Elektrotexnikanın Əsasları

Uumlnvan Bakı Nərimanov rayonu Əlicabbar Orucəliyev 61 Peşə Təhsili uumlzrə Doumlvlət Agentliyi | Tel +994 (012) 567 28 10

Azərbaycanda Peşə Təhsili və Təliminin (PTT)

inkişafına Avropa İttifaqının dəstəyi EuropeAid137866DHSERAZ

ldquoElektrik Xətlərinin Quraşdırılması və Təmiri uumlzrə

Muumltəxəssisrdquo ixtisası

Elektrotexnikanın Əsasları

1

Azərbaycan Respublikasi Təhsil Nazirliyi

tərəfindən 11 oktyabr 2019-cu il tarixli

F-604 saylı əmr ilə təsdiq edilmişdir

Muumləllif

Mehriban Eyvazova

Ruumlbabə Nağıyeva

Rəyccedililər

Xalid Təhməzov

Bakı - 2019

Bu nəşrin məzmunu muumlstəsna olaraq ldquoAzərbaycanda Peşə Təhsili və Təliminin

inkişafına Avropa İttifaqının dəstəyirdquo Texniki Yardım layihəsinin məsuliyyətidir və

heccedil bir halda Avropa İttifaqının moumlvqeyini əks etdirmir

2

Muumlndəricat

Giriş 5

ldquoElektrotexnikanın əsaslarırdquo modulunun spesifikasiyası 6

Təlim nəticəsi 1 Sabit cərəyan elektrik doumlvrəsinin hesablanmasını bacarır 7

111 Elektrotexnikanın əsas qanunlarını sadalayır 7

112 Tələbələr uumlccediluumln fəaliyyətlər 8

113 Qiymətləndirmə 8

121 İşlədicilərin ardıcıl və paralel birləşməsini təsvir edir 8



131 Elektrik doumlvrəsinin əsas elementlərini şərh edir 10



141 Sabit cərəyan doumlvrəsinin işi və guumlcuumlnuuml hesablayır 13



151 Sabit cərəyan doumlvrəsində qeyri-xətti elementləri muumləyyən edir 16



161 Cərəyan mənbələri (akkumulyator) muumləyyən edir 18



Təlim nəticəsi 2 Dəyişən cərəyan elektrik doumlvrəsini qurulması barədə bilir 21

211 Dəyişən cərəyanla əlaqədar əsas anlayışları muumləyyən edir 21



221 Başlanğıc faza və faza suumlruumlşməsini izah edir 22



231 Dəyişən cərəyan doumlvrəsinin ideal elementlərini muumləyyən edir 24



241 Sinusoidal cərəyanın elektrik hərəkət quumlvvəsi və gərginliyin təsiredici qiymətlərini təyin

edir 25



251 Dəyişən cərəyan doumlvrəsinin aktiv reaktiv və tam guumlclərini təyin edir 27



Təlim nəticəsi 3 Uumlccedil fazalı doumlvrələrin qurulmasını bacarır 29

311 Uumlccedilfazalı sistemləri qurur 29



321 Uumlccedilfazalı elektrik doumlvrəsi təyin edir 31



331 Uumlccedilfazalı generator dolaqlarının ulduz birləşməsini bacarır 32



3

341 Uumlccedilfazalı generator dolaqlarının uumlccedilbucaq birləşməsini şərh edir 33



351 Uumlccedilfazalı doumlvrənin guumlcuumlnuuml muumləyyən edir 34



Təlim nəticəsi 4 Elektromaqnit induksiyası qanunlarını bilir 38

411 Maqnit sahəsində hərəkət edən elektrona təsir edən quumlvvəni təyin edir 38



421 Elektromaqnit induksiyanın elektrik hərəkət quumlvvəsini izah edir 39



431 Mexaniki enerjinin elektrik enerjisinə ccedilevrilməsini şərh edir 41



441 Elektrik enerjisinin mexaniki enerjiyə ccedilevrilməsinin tərifini deyir 43



451 Elektrik muumlhərriklərinin elektromaqnit induksiya qanunu ilə işlədiyini məruzə edir 44



Təlim nəticəsi 5 Transformatorlar onların vəzifəsi və tətbiq sahələri haqqında bilir 53

511 Transformatorların noumlvuuml və xarakteristikaları haqqında məlumat verir 53



521 Uumlccedilfazalı transformatorların iş prinsipini təsvir edir 55



531 Avtotransformatorların vəzifəsini izah edir 57



541 Oumllccediluuml transformatorları onların tətbiq sahələrini təyin edir 59



551 Qaynaq transformatorlarının iş prinsipini şərh edir 60



Təlim nəticəsi 6 Elektrik enejisinin istehsalı tələbatı və paylanmasını bacarır 63

611 Elektrik enerjisinin istehsalını muumləyyən edir 63



621 Elektrik enerjisinin tələbatı və paylaşdırılmasını təsvir edir 64



631 Elektroenergetika sistemlərini muumləyyən edir 69



641 Elektrik şəbəkələri və yarımstansiyaları haqqında məlumat verir 70

4



651 Elektrik enerjisinin əsas işlədicilərini təyin edir 72



İstifadə olunan ədəbiyyat 75

5

Giriş

Elektrotexnika elmi buumltuumln duumlnyada inkişaf etdiyi kimi Azərbaycanda da inkişafdadır Oumllkəmizdə XIX

əsrin əvvəllərindən başlayaraq bu guumlnə qədər inkişaf edən elektrotexnika elminin ccedilox boumlyuumlk

nailiyyətləri vardır

Bu modulda elektrik sahəsi elektrik tutumu potensial naqillər və dielektriklər elektrik cərəyanı

elektrik doumlvrələri Kirxhof və Om qanunları haqqında məlumat verilmiş elektromaqnetizm və

elektromaqnit induksiyası anlayışları təhlil olunmuşdur Modulda dəyişən elektrik cərəyanının

alınması dəyişən cərəyan doumlvrələri ccediloxfazalı dəyişən cərəyan dəyişən cərəyan generatoru oumllccediluuml

cihazları doumlvrə elementləri transformator asinxron muumlhərrikləri haqqında da ətraflı məlumat ardıcıl

olaraq verilmişdir

Elektrotexnika elektrik enerjisinin istehsalı onun ccedilevrilməsi paylaşdırılması və istifadə edilməsini

oumlyrənən elmdir Muumlasir doumlvrdə elektrotexnikanın bir elm kimi muumlvəffəqiyyətlərindən biri də texnikada

elektrik və maqnit hadisələrinə əsasən elektrotexniki qurğu və cihazların məlumatını qəbul etmək və

oumltuumlrmək temperaturunu təzyiqi sıxlığı səviyyəni oumlyrənməkdən ibarətdir

Bu modul tamamlandıqdan sonra tələbə sabit və dəyişən cərəyan doumlvrələrini hesablamağı

elektromaqnit induksiya qanunlarını uumlccedilfazalı elektrik doumlvrələrini qurmağı transformatorların iş

prinsipini elektriki enerjisinin istehsalını tələbatını paylanmasını bacaracaqdır

6

ldquoElektrotexnikanın Əsaslarırdquo modulunun spesifikasiyası

Modulun adı Elektrotexnikanın əsasları

Modulun kodu

Modul uumlzrə saatlar 120

Modulun uumlmumi məqsədi Bu modul tamamlandıqdan sonra tələbə sabit və dəyişən cərəyan doumlvrələrini hesablamağı elektromaqnit induksiya qanunlarını bilir uumlccedil fazalı elektrik doumlvrələrini qurmağı transformatorların iş prinsipini elektriki enerjisinin istehsalını tələbatini paylanmasını bacarır

Təlim nəticəsi 1 Sabit cərəyan elektrik doumlvrəsinin hesablanmasını bacarır

Qiymətləndirmə meyarları

1 Elektrotexnikanın əsas qanunlarını sadalayır

2 İşlədicilərin ardıcıl və paralel birləşməsini təsvir edir

3 Elektrik doumlvrəsinin əsas elementlərini şərh edir

4 Sabit cərəyan işi və guumlcuumlnuuml hesablayır

5 Sabit cərəyan doumlvrəsində qeyri-xətti elementləri muumləyyən edir

6 Cərəyan mənbələrini (akkumulyator) muumləyyən edir

Təlim nəticəsi 2 Dəyişən cərəyan elektrik doumlvrəsini qurulması barədə bilir


1 Dəyişən cərəyanla əlaqədar əsas anlayışları muumləyyən edir

2 Başlanğıc faza və faza suumlruumlşməsini izah edir

3 Dəyişən cərəyan doumlvrəsinin ideal elementlərini muumləyyən edir

4 Sinusoidal cərəyanın elektrik hərəkət quumlvvəsi və gərginliyin təsiredici qiymətlərini təyin edir

5 Dəyişən cərəyan doumlvrəsinin aktiv reaktiv və tam guumlclərini təyin edir

Təlim nəticəsi 3 Uumlccedilfazalı doumlvrələrin qurulmasını bacarır


1 Uumlccedil fazalı sistemləri qurur

2 Uumlccedil fazalı elektrik doumlvrəsini təyin edir

3 Uumlccedil fazalı generator dolaqlarının ulduz birləşməsini bacarır

4 Uumlccedil fazalı generator dolaqlarının uumlccedilbucaq birləşməsini şərh edir

5 Uumlccedil fazalı doumlvrənin guumlcuumlnuuml muumləyyən edir

Təlim nəticəsi 4 Elektromaqnit induksiyası qanunlarını bilir


1 Maqnit sahəsində hərəkət edən elektrona təsir edən quumlvvəni təyin edir

2 Elektromaqnit induksiyanın elektrik hərəkət quumlvvəsini izah edir

3 Mexaniki enerjinin elektrik enerjisinə ccedilevrilməsinin mahiyyətini şərh edir

4 Elektrik enerjisinin mexaniki enerjiyə ccedilevrilməsini tərif edir

5 Elektrik muumlhərriklərinin elektromaqnit induksiya qanunu ilə işlədiyini məruzə edir

Təlim nəticəsi 5 Transformatorlar onların vəzifəsi və tətbiq sahələri haqqında bilir


1 Transformatorların noumlvuuml və xarakteristikaları haqqında məlumat verir

2 Uumlccedilfazalı transformatorların iş prinsipini təsvir edir

3 Avtotransformatorların vəzifəsini izah edir

4 Oumllccediluuml transformatorları onların tətbiq sahələrini təyin edir

5 Qaynaq transformatorlarının iş prinsipini şərh edir

Təlim nəticəsi 6 Elektrik enerjisinin istehsalı tələbatı və paylanmasını bacarır


1 Elektrik enerjisinin istehsalını muumləyyən edir

2 Elektrik enerjisinin tələbatı və paylanması təsvir edir

3 Elektroenergetika sistemlərini muumləyyən edir

4 Elektrik şəbəkələri və yarımstansiyalar haqqında məlumat verir

5 Elektrik enerjisinin əsas işlədicilərini təyin edir

7



Doumlvrə hissəsi uumlccediluumln Om qanunu

Doumlvrə hissəsindəki cərəyan şiddəti bu hissənin uclarındakı gərginliklə duumlz

onun muumlqaviməti ndash R ilə tərs muumltənasibdir

Sxem 11 Doumlvrə hissəsi

Tam doumlvrə uumlccediluumln Om qanunu

I =119916

119929+119955

E=IR+Ir= U+Ir U=IR

E- mənbənin elektrik hərəkət quumlvvəsi r-mənbənin daxili muumlqaviməti R-işlədicinin muumlqavimətidir

Elektrik hərəkət quumlvvəsi-mənbənin vahid q yuumlkuumlnuuml qapalı doumlvrədə hərəkət etdirməsi uumlccediluumln lazım

olan enerjidir Vahidi voltdur ldquoVrdquo hərfi ilə işarə olunur Qeyd edək ki gərginlik doumlvrə hissəsində vahid q

yuumlkuumlnuuml hərəkət etdirməsi uumlccediluumln lazım olan enerjidir

Kirxhofun I qanunu Sabit cərəyan doumlvrəsində duumlyuumln (budaqlanma)

noumlqtəsində (Sxem 122) cərəyanların cəbri cəmi sifira bərabərdir başqa

soumlzlə budaqlanma noumlqtəsinə daxil olan cərəyanların cəmi həmin

noumlqtədən ccedilıxan cərəyanların cəminə bərabərdir və şərti olaraq daxil olan

cərəyanlar muumlsbət ccedilıxan cərəyanlar isə mənfi hesab edilir Duumlyuumln

noumlqtəsi-ən azı 3 muumlstəqil budağın birləşdiyi noumlqtəyə deyilir

Burada duyun noumlqtəsinə istiqamətlənmiş I1 cərəyanını muumlsbət əks

istiqamətlənmiş I2 və I3 cərəyanlarını mənfi qəbul etsək onda I1 +(- I2) + (-I3) = I1-I2 ndash I3 =0 I1=I2+I3 olar

Kirxhofun II qanunu Sabit cərəyan doumlvrəsində qapalı konturda EHQ-nın cəbri cəmi elementlərdə

yaranan gərginlik duumlşguumllərinin cəbri cəminə bərabərdir

E1-E2+E3=İ1R1-İ2R2+ İ3R3- İ4R4

Sxem 12 Duumlyuumln

(budaqlanma) noumlqtəsi

Sxem 13 Qapalı kontur

8

112 Tələbələr uumlccediluumln fəaliyyətlər

Doumlvrə hissəsi uumlccediluumln OM qanunu ilə tam doumlvrə hissəsi uumlccediluumln OM qanunu arasındakı fərqi araşdırın

OM qanununun tətbiq sahələrini araşdırın və nuumlmunələr goumlstərin

Doumlvrənin xarici muumlqaviməti R 0 olduqda cərəyan şiddətini təyin edin

Kirxhofun I qanununun sxemini qurun

Qapalı doumlvrə uumlccediluumln Kirxhofun II qanununun sxemini qurun

Kirxhofun qanunlarının tətbiq sahələrini araşdırın və nuumlmunələr goumlstərin

Moumlvzulara uyğun test tapşırıqları tərtib edin

113 Qiymətləndirmə

Aşağıdakı qiymətləndirmə meyarına əsasən qiymətləndirəcəksiniz

ldquoElektrotexnikanın əsas qanunlarını sadalayırrdquo

Doumlvrə hissəsi uumlccediluumln OM qanununun duumlsturunu yazın

Tam doumlvrə hissəsi uumlccediluumln OM qanununun duumlsturunu yazın

OM qanununda gərginlik cərəyan şiddətindən asılı olaraq necə dəyişir

Elektrik hərəkət quumlvvəsi ədədi qiymətcə nəyə bərabərdir

Kirxhofun I qanununun duumlsturunu qeyd edin

Kirxhofun II qanununun duumlsturunu qeyd edin

Test


İşlədicilərin ardıcıl birləşməsi Muumlqavimətləri ayırmadan bir-birinin ardınca birləşdirilməsinə onların ardıcıl

birləşdirilməsi deyilir

Sxem 14 Muumlqavimətlərin ardıcıl birləşməsi

Muumlqavimətlərin ardıcıl birləşməsində doumlvrədən eyni cərəyan axır Muumlqavimətlərin ardıcıl birləşməsində doumlvrənin sıxaclarında gərginlik onun buumltuumln hissələrindəki gərginliklərin cəminə bərabərdir Muumlqavimətlərin ardıcıl birləşdirilməsində ekvivalent muumlqavimət həmin muumlqavimətlərin cəmi-nə bərabərdir Naqillər ardıcıl birləşərkən naqillərdən keccedilən cərəyan şiddəti eyni olur I = I1 = I2 = In U = U1 + U2 + + Un

R= R1 + R2 + + Rn

9

İşlədicilərin paralel birləşməsi Muumlqavimətlərin paralel birləşdirilməsində (sxem 15) muumlqavimətlərdə gərginliklər eyni olur

yəni U=U1=U2=U3

Sxem 15 Muumlqavimətlərin paralel birləşməsi Naqillər paralel birləşərkən naqillərin uc noumlqtələri arasındakı gərginliklər eyni olur

U = U1 + U2 + + Un

I = I1 = I2 = In

1

119877=

1

1198771+

1

1198772+∙∙∙

1

119877119899

n-ardıcıl və ya paralel birləşdirilmiş naqillərin uumlmumi sayıdır Xuumlsusi halda n=2 olarsa Ardıcıl birləşdikdə R= R1 + R2

Paralel birləşdikdə 119877 =11987711198772

1198771+1198772

Eyni muumlqavimətə malik naqillər (R1 = R2 = = Rn = R ) ardıcıl v ə ya paralel birləşdirildikdə

Rar = nmiddotR Rpar = 119929

119951


İşlədicilərin ardıcıl birləşməsində ekvivalent muumlqaviməti təyin edin ( R1 =1 om R2=2 om R3=6 om)

Sxem 16

Ardıcıl birləşmədə ekvalent muumlqavimət 45 om olarsa cərəyan şiddətini hesablayın

