sa milionskim brojem stanovnika, te i one male zajednice sa nekoliko miliona ili stonina hiljada stanovnika. Sa ekonomske take gledita od posebnog znaaja za aktivnost ljudi su dva procesa: proizvodnja i potronja. Ljudski faktor se u ova dva procesa pojavljuje na razliit nain. U prvom dijelu proizvodnji uestvuje samo jedan dio stanovnika zajednice, dok u drugom dijelu potronji- uestvuju svi. Porast ukupnog stanovnitva je rezultat djelovanja 2 komponenti. Prva je prirodni porastprirataj koji predstavlja razliku izmeu broja roenih (natalitet) i broja umrlih (mortalitet) stanovnika u odreenom periodu. Drugu komponentu ini mehaniki porast- prirataj koji predstavlja razliku izmeu broja iseljenih (emigranti) i broja useljenih (imigranti) stanovnika u odreenom periodu t. u i iz zemlje. Podjela stanovnika po polu utie na ekonomsku aktivost, posebno iz razloga to su ene, u veini zemalja manje zaposlene. Starosna struktura utie na ekonomski razvoj u zavisnosti od visine radnog kontigenta radno sposobnog stanovnitva ( za mukarce od 15-65, a za ene do 59.godina). Uobiajena mjera radnog kontigenta je 55-65% u odnosu na ukupno stanovnitvo. Za ekonomska prouavanja veoma je bitno upoznavanja ekonomske strukture stanovnitva tj. djelatnosti u kojoj je angaovano i zanimanje koje obavlja radno sposobno stanovnitvo. Vezano za djelatnosti koje obavljaju stanovnitvo se dijeli na : 1) ekonomski aktivno stanovnitvo (koji imaju zasnovan radni odnos, svi koji obavljaju aktivnost a nemaju zasnovan radni odnos i nezaposleni ) i 2) ekonomski neaktivno stanovnitvo (lica koja imaju vlastiti izvor prihoda, izdravana lica). Zaposlena lica obavljaju najvaniju ekonomsku aktivnost proizvodnju tj. ostvaruju i pokreu ekonomski razvoj. Stanovnitvo s druge strane stvara i odreuje veliinu tritva, tj. njegova kupovna mo odreuje obim i strukturu proizvodnje u okviru jedne zajednice. ***Obrazovni nivo stanovnitva Brojnost stanovnitva nije, naravno, bazni faktor ekonomskog razvoja, ve je to sigurno, kvalitativna karakteristika stanovnitva tj. stepen obrazovanja i kvalifikovanosti, odnosno znanje i radno iskustvo u funkciji uspjenog ekonomskog razvoja. Kvalitet ljudskog faktora, posebno nivo obrazovanja, kao i sposobnost rjeavanja postojeih tehnolokih, ekonomskih i politikih problema, u savremenim uslovima je jedan od najznaajnijih i najvanijih faktora ekonomskog razvoja. ***Zdravstveno stanje stanovnitva U savremenim uslovima zdravlje ljudi se sve vie tretira kao faktor sa dugoronim dejstvom na privredni razvoj. Bez obzira na sve ostale fa ovaj faktor je imao i uvijek e imati izuzetan i viestruki uticaj na ek.razvoj.

4

***Etniki sastav se analizira sa 3 karakteristike: nacionalnost, jezik i religija. ***Istorijsko nasljee Shvatanje radnih obaveza, postojea tradicija i iskustvo stanovnitva u bavljenju pojedinim ekonomskim disciplinama, tradicija naroda u razliitim vidovima ekonomske saradnje itd. 2.PRIRODNI I ENERGETSKI RESURSI Predstavljaju veoma znaajan fa ekonomskog razvoja, jer od veeg ili manjeg obima ovih potencijala zavisi dinamika i struktura razvoja neke zajednice. Resurse dijelimo: a) prema vrsti: zemljini, energo, mineralni, vodeni, umski, ribarski, flora i fauna; b) prema porijeklu: kosmiki (sunce, toplota), prirodni iz zemlje, prirodni resursi biosfere (voda, vazduh, tlo..) c) sa stanovnitva pripremljenosti za uoptrebu: tekui, resursi upotrebljivi na kratki rok i perspektivni d) sa stanovnitva spremnosti za iskoritavanje: zalihe koje su utvrene koliinski i prema mogunostima ekonomskog koritenja, pretpostavljene zalihe iju je koliinu potrebno odrediti i dopunski istraiti kvalitet. Prirodni resursi na strukturu i efikasnost razvoja djeluju: neposredno (u smislu formiranja teritorijalne strukture proizvodnje privrede: specijalizacija regiona), indirektno (preko trokova eksploatacije i reprodukcije prirodnih resursa, npr radne snage.)

Pri analizi ovih faktora treba imati na umu da se ovaj fa uzima samo kao potencijal, jer se stvarni efekti koritenja mogu mjeriti tek nakon koritenja koliko i kako- u procesima proizvodnje. Neke zemlje imaju jako skromne prirodne resurse, a dostignut je visok stepen ekonomske razvijenosti npr. Japan. Danas u savremenim uslovima, najvaniji prirodni resursi su energetski izvori i rudna bogatstva. U vezi sa povezanou ovog fa sa ekonomskim razvojem zajednice, veoma je bitno naglasiti 2 znaajna momenta. Prvi se odnosi na neophodnost razlikovanja tog fa pri njegovom koritenju, u zavisnosti od toga da li se radi o onom njihovom dijelu koji se prirodnim procesom obnavlja (ume, vode..) ili o dijelu gdje to nije sluaj (rudno bogatstvo). Drugi momenat se odnosi na mogunost zamjene prirodne materije nekom novom koja je rezultat savremene proizvodnje (surogati). U novije vrijeme neke prirodne materije su se poele stvarati u laboratorijama. Trokovi ovih predmeta rada su daleko nii od onih koji se dobiju prirodnim procesima, a s druge strane su trajniji od prirodnih. Osnovni zadaci pri upravljanju prirodnim resursima su: - maksimalna mobilizacija prirodnih resursa za razvoj; - racionalna alokacija i koritenje prirodnih resursa; - stimulisanje aktivnosti na sektoru supstitucije neregenerativnih prirodnih resursa; - obezbjeivanje normalne nadoknade ali i uveavanja reproduktivnog dijela prirodnih resursa i prirodne sredine.

5

3.KAPITAL -KAPITALNA DOBRA Fiziki kapital predstavlja koliinu novca koja je uloena u neki oblik imovine kapitalna dobra (opreme, maine, zgrade..) i investicije s ciljem da se tom imovinom proizvode dobra i usluge. Za ekonomski razvoj od posebnog znaaja su osnovni proizvodni fondovi (fiksni fondovi) kao to su mehanika sredstva za rad, proizvodni objekti, putevi i komunikacije itd. Znaajnu ulogu u razvoju imaju i fiksni fondovi neproizvodnog karaktera (stambene zgrade, kole, bolnice..) i fondovi koji ulaze u javna dobra (ceste, plovni kanali, pristanitva..). Od veliine i kvaliteta ovih razliitih fondova zavisi mogunost i veliina angaovanja ostalih faktora proizvodnje, ime je odreena i dinamika i struktura ekonomskog razvoja. Materijalni osnov za uveavanje tih fondova ini mogunost zajednice za stvaranje potrebne koliine akumulacije. Akumulacija predstavlja dio novostvorene vrijednosti- nacionalnog dohotka- kojim se obezbjeuje stalno proirivanje materijalne osnove proizvodnje. Dakle, poveanje akumulacije osigurava bri razvoj, veu proizvodnju, s jedne strane i dalje pretpostavke za povoljan ekonomski razvoj neke zajednice. U savremenim uslovima akumulacija se tretira kao fa koji direktno neposredno odreuje dinamiku ekonomskog razvoja. Strateki znaaj koji akumulacija ima moe se iskazati u: - sloena (proirena) reprodukcija, koja predstavlja normalan oblik reprudukcije u kojem svako drutvo od dijela proizvodnog rezultata stvara akumulaciju kako bi podmirili budue proizvodne i druge potrebe; Obim-nivo akumulacije zavisi od dva faktora: 1. dostignutog nivoa ekonomske razvijenosti odreene zajednice i 2. proporcije pri raspodjeli novostvorene vrijednosti-nacionalnog dohotka na fond akumulacije i fond potronje. Uee akumulacije u novostvorenoj vrijednosti nacionalnom dohotku se izraava stopom akumulacije = odnos akumulacije i nacionalnog dohotka: AKUMULACIJA STOPA AKUMULACIJE = ---------------------------------------------------- X 100 NACIONALNI DOHODAK Sredstva (izvori akumulacije) se obezbjeuju kao: a) osnovni izvori predstavljaju rezultate procesa proizvodnje, to je dio novostvorene vrijednosti razliitih subjekata drutvene reprodukcije koji se usmjerava za potrebe drutvene reprodukcije; b) dopunski izvori- koji se dijele na negativne i pozitivne - negativni izvori- koritenje amortizacije, prekomjerno neracionalno iskoritavanje prirodnih bogatstava... - pozitivni izvori racionalno koritenje svih razvojnih faktora, zajmovi i strana pomo, promjene u strukturi stanovnitva.. Akumulacija se razvrstava: - prema djelatnostima: privredna i neprivredna; - da li slui proizvodnji ili ne: proizvodna ili neproizvodna; - bruto i neto akumulaciju; - vlastita i tua akumulacija; - prema oblicima u kojima se javlja: 1. novana i realna i 2. materijalna i nematerijalna.

6

Pretvaranje novane akumulacije u realnu akumulaciju (faktore procesa proizvodnje) u cilju nastavka proizvodnje je PROCES INVESTIRANJA (lat. rije INVESTIRE uloiti u). Proces invesiranja ima dvostruku ulogu u ekonomskom razvoju: 1. investicije podrazumijevaju nabavku: - maina, alata i opreme - graevinskih objekata, zaliha roba i materijala - zaliha roba i materijala. Nabavka ovih elemenata proizvodnje ekonomski znai porast potranje za investicijskim dobrima, a ovaj vid potranje, zajedno sa potranjom dobara od strane stanovnitva ini ukupnu drutvenu potranju. 2. aktiviranje investicija, to znai poveanje kapitalne opremljenosti proizvodnje. U gro planu su svakako obim, struktura i ekonomski efekti investicije. Investicije se mogu posmatrati sa razliitih gledita: - planirane i stvarne investicije; - prema svrsi: investicije za zamjenu, invest. za proirenje.. - prema vremenskoj distribuciji ulaganja i efekata na: jednokratna ulaganja sa jednokratnim efektima, .. - sa stanovita izvora sredstava : realne i nepokrivene investicije; - sa stanovita oblasti i privredne fuknkcije: privredne i neprivredne, proizvodne i neproizvodne.. Osnovni faktori investicija su: 1. kamatna stopa veliina profita ovisi od oekivane stope profita. Ukoliko je ova rentabilnost po procjenama nia, do investicija nee doi. Ukoliko je oekivani profit vei od utvrene kamatne stope investicija e biti realizovana i obratno. 2. oekivani profit preduzimai prilikom donoenja odluka o investicijama raunaju sa oekivanim profitom, ali nakon odbitka poreza. To znai da svako poveanje poreskih stopa dovodi do smanjenja rentabilnosti i uzdravanja od investicionih odluka i obrnuto. 3. tehnoloke promjene velike tehnoloke promjene imaju snaan pritisak za stalnim investicionim ulaganjima. Efekat investicija na ekonomski razvoj zavisi od njihove veliine i strukture. Veliina investicija je odreena veliinom novostvorene vrijednosti. A-Bruto i neto investicije Bruto investicije obuhvataju sva ona ulaganja koja su neophodna za obnavljanje proizvodnje i dio novostvorene vrijednosti. Neto investicije predstavljaju dio bruto investicija nakon odbitka amortizacije i stvaraju preduslove za sloenu-proirenu reprodukciju. B-Demografske i ekonomske investicije Demografske investicije predstavljaju iznos koji se investira, kako bi se zbog porasta stanovnitva, dohodak po stanovniku odravao na dostignutom nivou. Ekonomske predstavljaju iznos investicija iznad nivoa demografskih C-Privredne i neprivredne investicije D- Investicije iz domaih sredstava investicije iz inostranstva; E- Individualne i javne investicije.

7

4. TEHNOLOKE PROMJENE PROGRES Tehnoloke promjene su: - stalni proces usavravanja sredstava za rad i izvora energije, uvoenje novih proizvodnih metoda i novih naina organizacije i upravljanja proizvodnjom iji ukupni rezultati doprinose porastu produktivnosti rada; - stvaranje novih proizvoda; - stalno unapreenje proizvodne tehnike. S obzirom da su oznaka XX stoljea brza, eksplozivna kretanja u toku razvoja tehnologije, moe se rei da ovaj element ekonomskog razvoja posjeduje najveu dinamiku svog razvoja, kako danas takoi za budui period. Svaka tehnoloka promjena prolazi kroz 3 faze i to: 1. IZUM INVENCIJA Je faza tehnoloke promjene koja predstavlja raanje neke nove ideje. 2. INOVACIJA Je faza realizacije neke nove ideje, a to je ustvari neko novo rjeenje. 3. DIFUZIJA Je faza tehnolokog unapreenja koju karakterie proces najire primjene inovacija. Vrijeme pretvorbe iz jedne faze u drugu se zove inkubacioni period. Ovaj se period sve vie skrauje, i to posebno zbog ukupnog razvojnog perioda koji ekspanzivnom brzinom ide unaprijed sa tehnolokim promjenama. Ekstenzivan tip predstavlja razvoj pri kojem se njegovi rezultati preteno ostvaruju kvantitativnim uveavanjem koliine kapitala i broja zaposlenih. Intenzivan tip rezultate dobiva iz porasta produktivnosti .

U rezimeu ukupne analize svih navedenih fa mogli smo uoiti da su rezultati razvoja uvijek uslovljeni zajednikim djelovanjem svih fa zajedno, pri emu se mora voditi rauna o njihovoj kombinaciji kao preduslova za optimalan razvoj. Dakle efikasan razvoj podrazumijeva potpuno i efikasno koritenje svih elemenata, a kada je rije o njihovom koritenju 3 karakteristike najvie dolaze do izraaja i to: LIMITIRANOST MOBILNOST SUPSTITUCIJA Limitiranost - na nju najvie utiu nauna dostignua, tehniki progres, porast stanovnitva.. limitiranost je opta karakteristika svakog proizvodnog faktora, vrlo je dinamina i podlijee stalnim promjenama. Limitiranost razvojnih fa moe biti apsolutna (se javlja u malim zemljama) i relativna (koja se javlja u svakoj zemlji, na svakom nivou razvijenosti). Iz iskustva niza zemalja u razliitim razvojim fazama limitiranost fa se naroito ispoljava pri transformaciji neke nerazvijene zemlje u srednje razvijenu ... Vrijeme trajanja limitiranosti su uslovljeni: velinom zemlje i stepenom ekonomske razvijenosti.