Ardıcıl birləşmiş elektrik doumlvrəsinin sxemini qurun

Paralel birləşmədə ekvalent muumlqavimət 22 om olarsa doumlvrə hissəsi cərəyan şiddətini hesablayın

10

Sxem 17

Paralel birləşmiş elektrik doumlvrəsinin sxemini qurun

İşlədicilərin paralel birləşməsində ekvalent muumlqaviməti təyin edin ( R1 =2 om R2=8 om R3=10 om)

Moumlvzuya uyğun test tapşırıqları tərtib edin


Oumlyrənmə prosesinə bağlı olan qiymətləndirmə meyarı ldquo Elektrotexnikanın əsas qanunlarını sadalayırrdquo

Ardıcıl birləşmə nəyə deyilir

Ardıcıl birləşmədə uumlmumi muumlqavimətin duumlsturunu yazın

Ardıcıl birləşmənin tətbiq sahələri hansıdır

Paralel birləşmə nəyə deyilir

Paralel birləşmənin duumlsturunu yazın

Paralel birləşmə tətbiq sahələri hansıdır

Test


Bir mənbəli sadə elektrik doumlvrəsi Sabit cərəyan enerji mənbəyindən işlədicidən və əlaqələndirici naqillərdən

ibarət olan qapalı kontura sadə elektrik doumlvrəsi deyilir

Sxem 18 Sadə elektrik doumlvrəsi

11

Doumlvrədə cərəyanın qiymət və istiqaməti zamandan asılı olmur və sabit qalır Enerji mənbələrində (elektromexaniki generatorlar termoelektriki generatorlar qalvonik elementlər akkumulyator batareyaları və s) mexaniki istilik kimyəvi və s enerjilər elektrik enerjisinə ccedilevrilir

Sxem 19 Sabit cərəyan mənbələrinin şərti işarələri a) qalvanik və akkumulyator batareyaları

b) elektromexaniki generator c) termoelektrik generatoru d) fotoelement e) ehq-nin şərt işarəsi

Mənbə elektrik hərəkət quumlvvəsi (ehq) ndashE gərginlik ndashU cərəyan ndashI guumlc ndashP və daxili muumlqavimət

ndashr ilə işarə edilir Mənbəyin ehq onun mənfi quumltbuumlndən muumlsbət quumltbuumlnə doğru istiqamətlənir Mənbə daxilində cərəyan ehq istiqamətində gərginlik isə ehq-nin əksinə istiqamətlənir (ehq induksiyalanan elementə aktiv element deyilir)

İşlədici nominal gərginlik ndashUn nominal cərəyan ndashIn nominal guumlc ndashPn və omik muumlqavimət ndashR ilə işarə edilir İşlədicinin normal işləməsi uumlccediluumln gərginlik nominal (Unom=6122436kv Unom=110 220 440v) qiymətə malik olmalıdır

Aktiv Omik muumlqavimət ilə xarakterizə edilən doumlvrə elementinə rezistor deyilir Rezistorlar qızdırıcılar elektrik lampaları doumlvrənin passiv elementləri sayılırlar

Mənbə və işlədicini əlaqələndirən naqillər (xətlər) yuumlksək elektrik keccediliriciliyinə malik olan mis və ya aluumlminiumdan hazırlanır Elektrik doumlvrələrini hesabladıqda naqillərin muumlqaviməti kiccedilik olduğundan nəzərə alınmır

Rezistorun sıxacları arasındakı gərginliklə cərəyan arasındakı asılılığa U=f(İ) volt-amper xarakteristikası deyilir Volt-amper xarakteristikasına goumlrə elektrik doumlvrələri xətti və ya qeyri-xətti olur Xətti elektrik doumlvrəsində rezistorun muumlqaviməti gərginlik və ya cərəyandan asılı olmur sabit qalır volt-amper xarakteristikası xətti olur

Qeyri-xətti elektrik doumlvrəsində isə rezistorun muumlqaviməti gərginlik cərəyan və ya

temperaturdan asılı olaraq dəyişir və volt-amper xarakteristikası qeyri-xətti olur Elektrik doumlvrələri iki cuumlr olur Birmənbəli sadə və budaqlanan elektrik doumlvrələri

Sadə elektrik doumlvrəsi mənbədən rezistordan (və ya ardıcıl birləşən rezistorlardan) əlaqələndirici naqillərdən ibarətdir Birmənbəli budaqlanan elektrik doumlvrəsində rezistorlar paralel və ya qarışıq birləşir

Sxem 110 Doumlvrə elementlərinin volt-amper xarakteristikaları a) xətti element b) qeyri ndashxətti element

12

Ccedilox mənbəli budaqlanan elektrik doumlvrələri

İkidən artıq duumlyuumln noumlqtəsi ətrafında birləşən aktiv və passiv budaqlardan ibarət olan doumlvrəyə

budaqlanan elektrik doumlvrəsi deyilir İkidən artıq budağın birləşdiyi noumlqtəyə duumlyuumln noumlqtəsi (d) iki duumlyuumln

noumlqtəsini əlaqələndirən doumlvrə hissəsinə budaq (b) qapalı doumlvrə hissəsinə isə kontur (k) deyilir Sərbəst

kontur elə kontura deyilir ki həmin konturda iştirak edən budaqlardan biri və ya ikisi (sərbəst budaq-

bs) o biri konturların tərkibinə daxil olmasın

Sərbəst konturların sayı ndash Ks=b-(d-1)


Sadə elektrik doumlvrəsinin sxemini qurun

Cərəyanla gərginlik arasında volt-amper xarakteristikasının qrafikini qurun

Bir mənbəli elektrik doumlvrələrində elektrik naqillərin rolunu təyin edin və sxemini

qurun

Tələbələri 2 qrupa ayırırıq sonra onlara Venn diaqramından istifadə edərək ldquoBir

mənbəli və ccedilox mənbəli elektrik doumlvrələrinin oxşar və fərqli cəhətlərini muumlqayisə

edinrdquo tapşırığı verin Tədqiqat sualını iş vərəqində təqdim edin İş vərəqləri loumlvhədən

asılır və tələbələr tərəfindən muumlzakirə edilir

Sxem 112

Ccedilox mənbəli elektrik doumlvrəsi uumlccediluumln duumlyuumln noumlqtələrinin konturların və budaqların sayını

araşdırın və muumlzakirə edin

Moumlvzuya uyğun test nuumlmunələri tərtib edin

Sxem 111 Budaqlanan elektrik doumlvrəsi (d=3 b=5)

Fərqli Fərqli Oxşar

13


Oumlyrənmə prosesinə bağlı olan qiymətləndirmə meyarı ldquoElektrik doumlvrəsinin əsas elementlərini şərh edirrdquo

Elektrik doumlvrəsinin əsas elementləri hansılardır

Doumlvrənin passiv elementləri hansılardır

Sadə elektrik doumlvrəsi hansı elementlərdən ibarətdir

İşlədicinin normal işləməsi uumlccediluumln gərginliyin hansı nominal qiymətə malik olmalıdır

Rezistor nəyə deyilir

Budaqlanan elektrik doumlvrəsi nəyə deyilir

Duumlyuumln noumlqtəsi nəyə deyilir

Kontur nədir

141 Sabit cərəyan doumlvrəsinin işi və guumlcuumlnuuml hesablayır

Sabit cərəyanın işi

Qаpаlı doumlvrədə yuumlkləri irəliləmə hərəkəti еtdirmək uumlccediluumln doumlvrədən cərəyаn ахır

Bu zaman doumlvrədə elеktrik еnеrji mənbəyi muumləyyən еnеrji sərf еdir Bu еnеrji

mənbəyi еhq E-nin həmin doumlvrədən kеccedilən q еlеktrik miqdаrına hаsilinə yəni E x

q-yə bərаbərdir

Lаkin bu enеrji mənbəyinin goumlrduumlyuuml buumltuumln iş еnеrji qəbulеdicisinə vеrilmir Bunun bir hissəsi

mənbənin və nаqillərin dахili muumlqаvimətinin dəf еdilməsinə sərf оlunur Bеləliklə еlеktrik еnеrji

mənbəyinin goumlrduumlyuuml fаydаlı iş

A = Uq

burаdа Undashеnеrji qəbulеdicisinin sıхаclаrındаkı gərginlikdir

Elеktrikin miqdаrı q = It olarsa iş duumlsturunu аşаğıdаkı şəkildə yаzа bilərik

A = Ult

Bu duumlsturdаn аydın оlur ki еlеktrik еnеrjisi və yа cərəyаnın işi doumlvrədəki gərginliyin cərəyаnа və

bu cərəyаnın kеccedilmə muumlddətinə vurulmа hаsilidir

U = Ir

Onda iş duumlsturunu bеlə də yаzа bilərik

A =I2 rt

Ancaq alınan duumlsturlаrdаn hеccedil biri işin еlеktrik еnеrjisi gеnerаtоrlаrının oumllccediluumllərini muumləyyən еtmir

O həm boumlyuumlk və həm də kiccedilik gеnеrаtоrlаr еyni lаkin muumlхtəlif muumlddətlərdə iş vеrə bilər Bunа goumlrə

də gеnerаtоrun oumllccediluumlləri goumlruumllmuumlş işlə dеyil оnun guumlcuuml ilə muumləyyən еdilir Bu еlektrik еnеrjisini istеhsаl

еtməyən еnеrjini işlədən istənilən еlеktrоtехniki аpаrаt və mаşınlаrа (məsələn еlеktrik

muumlhərriklərinə еlеktrik lаmpаlаrınа qızdırıcı cihаzlаrа və s) аiddir

14

Şək11Termostatın elektrik doumlvrəsinə qoşulma sxemi1-temperatura həssas element 2-

termostat 3-ventilyator 4-qızdırıcı 5-10A avtomat accedilar 6-1A avtomat accedilar

Sabit cərəyanın guumlcuuml Bir sаniyə ərzində goumlruumllən (və yа sərf еdilən) işə guumlc dеyilir Guumlc аşаğıdаkı kimi ifаdə оlunur

P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903

İş və guumlc duumlsturlаrındа gərginlikndashvоlt cərəyаn şiddəti ndash аmpеr muqаvimət -оm zаmаn ndash sаniyə ilə ifаdə оlunаrsa iş nyoutоnmеtr və yа vаtt-sаniyə yəni cоul guumlc isə vаtt ilə аlınır

1 vt= 1000 mvt 1 hvt=100vt 1 kvt = 1 000 vt 1 vt s =3600 vt sаn 1 kvt s = 1 000 vt s

Elеktrik cərəyаnının işi və kilоqrаmmеtr (kq m) ilə oumllccediluumllən mехаniki iş аrаsındа bеlə bir nisbət vаrdır 1 vt bull sаn = 0102 kqm Mехаniki guumlcuuml oumllccedilmək uumlccediluumln sаniyədə kilоqrаmmеtr (kqmsаn) vаhidindən istifаdə оlunur 1kq msаn = 981 vt

Gеnеrаtоrun sıхаclаrındаkı gərginlik U оlduqdа хаrici doumlvrədə I cərəyаnı ilə аyrılаn guumlc gərginliyin cərəyаnа hаsili kimi ifаdə оlunur yəni

P=UI Хаrici muumlqаvimət (r) ccedilох kiccedilik оlduqdа doumlvrədəki cərəyаn хеyli ccedilох genеrаtоrun sıхаclаrındаkı

gərginlik isə ccedilох kiccedilik оlur Хаrici doumlvrənin r muumlqаviməti sıfrа bərаbər оlduqdа gеnerаtоrun sıхаclаrındаkı U gərginliyi də sıfrа bərаbər olar

P= 0 ∙ I = 0

doumlvrədəki cərəyan şiddəti sıfrа bərаbərdir

P = U ∙ 0 = 0 Gеnеrаtоrun dахili muumlqаviməti r0 хаrici doumlvrənin muumlqаviməti isə r оlаrsа doumlvrədəki I cərəyаnındа

gеnеrаtоrun dахilində аyrılаn guumlc P0= I2 r0 хаrici doumlvrədə аyrılаn guumlc isə P=I2 r оlаcаqdır

Bеləliklə gеnеrаtоrun hаsil еtdiyi tаm guumlc

Ptam= P + P0= I2r + I2 r0= I(Ir + Ir0) Aхırıncı bərаbərliklərin sаğ hissəsindəki moumltərizəyə аlınmış cəm gеnеrаtоrun еhq E-ni ifаdə еdir

yəni E = Ir + Ir0

Dеməli gеnеrаtоrun tаm guumlcuumlnuuml аşаğıdаkı duumlsturlа ifаdə еtmək оlаr

Ptam = P + P0=EI

15

Şəkil 12 Temperatura həssas element 1-termostata qoşulan naqil 2-temperatura həssas ilkin verici


Elektrik cərəyanının işini və tətbiq sahələrini araşdırın

Doumlvrədə gərginlik U=0 olduqda guumlcuuml təyin edin

Guumlc vahidlərini muumlqayisə edin

Elеktrik cərəyаnının işi ilə oumllccediluumllən mехаniki iş аrаsındа nisbəti araşdırın və nəticəni muumlzakirə edin

Generatorun hasil etdiyi tam guumlcuuml hesablayın

Şəkil 13 Muumlzakirə


Oumlyrənmə prosesinə bağlı olan qiymətləndirmə meyarı ldquoSabit cərəyan doumlvrəsinin işi və guumlcuumlnuuml hesablayırrdquo

Cərəyanın işi hansı duumlsturla ifadə edilir

1 Kv saat neccedilə couldur

Cərəyanın işindən harada istifadə olunur

Guumlc nəyə deyilir

16


Sabit cərəyan doumlvrəsində qeyri-xətti elementləri Qeyri-xətti elektrik doumlvrələrində işlədicinin muumlqaviməti gərginlikdən cərəyandan temperaturdan asılı olaraq dəyişir Qeyri-xətti elementdə gərginliklə cərəyan arasındakı asılılığa volt-amper xarakteristikası deyilir Volt-amper xarakteristikası U=f(I) koordinat başlanğıcına nəzərən simmetrik (Sxem 113a) və ya qeyri-simmetrik (Sxem 113b) olur

Simmetrik xarakteristikaya malik olan qeyri-xətti elementdə cərəyanın qiyməti gərginliyin istiqamətindən muumlqavimət isə cərəyanın istiqamətindən asılı olmur

Sxem 113 Qeyri-xətti elementlərin simmetrik (a) və qeyri-simmetrik (b) volt-amper xarakteristikaları

Simmetrik xarakteristikaya malik qeyri-xətti elementlərə misal olaraq elektrik lampalarını termorezistorları baretterləri trit rilit elementləri bircinsli elektrodlar arasında yaranan elektrik qoumlvsuumlnuuml və s goumlstərmək olar

Volfram elektrodlu lampada muumlqavimətin temperatur əmsalı muumlsbət olduğundan muumlqavimət cərəyandan (temperaturdan) asılı olaraq artır (Sxem 114)

Koumlmuumlr elektrodlu lampada isə muumlqavimətin temperatur əmsalı mənfi olduğundan muumlqavimət temperaturdan asılı olaraq azalır (Sxem 114) Termorezistorların volt-amper xarakteristikası koumlmuumlr elektrodlu lampada olduğu kimidir yəni elementdə cərəyan artarsa muumlqavimət artır

Tirit və vilit elementləri karborunoldan hazırlanır Tirit elementin volt-amper xarakteristikasından (Sxem 115)goumlruumlnuumlr ki gərginlikdən asılı olaraq tiritin keccediliriciliyi şiddətlə artır Gərginlik iki dəfə artarsa tirit elementin keccediliriciliyi təxminən on dəfə artır Yarımstansiyalarda elektrik qurğularını yuumlksək gərginliklərdən muumlhafizə etmək uumlccediluumln tiritdən hazırlanan ayırıcılardan istifadə edilir

Sxem 114Volfram (a) və koumlmuumlr (b) elektrodlu lampanın volt-amper xarakteristikaları

17

Qeyri-simmetrik volt-amper xarakteristikaya malik olan qeyri-xətti elementlərə misal civə

duumlzləndiricilərini yarımkeccedilirici diod və triodları qeyri-bircinsli elektrodlar arasında yaranan elektrik qoumlvsuumlnuuml və s goumlstərmək olar Bu elementlərdən əsas dəyişən cərəyanı sabit cərəyana ccedilevirən duumlzləndiricilərdə istifadə edilir


Qeyri-xətti elementlərin simmetrik və qeyri-simmetrik volt-amper xarakteristikasını araşdırın və muumlqayisə edin

Sxem 117

Simmetrik xarakteristikaya malik qeyri-xətti elementlərə misallar goumlstərin

BİBOuml iş uumlsulundan istifadə edərək qeyri-simmetrik volt-amper xarakteristikaya malik olan qeyri-xətti elementlərə aid nuumlmunələr goumlstərin muumlqayisə edin və nəticə ccedilıxarın

Sxem 115 Tirist elementin volt-amper

Sxem 116 Yarımkeccedilirici diodun volt-

amperi


18

Muumləllim loumlvhədə 3 suumltundan ibarət cədvəl qurur və aşağıdakı boumllmələri qeyd edir

Bilirəm Bilmək istəyirəm Oumlyrəndim

Cədvəl11

Şagirdlər əvvəl mənimsəmiş olduqları bilikləri bir daha nəzərdən keccedilirir və oumlyrənmək cavabını

tapmaq istədiyi məsələləri sualları muumləyyənləşdirir Bu məqsədlə muumləllim oumlzuuml və ya şagirdlər cuumltlər

qruplar halında mətni oxuyur Cuumltlər və ya qruplar moumlvzu barəsində əvvəlki biliklərinə dair qeydlər

aparırlar Mətn oxunduqdan sonra muumləllim ikinci suumltundakı suallara qayıdır əgər mətndə sualların

cavabları verilibsə onları uumlccediluumlncuuml suumltunda qeyd etməyi tapşırır Şagirdlərin qeydləri dinlənilir məqsədəuyğun sayılan cavablar muumlvafiq suumltunda qeyd edilir

Şagirdlər əvvəlki biliklərini (birinci suumltunda qeyd edilənləri) yeni oumlyrəndikləri biliklərlə (yeni oumlyrənilən-lər suumltunundakı məlumatla) muumlqayisə edir nəticələr ccedilıxarır

Moumlvzuya uyğun test nuumlmunələri qurun


Oumlyrənmə prosesinə bağlı olan qiymətləndirmə meyarı ldquoSabit cərəyan doumlvrəsində qeyri-xətti elementləri muumləyyən edirrdquo

Qeyri-xətti elektrik doumlvrələrində işlədicinin muumlqaviməti nədən asılı olaraq dəyişir

Volt-amper xarakteristikası nədir

Volfram elektrodlu lampada muumlqavimətin temperatur əmsalı muumlsbət olduqda muumlqavimət cərəyandan asılı olaraq necə dəyişir

Yarımstansiyalarda elektrik qurğularını yuumlksək gərginlikdən muumlhafizə etmək uumlccediluumln hansı ayrıcılardan istifadə edilir

Test

161 Cərəyan mənbələri (akkumulyator) muumləyyən edir

Cərəyan mənbələrini (akkumulyator)

Cərəyan mənbələri muumlxtəlif olur lakin bunların hər birində muumlsbət və mənfi yuumlkluuml zərrəciklərin ayrılması uumlccediluumln iş goumlruumlluumlr Ayrılmış zərrəciklər cərəyan mənbəyinin quumltblərində toplanır Cərəyan mənbəyinin bir quumltbuuml muumlsbət digəri isə mənfi yuumlklənir Cərəyan mənbələrində yuumlkluuml zərrəciklərin ayrılması uumlccediluumln iş

prosesində enerjinin mexaniki kimyəvi daxili və ya hər hansı başqa bir noumlvuuml elektrik enerjisinə ccedilevrilir Bunlardan bir neccediləsini sadalayaq

İlk cərəyan mənbəyini italyan alimi A Volta hazırlamışdır Bu cərəyan mənbəyi italyan alimi L Qalvaninin şərəfinə qalvanik element adlandırılmışdır Qalvanik elementlərdə kimyəvi reaksiyalar baş verir bu reaksiyalar zamanı ayrılan daxili enerji elektrik enerjisinə ccedilevrilir Bir neccedilə qalvanik element batareya əmələ gətirir

Elektrofor maşında mexaniki enerji elektrik enerjisinə ccedilevrilir Elektrik akkumulyatorları (latınca akkumlyare soumlzuumlndən olub ndash toplamaq deməkdir ) da qalvanik cərəyan mənbələrinə aiddir

Ən sadə akkumulyator sulfat turşusu məhluluna salınmış iki qurğuşun loumlvhədən (elektroddan) ibarətdir Akkumulyatorun cərəyan mənbəyi olması uumlccediluumln onu doldurmaq (yuumlkləmək) lazımdir Doldurma (yuumlkləmə) zamanı kimyəvi reaksiyalar nəticəsində elektrodun biri muumlsbət o biri mənfi yuumlklənmiş olur Qurğuşunlu və ya turşulu akkumulyatorlardan başqa dəmir-nikelli və ya qələvili akkumulyatorlar da geniş tətbiq olunur Onlarda qələvi məhlullardan istifadə olunur loumlvhələrdən biri preslənmiş (sıxılmış) dəmir tozundan ikincisi nikel peroksidindən ibarətdir

19

Elektrik stansiyalarında elektrik cərəyanını generatorların (latın soumlzuumlduumlr laquoyaradanraquo laquoistehsal

edənraquo deməkdir) koumlməyi ilə alırlar

Şəkil 14 Akkumulyator


Cərəyan mənbələrində yuumlkluuml zərrəciklərin ayrılması uumlccediluumln enerjinin elektrik enerjisinə ccedilevrilməsi prinsipini təyin edin

Akkumulyatorun cərəyan mənbəyi olması uumlccediluumln onun yuumlklənməsi (doldurulmaq) işini araşdırıb oumlyrənin

Qrupu 3-5 nəfərdən ibarət qruplara boumlluumln Iri ağ kağızda ldquoƏn ccedilox tətbiq olunan akkumulyatorların noumlvlərinirdquo karusel uumlsulundan istifadə edərək tapşırıq verin Kağızı saat əqrəbi istiqamətində digər qruplara oumltuumlruumln ldquoKaruselrdquo uumlsulundan istifadə edərək tapşırıq verilmiş kağızı buumltuumln qruplara oumltuumlrərək axırda oumlz qrupuna qaytarın Sonda təqdimatı yazı loumlvhəsinə yapışdırın muumlqayisə edib uumlmumiləşdirmələr aparın

Sxem 118

Elektrik stansiyalarında cərəyanın generatorlarda hasil olmasıı prinsipini internet vasitəsi ilə araşdırın və muumlzakirə edin Moumlvzuya uyğun test tapşırıqları tərtib edin


Oumlyrənmə prosesinə bağlı olan qiymətləndirmə meyarı ldquoCərəyan mənbələri (akkumulyator) muumləyyən edirrdquo

Cərəyan mənbələri dedikdə nə başa duumlşuumlrsuumlnuumlz

İlk cərəyan mənbəyi necə adlanır

Ayrılmış zərrəciklər cərəyan mənbəyində harada toplanır

Elektrofor maşında hansı elektrik ccedilevrilməsi baş verir

20

Doldurma (yuumlkləmə) zamanı nəyin nəticəsində elektrodun biri muumlsbət o biri mənfi yuumlklənmiş olur

Batareya nədir

Elektrik stansiyalarında elektrik cərəyanını hansı elektrik maşınının koumlməyi ilə alırlar

Test

21



Dəyişən cərəyanla əlaqədar əsas anlayışları Sinusoidal dəyişən cərəyan - Elektrotexnikada uumlmumiyyətlə həm qiyməti həm də istiqaməti sabit qalmayan cərəyanlara dəyişən cərəyanlar deyilir Belə cərəyanların zamandan asılı olaraq dəyişmə qanunları muumlxtəlif ola bilir Bunlardan

elektrotexnikada ən ccedilox işlədilənləri sinus və kosinus qanunu ilə dəyişən cərəyanlardır Elektrik doumlvrələrindən keccedilən periodik dəyişən cərəyanlar aydındır ki mənbələrdə

(generatorlarda) induksiyalanan həmin qanunlu periodik dəyişən elektrik hərəkət quumlvvələrinin təsirilə yaranır Ona goumlrə də doumlvrədəki cərəyanın dəyişmə qanunu əsas etibarilə onu yaradan ehq-nin dəyişməsindən asılı olaraq təyin olunmalıdır

Sxem 21 ndash də periodik dəyişən bir elektrik hərəkət quumlvvəsinin əyriləri goumlstərilmişdir Əyrilərin muumlsbət hissəsi ehq-nin bir istiqamətə mənfi hissəsi isə digər istiqamətə təsirini goumlstərir

Bir tam dəyişmənin zamanına (T) ndash period bir saniyədə əmələ gələn tam dəyişmələrin sayına isə (f) ndash tezlik adı verilmişdir Buna goumlrə də tezlik periodun həmişə əks qiymətinə bərabər olur

Period adlanan T zamanı muumlddətində rəqslərin fazası 2π bucağı qədər dəyişir və rəqslərin doumlvruuml yenidən təkrar olunur Beləliklə period və bucaq tezliyi πω2=T ifadəsi ilə əlaqədə olur Periodun uzunluğu saniyələrlə oumllccediluumlluumlr Periodun tərs qiyməti tezlik adlanır və f ilə işarə olunur Tezlik periodları miqdarı ilə təyin edilir

119891=1119879 f=1T və Tezlik 1 san və ya Hers (Hs) vahidi ilə oumllccediluumlluumlr Goumlruumlnduumlyuuml kimi ω=2πT=2πf Sənayedə tətbiq olunan dəyişən cərəyanların tezliyi qəti olaraq sabit saxlanılmalıdır

Texnikada istifadə edilən tezliklər diapazonu ccedilox genişdir Azərbaycanın və Avropa oumllkələrinin energetika sistemlərində istehsal edilən tezlik 50 Hs- dir Bu tezliyə sənaye tezliyi deyilir və T=002 s və ϖ=314radsan ndashyə uyğun gəlir ABŞ-da Kanadada və Yaponiyada enerji təchizatı 60 Hs tezlikdə yerinə yetirilir

Dəyişən cərəyanın tezliyi uumlmumiyyətlə onu hasil edən maşının (generatorun) quumltbləri sayından və suumlrətindən asılıdır Belə ki ikiquumltbluuml maqnit sahəsi iccedilərisində bir saniyədə bir tam doumlvr edən keccedilirici sarğıda induksiyalanan ehq bir dəfə tam dəyişmiş olur

Əgər quumltblərin sayı iki yox 2 p qədər doumlvrlərin sayı isə saniyədə n 60 olursa o zaman ehq-nin

bir saniyədəki dəyişmələri sayı (tezliyi) muumlvafiq surətdə artmış yəni 119943=119953∙119951

120788120782 olacaqdır

Dəyişən elektrik cərəyanı işıqlandırmada rabitə texnikasında və elektrotermiyada həmccedilinin məişət cihazlarında geniş tətbiq olunur

Sxem 21 Periodik dəyişən bir

elektrik hərəkət quumlvvəsinin əyriləri

22


Elektrik hərəkət quumlvvəsinin zamandan asılılığını təyin edin

Azərbaycanda cərəyanın tezliyi ilə Avropada cərəyanın tezliyini araşdırın və muumlqayisə

edin

Rotorun fırlanmasının bucaq suumlrətini hesablayın

Sabit və dəyişən cərəyanın tətbiq sahələrini internet vasitəsi ilə araşdırın oxşar və

fərqli cəhətlərini venn diaqramı vasitəsilə muumlqayisə edin

Sxem 22

Cərəyanın sabit və dəyişən olmasının hansı kəmiyyətdən asılılığını goumlstərin



ldquoDəyişən cərəyanla əlaqədar əsas anlayışları muumləyyən edirrdquo

Tezlik nəyə deyilir

Dəyişən cərəyan hansı qanunla dəyişir

Cərəyanın ani qiymətinin duumlsturunu yazın

Dəyişən cərəyanın tətbiq sahələri hansılardır


Başlanğıc faza və faza suumlruumlşməsini Periodik dəyişən kəmiyyətin bir tam period ərzində istiqaməti ndash iki dəfə qiyməti isə fasiləsiz olaraq dəyişir Bundan əlavə qiymət iki dəfə oumlz maksimal həddinə ccedilatır ki kəmiyyətlərin belə ən boumlyuumlk qiymətlərinə maksimal qiymətlər deyilir

Sxem 23 -də cərəyanın gərginliyin elektrik hərəkət quumlvvəsini (e hq -)nın ani qiymətlərinin qrafikləri təsvir edilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi sinusoidal rəqslərin fazaları muumlxtəlifdir Hesabatın başlanğıc anında (t=0) gərginlik sıfır fazasından keccedilir yəni gərginliyin başlanğıc fazası sıfıra bərabərdir (ψU=0)

Cərəyan sinusoidasının başlanğıcı hesabatın başlanğıcından sağa suumlruumlşmuumlşduumlr Cərəyanın başlanğıc fazası ψI cərəyan sinusoidasının başlanğıcından hesabatın başlanğıcına qədər qəbul edilir Sxem 22-dəki qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml kimi sinusoidanın başlanğıcı koordinat başlanğıcından sağa tərəf suumlruumlşduumlkdə başlanğıc faza mənfi (ψIlt0) sola tərəf suumlruumlşduumlkdə isə ndashmuumlsbət olur (ψegt0)


23

Eyni tezlikli bir neccedilə sinusoidal elektrik kəmiyyətlərini birlikdə nəzərdən keccedilirdikdə adətən onların faza bucaqları arasındakı fərq maraq doğurur ki həmin fərqə faza suumlruumlşməsi bucağı deyilir İki sinusoidal funksiyanın faza suumlruumlşməsi onların başlanğıc fazalarının fərqi kimi təyin edilir

Doumlvrə hissələrindəki cərəyanla gərginlik arasındakı faza suumlruumlşməsi bucağı cərəyanın başlanğıc

fazasını gərginliyin başlanğıc fazasından ccedilıxmaqla təyin edilir

ϕ=ψuminusψI

ϕ -bucağı cəbri kəmiyyətdir Əgər ψugtψI olarsa onda ϕgt0 bu halda deyirlər Gərginlik cərəyanı

fazaca irəliləyir və ya cərəyan gərginlikdən fazaca geri qalır ψUltψI olan halda ϕlt0 yəni gərginlik fazaca

cərəyandan geri qalır və ya cərəyan gərginliyi irəliləyir


Faza suumlruumlşmə bucağını təyin edin

Elektrik hərəkət quumlvvəsini gərginlik və cərəyanın ani qiymətlərinin qrafiklərini qurun və

muumlzakirə edin

Fazanın mənfi və muumlsbət olmasını koordinat başlanğıcından asılılığını təyin edin

Elektrik hərəkət quumlvvəsini gərginlik və cərəyanın ani qiymətlərini venn diaqramı

vasitəsilə muumlqayisə edin

Sxem 24

Moumlvzuya aid test tərtib edin

Sxem 23 Ehq gərginlik və cərəyanın ani qiymətlərinin qrafikləri


24



ldquoBaşlanğıc faza və faza suumlruumlşməsini izah edirrdquo

Maksimal qiymətlər nəyə deyilir

Başlanğıc fazanın (-) və (+) olması nədən asılıdır

ϕgt0 olarsa gərginlik cərəyandan necə asılı olar

Faza suumlruumlşmə bucağını tapın


Dəyişən cərəyan doumlvrəsinin ideal elementləri Dəyişən cərəyan doumlvrələri sabit cərəyan doumlvrələrinə nisbətən daha muumlrəkkəbdir dəyişən cərəyan doumlvrəsinin hər hansı hissəsində elektrik enerjisinin doumlnməyən enerjiyə ccedilevrilməsi ilə yanaşı elektromaqnit sahəsinin təsiri də baş verir yəni yerdəyişmə cərəyanları və ehq iştirak edirlər Bu səbəbdən eletktrotexniki

məsələlərin əksəriyyətini həll edərkən bir sıra şərtiliklərə yol verilir və nəticədə dəyişən cərəyan doumlvrəsinin təhlili sadələşir eyni zamanda alınmış nəticələr praktikanı təmin edir Misal olaraq koumlzərmə lampasını dəyişən cərəyan şəbəkəsinə qoşduqda baş verən prosesləri nəzərdən keccedilirək Əlbəttə koumlzərmə telinin sarğıları arasında elektrik tutumu moumlvcuddur həmccedilinin tel muumləyyən induktivliyə malikdir Lakin sənaye tezliyində telin sarğıları arasındakı dielektrikdəki yerdəyişmə cərəyanları metal teldəki keccediliricilik cərəyanından ccedilox kiccedilik olduğu uumlccediluumln sarğılar arasındakı tutumu sıfıra bərabər qəbul edilir Həmccedilinin koumlzərmə telindəki ehq-də ccedilox kiccedilik olduğu uumlccediluumln nəzərə alınmır yəni koumlzərmə telinin induktivliyini sıfıra bərabər olduğu qəbul edilir Belə fərziyyələrdə (C=0L=0) lampa ancaq elektrik enerjisinin istilik və şuumlalanma enerjisinə ccedilevrilməsi prosesi ilə xarakterizə olunur Bu halda lampa doumlvrəsini R muumlqavimətinə malik ideal rezistiv elementli doumlvrə adlandırırlar

İdeal rezistiv elementlərə misal olaraq reostatları elektrik qızdırıcı cihazlarının əksəriyyətini elektronikada istifadə olunan bir sıra rezistorları goumlstərmək olar İdeal rezistiv elementin əvəz sxemlərində şərti təsvirlərinin sxemi 24-də goumlstərilmişdir