8

Mobilnost Svim mobilnim faktorima je mogue poveati mobilnost do odreenih granica, a svako poveanje dovodi do njihovog breg ukljuivanja u proizvodni proces. Na mobilnost fa utie veliki broj elemenata, a posebno visina trokova njihovog preseljenja.ovi trokovi su razliiti, a zavise od razvojne politike i ukupnog drutvenog sistema , kao i pojedine vrste fa : trokovi transporta, trokovi novog smjetaja.. Za mnoge materijalne fa trokovi transporta imaju veliki znaaj. Unutar zajednice su veoma bitna kretanja fa izmeu nerazvijenih i razvijenih dijelova teritorije zajednice: kretanje nezaposlenih ili nedovoljno zaposlenih, nie kvalifikovanosti, iz nerazvijenih, a preseljenih regiona u razvijene. Supstitucija Zamjena jednih fa drugim ima veliki uticaj na ekonomski pa i na drutveni razvoj. Zahvaljujui naunom i tehnolokom progresu, sve podlijee supstituciji. Veoma znaajno pitanje se rjeava sa gledita zaposlenosti. Ona se javlja u 2 oblika: zamjena ivog rada opredmeenim radom tj. kao odnos nove zaposlenosti prema tehnici i zamjena manje kvalifikovanog rada sa vie kvalifikovanim radom.ovim se javlja viak radne snage ili nedostatak radne snage, to pogaa cijelo drutvo, a ne samo privredu. Razlikujemo 4 podjele investicija prema tome koju vrstu faktora neka investicija posebno apsorbuje: kapitalno-intenzivna; radno-intenzivna, obrazovno-intenzivna i istraivakointenzivna. Primjena kapitalno-intenzivnog tehnikog progresa znai brzi porast dodatno uloenih sredstava u odnosu na dodatni porast proizvodnje, to podrazumijeva porast kapitalnog koeficijenta i smanjenje stope nove zaposlenosti. Radno-intenzivni tip tehnikog progresa omoguuje srazmjerno bri porast zaposlenosti na bazi dodatnih ulaganja. Obrazovno- intenzivni tip tehnolokog progresa su takva ulaganja koja povlae potrebu za viim kvalifikacionim prosjekom zaposlenih., a posebno za odreenim vrstama specijalizovanih, vrlo visokih strunjaka. Istraivako- intenzivnih tip jo uvijek izaziva neki minimalni porast zaposlenosti, naravno vrlo kvalifikovanih, specijalizovanih kadrova za nauno- istraivaki rad. Svaka zajednica mora stalno procjenjivati vlastite proizvodne mogunosti.Mora odluivati kako e raspoloive resurse upotrijebiti, te odgovoriti na pitanje ta, odnosno koje proizvode, koliko proizvoditi, kako proizvoditi i za koga proizvoditi. Svaka zajednica e nastojati da iskoristi postojee resurse na najbolji mogui nain, pri emu e se proizvodnja nekih proizvoda smanjiti kako bi se usmjerila proizvodnja glavnog potencijalnog proizvoda. Ovu situaciju nazivamo efikasnom proizvodnjom. Odluka o izboru glavnog potencijalnog proizvoda sadri tzv. trokove oportuniteta (OPORTUNINETDAVANJE NEEMU PREDNOSTI). Njima se izraava vrijednost rtvovane alternative. Porast nacionalnog dohotka, uz pretpostavku da prirodni resursi predstavljaju konstantu, se moe iskazati funkcionalnim odnosom izmeu rada (r), kapitala (k) i tehnologije (t) obrascem: Porast nacionalnog dohotka= f (r x k) t Najbolja je situacija kada je limitiranost najmanja, a kada su mobilnost i elastinost najvee.

9

III TEORIJA EKONOMSKOG RAZVOJA Teorije ekonomskog razvoja nastoje objasniti i predvidjeti ekonomska kretanja, zatim uvrditi kako prepreke razvoju mogu biti prepoznate i prevaziene, kako i na koji nain dravna ekonomska aktivnost moe pokrenuti, odrati i ubrzati ekonomski razvoj odgovarajuim razvojim politikama. Neke od brojnih moguih podjela teorija su: 1. - teorije uzleta - stagnacije i - uravnoteenog razvoja 2. - kratkorone teorije ekonomskog razvoja - dugorone -II3. - tradicionalne teorije ekonomskog razvoja - nove teorije ekonomskog razvoja 1. TEORIJA UZLETA, STAGNACIJE I URAVNOTEENOG RAZVOJA a) teorija uzleta (take off) u ovoj teoriji se postavlja teza da sva drutav prolaze kroz 5 faza ekonomskog razvoja i to: * faza tradicionalnog drutva je bila karakteristina za feudalizam, sve do poetnog perioda kapitalizma. Dominirala je radna snaga u poljoprivredi uz malu mobilnost fa; ** tranziciono drutvo je faza stavaranja uslova za ekonomski uzlet***faza uzleta take off- je faza u kojoj razvojni proces postaje samoodrivpodizanje nivoa investicija na min 10% uea u raspodjeli BDP, te formiranje jednog ili vie propulzivnih tj. vukuih sektora koji cijelu ekonomiju mogu da pokreu i uspostavljanje adekvatnog politikog i drutvenog okvira pogodnog za provoenje promjena.****faza stabilnosti ili zrelosti je faza u kojij dolazi do postepene promjene propulzivnih sektora u korist onih kojih proizvode finalne proizvode viih faza obrade i u njima sadrane vie dodatne vrijednosti.*****faza masovne potronje dovodi do radikalne izmjene strukture stvaranja novih proizvoda, zaposlenosti i koncentracije moi. b) Teorija stagnacije ### sve ove teorije naglaavaju dimenziju razvoja i stav da nerazvijene zemlje u savremenim uslovima imaju odreene prednosti koje nisu bile prisutne kada su se danas najrazvijenije zemlje poele razvijati. Nedovoljno razvijene zemlje mogu u svaremenim uslovima ostvarivati razvoj uz podrku transfera kapitala i tehnologije iz razvijenih zemalja. Ta prednost se ostvaruje kad nerazvijene zemlje uspiju da pokrenu mehanizam razvoja. Nakon otpoinjanja procesa nerazvijene zemlje dolaze u poziciju da pozajmljuju akumulaciju i tehnologiju, kao i brojne organizacione i menaderske metode od razvijrnih zemalja. c) Teorija uravnoteenog razvoja Polazi od kritike prethodnih teorija i istie da je razvoj u sutini i na dugi rok uravnoteen proces u kojem se ekonomije pojedinih zajednica stalno i postepeno, a ne naglo kreu naprije. 2. KRATKORONA TEORIJA EKONOMSKOG RAZVOJA

10

Analizira matematike odnose izmeu stopa ekonomskog rasta i proizvodnih inputaposebno rada i kapitala. 3. DUGORONA TEORIJA EKONOMSKOG RAZVOJA Je usmjerena na istraivanje dinamike dugoronog ekonomskog razvoja istovremeno i u visoko razvijenim i u nerazvijenim zemljama.Kao 3 najvanija pravca ovih teorija se navode: * kola stagnacije - ** kola dugoronog rasta sa konjukturnim ciklusima i *** kola eksplozije i kolapsa. a) kola stagnacije polazi od konstatacije da je krajem 30-tih godina dolo do stagnacije stopa rasta stanovnitva i smanjenja tednje kao i zavretka teritorijalnih, kolonijalnih osvajanja. b) kola dugoronog rasta ima kao polazni stav tezu da e budui rast biti analogan onom iz prolosti, pa su za njih stavovi stagnacije neprihvatljivi. Autori ove teorije zapaaju da se rast proizvodnih kapaciteta moe bitno limitirati stopom po kojoj se osnovni razvojni faktori mogu uveavati i poboljavati. c) kola eksplozije i kolapsa se razvija u 3 pravca: 1.se oslanja na ekonomsku teoriju K. Marksa koji je predviao nastanak kapitalizma; 2. je razvijao pesimistike stavove R. Malthusa u vezi mogunosti uveavanja proizvodnje i podmirenja potreba u obimu neophodnom da prati proces stalnog porasta svjetskog sanovnitva i 3. odbacuje pesimistike stavove 2. pravca u uvjerenju da savremene tehnoloke promjene omoguuju rastue prinose u poljoprivredi, koritenju prirodnih bogatstava i zatiti prirodne sredine. 4. TRADICIONALNE TEORIJE EKONOMSKOG RAZVOJA U ove teorije se mogu svrstati 4 teorije i to: - teorija faza- etapa ekonomskog razvoja (teorija uzleta); - teorija strukturnih promjena se usmjerava na prouavanje procesa kojim nerazvijene privrede transformiu svoje domae privredne strukture sa naglaeno tradicionalne poljoprivredne na moderniju industrijsku proizvodnju i tercijarni sektor. - teorija meunarodne zavisnosti; - neoklasina teorija slobodnog trita. 5. TEORIJA MEUNARODNE ZAVISNOSTI Se razvila kao rezultat rastueg nezadovoljstva i razoarenja nerazvijenih zemalja u modele faza i strukturnih promjena. U okviru ovog pristupa postoje 3 pravca razmatranja i to: model neokolonijalne zavisnosti koji karakterie postojanje i produbljivanje razlika u razvoju pojedinih zajednica kao posljedicu dominacije svjetskog kapitalistikog sistema u odnosima razvijenih i nerazvijenih. Postojanje bogatih i siromanih zajednica u meunarodnom sistemu kojim dominira mo nejednakih odnosa izmeu centra razvijenih i periferije-nerazvijenih ini da mnogi pokuaji ubrzanja dugorone stope razvoja zemalja u razvoju budu izuzetno teki, gotovo nemogui. model pogrene paradigme objanjava rezavnijenost pogrenim i nepravnilnim savjetima od strane nekompetentnih meunarodnih eksperata. teza o dualnom razvoju svijet razmatra kao dualno drutvo, bogatih i siromanih nacija i dijela bogatstva i oaza bogatstva u irokom prostoru siromatva u zemljama u razvoju.

6. NEOKLASINA TEORIJA SLOBODNOG TRITA 11

Tokom 80-tih godina prolog stoljea u vodeim zemljama trinoj svijeta dolo je do tzv neoklasine kontrarevolucije, iji miljenici smatraju da preveliko dravno mijeanje u ekonomske aktivnosti usporava tempo razvoja. Po njihovom miljenju potrebna je promocija slobodnih trita laissez-faire ekonomija u okvirima privredno-sistemskih rjeenja koja omoguava nevidljivoj ruci trita da vri alokaciju resursa i stimulie razvoj. Ova teorija ima 3 verzije: pristup slobodnog trita---je verzija po kojoj su trita sama po sebi efikasna. Svaka intervencija drave u privredi je pogrena i kontraproduktivna. Teorija javnog izbora---tvrdi da drava ne moe da uradi nita kako treba. Ova teorija pretpostavlja da politiari, inovnici i graani obavljaju sve aktivnosti iskljuivo iz linog interesa, koristei mo i autoritet drave za svoje sopstvene ciljeve. Oni smatraju da je najbolja ona drava koja se najmanje mijea u ekonomsku aktivnost. Trea verzija je pristup nekodljivog trita i ona je uglavnom povezana sa dokumentima i preporukama Svjetske banke. Ova verzija prihvata miljenje da su trini promaaji u oblastima investicija i ekologije raireniji u zemljama u razvoju nego u trinim ekonomijama. 7. NOVA ILI TZV. ENDOGENA TEORIJA EKONOMSKOG RAZVOJA Nova teorija razvoja ili tzv. endogena teorija nastaje 80-tih godina prolog st. i razvija se u 3 verzije: Romerov model-----koga je razvio savremeni ameriki ekonomista P.Romer je nastao unutranjim podsticajima u kojima analizira 4 bitna faktora razvoja: kapital, radnu snagu, humani kapital i tehnologiju.Ovaj model razlikuje 3 sektora svake ekonomije: istraivaki sektor, sektor proizvodnje trajnih potronih dobara i sektor krajnjih proizvoda. Teorija tzv. velikog poticaja big-push----podvlai znaaj inicijalne, poticajne razvojenfaze tj. big-push u kojoj je naroito naglaen znaaj investicija usmjerenih prvenstveno prema industriji i instrastukturi. U ovoj fazi se podvlai nezaobilazna uloga dravne tj. javne politike. Ova ekonomska uloga drave podrazumijeva: obuku radne snage, investicijske programe velikih razmjera... Kramerova teorija O-prstena-----O-prsten amerikog ek. M. Kramera slikovito izraava razvojni proces kao cjelinu ogromnog broja ekonomskih procesa tokom lijeg obavljanja se mora obezbijediti njihova potpuna i vsta povezanost. Dijelovi i fa razvojog procesa moraju da ine kompaktnu, neraskidivu cjelinu.

IV 12

CILJEVI- STRATEGIJE- POKAZATELJI EKONOMSKOG RAZVOJA 1.Ciljevi ekonomskog razvoja Pojam ek. razvoja predstavlja jednu od najkompleksnijih drutvenih kategorija. Neki polaze od stava da su ciljevi odreene drutvene zajednice poeljna stanja kojima ta zajednica tei u svom ukupnom razvoju. Prema miljenju veoma isknutog savremenog autora Amartya Sen-dobitinika Nobelove nagrade za ekonomiju 1998., razvoj se def. kao proces poboljavanja ivota i poveanja slobode i to slobode izbora i kontrole nad vlastitim ivotom. Prema ovom autoru razvoj je proces u kome se postie: 1. zadovoljavanje osnovnih ivotnih potreba, 2. osjeaj vrijednosti i samopotovanja i 3. proces u kome se stie sloboda od neznanja, siromatvu. Prema drugom kompetentnom miljenju M. Todaro i S. Smith razvoj se mora posmatrati kao viedimenzionalni proces koji ukljuuje krupne promjene drutvenih struktura, stavova ljudi, institucija drave.. Razvoj je paket promjena kojim se cjelokupni drutveni sistem prilagoava potrebama i eljama individua i njihovih grupa u smislu stvaranja metrijalno i duhovno bolje situacije.na ovoj osnovi se razlikuju tri cilja: - vea proizvodnja dobara neophodnih za ivot; - poveanje standarda ivota i samopotovanja pojedinca; - proirenje ekonomskog i drutvenog izbora, te smanjivanje straha. Najvaniji ciljevi ekonomskog razvoja su: 1. brz, uravnoteen i stabilan ekonomski rast praen strukturnim promjenama u proizvodnji, raspodjeli i potronji; 2. rast zaposlenosti; 3. rast efikasnosti; 4. ekonomska otvorenost, odnosno snanije povezivanje sa meunarodnom privredom, 5. ravnomjerna raspodjela i 6. porast ivotnog standarda. a) EKONOMSKI RAST Tj. rast proizvodnje materijalnih dobara i usluga je produslov poveanja ivotnog standarda ljudi. ak i u ovim savremenim vremenima nema nijednog drutva u kome su ak i neke od osnovnih potreba svih graana u potpunosti zadovoljene. Aspekt uravnoteenog rasta podrazumijeva, ne samo srazmjer u dinamici ek. razvoja, nego i srazmjer u razvoju izmeu pojedinih djelatnosti i grana. Privredne djelatnosti i grane su u ekonomskoj cjelini meusobno zavisni i uzajamno povezani, pa prema tome imaju svoje sasvim odreeno mjesto po znaaju i uticajima. Aspekt uravnoteenosti procesa takoe podrazumijeva znaaj kontinuiranog odvijanja procesa ekonomskog rasta na cjelokupnoj teritoriji pojedinih zajednica. Aspekt stabilnosti ekonomskog rasta podrazumijeva: - odsustvo jae izraenih ciklusa ekonomske aktivnosti konjukturnih ciklusa; - odravanje to nie stope nezaposlenosti; - stabilan nivo cijena- odsustvo inflacije; - povoljna situacija u ekonomskim odnosima sa inostranstvom. Aspekt strukturnih promjena naglaava da se svaka ekonomska cjelina sastoji od odreenih dijelova koji svojim odnosima, srazmjerama i vezama ine njenu strukturu. Strukturne promjene se deavaju u svim dijelovima, ali su najznaajnije one koje se dogaaju u