Elektrik doumlvrəsinin digər ideal elementi kimi kondensatoru goumlstərmək olar Kondensatorun istiliyə ccedilevrilən elektrik enerjisinin ccedilox kiccedilik olduğu uumlccediluumln nəzərə almamaq olar Nəticədə

kondensatorda baş verən energetik proseslər (elektrik sahəsinin maqnit və əksinə ccedilevrilməsi) elektrik sahəsindəki proseslərlə xarakterizə oluna bilər Bu halda kondensator ndashdəyişən cərəyan doumlvrəsinin ideal tutum elementi adlanır Əvəz sxemlərində tutum elementinin işarəsi sxem 25-də goumlstərilmişdir

Digər ideal elementə misal olaraq induktiv sarğacı goumlstərmək olar Sənaye tezliyində sarğılar arasındakı tutumu və dolağın naqillərinin qızmasına sərf edilən elektrik enerjisini nəzərə almadıqda

Sxem 25 Əvəz sxemlərində ideal elementlərin şərti işarələrinin təsviri

rezistiv (a) tutum (b) induktiv (d)

25

induktiv sarğacı ideal induktiv element kimi qəbul etmək olar İdeal induktiv elementdə baş verən energetik proseslər isə maqnit sahəsindəki hadisələrlə əlaqədar olur İnduktiv elementin şərti qrafiki sxem 25-də goumlstərilmişdir

Dəyişən cərəyan doumlvrəsinin ideal elementlərindən istifadə etməklə hesabat uumlccediluumln əvəz sxemlərinə keccedilmək muumlmkuumln olur yəni istənilən real elektrotexniki qurğunun riyazi modelini yazmaq muumlmkuumln olur


İdeal rezistiv elementlərə misallar goumlstərin

Rezistiv elementinin şərti qrafiki işarəsini goumlstərin

Tutum elementinin şərti qrafiki işarəsini ccediləkin

İnduktiv elementinin şərti qrafiki işarəsini ccediləkin




ldquoDəyişən cərəyan doumlvrəsinin ideal elementlərini muumləyyən edirrdquo

Induktivlik nəyə deyilir

Lampa doumlvrəsini nə zaman R muumlqavimətinə malik ideal rezistiv doumlvrə adlandırırlar

Kondensatordan hansı məqsəd uumlccediluumln istifadə edilir

Test


edir

Sinusoidal cərəyanın elektrik hərəkət quumlvvəsi və gərginliyin təsiredici qiymətləri

Dəyişən cərəyanların tətbiqi praktikasında elektrik kəmiyyətlərinin təsiredici qiymətləri anlayışından geniş istifadə olunur Dəyişən cərəyanın istilik istərsə də elektrodinamik təsirləri cərəyan şiddətinin

kvadratı ilə təyin olunur Ona goumlrə də dəyişən cərəyanın tətbiqi və ondan alınan effektlər barəsində muumlhakimə aparmaq uumlccediluumln onun bir period ərzindəki orta kvadratik qiymətini bilmək lazımdır Periodik dəyişən elektrik kəmiyyətinin bir period ərzindəki orta kvadratik qiymətinə həmin kəmiyyətin təsiredici və ya effektiv qiyməti deyilir

Dəyişən cərəyanın effektiv qiyməti (I) eyni zaman ərzində onun işini goumlrə bilən ekvivalent bir sabit cərəyanın yəni qiymət və istiqaməti zamandan asılı olaraq dəyişməyən cərəyanın qiymətinə deyilir Cərəyanın təsiredici qiyməti

119868 =119868119898

radic2 və yaxud 119868119898 = radic2119920

Sinusoidal dəyişən gərginlik e h q və maqnit selinin təsiredici qiymətləri uumlccediluumln aşağıdakı ifadələri yaza bilərik

119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26

Duumlzləndirici qurğuların təhlili və hesablanmasında dəyişən cərəyanın e h q -nin və gərginliyin orta qiymətlərindən istifadə edilir ki o da dəyişən kəmiyyətin yarım period ərzindəki orta ədədi qiymətinə bərabərdir

119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0

Uyğun olaraq cərəyanın və gərginliyin orta qiymətləri təyin edilə bilər

119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587

Doumlvruuml dəyişən kəmiyyətin təsiredici qiymətinin orta qiymətə olan nisbətinə əyrinin forma əmsalı deyilir

119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111

Hazırda sabit cərəyanı sinusoidal dəyişən cərəyandan duumlzləndirmək yolu ilə əldə edirlər ccediluumlnki bu

uumlsul sabit cərəyan generatorları tətbiq etməkdən ccedilox qənaətli və daha əlverişlidir Duumlzləndirmə iki cuumlr olur biryarım periodlu və ikiyarım periodlu Ən ccedilox işlədilən ikiyarım periodlu

duumlzləndirmədir Duumlzləndiricilərdən alınan duumlzləndirilmiş gərginliyin və ya cərəyanın orta qiymətləri duumlzləndirməni xarakterizə edən kəmiyyətlərdir

Sxem 26-da aşağıdan yuxarı olaraq biryarım periodlu və iki yarım periodlu duumlzləndirilmiş cərəyan əyriləri goumlstərilmişdir Bu əyrilərə ccedilox vaxt duumlzləndirilmiş sinusoidlər deyilir

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi duumlzləndirilmiş cərəyan daha doğrusu sabit cərəyan yarım sinusoidin orta qiymətinə bərabər olmalıdır

Bu orta qiymət ikiyarım periodlu duumlzləndirmədə ndash yarım period biryarım periodlu duumlzləndirmədə isə bir tam period ərzində tapılmalıdır


Dəyişən cərəyanın orta qiyməti ilə təsiredici qiymətini araşdırın və muumlqayisə edin

Sinusoidal kəmiyyətlərin amplitudası və təsiredici qiymətləri arasındakı əlaqəni təyin

edin və təqdimat hazırlayın

Sinusoidal dəyişən gərginlik e h q və maqnit selinin təsiredici qiymətlərini araşdırın

və muumlqayisə edin

Əyrinin forma əmsalını təyin edin

Sxem 26 Biryarım periodlu və iki yarım

periodlu duumlzləndirilmiş cərəyan əyriləri

27



ldquoSinusoidal cərəyanın elektrik hərəkət quumlvvəsi və gərginliyin təsiredici qiymətlərini

təyin edirrdquo

Sabit cərəyan necə əldə edilir

Əyrinin forma əmsalı nəyə deyilir

Dəyişən cərəyanın təsiredici qiyməti nəyə deyilir

Duumlzləndirmə neccedilə cuumlr olur


Dəyişən cərəyan doumlvrəsinin aktiv reaktiv və tam guumlclərini Elektrik cərəyanı keccedilən doumlvrədə muumləyyən iş goumlruumllmuumlş olur Bu iş əmələ gələn istilik (və ya işıq) mexaniki hərəkət və başqa şəkillərdə təzahuumlr edir Cərəyan tərəfindən goumlruumllən işi xarakterizə etmək uumlccediluumln həmin işin vahid zamanda goumlruumllən

hissəsini daha doğrusu cərəyanın guumlcuumlnuuml tapmaq lazımdır Sabit cərəyan doumlvrəsində elektrik cərəyanının guumlcuuml keccedilmişdə goumlstərildiyi kimi

P = UI və ya P = I2r şəklində ifadə olunur Dəyişən cərəyanın həm oumlzuuml həm də alınan effektləri sabit cərəyandan fərqlənir Ona goumlrə də burada həm sərf edilən enerji həm də guumlc başqa şəkildə ifadə olunmalıdır

Tutaq ki dəyişən cərəyan doumlvrəsi sinusoidal dəyişən gərginlikli generatora bağlanmışdır Bu halda doumlvrədən keccedilən cərəyan şiddəti də sinus qanunu ilə dəyişəcəkdir Beləliklə gərginlik və cərəyan şiddəti uumlccediluumln

119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint

ifadələrini yazırıq İstər gərginlik istərsə də cərəyan şiddəti periodik dəyişdiyindən sabit cərəyan doumlvrəsinin qanunlarını onların ancaq ani qiymətlərinə tətbiq etmək olar Beləliklə guumlcuumln ani və enerjinin elementar qiymətini tapmaq muumlmkuumlnduumlr

Sonsuz kiccedilik zaman iccedilərisində goumlruumllən elementar iş belə ifadə edilir 119889119860 = uidt = pdt

Goumlruumllən işin bir tam period iccedilərisindəki qiyməti

119860 = int uidt = int pdtT

0

119879

0 olacaqdır

Dəyişən cərəyanın bir period ərzindəki orta guumlcuuml P UI cos şəklində alınır

Demək dəyişən cərəyanın orta guumlcuuml cərəyan şiddəti ilə gərginliyin effektiv qiymətlərinin aralarındakı bucaq kosinusuna vurma hasilinə bərabərdir

Dəyişən cərəyanın guumlcuuml UI cos eyni qiymətli (U və I) sabit cərəyana nisbətən bir qədər kiccedilik alınır Dəyişən cərəyanın guumlcuuml cos -dən asılı olduğu uumlccediluumln eyni U və I qiymətli doumlvrələrdə cos -nin muumlxtəlif qiymətləri qiymətləri uumlccediluumln muumlxtəlif olur

Buna goumlrə cərəyan şiddəti və gərginlikləri eyni olan dəyişən və sabit cərəyan guumlclərinin nisbətinə guumlc koefisienti adı verilib cos ilə işarə edilir

cos =P

UI

Dəyişən cərəyan doumlvrələrində guumlc oumllccedilən cihazların (vattmetrin) oumllccedilduumlyuuml guumlc P UI cos olur Belə guumlcə aktiv guumlc deyilir Bu halda ampermetr və voltmeter qoşmaqla alınan goumlstərişlərin vurma hasili UI aktiv guumlcdən həmişə boumlyuumlk olur

28

Bu kəmiyyət dəyişən cərəyan doumlvrəsində verilmiş qiymətli U və I kəmiyyətlərindən alına biləcək ən boumlyuumlk qiymətli guumlcuuml goumlstərir ccediluumlnki burada guumlc koefisienti vahidə bərabər (cos =1) qəbul edilmişdir Bu guumlcə şərti olaraq tam guumlc və ya zahiri guumlc deyilir və S ilə işarə olunur S=UI

Demək tam guumlc dəyişən doumlvrəsindən nə qədər enerji ala bilmək imkanını təyin edən aktiv guumlc isə verilmiş şəraitdə nə qədər istifadə olunduğunu goumlstərən kəmiyyətlərdir Bu guumlcləri bir-birindən ayırmaq uumlccediluumln onların oumllccediluuml vahidlərini ayrı-ayrı adlarla adlandırmaq lazımdır Misal uumlccediluumln aktiv guumlc vat və ya kilovatt tam guumlcuuml isə voltamper və ya kilovatamper ilə oumllccediluumlluumlr

Dəyişən cərəyan doumlvrələrində alınan enerji rəqsinin oumllccediluumlsuuml şərti olaraq 119876 = 119880119868119904119894119899120593

Vurma hasili şəklində qəbul edilir Bu kəmiyyətə reaktiv guumlc adı verilir Həmin reaktiv guumlc tam guumlc kimi voltamper və ya kilovoltamper vahidləri ilə oumllccediluumllməlidir

Reaktiv guumlc vasitəsilə uumlmumiyyətlə maqnit və elektrik sahəsi yaratmağa sərf olunan enerjilər xarakterizə edilir Ona goumlrə də reaktiv guumlc elektrotexnikada xarakterik bir kəmiyyət kimi qəbul edilmişdir


Guumlc koefisientini təyin edin

Reaktiv və aktiv guumlcuuml muumlqayisə edin

Sxem 27

Test nuumlmunələri tərtib edin



ldquoDəyişən cərəyan doumlvrəsinin aktiv reaktiv və tam guumlclərini təyin edirrdquo

Aktiv guumlc nəyə deyilir

Aktiv guumlcuumln duumlsturunu yazın

Reaktiv guumlc nəyə deyilir

Reaktiv guumlcuumln duumlsturunu yazın

Tam guumlcuumln duumlsturunu yazın


29

Təlim nəticəsi 3 Uumlccedil fazalı doumlvrələrin qurulmasını bacarır

311 Uumlccedilfazalı sistemləri qurur

Uumlccedilfazalı sistemlər Uumlccedilfazalı sistemlərdə adətən dolaqların başlanğıc ucları ABC son ucları XYZ hərfləri ilə işarələnir Dolaqların oxları fəzada bir-birinə nəzərən 120deg bucaq suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr Buna goumlrə də dolaqlarda induksiyalanan ehq-lər faza etibarilə bir-birinə nəzərən 120deg bucaq yaxud 13 period qədər suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr

Uumlccedilfazalı mənbədə Ψ=36003=1200 altı fazalı mənbədə Ψ=36006=600 12 fazalı mənbədə Ψ=360012=300

Birfazalı dəyişən cərəyandan fərqli olaraq uumlccedilfazalı cərəyan aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir 1 Uumlccedilfazalı generatorun və ya transformatorun faza dolaqları ulduz birləşərsə və neytral xətt moumlvcud olarsa belə sistemdə iki gərginlik (faza gərginliyi- Uf=220V və xətt gərginliyi ndash Uumlx=380V) yaranır Faza gərginliyindən əsasən işıqlandırmada xətt gərginliyindən isə guumlc sistemlərində (elektrik muumlhərriklərində) istifadə edilir

2 Uumlccedilfazalı cərəyanın enerjisini uzaq məsafəyə oumltuumlrduumlkdə ulduz birləşmiş sistemdən (4 xətdən) istifadə edilir Bu halda xətlərin sayı 2 dəfə onlara sərf olunmuş mis və ya aluumlminium naqillərin ccediləkisi xətlərdə yaranan gərginlik və guumlc itkiləri azalar və sistemin fiə artar

3 Uumlccedilfazalı sistemdə fırlanan maqnit sahəsi yaratmaq olur Asinxron və sinxron muumlhərriklərin iş prinsipi fırlanan maqnit sahəsinə əsaslanır Sənayedə geniş tətbiq edilən asinxron muumlhərriklərin konstruksiyası sadə olur ucuz başa gəlir və təmirə az ehtiyacı olur

Uumlccedilfazalı elektrik doumlvrəsi enerji mənbəyindən (uumlccedilfazalı generator və ya trasformator) bir və ya uumlccedilfazalı işlədicidən ibarət olur Elektrik stansiyalarında uumlccedilfazalı ehq sinxron generatorlardan alınır Sxem 31 a-da uumlccedilfazalı generatorun quruluş sxemi Sxem 31b - də faza dolaqların elektrik sxemi verilib

Sxem 31 Uumlccedilfazalı generatorun quruluş sxemi (a) və sxemdə generatorun faza dolaqları

Generatorun tərpənməz ndashstator hissəsində sarğılar sayı eyni olan və bir -birindən 1200 fərqlənən

uumlccedil faza dolaqları yerləşir Faza dolaqların başlanğıcları ABC sonu isə XYZ ilə işarə edilir

Generatorun quruluş sxemində hər faza dolağı bir sarğıdan ibarətdir Həqiqi generatorda isə faza dolaqlarında sarğılar sayı ccedilox olur Generatorun fırlanan ndashrotor hissəsində sabit cərəyan mənbəyindən qidalanan təsirlənmə dolağı yerləşir Sabit cərəyanın təsirindən yaranan maqnit seli Φ rotorun və statorun nuumlvəsindən və hava təbəqəsindən keccedilərək qapanır Su elektrik stansiyalarında generatorun rotoru su turbinləri istilik və atom elektrik stansiyalarında ndash buxar turbinləri vasitəsilə hərəkətə gətirilir Bu halda təsirləndirici maqnit seli rotor ilə birlikdə fırlanır Onda stator və rotor arasındakı hava aralığında maqnit seli sinusoidal qanun uumlzrə dəyişir Elektromaqnit induksiya qanununa əsasən dəyişən maqnit seli tərpənməz statorun faza dolaqlarının sarğılarını kəsir və bu dolaqlarda sinusoidal ehq - ri yaradır

30

Əgər ehq-nin maksimum qiymətləri muumlxtəlif EmAneEmBneEmC və faza suumlruumlşməsi 1200 -dən

fərqlənərsə generatorda ehq-ləri qeyri-simmetrik olur

Şəkil 31 Uumlccedilfazalı sistem


Birfazalı və uumlccedilfazalı dəyişən cərəyanların oxşar və fərqli cəhətlərini araşdırın və venn

diaqramı vasitəsi ilə muumlqayisə edin

Sxem 32

Uumlccedil fazalı sistemdə ulduz birləşmənin sxemini qurun

Faza gərginliyi ilə xətt gərginliyinin tətbiq sahələrini araşdırın və muumlqayisə edin



ldquoUumlccedilfazalı sistemləri qururrdquo

İki gərginlik almaq uumlccediluumln hansı birləşmədən istifadə edilir

Enerjini uzaq məsafəyə verdikdə hansı birləşmədən istifadə edilir

Təsirlənmə dolağı hansı cərəyandan qidalanır

Uumlccedilfazalı ehq-ni hasil edən qurğu hansıdır

Oxşar

Fərqli Fərqli

31

321 Uumlccedilfazalı elektrik doumlvrəsi təyin edir

Uumlccedilfazalı elektrik doumlvrəsi

Uumlccedilfazalı elektrik doumlvrələri iki cuumlr olur 1 Əlaqəsiz uumlccedilfazalı elektrik doumlvrələri Bu halda generatorun hər fazasına iki xətt

vasitəsilə işlədici qoşulur Onda generatorun faza dolaqları arasında elektrik əlaqəsi

olmur dolaqlar arasında maqnit rabitəsi yaranır Beləliklə əlaqəsiz uumlccedilfazalı doumlvrədə generatorun

faza dolaqlarına işlədicilər 6 xətt vasitəsilə qoşulur Xətlərin sayı ccedilox olduğuna goumlrə xətlərdə mis

və ya aluumlminiumun ccediləkisi gərginlik və guumlc itkiləri artır fiə isə azalır Eyni zamanda xətlər

bərkidilən dayaqların konstruksiyası muumlrəkkəb olur Bu səbəbdən əlaqəsiz uumlccedilfazalı doumlvrələrdən

istifadə edilmir

2 Əlaqəli uumlccedilfazalı elektrik doumlvrələri Generatorun faza dolaqlarında ehq-ləri dolaqların sonu ilə

başlanğıcı arasındakı potensiallar fərqinə bərabərdir Onda dolaqların başlanğıc və ya sonunun

potensialını sıfır qəbul etmək olar Əgər faza dolaqlarının sonunun (XYZ) potensialını sıfır qəbul

etsək onda XYZ noumlqtələrini bir N noumlqtəsində eyni zamanda işlədicinin ЗA ЗB Зc ndashfazalarının

sonunu da bir n noumlqtəsində birləşdirmək olar (Sxem34)

Sxem 34 Doumlrd naqilli əlaqəli uumlccedilfazalı elektrik

Sxem 33 Əlaqəsiz uumlccedilfazalı elektrik

32


Əlaqəsiz uumlccedilfazalı elektrik doumlvrəsini sxemini qurun

Əlaqəli uumlccedilfazalı elektrik doumlvrələrini sxemini qurun

Əlaqəli və əlaqəsiz uumlccedilfazalı elektrik doumlvrələrinin tətbiq sahələrini araşdırın və

muumlqayisə edin

Sxem 35

Generatorun faza dolaqlarında ehq-lərini təyin edin




Əlaqəsiz uumlccedilfazalı elektrik doumlvrəsində işlədici generatorun fazasına neccedilə xətt vasitəsilə

qoşulur

Əlaqəli uumlccedilfazalı doumlvrədə generatorun faza dolaqlarına işlədicilər neccedilə xətt vasitəsilə

qoşulur

Əlaqəsiz uumlccedilfazalı doumlvrələrdən harada istifadə edilir

331 Uumlccedilfazalı generator dolaqlarının ulduz birləşməsini bacarır

Uumlccedilfazalı generator dolaqlarının ulduz birləşməsi

Dolaqların ulduz birləşdirilməsində dolaqların XYZ ucları sıfır noumlqtəsi yaxud

generatorun neytralı adlanan bir noumlqtəyə birləşdirilir (Sxem 3 6)

Sxem 36 Dolaqların ulduz birləşdirilməsi


33

Doumlrdməftilli sistemdə neytrala neytral yaxud sıfır məftil qoşulur Generator dolaqlarının başlanğıc uclarına uumlccedil xətti məftil birləşdirilir

Faza dolağının başlanğıc və son ucları arasındakı gərginlik yaxud hər bir xətt məftili ilə sıfır məftili arasındakı gərginliyə faza gərginliyi deyilir və UA UB UC yaxud uumlmumi şəkildə Uf kimi işarə olunur

Dolaqların başlanğıc ucları arasındakı yaxud xətt məftilləri arasındakı gərginliyə xətt gərginliyi

deyilir və UAB UBC UAC yaxud uumlmumi şəkildə Ux kimi işarə edilir

119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909

Yəni xətt gərginliyinin təsiredici qiyməti faza gərginliyinin təsiredici qiymətindən 3 dəfə boumlyuumlk olur

və xətt gərginliklər faza gərginliklərdən 30deg bucaq qədər qabaq duumlşuumlr


Ulduz birləşmədə xətt gərginliyi ilə faza gərginliyi arasındakı əlaqəni araşdırın və muumlzakirə

edin

Ulduz birləşmənin sxemini qurun

Simmetrik və qeyri-simmetrik ulduz birləşmələrinin sxemlərini muumlqayisə edin



ldquoUumlccedilfazalı generator dolaqlarının ulduz birləşməsini bacarırrdquo

Faza gərginliyi nəyə deyilir

Xətt gərginliyi nəyə deyilir

Generator dolaqlarının başlanğıc uclarına neccedilə xətt birləşdirilir

Yuumlksək gərginlik almaq uumlccediluumln hansı birləşmədən istifadə edilir

341 Uumlccedilfazalı generator dolaqlarının uumlccedilbucaq birləşməsini şərh edir

Uumlccedilfazalı generator dolaqlarının uumlccedilbucaq birləşməsi

Generator dolaqlarının uumlccedilbucaq birləşdirilməsində birinci dolağın sonu X ikinci

dolağın başlanğıc ucu B ilə ikinci dolağın Y sonu uumlccediluumlncuuml dolağın başlanğıc ucu C ilə

və uumlccediluumlncuuml dolağın Z sonu birinci dolağın başlanğıc ucu A ilə birləşdirilir (Sxem 37)

Sxem 37 Dolaqlarının uumlccedilbucaq birləşdirilməsi

34

İşlədicilərə gedən uumlccedil xətt məftili A B C başlanğıc uclara birləşdirilir Generator uclarının uumlccedilbucaq

birləşməsində faza gərginliklər xətt gərginliklərinə bərabər olur yəni

UAB=UA UBC=UB UCA=Uc Ux=Uf 119868x=radic3119868119891

Belə birləşmədə generator dolaqlarında təsir edən simmetrik ehq-lərin cəmi sıfıra bərabər olur


Uumlccedilbucaq birləşmənin sxemini qurun

Uumlccedilbucaq birləşmədə xətt cərəyanı ilə faza cərəyanı arasındakı əlaqəni araşdırın və

muumlzakirə edin

Ulduz birləşməsi sxemini uumlccedilbucaq birləşməsi sxemi ilə muumlqayisə edin

Sxem 38



ldquoUumlccedilfazalı generator dolaqlarının uumlccedilbucaq birləşməsini şərh edirrdquo

Yuumlksək cərəyan almaq uumlccediluumln hansı birləşmədən istifadə edilir

Xətt cərəyanının duumlsturunu yazın

Xətt gərginliyinin faza gərginliyindən fərqi nədir

351 Uumlccedilfazalı doumlvrənin guumlcuumlnuuml muumləyyən edir

Uumlccedilfazalı doumlvrənin guumlcuumlnuuml

Uumlccedilfazalı elektrik doumlvrəsi uumlccedil birfazalı doumlvrənin birləşməsindən yarandığından

hər fazanın ani guumlcuuml aşağıdakı kimi ifadə olunur

119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862

Generatorun faza gərginlikləri

119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35

Qeyri-simmetrik uumlccedilfazalı doumlvrədə faza cərəyanları

119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)

Qeyri-simmetrik uumlccedilfazalı elektrik doumlvrəsində fazaların aktiv guumlcləri

119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862

fazaların reaktiv guumlcləri

119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862

fazaların tam guumlcləri

119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862

Qeyri-simmetrik uumlccedilfazalı doumlvrənin aktiv reaktiv və tam guumlclərinin uumlmumi qiymətləri

119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862

Adətən uumlccedilfazalı elektrik doumlvrələrində xətt gərginliklərini və cərəyanlarını oumllccedilmək daha asan

olduğuna goumlrə guumlclər xətti kəmiyyətlərlə ifadə edilir İşlədicinin fazaları ulduz birləşdikdə

119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909

uumlccedilbucaq birləşdikdə isə

119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3

Bu halda simmetrik uumlccedilfazalı doumlvrənin aktiv reaktiv və tam guumlcləri

119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909

120593-faza gərginliyi və cərəyan vektorları arasındakı bucaqdır Simmetrik işlədicinin fazalarının ulduz və ya uumlccedilbucaq birləşməsindən asılı olmayaraq aktiv

reaktiv və tam guumlc ifadələri ilə təyin edilir

Simmetrik işlədicinin fazalarının ulduz birləşməsini uumlccedilbucaq birləşmə ilə əvəz etdikdə xətti

cərəyanın və aktiv guumlcuumln dəyişməsini təyin edək (Sxem 39)

36

İşlədicinin fazaları ulduz birləşdikdə

1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593

İşlədicinin fazaları uumlccedilbucaq birləşdikdə isə

119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582

İşlədicidə fazaların ulduz birləşməsinin uumlccedilbucaqla əvəz etdikdə xətti cərəyan və aktiv guumlc (eyni zamanda reaktiv və tam guumlc) 3 dəfə artır

Sonuncu asılılıqlardan istifadə edib bəzi hallarda qısa qapalı rotorlu asinxron muumlhərriklərdə işə

buraxma cərəyanını azaltmaq uumlccediluumln statorun faza dolaqlarının ulduz birləşdirib muumlhərrik işə salınır

sonra isə faza dolaqları uumlccedilbucaq birləşir Beləliklə muumlhərrikdə işə buraxma cərəyanı 3 dəfə azalmış

olur


Generatorun faza gərginliklərini təyin edin

Qeyri-simmetrik uumlccedilfazalı elektrik doumlvrəsində fazaların aktiv guumlcuumlnuuml təyin və fikir

muumlbadiləsi aparın

Qeyri-simmetrik uumlccedilfazalı aktiv reaktiv tam guumlclərin uumlmumi qiymətini araşdırın və

muumlqayisə edin

Simmetrik işlədicinin fazalarının ulduz uumlccedilbucaq birləşmədən asılı olmayaraq aktiv

reaktiv və tam guumlcuumlnuuml təhlil edin və qeydlər aparın

Simmetrik işlədicinin fazalarının ulduz birləşməsini uumlccedilbucaq birləşmə ilə əvəz

etdikdə xətt cərəyanının və aktiv guumlcuumln dəyişməsinə dair fikirlərinizi tələbə

yoldaşlarınızla paylaşın və fikir muumlbadiləsi aparın

Uumlccedilfazalı işlədicinin fazalarının ulduz və uumlccedilbucaq birləşməsinin sxemini qurun

Sxem 39 Uumlccedilfazlı işlədicinin

fazalarının ulduz və uumlccedilbucaq

37



ldquoUumlccedil fazalı doumlvrənin guumlcuumlnuuml muumləyyən edirrdquo

Qeyri -simmetrik uumlccedilfazalı elektrik doumlvrəsində fazaların aktiv guumlcuumlnuuml yazın

Qeyri-simmetrik işlədicinin elektrik doumlvrəsində də reaktiv guumlcuuml yazın

Qeyri-simmetrik elektrik doumlvrədə fazaların tam guumlcuumlnuuml yazın

Simmetrik birləşmə uumlccediluumln işlədicinin fazaları ulduz birləşdikdə cərəyan ilə gərginlik

arasında əlaqəni yazın

38



Maqnit sahəsində hərəkət edən elektrona təsir edən quumlvvə

Maqnit xətlərinə perpendikulyar olan cərəyanlı naqilə təsir edən F=BII quumlv-

vəsini istiqamətli hərəkətləri ilə naqildə cərəyan yaradan sərbəst elektronlara

təsir edən quumlvvələrin cəmi kimi goumltuumlrmək olar Maqnit sahəsində hərəkət edən

yuumlkluuml hissəciklərə təsir edən quumlvvələrə elektromaqnit quumlvvələri deyilir

Məlumdur ki naqildəki cərəyan

119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907

burada n - sərbəst elektronların konsentrasiyası S - naqilin en kəsiyinin sahəsi q - elektron yuumlkuumlnuumln

muumltləq qiyməti u - elektronların istiqamətli hərəkətinin orta suumlrətidir

En kəsiyi sahəsi S və uzunluğu l olan naqildə yuumlkluuml hissəciklərin konsentrasiyası n olduqda onun

həcmindəki sərbəst elektronların sayı nSl olur Buna goumlrə də bir sərbəst elektrona təsir edən

elektromaqnit quumlvvəsi

1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907

yəni quumlvvə maqnit induksiyası və elektronun maqnit induksiyası xəttinə perpendikulyar istiqamətdəki

hərəkət suumlrəti v ilə duumlz muumltənasibdir Bu quumlvvənin istiqaməti sol əl qaydası ilə təyin olunur belə ki əlin

doumlrd accedilıq barmağı elektronun hərəkət istiqamətinin əksinə youmlnəlmiş olsun (şək41)

Sxem 41 Hərəkət edən elektrona təsir edən quumlvvənin istiqaməti

Şəkil 41 Maqnit sahəsinin hərəkəti

39


Maqnit sahəsində hərəkət edən elektrona təsir edən quumlvvəni təyin edin

Maqnit sahəsindəki yerləşən naqildə cərəyanı təyin edin

Elektromaqnit quumlvvəsinin istiqamətini təyin edin və muumlzakirə uumlccediluumln qeydlər aparın



ldquoMaqnit sahəsində hərəkət edən elektrona təsir edən quumlvvəni təyin edir rdquo

Elektrona təsir edən elektromaqnit quumlvvəsinin duumlsturunu yazın

Elektromaqnit quumlvvələri nəyə deyilir

Uzunluğu l olan naqili en kəsik sahəsi S olduqda (yuumlkluuml hissəciklərin konsentrasiyası n

olduqda) onun həcmindəki sərbəst elektronların sayını yazın


Elektromaqnit induksiyanın elektrik hərəkət quumlvvəsi

Maqnit sahəsində hərəkət edərək maqnit xətlərini kəsən naqildə ehq

yaranır Bu fiziki hadisə 1831-ci ildə MFaradey tərəfindən kəşf olunmuş və

elektromaqnit induksiyası adlanır

Bircinsli maqnit sahəsində maqnit induksiya vektoruna perpendikulyar istiqamətdə sabit suumlrətlə

hərəkət edən duumlzxətli naqildə elektromaqnit induksiyasının ehq yaranmasını nəzərdən keccedilirək (Sxem

42) Naqil v suumlrəti ilə hərəkət edərkən elementar yuumlkluuml hissəciklər (sərbəst elektronlar və muumlsbət

ionlar) də həmin suumlrətlə hərəkət edir Naqil maqnit sahəsində hərəkət etdiyindən yuumlkluuml elementar

hissəciklərin hər birinə F0 elektromaqnit quumlvvəsi təsir edir Quumlvvənin istiqaməti sol əl qaydası ilə təyin

olunur Elektromaqnit quumlvvələrinin təsirindən sərbəst elektronlar naqilin bir ucuna yığılaraq orada

mənfi yuumlkuuml artırır Naqilin digər ucunda elektronlar az olduğundan muumlsbət yuumlk artır

Beləliklə naqilin uclarında bir-birinə bərabər və əks işarəli elektrik yuumlkləri yaranır Naqilin

uclarında yuumlklər yığıldıqca onların naqildəki elektrik sahəsinin gərginliyi guumlclənir və naqilin daxilindəki

hər bir yuumlkluuml hissəciyə elektromaqnit quumlvvəsindən əlavə bu quumlvvənin əksinə youmlnəlmiş F elektrik sahə

quumlvvəsi də təsir edir

Sxem 42 Elektromaqnit quumlvvələrinin təsiri ilə

elektronların naqildəki yerdəyişməsi

40

Bu quumlvvələr bərabərləşdikdə elektronların hərəkəti və eləcə də yuumlklərin ayrılması dayanır Hər

bir elektrona təsir edən elektromaqnit quumlvvəsi

F 0 =B qv

Quumlvvənin yuumlkuumln qiymətinə olan nisbəti induksiya elektrik sahəsinin intensivliyini verir

Eind=1198650

119902= 119861119907

Yığılmış yuumlklərin elektrik sahəsinin quumlvvəsi

F=Eq

F0=F olduqda elektronlara təsir edən quumlvvələr bərabərləşir yəni Eind=E olur buradan elektrik

sahəsinin naqildəki intensivliyi

E =Eind =B119907

olur Elektromaqnit quumlvvəsinin təsiri ilə yuumlklərin ayrılmasına ehq təsiri nəticəsi kimi baxmaq muumlmkuumln

olduğundan bu quumlvvə elektromaqnit induksiyasının ehq adlanır Naqilin ucları accedilıq olduqda ehq

naqilin ucları arasındakı gərginliyə bərabər olur Quumlvvələr bərabərliyi alındıqda naqilin uclarına yığışan

yuumlklərin naqildə bircinsli elektrik sahəsi yarandığından gərginlik

U= El= Eindl

olur Burada l - naqilin uzunluğudur Ehq isə

E= Eindl=Bvl

olur Maqnit induksiya xətlərini kəsən duumlzxətli naqildə yaranmış elektromaqnit induksiyasının ehq

sahənin maqnit induksiyası naqilin uzunluğu və onun hərəkət suumlrəti ilə duumlz muumltənasibdir