13

proizvodnji, raspodjeli i potronji. Do strukturnih promjena najee dolazi pojavom novih djelatnosti, pri emu se neke od njih razvijaju bre od drugih. Za praenje ovih promjena koristi se podjela ekonomskih aktivnosti. Strukturne promjene u proizvodnji, a zatim i u raspodjeli dovode do promjena u strukturi potronje. Najprije se zadovoljavaju egzistencijalne potrebe, a zatim po prioritetima potrebe vieg reda. b) RAST ZAPOSLENOSTI Rast zaposlenih predstavlja jedan od osnovnih razvojnih ciljeva. Visoka stopa zaposlenosti znai max iskoritavanje raspoloivih kapaciteta, poboljanje ivotnog standarda, i lake rjeavanje mnogobrojnih socijalnih probelma u drutvu. Zaposlenost moemo posmatrati sa 3 aspekta: ekonomskog, socijalnog i psiholokog. Ekonomski aspekt obiljeava zaposlenost kao faktor razvoja i zaposlenost kao faktor raspodjele i potronje. Socijalni i psiholoki aspekt utie na drutvenu stabilnost i socijalni mir. Istorijski posmatrano ova 3 aspekta zaposlenosti nisu imali istovremeno jednak drutveni znaaj. Prvo ga je stekao ekonomski aspekt. Socijalni i psiholoki aspekt su fenomeni kasnijeg razvoja. c) RAST EFIKASNOSTI Predstavlja jedan od najznaajnijih ciljeva ek razvoja jer izraava ostvarivanje maksimalnih razvojnih rezultata sa minimalnim trokovima. Postoje 3 oblika ef efikasnosti: a- proizvodna efikasnost se definie kao kriterij da se uz najnie trokove proizvede odreeni obim i kvalitet proizvoda; b- alokativna efikasnost se definie kao zahtjev za alociranje resursa kojima se raspolae na proizvodnju dobara koje je mogue trino valorizovati; c- distributivna efikasnost se odreuje kao nastojanje da uz uslov stabilnih cijena i dohotka, potroai troe svoj raspoloivi dohodak upravo na isti nain kao to su to do sada radili. Mogue je razlikovati slijedee naine tretiranja ekonomske efikasnosti: -statistika i dinamika efikasnost Statistika efikasnost izraunava mjerenje ekonomskog rezultata u odnosu na koliinu upotrijebljenih resursa. Izraava se promjenama tog odnosa u vremenskom periodu. Dinamika efikasnost se mjeri stepenom u kojem ukupni proizvod raste bre nego ulaganja u kapital i novo zapoljavanje. Razlika izmeu stope porasta zapoljavanja i kapitala u odnosu na stopu rasta je tzv. ukupna faktorska produktivnost. - makro i mikro efikasnost Makro efikasnost oznaava upotrebu i alokaciju faktora proizvodnje i proizvedenih dobara izmeu kupaca i prodavaca i fa procesa razvoja koja svakom uesniku omoguava postizanje max cilja. Mikro efikasnost se izraava meusobnim uporeivanjem pojedinanih subjekata koji se sa stanovitva raspoloivosti ljudskim i materijalnim faktorima, te poloaju na tritu, nalaze u priblino slinim uslovima.

d) EKONOMSKA OTVORENOST

14

U uslovima stalnih tehnolokih napredaka savremenog svijeta, veoma je bitno prilagoditi domau proizvodnju i reakciju domaih ef faktora uslovima praenja novih tehnikotehnolokih otkria i njihove proizvodne primjene. 3 savremene tendencije ef razvoja: a- tehniko tehnoloki progres ima veoma znaajan i snaaj uticaj na sve aspekte razvoja (promjene u proizvodnji, potrebe za poveanjem kapitala, kadrovskog potencijala..) b- na bazi sve obimnije proizvodnje nastaju veliki centri moi u svijetu: veliki proizvodni sistemi, moni bankarski koncerni..) c- stvara se sve vei broj ekonomskih saveza izmeu pojedinih zemalja. Uspjenim razvojem moe se ocijeniti samo razvoj u kome svi njegovi faktori dovode sve njegove uesnike u takav poloaj da se u vlastitom interesu moraju otvarati prema svijetu i ukljuivati u savremene tokove svjetskog razvoja. e) RAVNOMJERNA RASPODJELA U savremenim uslovima kriteriji i veliina uea pojedinih subjekata u procesu raspodjelu imaju odreujuu ulogu u njihovoj ekonomskoj i ukupnoj drutvenoj poziciji. S obzirom da svi subjekti ne ostvaruju jednake rezultate, javljaju se velike razlike, a time i nejednakosti i nezadovoljstva meu njima. Idealna situacija bi bila kada bi svi raspolagali istom koliinom dohotka, te kada bi im ta raspodjela bila ravnomjerna. Nejednakost u raspodjeli se moe utvrditi: - ueem donjih siromanih grupa u odnosu na bogate grupe; - preko tzv. LORENZOVE KRIVE koja pokazuje odnos izmeu procenta stanovnika i procenta dohotka koji prisvaja odreena grupa stanovnitva. Tenja savremenog svijeta je smanjivanje nejednakosti u raspodjeli dohotka i smanjivanje siromatva, posebno u nerazvijenim zajednicama. f) PORAST IVOTNOG STANDARDA Je ustvari zadovoljavanje potreba stanovnitva. Porast proizvodnje automatski dovodi do porasta ivotnog, ai drutvenog standarda. Najosnovnije komponente definisanja kategorije ivotnog standarda su: Materijalni uslovi su zadovoljavanje potreba za materijalnim dobrima i uslugama, a ove potrebe se zadovoljavaju individualnom i zajednikom potronjom. Radni uslovi se posmatraju sa gledita zaposlenosti i sa gledita uslova rada Drutveni uslovi su odreeni karakterom proizvodnog odnosa, odnosno vlasnitvom nad srestvima za proizvodnju ali se mora voditi rauna o korigiranju odnosa vlasnika kapitala i vlasnika radne snage. _-_-_-_-_-_

2. Strategije ekonomskog razvoja

15

Strategije ekonomskog razvoja pokuavaju dati odgovor na ? : kako ostvariti definisanje ciljeve ekonomskog razvoja? Koji e se nain i mogunost primijeniti zavisi od postojeih raspoloivih fa i mogunosti njihove primjene u razvojom procesu. Postoji 6 razvojnih strategija: - monetaristika strategija razvoja; - strategija otvorene privrede ili izvozno orjentisana strategija; - strategija industrijalizacije; - strategija poljoprivrednog razvoja ili strategija zelene revolucije; - strategija redistribucije dohodaka i smanjena siromatva i - strategija socijalistikog razvoja. a) monetaristika strategija se bazira na jaanju trinih signala kao bitnog elementa koji doprinosi poboljavanju efikasnosti u alokaciji raspoloivih resursa. Uobiajeno je da se ova strategija primjenjuje u vrijeme krize tj. kada je potrebno stabilizovati razvojne tokove, umiriti cijene i smanjiti nezaposlenost. Strategija naroito naglaava ulogu privatnog sektora koji se posmatra kao osnovni pokreta razvoja. b) strategija otvorene privrede ili izvozno orijentisana strategija I ova strategija poiva na dominantnoj ulozi privatnog sektora i tritva u razvojnom procesu. Povezujui se sa prethodnom strategijom, ovdje se posebno naglaava uloga vanjske trgovine i direktnih stranih ulaganja kao pokretaa razvoja, naroito za male ekonomije. U otvorenoj privredi posebno je naglaena izvozna privreda. Izvozno orijentisana strategija nastoji da u najveoj moguoj mjeri ostvari pozitivne rezultate u uslovima jake konkurencije na svjetskom tritu, a da bi se to ostvarilo posebna panja se polae na efikasno koritenje kapitala, nie trokove, te unapreenje standarda kvaliteta. Posebno treba voditi rauna o nainu plasmana u domau proizvodnju i o opasnosti njegovog odliva iz zemlje umjesto zadravanja i plasmana u zemlji. Strategija otvorene privrede ne podrazumijeva samo izvozno-uvoznu otvorenost, ve i slobodno kretanje faktora proizvodnje, rada i kapitala. Ekonomska uloga drave ima znaajno mjesto, tako to podrava izvozno orijentisano poslovanje i aktivnosti privrede kao: poreske olakice, finasiranje u istraivanje trita, trine edukacije..Drava mora postaviti tri kljune cijene u ekonomiji: kamatnu stopu, devizni kurs i cijenu radne snage. c) strategija industrijalizacije stavlja poseban akcenat na razvoj preraivake industrije (grane proizvodnje koje prerauju proizvode ekstraktivne industrije, poljoprivrede, umarstva, i raznih sintetikih sirovina. Tu spadaju metalna, hemijska, tekstilna, prehrambena, drvna ...ind.) Strategija se ostvaruje primjenom nekih koncepata: - naglaavanjem znaaja proizvodnje trajnih potronih dobara prvenstveno za domae trite i to sa jakom carinskom zatitom domae proizvodnje; - naglaenim investiranjem u nove tehnologije i podizanja produktivnosti rada; - jaanjem manjeg broja veih regionalnih centara razvoja u glavnim naseljenim gradovima.... d) strategija poljoprivrednog razvoja ili strategija zelene revolucije naglasak ove strategije je stavljen na jaanje poljoprivrede tj. proizvodnje hrane a prvenstveno itarica kako bi se stanovnitvu osigurala prehrambena sigurnost. Predstavnici ove strategije smatraju da e: - porast proizvodnje hrane dovesti do porasta njene ponude, to e sniziti cijene tih proizvoda, to dovododi do rasta profita i poveava mogunosti za investiranjem; Ovu strategiju su primjenjivale uglavnom nerazvijene agrarne zemlje.