Ehq-nin istiqaməti muumlsbət yuumlkə təsir edən elektromaqnit quumlvvəsi ilə eyni istiqamətdə

elektrona təsir edən elektromaqnit quumlvvəsinin isə əksinə olur Adətən ehq-nin istiqaməti sağ əl

qaydası ilə təyin olunur Sağ əl elə saxlanılır ki maqnit xətləri ovucun iccedilinə perpendikulyar duumlşsuumln

onda baş barmaq suumlrət vektorunun istiqamətini qalan doumlrd barmaq isə induksiyalanmış ehq

istiqamətini goumlstərir (şəkil 42a)

İndi fərz edək ki naqil maqnit sahəsində elə hərəkət edir ki B və v vektorları arasındakı bucaq

90deg deyil hər hansı α kəmiyyətinə bərabərdir (şəkil 42b) Belə hərəkət iki hissəyə ayrıla bilər birinci

B vektoru boyunca vt = vcosα suumlrətli hərəkət və ikinci B vektoruna perpendikulyar istiqamətdə 119907119899 =

119907119904119894119899120572 suumlrətli hərəkət

Sxem 43 a Sağ əl qaydası Sxem 43b Suumlrətin normal toplananının təyini

41

Suumlrət və maqnit induksiyasınm istiqamətləri bir-biri uumlzərinə duumlşən hərəkətdə sahənin yuumlkluuml

hissəciyə təsir etdiyi quumlvvə sıfıra bərabər olur

Deməli naqildəki elektrik sahəsinin intensivliyini hesabladıqda yalnız v suumlrətinin B vektoruna

perpendikulyar istiqamətdəki proyeksiyasını nəzərə almaq lazımdır Bununla əlaqədar olaraq (6-2)

ifadəsi aşağıdakı kimi yazılır

Eind=Bvsin 120572= Bvsinang(vB)

Buna muumlvafiq olaraq ifadəsi də dəyişir

E=Blvsin120572=Blvsinang(vB)

yəni uumlmumi halda elektromaqnit induksiyasının ehq maqnit induksiyası vektoru ilə suumlrət vektoru

arasındakı bucağın sinusundan asılı olur

Əgər maqnit sahəsində hərəkət edən naqilin uclarını maqnit sahəsindən kənarda yerləşən naqillə

birləşdirsək alınan elektrik doumlvrəsində elektromaqnit induksiyasının ehq təsiri ilə elektronların

fasiləsiz yerdəyişməsi baş verər yəni elektrik cərəyanı alınar

Cərəyanın qiyməti Om qanunu ilə təyin olunur

sum 119903 ndash doumlvrədəki muumlqavimətlərin cəmidir


Elektrik sahəsinin intensivliyini təyin edin

Ehq-nin istiqamətini araşdırın və fikirlərinizi tələbə yoldaşlarınızla paylaşın

Hərəkət edən elektrona təsir edən quumlvvənin istiqamətini araşdırın və muumlzakirə uumlccediluumln

qeydlər aparın



ldquoElektromaqnit induksiyanın elektrik hərəkət quumlvvəsi izah edirrdquo

Elektromaqnit induksiyası ilk dəfə hansı alim tərəfindən kəşf edilmişdir

F=F0 olduqda elektrik sahəsinin naqildəki intensivliyi yazın

Elektrik sahəsinin intensivliyinin duumlsturu necə yazılır

431 Mexaniki enerjinin elektrik enerjisinə ccedilevrilməsini şərh edir

Mexaniki enerjinin elektrik enerjisinə ccedilevrilməsinin mahiyyəti

B induksiyalı bircinsli maqnit sahəsində l uzunluqlu naqil yerləşdirək Fərz edək

ki naqil B vektoruna perpendikulyar olub Sxem 44 şəklində goumlstərildiyi kimi 119907

suumlrəti ilə hərəkət edir Naqil xarici r muumlqaviməti ilə qapanmışdır Naqildə ehq

qapanmış doumlvrədə isə I cərəyanı yaranır

Cərəyanlı naqilə təsir edən elektromaqnit quumlvvəsi

42

F=B lI

Quumlvvənin istiqaməti sol əl qaydası ilə təyin

olunur Bu quumlvvənin vektorunu quraraq yəqin

etmək olar ki F quumlvvəsi v suumlrət vektorunun əksinə

istiqamətlənmiş tormozlayıcı quumlvvədir (Sxem

44a) Beləliklə naqilin hərəkəti tormozlayıcı

quumlvvəyə bərabər və onun əksinə istiqamətlənən

xarici quumlvvənin təsirindən yaranır Xarici quumlvvə

yaradan ilkin muumlhərrikin verdiyi mexaniki guumlc

Pmax=F

olmalıdır Bu tənlikdə F quumlvvəsinin qiymətini

yazsaq

Pmex=B lI v=IE

alarıq yəni muumlhərrikin verdiyi guumlc qapalı doumlvrədəki elektrik cərəyanının guumlcuumlnə bərabərdir Beləliklə qapalı naqil maqnit sahəsində hərəkət edərkən xarici quumlvvənin təsiri ilə mexaniki enerji elektrik enerjisinə ccedilevrilir

Şəkil 42 Mexaniki enerjinin elektrik enerjisinə ccedilevrilməsi


Cərəyanlı naqili təsir edən elektromaqnit quumlvvəsini təyin edin

Mexaniki enerjini elektrik enerjisinə ccedilevrilməsi prosesini araşdırın və muumlzakirə edin

Quumlvvənin istiqamətini təyin edin



ldquoMexaniki enerjinin elektrik enerjisinə ccedilevrilməsini şərh edirrdquo

Cərəyanlı naqilə təsir edən elektromaqnit quumlvvəsini yazın

Naqilin hərəkəti hansı quumlvvənin təsirindən yaranır

Mexaniki guumlcuumln duumlsturunu yazın

Sxem 44a Maqnit sahəsində naqilin hərəkəti

və tormozlayıcı quumlvvənin yaranması

43

441 Elektrik enerjisinin mexaniki enerjiyə ccedilevrilməsinin tərifini deyir

Elektrik enerjisinin mexaniki enerjiyə ccedilevrilməsi

Maqnit sahəsinin cərəyanlı naqilə təsiri nəticəsində elektrik enerjisi mexaniki enerjiyə ccedilevrilir Tutaq ki bircinsli maqnit sahəsində yerləşmiş və ehq E olan doumlvrəyə qoşulmuş duumlzxətli naqildən dəyişməz cərəyan keccedilir (Sxem 45)

Maqnit sahəsi cərəyanlı naqilə F=B lI quumlvvəsi ilə təsir edir və quumlvvənin təsirindən naqil v suumlrəti ilə hərəkət edir (quumlvvənin və suumlrətin istiqaməti sol əl qaydası ilə təyin olunur) Naqil hərəkət edərkən onda elektromaqnit induksiyanın cərəyana əks istiqamətli ehq Eəks ist=Bl 119907 yaranır Kirxhofun ikinci qaydasına əsasən kontur uumlccediluumln

E-Eəks ist=Ir0+Ir

Burada r-duumlzxətli naqilin muumlqaviməti r0 ndash doumlvrənin qalan

hissəsinin muumlqavimətidir E-Ir0=UAB işarə edərək naqilin

uclarındakı gərginliyi tapa bilərik

UAB=Ir+ Eəks ist

Alınan ifadəni I cərəyanına vuraraq naqilin uclarındakı elektrik guumlcuumlnuuml təyin edirik

UAB I=I2r+ Eəks ist I

Eəks ist= B l 119907 olduğunu nəzərə alsaq UAB I=I2r+ Bl 119907I= I2r+F 119907 alırıq Tənliyin sağ tərəfindəki birinci

toplanan naqildəki istilik itkisinin guumlcuumlnuuml ikinci isə mexaniki guumlcuuml goumlstərir Beləliklə cərəyanlı naqil

maqnit sahəsində hərəkət edərkən sahə quumlvvəsinin təsiri ilə elektrik enerjisi istilik və mexaniki

enerjiyə ccedilevrilir


Naqilin uclarındakı gərginliyi təyin edin

Maqnit sahəsinin cərəyanlı naqilə goumlstərdiyi quumlvvəni araşdırın və oumlyrənin

Naqilin uclarındakı elektrik guumlcuumlnuuml təyin edin



ldquoElektrik enerjisinin mexaniki enerjiyə ccedilevrilməsini tərif edirrdquo

Elektrik enerjisi mexaniki enerjiyə nə zaman ccedilevrilir

Naqil hərəkət edərkən əksistiqamətli ehq-ni yazın

I2r tənliyi nəyi ifadə edir

Sxem 45 Əksistiqamətli

ehq-nin yaranması

44


Elektrik muumlhərriklərinin elektromaqnit induksiya qanunu ilə işləməsi

Elektrik maşınlarının təsnifatı Elektrik maşınları enerjini ccedilevirmək uumlccediluumlnduumlr Mexaniki enerjini elektrik enerjisinə ccedilevirmək uumlccediluumln elektrik generatorlarından istifadə edilir Elektrik enerjisini mexaniki enerjiyə elektrik muumlhərrikləri ilə ccedilevirirlər

Cərəyanın noumlvuumlnuuml (sabit cərəyanı daimi cərəyana və əksinə) habelə dəyişən cərəyanın tezliyini və ya fazalarını ccedilevirmək uumlccediluumln istifadə edilən maşınlara elektromaşın ccedileviricisi deyilir

Muumlxtəlif elektrik maşınlarının iş prinsipi quruluşu və işi bir sıra fiziki hadisələrdən istifadə

olunmasına əsaslanır Bunlardan ən vacibləri elektromaqnit induksiyası və maqnit (elektromaqnit)

sahələrinin qarşılıqlı təsiridir

Məlumdur ki naqili maqnit sahəsində hərəkət etdirdikdə naqildə elektrik hərəkət quumlvvəsi (EHQ)

yaranır Buna elektromaqnit induksiyasının EHQ və ya sadəcə olaraq induksiya EHQ deyirlər Bu EHQ-

nin istiqamətini fizika kursundan məlum olduğu kimi sağ əl qaydası ilə muumləyyən edirlər sağ əlin

ovcunu elə tuturlar ki maqnit induksiya xətləri bundan keccedilsin duumlz bucaq altında accedilılmış baş barmaq

naqilin hərəkət istiqamətinə muumlvafiq olsun onda əlin accedilıq saxlanan doumlrd barmağı induksiya EHQ-ni

goumlstərəcəkdir

İnduksiya EHQ naqil dəyişən maqnit sahəsində tərpənməz olduqda da yaranır Beləliklə

elektromaqnit induksiya hadisəsinin mahiyyətini belə izah edə bilərik dəyişən maqnit sahəsində

yerləşən (və ya daimi maqnit sahəsinin maqnit induksiya xətləri ilə kəsişən) keccedilirici konturda induksiya

elektrik hərəkət quumlvvəsi yaranır

Başqa bir təcruumlbəni də yada salaq nalşəkilli maqnitin quumltbləri arasında yerləşdirilmiş məftildən

elektrik cərəyanı buraxdıqda məftil maqnit induksiya xətlərinə perpendikulyar istiqamətdə hərəkət

edir Bu təcruumlbədən belə bir nəticə ccedilıxır maqnit sahəsində yerləşən və cərəyan keccedilən məftilə

istiqaməti sol əl qaydası ilə muumləyyən edilən quumlvvə təsir edir

Sol əl qaydası belədir sol əlin ovcunu elə tuturlar ki maqnit induksiya xətləri bundan keccedilsin accedilıq

saxlanan doumlrd barmaq naqildən keccedilən cərəyanın istiqamətinə uyğun olsun onda duumlz bucaq altında

accedilılmış baş barmaq naqilə təsir edən quumlvvələrin istiqamətini goumlstərəcəkdir

Təcruumlbə nalşəkilli elektromaqnitlə əvəz etsək yenə də bu quumlvvə məftilə təsir edəcəkdir Məftili

ccedilərccedilivə şəklində əymək olar Bu ccedilərccedilivəni maqnit sahəsində yerləşdirib cərəyan buraxsaq ccedilərccedilivə oumlz

oxu ətrafında doumlnəcəkdir Ccedilərccedilivə ona goumlrə doumlnuumlr ki bunun tərəflərinə əks-istiqamətlərə youmlnəlmiş

quumlvvələr təsir edir və fizika kursundan məlum olduğu kimi bu quumlvvələr fırlanma momenti yaradır

Elektrik muumlhərriklərinin bir sıra elektrik cihazları və aparatlarının quruluşu və işləməsi elə bu

hadisəyə əsaslanır Yuxarıda nəzərdən keccedilirdiyimiz hər bir halda və buna oxşar hallarda (məsələn

paralel iki naqildən cərəyan keccedilərkən) quumlvvə yaranmasını maqnit (və ya elektromaqnit) sahələrinin

nalşəkilli maqnitin maqnit sahəsinin və naqildən keccedilən cərəyanın əmələ gətirdiyi maqnit sahəsinin

nalşəkilli daimi maqnitin (və ya elektromaqnitin) maqnit sahəsinin və ccedilərccedilivədən keccedilən cərəyanın

əmələ gətirdiyi maqnit sahəsinin paralel yerləşmiş məftillərin hər birindən keccedilən cərəyanın əmələ

gətirdiyi maqnit sahələrinin qarşılıqlı təsiri ilə izah etmək olar

Elektrik maşınları iki noumlvə ayrılır generatorlar muumlhərriklər Generatorlar mexaniki enerjini

elektrik enerjisinə ccedilevirir Muumlhərriklər isə elektrik enerjisini mexaniki enerjiyə ccedilevirir Əsasən uumlccedil qrup

elektrik maşınları vardır 1Asinxron maşınları 2 Sinxron maşınları 3 Sabit cərəyan maşınları

Asinxron muumlhərrikin quruluşu Asinхrоn mаşın stаtоrdаn (hərəkətsiz hissədən) və rоtоrdаn (fırlаnаn hissədən) ibаrətdir Asinхrоn

mаşınları elə quruluşa malikdirlər ki onlar şəbəkəyə qoşulduqda statorda fırlanan maqnit seli yaranır Maşının rotoru fırlanan maqnit seli tərəfindən hərəkətə gətirilir lakin rotorun suumlrəti maqnit selinin

45

suumlrətindən geri qalır Surətlərin qeyri-bərabərliyi bu maşınlara ―Asinxronadı verilməsinə səbəb olmuşdur Asinxron maşını dəyişən cərəyan maşını adlanır və quruluş sхеmi 46-da goumlstərilmişdir

a) b)

Şəkil 43 a) Asinxron muumlhərrik b) Sinxron muumlhərrik

Mаşının loumlvhəsində fаzа dоlаqlаrının bаşlаnğıcını və qurtаrаcаğını birləşdirmək uumlccediluumln аlqı sıхаc vаrdır Stаtоrun dоlаqlаrını uumlccedilfаzаlı şəbəkəyə qоşmаq uumlccediluumln оnlаr ulduz və uumlcbucаq birləşdirilə bilər Bu isə muumlhərriki muumlхtəlif iki хətti gərginliyi оlаn şəbəkəyə qоşmаğа imkаn vеrir

Mаşının loumlvhəsində muumlhərrikin hеsаblаndığı hər iki gərginlik yəni 220127v və yа 380220 v goumlstərilmişdir Loumlvhədə goumlstərilmiş аlccedilаq gərginlik uumlccediluumln stаtоrun dоlаğını uumlccedilbucаq yuumlksək gərginlik uumlccediluumln isə ulduz birləşdirirlər

Rоtоrun iccedilliyini də 05 mm qаlınlığındа burulğаn cərəyаnlаrа itkini аzаltmаq uumlccediluumln lаk və yа nаzik kаğız ilə izоlyаsiyа оlunаn pоlаd loumlvhələrdən yığırlаr Bu loumlvhələr оyuqlu ştаmplаnır və pаkеtə yığılır

Hаzırdа аsinхrоn muumlhərriklər əsаsən qısа qаpаnmış rоtоrlu hаzırlаnır аncаq ccedilохguumlcluuml muumlhərriklərdə və хuumlsusi hаllаrdа rоtоrun fаzа dоlаğındаn istifаdə еdilir Stаtоrlа rоtоr аrаsındа hаvа аrаbоşluğu оlur аrаbоşluğunun oumllccediluumlsuuml muumlhərrikin iş хаssələrinə ccedilох təsir еdir