16

e) strategija redistribucije dohodaka i smanjena siromatva Ova strategija ima cilj da smanji nejednakost u raspodjeli dohotka i umanji problem siromatva. To se moe ostvariti stvaranjem veeg broja radnih mjesta i produktivnijim zapoljavanjem, usmjeravanjem investicija ka nerazvijenim podrujima.. g) strategija socijalistikog razvoja Ova strategija se razlikuje od svih ranije pomenutih po vlasnitvu nad razvojnim faktorima koji su upoetnoj fazi socijalistikog razvoja postali svojina drave, dok je privatna svojina bila veoma ograniena. Iako su se i u ovakvim uslovima ostvarivali znaajni rezultati, ova strategija je dovela do znaajnih zaostajanja u npr. Tehniko-tehnolokog napretku, ogranienih vanjsko ekonomskih i vanjsko trgovinskih odnosa, te do nestanka ovih zemalja sa svjetske drutvenoekonomske scene. 3.Pokazatelji indikatori ekonomskog razvoja Neophodnost obnavljanja proizvodnje podrazumijeva i praenje i utvrivanje rezultata razvojnog procesa. Ova mjerenja je mogue izvriti na nivou pojedinih subjekata procesa drutvene reprodukcije (mikronivo) ili na nivou zajednice kao cjeline (makronivo).Na nivou pojedinanih subjekata to se radi praenjem i uporeivanjem prihoda, tj. rashoda. Na nivou zajednice to je veoma sloen postupak, jer u njemu uestvuje veliki broj subjekata. Podjela pokazatelja ekonomskog razvoja: - vrijednosni (monetarni) pokazatelji ekonomskog razvoja; - naturalni (nemonetarni) pokazatelji ekonomskog razvoja; - ekonomsko-socijalni pokazatelji ekonomskog razvoja; - nauno-tehnoloki pokazatelji ekonomskog razvoja. 1. vrijednosni (monetarni) pokazatelji ekonomskog razvoja ovi pokazatelji su najvei i najznaajniji i zovu ih tzv. ekonomski agregati koji se utvruju sabiranjem rezultata svih subjekata drutvenog procesa reprodukcije. S obzirom da je najbitniji faktor VRIJEME razlikujemo 2 vrste agregata kojima se mjere i izraavaju rezultati DPR i to: A) bez vremenske dimenzije; B) sa vremenskom dimenzijom: -- drutveni bruto proizvod --drutveni (neto) proizvod; --nacionalni-narodni dohodak. A1) Drutveno bogatstvo predstavlja najznaajniji ekonomski agregat kojim se mjeri i izraava zbir svih materijalnih vrijednosti kojima u nekom trenutku raspolae neka zajednica (zemlja-regija) bez obzira na vrijeme nastanka, a stvorene radom generacija u svrhu proizvodnje i potronje. Drutveno bogatstvo, s obzirom na porijeklo obuhvata: - prirodno bogatstvo zemlje; - proizvedena dobra- dobra koja su proizvedena ljudskim radom u procesu proizvodnje; - salo ekonomskih odnosa dugovanja i potraivanja sa inostranstvom. Mjerenje drutvenog bog. se obavlja s vremena na vrijeme, razliitim metodama, u duim intervalima, jer je ovo jako skup i sloen postupak. B1) Drutveni bruto proizvod predstavlja zbir svih proizvedenih roba i usluga koje subjekti proizvedu u odreenom vremenskom intervalu. DBP se obraunava i iskazuje kao:

17

B1a) nacionalni bruto proizvod predstavlja zbir roba i usluga proizvedenih faktorima koji su vlasnitvo subjekata odreene zemlje, bez obzira u kojoj se zemlji proizvodnja obavlja. U eng. Jeziku se to izraavalo kao Gross National Product GNP, dok se u novije vrijeme pojavljuje pod nazivom Gross National Income- GNI. B1b) domai bruto proizvod (eng. Gross Domestic Product-GDP) predstavlja zbir roba i usluga proizvedenih unutar zemlje bez obzira u ijem su vlasnitvu proizvodni faktori. Sastavni dijelovi DBP se mogu analizirati i sa razliitih stanovnitva: - struktura po oblastima koje uestvuju u njegovom stvaranju- industrija, poljoprivreda, saobraaj, graevinarstvo... - struktura po vlasnitvu razliiti tipovi vlasnitva koji postoje u uslovima konkretne zajednice; - naturalna namjenska struktura se s obzirom na namjenu dijeli na sredstva za proizvodnju i sredstva za potronju; - vrijednosna struktura se dijeli na preneseni i novostvoreni dio vrijednosti. Preneseni dio vrijednosti ini zbir vrijednosti utroenih predmeta rada (materijalnih trokova) i sredstava za rad (amortizacije). Novostvoreni dio vrijednosti ili dodata vrijednost je dio DBP nastao u aktuelnom procesu proizvodnje proizvodno utroenom radnom snagom. Potrebno je imati u vidu da se koriste 2 metoda obrauna DBP: 1. metoda praenja toka finalne proizvodnje koji se izraunava sabiranjem: potronja stanovnitva+bruto privatne investicije+dravna potronja+saldo izvoza-uvoza. 2. metoda praenja toka prihoda ili trokova koji se izraunava sabiranjem:najamnine+kamate+rente+drugih prihoda od imovine+indirektnih poreza+amortizacije+profita. B2) Drutveni (neto) proizvod ukuljuuje samo dva dijela DBP i to: preneseni dio utroenih sredstava za rad (amortizaciju) i novostvoreni dio vrijednosti (dodata vrijednost). Ovaj agregat iskljuuje iz obrauna vrijednost utroenih predmeta rada, zato to bi se vrijednost jednog proizvoda vie puta obraunavala (iz faze u fazu) i tako dobio netaan podatak rezultata stvarne proizvodnje. B3) nacionalni narodni dohodak ukljuuje samo jedan dio DBP i to novostvorenu, odnosno dodanu vrijednost stvorenu u procesu reprodukcije. Izraunavanje ND se vri zbirom: faktor rada- najamnina+ faktor zemlje-renta+ faktor kapitala-profit. Veliina nacionalnog dohotka, izraava ekonomski potencijal svake zemlje. Mjerenjem ekonomskih agregata bavi se drutveno raunovodtsvo (nacionalno raunovodstvo) koje daje prikaz ukupne ekonomske aktivnosti odreene drutvene zajednice u odreenom periodu i tako predstavlja pokazatelj makroekonomske aktivnosti zajednice. Prilikom ovih mjerenja neophodno je: - izraziti ukupnu vrijednost proizvedenih dobara u novanim jedinicama, jer se ne mogu sva dobra fiziki sabrati; - obratiti panju na injenicu da svaka zemlja izraava rezultate u vlastitim novanim jedinicama, ime nastaju odreene razlike u vrijednosti prilikom uporeivanja, pa se na osnovu opteprihvaenog dogovora svi podaci izraavaju u jednoj uporedivoj valuti koja ima svjetsko vaenje a to je valuta SAD- USD.ali i to predstavlja problem s gledita njihobog izraavanja u apsolutnim iznosima za pojedine zemlje. S ciljem uporedivosti, ovi apsolutni iznosi se dijele sa ukupnim brojem stanovnika pa se tako dobiven rezultat naziva per capita ili po stanovniku.

18

2. naturalni (nemonetarni) pokazatelji ekonomskog razvoja ovi pokazatelji se esto koriste za iskazivanje dostignutog nivoa poljoprivrednog i industrijskog razvoja. Najei pokazatelji govore o proizvodnji pojedinih prehrambenih artikala, o proizvodnji strategijskih dobara..Ovi pokazatelji se daju u formi po stanovniku. 3. ekonomsko-socijalni pokazatelji ekonomskog razvoja najvaniji ekonomsko socijalni pokazatelji su promjene o stanovnitvu, zaposlenost, oekivano trajanje ivota, uslovi stanovanja.. 4. nauno-tehnoloki pokazatelji ekonomskog razvoja postaju sve znaajniji, u korak sa nauno tehnolokim dostignuima koji galopiraju kroz dananjicu ekonomskog razvoja. Postoji veliki broj pokazatelja tehnoloke dinamike meu kojima su najpoznatije: - nauno- istraivaka baza zemlje; - obim i struktura istraivako razvojnog rada; - patenti i razvijenost proizvodnje i trita tehnologije... Pored navedenih pokazatelja, postoje jo mnogobrojni drugi, meu kojima su najpoznatiji: indikator drutvenog blagostanja i indikator kvaliteta ivota. indikator drutvenog blagostanja polazi od stava da je blagostanje drutva, blagostanje njegovih lanova, jer je ovjek glavni cilj i smisao drutvenog razvoja. indikator kvaliteta ivota polazi od stava da je ovjek vrlo sloeno bie sa viestrukim sposobnostima, potrebama i eljama. Bitan sastavni dio u praenju rezultata ukupnog razvoja ine i potreba praenja signala koji pokazuju ta se dogaa. Ovi signali se mogu podijeliti u 3 grupe: 1) signali iz pozicije makropokazatelja, 2) signali trita i 3) signali iz okruenja. 1) signali iz pozicije makropokazatelja a) kretanje stope akumulacije je naznaajniji i najsloeniji signal razvojog procesa. Rast stope akumulacije zavisi od vie faktora i to: - od stepena razvijenosti i od faze razvoja; - od strukture novih investicija i tehnikog nivoa; - od meunarodnih kredita i drugih oblika meunarodne pomoi.. b) kretanje prosjenog koeficijenta efikasnosti novih ulaganja da bi odredili procjenu da li je neki nivo kapitalnog koeficijenta u nekom momentu previsok ili ne moramo polaziti od izabranih priorita u razvoju (najvei izvoz, najvei stepen zaposlenosti..) 2) signali koji dolaze sa trita najvei broj signala o stanju i rezultatima ekonomskog procesa dolazi nam sa trita. Meu najvanijim su: kretanje trinih cijena, kretanje potranje kratkoronih novanih kredita, kretanje odnosa uvoza i izvoza.. 3) signali iz okruenja s obzirom na veoma znaajan i snaan uticaj okruenja svaka zemlja mora da izgradi snaan sistem signala za sve to se deava u njenom okruenju, a poseban znaaj imaju 3 signala: 1.naune prognoze o novim privrednim oblastima, 2.nova nauna i tehnika dostignua i 3. pojava novih struka i metoda izgradnje strunih kadrova.

19

V POSEBNI ASPEKTI 1.Ciklus ekonomske aktivnosti (konjukturni ciklusi) Trini oblik proizvodnje karakterie neravnomjerno kretanje u kome se smjenjuju faze uspona, zastoja i opadanja ekonomskih aktivnosti, a takvo kretanje zbog periodinog ponavljanja nazivamo ciklusima (gr. Kyklos-krug). Jedna od najbitnijih karakteristika ove proizvodnje ini samostalnost robnih proizvoaa koje samo zanima: ta, kako, koliko i za koga proizvoditi. Ovaj odgovor mogu saznati tek u fazi realizacije proizvodnje, koja se obavlja na tritu. Ponuda- potranja. a) uzroci ciklusa 1. potencijalni potencijalni uzroci se pojavljuju ve u fazi prelaza robne razmjene u robni promet tj. pojavom novca kao posrednika u robnoj razmjeni. Novac se pojavljuje u funkcijama: - sredstva razmjene ime nastaje mogunost vremenskog i prostornog odvajanja prodaje od kupovine robe - tezaurisanje novca funkcija novca kao blaga kada se on povlai iz opticaja i time smanjuje plateno sposobne potranje na tritu, a to dovodi do nemogunosti pretvaranja robne u novanu vrijednost (primjer: kada prodavci imaju vika proizvoda koji ne mogu prodati, i ne mogu izmiriti svoje obaveze plaanja); - novac kao sredstvo plaanja kada se prodaja obavlja bez stvarnog prisustva novcatj. kada se kupuje na kredit a izmeu kupca i prodavca se stvara kreditni odnos. - funkcija svjetskog novca nastaje kada u meunarodnoj razmjeni dolazi do vremenskog i prostornog razdvajanja prodaje i kupovine, to dovodi do poremeaja u plaanjima. 2. stvarni uzroci se nalaze u samoj prirodi trinog naina drutvene reprodukcije. Osnovni motiv reprodukcije je ostvarenje profita, a da bi se izborili sa konkurencijom, zahtijeva stalno praenje i primjenu tehniko tehnolokog progresa, dakle stalno ulaganje u nabavku stalnog kapitala (opreme, maine), ulaganje u radnu snagu, poveanje obima proizvodnje,...Kada nastane situacija vika proizvoda, tj. koliine proizvoda koji se ne mogu plasirati na trite, trgovci osjete zastoj u poslovima, ne mogu da izvre svoje obaveze plaanja na vrijeme, raste potranja za gotovim novcem kao platenim sredstvom, novac se pretvara u blago, nestaje iz prometa, kamatne stope rastu, dolazi do zastoja u duniko povjerilakim odnosima. Sa trita zastoj se prenosi u proizvodnju. Ona prouzrokuje obustavu proizvodnje, propadanje preduzea, otputanje radnika.. Ovakva situacija se naravno ne deava u svim sluajevima, razvoj oscilira od uspona do pada i dobiva ciklini karakter. b) faze ciklusa - kriza - depresija (zastoj) - oivljavanje (oporavak, uspon) - prosperitet (polet) Faza krize /gr. Krisis- prepreka, teko stanje/ oznaava kraj jednog i poetak drugog ciklusa, uzrokuje druge cikluse i prua osnov za odvijanje ciklinog kretanja. U vrijeme krize