Bu 4 hissədən ibarətdir Stator rotor statorun dokağı rotorun dolağı Stаtоrun iccedilliyi 030 və 05 mm qаlınlıqdа pоlаd loumlvhələrdən yığılır Loumlvhələr оyuqlu ştаmplаnır və burulğаn cərəyаnlаrа itkini аzаltmаq uumlccediluumln lаk və ya nаzik kаğızlа izоlyаsiyа еdilir Muumlhərrikin ccedilаtısınа loumlvhələr аyrıcа pаkеtdə yığılır və bərkidilir Oumlzuumll uumlzərində muumlhərrikin ccedilаtısı qоyulur Ccedilаtıyа rоtоr vаlının dirəndiyi yаtаqlаrın yеrləşdirildiyi yаn loumlvhələri də bərkidirlər Stаtоrun uzununа оyuqlаrındа bir-biri ilə muumlvаfiq surətdə birləşdirilərək dolağıuumlccedilfаzаlı sistеm əmələ gətirmiş dоlаğın nаqillərini yеrləşdirirlər

Sxem 46 Asinxron muumlhərrikin quruluşu

1-stator 2-rotor 3-statorun dolaği 4-rotorun

dolağı

46

Asinхrоn muumlhərrikin sаdə kоnstruksiyаsı аsаn хidmət еdilməsi və ucuz bаşа gəlməsi və s kimi muumlsbət хаssələri ilə yanaşı bir sırа noumlqsаnlаrı dа vаrdır Asinхrоn muumlhərrikin ən muumlhuumlm noumlqsаnı guumlc əmsаlının (cos 120593) nisbətən аz оlmаsıdır

Asinхron muumlhərriklərin işləmə prinsipi İlk dəfə MODоlivо-Dоbrоvоlskinin kоnstruksiyа еtdiyi elеktrik muumlhərriklərindən uumlccedilfаzаlı аsinхrоn

muumlhərrik dаhа gеniş yаyılmışdır Asinхrоn muumlhərrik ccedilеvirmə хаssəsinə mаlikdir Asinхrоn mаşının işi

muumlhərrik rеjimində еlеktrik еnеrjisini mехаniki еnеrjiyə ccedilеvirməsidir Dəyişən cərəyаn mаşınının işi

hər bir ccedilохfаzаlı fırlаnаn mаqnit sаhəsindən istifаdə еdilməsinə əsаslаnır Ccedilохfаzаlı dəyişən cərəyаn

dоlаğı dəqiqədə doumlvrlər sаyı

p

fn 160 olan fırlanan mаqnit sаhəsi yаrаdır

Mаqnit sаhəsinin fırlаnmа suumlrəti rоtоrun suumlrətinə bərаbər dеyildirsə ( n2 n1 ) bunа аsinхrоn

suumlrət dеyilir Rоtоrun fırlаnmа suumlrəti mаqnit sаhəsinin fırlаnmа suumlrətinə bərаbər оlmаdıqdа yəni

asinхrоn muumlhərrikdə iş prоsеsi аncаq аsinхrоn suumlrətdə gеdə bilər

Muumlhərrik işləyərkən rоtоrun suumlrəti həmişə аz аlınır (n2ltn1) Rоtоrunun fırlаnmа suumlrəti stаtоrun

mаqnit sаhəsinin fırlаnmа suumlrətinə həmişə bərаbər olur Asinхrоn mаşınlаr sinхrоn mаşınlаrdаn

əsаsən еlə bununlа fərqlənir

Rоtоrun dоlаğı qısа qаpаnmışdırsа induksiyаlаnаn еhq-nin təsiri ilə оndаn cərəyаn keccediləcəkdir

Stаtоrun fırlаnаn mаqnit sаhəsi rоtоr dоlаğının nаqilləri ilə kəsişir və burаdа еhq induksiyаlаnır

Rоtоrun dоlаğındаkı cərəyаnlа stаtоr dоlаğının fırlаnаn mаqnit sаhəsi ilə qаrşılıqlı təsiri olarsa fırlаnаn

mоmеnt yаrаnır və rоtоr bunun təsiri ilə fırlаnmаğа bаşlаyırRоtоrla stаtоrun fırlаnаn mаqnit

sаhəsindən nisbi gеcikməsi S suumlruumlşməsi adlanır

Suumlruumlşmə stаtоrun mаqnit sаhəsinin fırlаnаn rоtоrа nisbətən doumlvrlər sаyının stаtоr sаhəsinin

fəzаdа doumlvrlər sаyınа nisbətindən ibаrətdir yəni

1

21

1 n

nn

n

nS s

Bu duumlstur suumlruumlşməni nisbi vаhidlərlə təyin еtməyə imkаn vеrir Suumlruumlşmə fаiz ilə də ifаdə оlunа bilər

1001

21

n

nnS

Rоtоr hərəkətsiz (n2=0) оlаrsа suumlruumlşmə vаhidə və yа 100-ə bərаbərdir Rоtоr еyni suumlrətlə fırlаnаrsа

(n2 = n1) suumlruumlşmə sıfırа bərаbər оlur Deməli rоtоrun fırlаnmа suumlrəti nə qədər ccedilох оlаrsа suumlruumlşmə о

qədər аz аlınır yəni

ns=n1-n2 doumlvrdəq

ilə rоtоrа nisbətən suumlruumlşuumlr Asinхrоn muumlhərrikin iş rеjimində suumlruumlşmə аz оlur Muumlаsir аsinхrоn

muumlhərriklərdə rоtоrun fırlаnmа suumlrəti stаtоrun mаqnit sаhəsinin fırlаnmа suumlrətindən ccedilох аz fərqlənir

Yuumlksuumlz işləmədə bu sıfırа bərаbər goumltuumlruumllə bilər

Rоtоrun fırlаnmа suumlrətini təyin еtmək оlаr

n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f

Mаşının istənilən yuumlklənməsinə rоtоrun muumləyyən n2 doumlvrlər sаyı və muumləyyən S suumlruumlnməsi

muumlvаfiqdir

47

Sinхrоn generаtоrun quruluşu Sinхrоn mаşın hər bir elektrik mаşını kimi həm generаtоr həm də muumlhərrik оlа bilir Bunа goumlrə

də sinхrоn muumlhərrikin kоnstruksiyаsı asinхrоn generаtоrdаn prinsipcə heccedil bir şeylə fərqlənmir Mехаniki еnеrjini еlеktrik еnеrjisinə ccedilеvirən еlеktrik maşınına gеnеrаtоr deyilir Mаqnit sаhəsinin

mаqnit хətləri ilə kəsişdikdə həmin nаqildə ehq yаrаnır Məhz bunа goumlrə də nаqillərdə e h q iki halda yaranır

Birinci hаldа quumltblər-statorda ikinci hаldа quumltblər ndashrоtоrdа yerləşdirilir I hal Mаşının mаqnit sаhəsini yаrаdаn induksiyаlаyıcı hissəsini mаşının hərəkətsiz hissəsində

statorda induksiyаlаnаn hissəsini isə mаşının fırlаnаn hissəsində rotorda yerləşdirirlər II hаl Quumltblər rоtоr uumlzərində induksiyаlаnаn hissə isə stаtоr uumlzərində yerləşdirilir Yuumlksək gərginliklə ccedilохguumlcluuml doumlvrədə suumlruumlşən kоntаktın qоyulmаsı хeyli enerji itkisinə səbəb оlur

Belə kоntаktın оlmаsı əlverişli deyildir Loumlvbəri stаtоrdа quumltbləri isə rоtоrdа yerləşdirilmiş sinхrоn generаtоrlаr ccedilох geniş yаyılmışdır

Fırlаnаn sinхrоn generаtоrdа hаsil оlunаn enerji qəbulediciyə kоntаkt hаlqаlаrı və fırccedilаlаr vаsitəsi ilə verilir Bu zaman yaranan sabit cərəyаn аrdıcıl birləşdirilmiş mаkаrаlаrdаn ibаrət оlаn və rоtоrun quumltblərində yerləşdirilmiş təsirləndirmə dоlаğındаn keccedilir və hаlqаlаrdа hərəkətsiz fırccedilаlаr bərkidilir Təsirləndirmə dоlаğının uclаrı kоntаkt hаlqаlаrınа birləşdirilir

Hаzırdа oumlz-oumlzuumlnə təsirlənən sinхrоn generаtоrlаrdаn geniş istifаdə оlunur Sаbit cərəyаn mаşınlаrındа оlduğu kimi belə generаtоrlаrdа qаlıq mаqnit selindən istifаdə edilir

Sinхrоn generаtоrun stаtоrunun iccedilliyi burulğаn ccedilərəyаnlаrdа itkini аzаltmаq uumlccediluumln bir-birindən lаk və yа kаğızlа izоlyаsiyа edilmiş pоlаd loumlvhələrdən yığılır Bu loumlvhələr оyuqlаr hаlqаlаr şəklində hаzırlаnır və ccedilаtı pоlаddаn toumlkuumlluumlr mаşının goumlvdəsi оlur Ccedilаtı oumlzuumll uumlzərində bərkidilir

Fırlаnmа suumlrəti nisbətən аz оlаn mаşınlаrdа rоtоr quumltbləri kəskin ifаdə оlunаn şəkildə hazırlanır Yuumlksəksuumlrətli mаşınlаrdа rоtоr quumltbləri kəskin ifаdə оlunmаyаn şəkildə hаzırlаnır ccediluumlnki yuumlksək fırlаnmа suumlrətində rоtоrun belə quruluşu lаzımi meхаniki moumlhkəmliyini təmin edə bilmir (Sxem 48)

İstismara hazırlanmış generаtоrun uumlstuumlndə hesаblаnmış оlduğu gərginliyin hər ikisi goumlstərilir yəni 220 127 V yа dа 380220V və s Sinхrоn generаtоrlаrın rоtоrunu yа quumltbləri kəskin ifаdə оlunаn (ccedilох ccedilıхаn) yа dа kəskin ifаdə оlunmаyаn yəni quumltbləri ccedilıхmаyаn şəkildə hаzırlаyırlаr

Rotor mаqnit sаhəsinin fırlаnmа suumlrətinə bərаbər оlаn n2 suumlrəti ilə fırlаnırsа (n2=n1) yəni mаqnit sаhəsi ilə sinхrоndursа bunа sinхrоn suumlrət dеyilir Quumltblər ccedilevrə uumlzrə bir-birində bərаbər məsаfədə yerləşdirilir

Sxem 47 Quumltbləri kəskin ifadə

olunmayan maşının rotoru 1-iccedillik

2-quumltb ucluğu 3-təsirləndirmə

dolağının makarası

Təsirləndirmə dоlаğının nаqillərini yerləşdirmək uumlccediluumln rоtоrun səthində оyuqlаr ştаmplаnır Quumltbləri kəskin ifаdə оlunmаyаn mаşının rоtоru bir-birindən izоlyаsiyа edilən nаzik pоlаd təbəqələrdən silindr şəklində hаzırlаnır Rоtоrun belə kоnstruksiyаsındа ccedilevrəvi suumlrətin 180ndash200 msаn оlmаsınа yоl verilir Sinxron maşınlar xalq təsərruumlfatında geniş yayılmışdır

Sxem 48 Quumltbləri kəskin ifadə olunan

sinxron maşının rotoru

48

Sinхrоn gеnеrаtоrun işləmə prinsipi

Sinхrоn gеnеrаtоrun iş prinsipi buumltuumln elektrik generatorlarında olduğu kimi elektromaqnit induksiyası qanununa əsaslanmışdır

Sinхrоn gеnеrаtоrun rotoru ilə bir yerdə hərəkətə gələn maqnit sahəsi statorun dolaqlarını kəsir və onlarda uumlccedilfazalı dəyişən ehq induksiyalandırır Bunа goumlrə də hər bir gеnеrаtоr iki əsаs hissədən ibаrətdir induksiyаlаyıcı və induksiyаlаnаn

İnduksiyаlаyıcı hissə mаşının mаqnit sаhəsi yаrаdаn hissəsinə dеyilir İnduksiyаlаnаn hissə isə

loumlvbərdir yəni еnеrjinin ccedilevrilmə prоsеsi gеdən və еhq

yаrаdılаn hissədir

Elеktrоmаqnit induksiyаsı qаnuna goumlrə mаqnit sаhəsində

hərəkət еdən və bu sаhənin mаqnit хətləri ilə kəsişən nаqildə

еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v

burаdа Bndashmаqnit induksiyаsının оrtа qiyməti

lndashnаqilin uzunluğu

ndashmаqnit sаhəsində nаqilin hərəkətеtmə suumlrətidir Bu

duumlstur о zаmаn dоğru оlur ki nаqil mаqnit sаhəsində mаqnit

хətlərinin istiqаmətinə pеrpеndikulyаr hərəkət еtsin Nаqilin l

uzunluğundashsm hərəkətеtmə suumlrətindashsmsаn B mаqnit

induksiyаsı qаuss ilə ifаdə оlunаrsа yuхаrıdаkı duumlsturlа hеsаblаnmış еhq vоlt ilə ifаdə оlunаcаqdır

Gеnеrаtоrun işləməsi uumlccediluumln mаqnit sаhəsi və bu sаhədə hərəkət еtdirildikdə еhq yаrаdılаn nаqillər

lаzımdır Mаqnit sаhəsində nаqilin hərəkət еtdirilməsinə sərf оlunаn mехаniki еnеrji еlеktrik еnеrjisinə

ccedilеvrilir və bu еnеrji nаqilin qаpаnmış оlduğu cərəyаn qəbulеdicisinə vеrilir Nаqili hər hаnsı bir еlеktrik

еnеrji qəbulеdicisi ilə qаpаsаq оndа əmələ gələn еhq-nin təsiri ilə qаpаlı doumlvrədən cərəyаn ахır

Dəyişən cərəyаn generаtоru kimi sinхrоn mаşınlаr geniş tətbiq edilir

Sinхrоn mаşın fırlаnmа suumlrəti cərəyаnın tezliyi ilə qəti bir nisbətdə оlаn mаşınа deyilir Statorun daxili uumlzuumlndə yerləşdirilmiş uumlccedilfazalı dolaqlar hərəkətsiz qalır

Sinxron generatorlarda ehq yaranan dolaqların hərəkətsiz stator uumlzərində yerləşdirilməsinin səbəbi tərpənməz hissədən boumlyuumlk guumlcuumln və yuumlksək gərginliyin asanlıqla alına bilməsidir Əgər sabit cərəyan maşınlarında olduğu kimi aktiv dolaqlar rotor uumlzərində yerləşdirilirsə o zaman maşının guumlcuumlnuuml eləcə də gərginliyini daha ccedilox yuumlksəltmək muumlmkuumln olmazdı ccediluumlnki fırccedilalar və halqalar buna imkan verməzdi

Rotor uumlzərindəki təsirləndirici dolaq generatorun fırlanma suumlrətindən asılı olaraq muumlxtəlif saylı quumltblərə malik olur Belə ki rotor uumlzərində yuumlksək suumlrətli turbogeneratorlarda iki doumlrd və ya altı alccedilaqsuumlrətli hidrogeneratorlarda isə səkkiz on və daha ccedilox quumltblər yerləşdirilir Bu quumltblərin yuumlksək suumlrətli turbogeneratorlarda aydın goumlruumlnməyən hidrogeneratorlarda isə aydın goumlruumlnən olmasına baxmayaraq hər ikisi eyni qayda ilə maqnit sahəsi yaradır Genaratoru təsirləndirən bu maqnit sahəsinin fırlanma suumlrəti maşının ehq tezliyinə başlıca təsir edən amildir Stator dolaqlarında induksiyalanan ehq tezliyi maşının dəqiqədəki doumlvrləri sayından p cuumlt quumltbləri sayından asılıdır

Şəkil 44 Elektrik generatoru

Şəkil 45 Elektrostatik induksiya

49

60

pnf

Qeyd etmək lazımdır ki uumlccedilfazalı stator dolaqlarından cərəyan keccedilən zaman orada asinxron muumlhərriklərdə olduğu kimi fırlanan maqnit sahəsi əmələ gəlir Bu sahənin fırlanma suumlrəti yenə də həmin tezlikdən asılıdır

60

1p

fn

Aydındır ki burada rotorun mexaniki suumlrəti ilə maqnit sahəsinin fırlanma suumlrəti (n) bir-birinə bərabərdir Buna goumlrə də bu tipli maşınlara sinxron maşınlar adı verilmişdir

Sаbit cərəyаn generаtоrunun quruluşu Sаbit cərəyаn generаtоru əsasən stator və rotordan ibarətdir Başqa soumlzlə desək sаbit cərəyаn

generаtоru hərəkətsiz və fırlаnаn hissələrdən ibаrətdir Hərəkətsiz hissə induksiyаlаyıcı fırlаnаn hissə isə induksiyаlаnаndır