20

proizvodnja se naglo smanjuje, nastaju velike zalihe neprodate robe, pad prodajnih cijena, likvidacija mnogih preduzea i banaka, visoka nezaposlenost... Faza depresije se nastavlja na fazu krize i to je period u kome se usporeno zaustavljaju trendovi iz perioda krize i stvaraju uslovi za uspostavljanje ravnotee i nastavak reprodukcije. (stabilizacija cijena, zaustavlja se pad proizvodnje, preduzea poinju proces zamjene stalnog kapitala koji je amortizovan ime stvaraju uslove za niu cijenu kotanja i oporavak proizvodnje. Faza oivljavanja je sljedea faza koja se odlikuje primjenom nove tehnologijei opreme, poveanjem broja zaposlenih, rastom potranje za radnom snagom.. Trgovine i bankarstva obavljaju u potpunosti svoje ranije funkcije u povoljnijim uslovima, oivljava trite vrijednosnih papira uz postepeni rast dionica. Faza prosperiteta nastavlja i uveava ove trendove, proizvodnja dostie normalan nivo, proces investiranja se nastavlja, formiraju se nova preduzea.. Ali u ovoj fazi ve su prisutni simptomi budue krize koja e doi zbog poveanja proizvodnje, investicija, radne snage..ovom fazom se krug nastavlja... Najvei ekonomski poremeaj koji je zahvatio skoro sve zemlje tadanjeg razvijenog svijeta i ostao u istoriji zabiljeen kao najvei i najdui je VELIKA EKONOMSKA KRIZA (Velika depresija) u periodu 1929-1933. Karakteristike ovog poremeaja su: - ogromna nezaposlenost - ogroman pad prodajnih cijena - ogroman pad meunarodne razmjene - ogroman pad industrijske cijene nakon ovog dogaa u periodu poslije II svjetskog rata dolo je do znaajnih promjena. Skratilo se vremensko trajanje cjelokupnog ciklusa na 4-6 godina sa posebnim nastojanjem da se faze krize i depresije to je mogue vie skrate. Druga znaajna promjena se izraava u smanjivanju intenziteta ciklinih poremeaja tj. razlike izmeu nivoa ekonomske aktivnosti u fazi prosperiteta u odnosu na stanje u fazi krize. Oba ova momenta su dovela do znaajnog ublaavanja ekonomskih poremeaja, posebno u fazama krize i depresije, pa se za njihovo oznaavanje upotrebljava izraz recesija opadanje. Recesija ima ista sutinska obiljeja kao i kriza i depresija, ali su zbog pomenutih mjera dravne intervencije ti poremeaji manjeg intenziteta i kraeg trajanja. 2.Regulativne funkcije drave Ekonomski liberalizam je jedinstvena ekonomska teorija i politika koje tee ka uklanjanju svih ogranienja i prepreka u ekonomskoj sferi drutva i stvaranje uslova za slobodno kretanje robe, radne snage i kapitala, kao i nesmetano djelovanje ekonomskih zakonitosti. Ovakav koncept se naziva jo i laisser faire (lesefer-pustiti da se stvari odvijaju svojim neometanim spontanim tokom). Nastaje u periodu od prve ind revolucije do kraja 19.-tog stoljea. Temelji se na tome da nema zastoja i smetnji u realizaciji roba, proizvodi se razmjenjuju za proizvode, prodavac je kupac, a kupac je prodavac..Parola je da bi se upravljalo bolje, potrebno je to manje upravljati. Meutim krajem 19-tog stoljea izdvojile su se dvije oblasti koje su imale potrebu regulisanja izvan liberalizma:

21

-bankarstvo u kojem su se pojavile nacionalne emisione banke kao javne ustanove pod zatitom drave i sa dravnim privilegijama i -meunarodna razmjena koja se pojavljuje u nekim zemljama koje su imale potrebu da koriste dravni mehanizam dok se njihova industrija ne osposobi za konkurentsko trite. Godine Velike ekonomske krize su period kada je dravna intervencija bila jedino sredstvo koje moe da vrati ekonomska kretanja u normalan tok i na put prosperiteta. SAD je rodno mjesto nastanka dravne intervencije, i poetak primjene modernog sistema regulativne funkcije drave u ekonomskoj sferi. Taj poetak je oznaen programom New Deal koga je objavio tadanji predsjednik Roosevelt. On je u poetnoj fazi bio usmjeren na rjeavanje problema 12 miliona nezaposlenih i pad amerike proizvodnje 40% u odnosu na prethodni period. Prvi zaokruen teorijski koncept, dravna intervencija je dobila kasnije u djelu najuvenijih ekonomista svih vremena Johna Maynarda Keynesa pod naslovom Opta teorija zaposlenosti, kamate i novca. Historijski poetak razvoja regulativnih funkcija drave usmjeren je na rjeavanje 2 zadatka: - rjeavanja problema uskalivanja obima i strukture proizvodnje sa nivoom i strukturom plateno sposobne potranje; - obezbjeivanje ubrzanoj ekonomskog rasta i razvoja.

Uzroci regulatorne uloge su: - porast meusobne povezanosti i zavisnosti ekonomskih subjekata u okvirima dravne zajednice; - rast neizvjesnosti o buduim dogaajima; - irenje monopola i suavanje konkurencije; - sektori djelatnosti netrine privrede; - vanjski ili posredni efekti; - trini mehanizam rezultira nepravinom raspodjelom dohotka; - usklaivanje razvoja; - nepotpuna i nejednaka obavijetenost; Drava obavlja svoje regulatorne funkcije na 2 naina: 1. angaovanjem vlastitih materijalno-finansijskih sredstava ime se drava javlja kao proizvoa i potroa; 2. na osnovu zakonskih odredbi kao sila- bez potrebe angaovanja vlastitih materijalno-finansijskih sredstava, ime usmjerava privredna kretanja i razvoj u pravcu koji najvie odgovara interesima privrede i zemlje kao cjeline. 1.a. DRAVA proizvoa Najbolju ilustraciju ovog angaovanja drave daju podaci o velii dravne svojine koja moe da bude potpuna ili djelomina. Jae uee dravnog kapitala u strukturi privreda bilo je naroito naglaeno u prvim decenijama poslij II svjetskog rata kada su one morale pomou ovog kapitala rjeavati probleme poslijeratnih privrednih potekoa. Ovi kapitali su se najee pojavljivali u onim granama koje su manje privlane za privatni kapital, a imaju kljuni znaaj za privredu kao cjelinu. To su: rudarstvo, metalurgija.. Do osjetnog poveanja udjela dravnog kapitala dolazi naroito u periodu ratova, kad drava mora da ulae vea sredstva u izgradnju vojnih preduzea, jer im to nameu vojne potrebe.

22

Dravni kapital pokazuje svoju jaku mjeru i u uslovima kriza-recesije i nakon nje. Drava tada ulae svoje kapitale u bazne grane privrede u tenji da rijei problem nezaposlenosti i da obezbijedi ekspanziju i ponovno oivljavanje ekonomske aktivnosti. Ekonomski smisao ove funkcije dravnog kapitala je da se sa pozicije proizvodnje obezbijede uslovi za normalan tok proirene reprodukcije. 1.b Drava kupac potroa Drugi karakteristian oblik angaovanja drave koji utie na kretanje i ravnoteu trinih privreda pomou vlastitih materijalno- finansijskih sredstava je onaj kad ona nastupa kao potroa. Drava se ovdje javlja sa svojom ulogom u najkritinijoj fazi krunog kretanja kapitala R-N (pretvaranje robe u novac), odnosno realizaciji robe na tritu. Da bi mogla da izvrava svoju funkciju drava mora da raspolae izvjesnim finansijskim sredstvima. Osnovni nain prikupljanja sred. predstavlja oporezivanje, koje moe biti dvostruko, prvo na prihod graana a drugo na profit preduzea. Ovako prikupljena sredstava predstavljaju glavni prihod dravnog budeta (prorauna) kojim se drava pojavljuje na tritu kao kupac i potroa. Godinji bilans prihoda i rashoda drave se naziva budet. Ako su prihodi > rashoda postoji budetski viak, ako su prihodi=rashodu budet je usklaen, a ako su prihodi