Generаtоrun əsas hissəsini (şəkil 46) goumlvdə təşkil edir O ccediluqundan toumlkuumlluumlr və buumltoumlv şəkildə hazırlanır Onun daxilində olan əsas quumltbuumln iccedilliyi pоlаddаn toumlkuumlluumlr və en kəsiyi оvаlşəkilli оlur Ucları boltlar vasitəsi ilə goumlvdəyə bərkidilmiş bu iccedillikdə təsirləndirmə dоlаğının mаkаrаsı yerləşdirilir Təsirləndirmə dоlаğındаn keccedilən cərəyan mаqnit seli yаrаdır

Mаşının oumlzuumlluuml yəni hаccedilа pоlаddаn toumlkuumlluumlr Ccedilаtıdа əsаs və əlаvə quumltblər uc tərəflərdə isə mаşının vаlını sахlаmаq uumlccediluumln yаtаqlаr оturdulmuş yаn yastıqlar bərkidilir Ccedilаtı vаsitəsi ilə mаşını oumlzuumllə bərkidirlər

Şəkil 46 Generаtоrun əsas hissəsi

Маşının fırlаnаn hissəsinə loumlvbər deyilir Loumlvbər iccedillikdən dоlаqdаn və kоllektоrdаn təşkil оlunur

burulğаn cərəyаnlаrа itkini аzаltmаq məqsədi ilə onlar bir-birindən lаk və yа kаğızlа izоlyаsiyа оlunur

Loumlvbər iccedilliyinin оyuqlаrındа yerləşdirilən boumllmələrdə dolаq yerləşdirilir Sаbit ccedilərəyаn mаşınlаrının

dоlаqlаrı izоlyаsiyаlı mis məftillərdən və yа duumlzbuccedilаq en kəsikli mis şinlərdən qаpаlı hаzırlаnır Dəyişən

cərəyanı sabit cərəyana ccedilevirmək uumlccediluumln kollektordan istifadə olunur

Sаbit cərəyаn generаtоrlаrının təsirləndirilmə uumlsullаrı

Sаbit cərəyаn generаtоrlаrı mаqnit sаhəsinin təsirləndirilmə uumlsuluna əsasən iki hissəyə 1 muumlstəqil təsirlənən generаtоrlаrа 2 oumlz-oumlzuumlnə təsirlənən generаtоrlаrа аyrılır

50

Təsirləndirmə dоlаğı kənаr sаbit enerji mənbəyinə qоşulur Muumlstəqil təsirlənən generаtоrlаrın noumlqsаnı dоlаğı qidаlаndırmаq uumlccediluumln kənаr enerji mənbəyi tələb olunmasıdır Ona goumlrə də muumlstəqil təsirləndirmə geniş tətbiq edilmir

Oumlz-oumlzuumlnə təsirlənən generаtоrlаr təsirləndirmə dоlаğının qоşulmа sхemindən аsılı оlаrаq uumlccedil hissəyə boumlluumlnuumlr 1 Pаrаlel təsirlənən 2 Аrdıcıl təsirlənən 3 Qаrışıq təsirlənən

Ardıcıl təsirlənən generatorlar prаktikаdа tətbiq оlunmur ccediluumlnki təsirləndirmə dоlаğı loumlvbərin dоlаğı ilə ardıcıl birləşdirilir Generatorun yuumlkuuml dəyişdikdə gərginlik azalır

Paralel təsirlənən generatorlar prаktikаdа dаhа geniş istifаdə edilir Bəzi hаllаrdа qаrışıq təsirlənən generаtоrlаr dа tətbiq edilir Qarışıq təsirlənən generatorlar nisbətən kiccedilik guumlcluuml qurğularda tətbiq edilir

Sаbit cərəyаn generаtоrunun işləmə prinsipi

Mаşının mаqnit sаhəsi təsirləndirmə dоlаğının cərəyаnı ilə yаrаdılır Məlumdur ki generator yuumlksuumlz işlədikdə loumlvbərin dоlаğındа cərəyаn оlmur Маşın yuumlkləndikdə isə əksinə loumlvbərin dоlаğındаn keccedilən cərəyаn oumlz mаqnit sаhəsini yаrаdır Loumlvbərin sаhəsi quumltblərin sahəsinə qаrşı youmlnələrək maqnit selini zəiflədir о biri kənаrı аltındа isə bunu guumlcləndirir Deməli generаtоr yuumlkləndikdə nəticələndirici mаqnit seli yаrаdılır Pоlаdın dоymаsı hesаbınа mаşın yuumlkləndikdə nəticələndirici mаqnit seli yuumlksuumlz işləmədə аlınаn mаqnit selindən аz оlur Loumlvbər sаhələrinin quumltblərin mаqnit selinə təsirinə loumlvbərin reаksiyаsı deyilir

Yuumlklənmə zаmаnı generаtоrun sıхаclаrındа gərginlik belə оlаcaqdır U = E-Iara

burаdа E ndash loumlvbərin dоlаğındа induksiyаlаnаn ehq

Ia ndashloumlvbərin dоlаğındаkı cərəyаn şiddəti

randashloumlvbər doumlvrəsinin muumlqаvimətidir

Generаtоrun yuumlkuumlnuuml аrtırdıqdа loumlvbərin dоlаğındаkı cərəyаn şiddəti də аrtır ki bu dа oumlz noumlvbəsində loumlvbər reaksiyаsının mаqnit selini guumlcləndirir bu mаqnit seli isə quumltblərin mаqnit selinə təsir edərək оnu və loumlvbərin dоlаqlarındаkı ehq-ni аzаldır

Pаrаlel təsirlənən generаtоrlаrdа loumlvbər reаksiyаsının аrtmаsı və loumlvbər dоlаğının muumlqаvimətində gərginliyin аzаlmаsındаn bаşqа yuumlklənmə ccedilохаldıqdа təsirləndirmə cərəyаn şiddəti də аzаlır Yuumlklənmə аrtdıqcа təsirləndirmə cərəyаn şiddətini аzаldır Bunu gərginliyin аzаlmаsı ilə izаh etmək оlаr Qısаqаpаnmа zаmаnı generаtоrun sıхаclаrındа gərginlik sıfırа bərаbərdir Bu zaman təsirləndirmə dоlаğındа cərəyаn оlmur Bunа goumlrə də loumlvbərin dоlаğındа аzаcıq e h q induksiyаlаnır Qаrışıq təsirlənən generаtоrlаrdа pаrаlel və аrdıcıl təsirləndirmə dоlаqlаrı uyğunlаşdırılmış və qаrşı-qаrşıyа qоşulа bilər Dоlаqlаr tоplаnаcаqdır və qаrşı-qаrşıyа qоşduqdа isə muumlхtəlif tərəflərə youmlnələcək yəni mаqnit selinin cəmi bu dоlаqlаrın selləri fərqinə bərаbər оlаcаqdır


Elektromaqnit induksiya hadisəsini təyin edin

Elektromaqnit induksiya istiqamətini araşdırıb oumlyrənin

Asinxron muumlhərrikin quruluşunu araşdırın və muumlzakirə edin

Asinxron muumlhərrikin statorun dolaqlarını ulduz və uumlccedilbucaq birləşməsini araşdırın muumlzakirə edin

Asinxron muumlhərrikin işləmə prinsipini araşdırın və muumlzakirə edin

Asinxron muumlhərrikdə S suumlruumlşməsini təyin edin

Asinxron maşınla sinxron maşını muumlqayisə edin

51

Rotor hərəkətli və hərəkətsiz olduqda suumlruumlşməni muumlqayisə edin

Asinxron suumlrəti təyin edin

Sinxron generatorun quruluşca fərqlənən noumlvlərini araşdırın

Generatorda I hal ilə II hal da generatorda quumltblərin yerləşmə vəziyyətini təyin edin

Muumlzakirə iş uumlsulundan istifadə edərək kəskin ifadə olunmayan maşının rotoru ilə quumltbləri kəskin ifadə olunan sinxron maşının rotorunu araşdıraraq muumlzakirə edin

İnduksiyalayıcı ilə induksiyalanan hissə arasındakı fərqi araşdırın və qeydiyyatını aparın

Maqnit xətləri ilə kəsişən naqildə ehq təyin edin

Yuumlksək suumlrətli turbogeneratorlarda olan quumltblərin sayı ilə alccedilaq suumlrətli hidrogeneratorlarda olan quumltblərin sayını muumlqayisə edin

Sabit cərəyan generatorunun quruluşunu araşdırın və muumlzakirə edin

Sabit cərəyan generatorunun tərkib hissələrini araşdırın hər birinin funksiyasının qeydiyyatını aparın

Sabit cərəyan generatorunun loumlvbərinin elementlərini araşdırın və oumlyrənin

Muumlstəqil təsirlənən generatorlar ilə oumlz-oumlzuumlnə təsirlənən generatorlar arasındakı fərqi muumlqayisə edin

Pаrаlel təsirlənən ardıcıl təsirlənən qаrışıq təsirlənən generatorların tətbiq sahələrini internet vasitəsilə araşdırın və prinsipial sxemlərini muumlqayisə edin

Sabit cərəyan generatorunun işləmə prinsipini araşdırın və tətbiq sahələrinin qeydiyyatını aparın

Muumlstəqil təsirlənən generatorların praktikada tətbiq edilməməsinin səbəbini araşdırın və oumlyrənin

Sabit cərəyan generatorunun sıxaclarında gərginliyi təyin edin



ldquoElektrik muumlhərriklərinin elektromaqnit induksiya qanunu ilə işlədiyini məruzə edirrdquo

Elektrik muumlhərriki nəyə deyilir

Muumlhərrik neccedilə hissədən ibarətdir

Elektrik maşınının fırlanma tezliyi nəyə deyilir

Statorun vəzifəsi nədir

Asinxron muumlhərrik hansı gərginlikdə işləyir

Asinxron muumlhərrikin daha ccedilox hansı noumlvuumlndən istifadə edilir

Asinxron muumlhərrikin ccedilatışmayan cəhəti hansıdır

Asinxron muumlhərriki ilk dəfə hansı alim kəşf etmişdir

Rotor eyni suumlrətlə fırlanarsa (n2=n1) suumlruumlşmə necə olar

Rotor hərəkətsiz (n2=0) olarsa suumlruumlşmə nəyə bərabərdir

Generator nəyə deyilir

Hansı generatorlar daha geniş yayılmışdır

Hasil olunan enerji qəbulediciyə necə verilir

Sinxron suumlrət nəyə deyilir

Yuumlksək suumlrətli turbogeneratorlarda quumltblərin sayı nə qədər olur

Loumlvbər nəyə deyilir

Ccedilatının funksiyası nədir

Əlavə quumltblərdən nə zaman istifadə olunur

Kollektor nəyə deyilir

52

Reostat ilə ampermetrdən nə zaman istifadə edilir

Loumlvbərin reaksiyası nəyə deyilir

Generatorun sıxaclarında gərginlik nə zaman 0-a bərabər olur

53



Transformatorların noumlvuuml və xarakteristikaları

İlk transformatoru İvan Filippoviccedil Usakin ixtira etmiş və onu 1882-ci ildə avqustun 28-də Moskvada accedilılmış sərgidə nuumlmayiş etdirmişdir Bu vaxtdan etibarən trаnsfоrmаtоrun həm nəzəriyyəsi həm də istismarı inkişaf etmişdir Trаnsfоrmаtоrlаr еlеktrik еnеrjisini uzаq məsаfələrə vеrdikdə еnеrjini qəbulеdicilər аrаsındа boumlluumlşduumlrduumlkdə еləcə də

muumlхtəlif duumlzləndiricilərdə guumlcləndiricilərdə siqnаl qurğulаrındа və s qurğulаrdа gеniş tətbiq оlunur Tezliyi sabit saxlamaqla bir gərginlikdə dəyişən cərəyаnı bаşqа gərginlikdə dəyişən cərəyаnа

ccedilеvirmək uumlccediluumln оlаn iki (və yа dаhа аrtıq) dоlаqlı stаtik еlеktrоmаqnit аpаrаtına trаnsfоrmаtоr deyilir Trаnsfоrmаtоrdа еnеrji dəyişən mаqnit sаhəsi vаsitəsi ilə ccedilеvrilir Trаnsfоrmаtоr maqnit sistemindən və dolaqlardan ibarətdir Elеktrik stаnsiyаsındаn elеktrik еnеrjisini işlədicilərə vеrdikdə bu хətdə еnеrji itkisi və ccediləkilməsi uumlccediluumln əlvаn mеtаllаr sərfi vеrilən cərəyаndаn аsılıdır Məftillərin guumlc itkiləri аşаğıdаkı ifаdələrlə təyin еdilir

Pguumlc =I2 r burаdа Indashməftildən kеccedilən cərəyаn а ilə Pguumlcndash məftillərdə guumlc itkisi vt ilə rndashməftillərin еlеktrik muumlqаvimətidir оm ilə oumllccediluumlluumlr

Trаnsfоrmаtоr bir-biri ilə elektrik rabitəsi olmayan iki dolaqdan və həmin dolaqlar uumlccediluumln uumlmumi olan qapali polad iccedillikdən ibarətdir Polad iccedillik qapalı maqnit doumlvrəsi təşkil edir və dolaqlar arasındakı qarşılıqlı induksiya rabitəsini quumlvvətləndirir Elеktrik еnеrjisi mənbəyinin şəbəkəsinə qоşulmuş dоlаğа birinci dоlаq еnеrjinin qəbulеdiciyə vеrildiyi dоlаğа isə ikinci dоlаq dеyilir Birinci və ikinci dоlаqlаrın gərginliyi аdətən еyni оlmur Birinci dolağın (Sxem 51 ) buumltuumln kəmiyyətlərinə 1 indeksi qoyulur (məsələn E1 U1 I1 W1 P1 və s) İkinci dolaq isə 2 indeksi ilə yazılır (məsələn E2 U2 I2 W2 P2 və s)

Gərginliyi аrtırmаq uumlccediluumln yuumlksəldici trаnsfоrmаtоrlаrdаn istifаdə оlunur

Elеktrik еnеrji qəbulеdiciləri (koumlzərmə lаmpаlаrı еlеktrik muumlhərrikləri və s) təhluumlkəsizlik noumlqtеyi-nəzərindən dаhа аlccedilаq gərginliyə (110-380 v) hеsаblаnır Bunа goumlrə də qəbulеdiciləri qidаlаndırmаq uumlccedilun bilаvаsitə еnеrjinin vеrildiyi yuumlksək gərginlikdən istifаdə еtmək оlmаz Bu hаldа еnеrji işlədicilərə аlccedilаldıcı trаnsfоrmаtоrdаn vеrilir

Trаnsfоrmаtоrun işi qаrşılıqlı induksiyа hаdisəsinə əsаslаnmışdır Trаnsfоrmаtоrun аktiv guumlcuuml yəni еlеktrik еnеrjisindən mехаniki istilik kimyəvi və s ccedilеvrilə bilən guumlc vаtt və kilоvаtt ilə oumllccediluumlluumlr Birinci gərginlik ikincidən аz оlduqdа bеlə trаnsfоrmаtоrа yuumlksəldici birinci gərginlik ikincidən ccedilох оlduqdа isə bunа аlccedilаldıcı trаnsfоrmаtоr dеyilir

Transformatorun İkinci dolağında cərəyan guumlcuumlnuumln birinci dolaqdakı cərəyan guumlcuumlnə nisbətinə transformatorun faydalı iş əmsalı deyilir Transformatorun fiə yuumlksək - 99-995 olur

Guumlc еyni оlduqdа gərginliyi аrtırsаq cərəyаn аzаlаcаq еn kəsiyi sаhəsi dаhа kiccedilik оlаn məftillərdən istifаdə еtmək muumlmkuumln оlаcаqdır Bu isə еlеktrik vеrilişi хətlərinin ccediləkilməsinə əlvаn mеtаllаr sərfini və bu хətdə еnеrji itkilərini аzаltmаğа imkаn vеrəcəkdir

Şəkil 51 Transformator

Sxem 51 Transformator prinsipial

sxemi

54

Transformatorun fiə-ni təcruumlbə yolu ilə dolaqlarda cərəyanın guumlcuumlnuuml ya da dodaqlarda və maqnitkeccediliricidə enerji itkisinin guumlcuumlnuuml oumllccedilməklə təyin edirlər Buna goumlrə də transformatorun fiə-nı (ή) tapmaq uumlccediluumln duumlsturu aşağıdakı kimi yazırlar

ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100

Transformatorun iş rejimi iki cuumlrduumlr boşuna işləmə və yuumlklə işləmə Transformatorun boşuna işləməsi dedikdə elə iş rejimi nəzərdə tutulur ki bu zaman birinci dolaq

nominal gərginlik altında ikinci dolaq isə accedilılmış vəziyyətdə olur (yəni bunda cərəyan şiddəti və guumlc sıfıra bərabərdir) Boşuna işləmədə birinci dolaqda cərəyan şiddəti nominal cərəyan şiddətindən onlarca dəfə az almır Buna goumlrə də misə enerji itkisi də ccedilox az olur (yada salaq ki Coul-Lents qanununa əsasən bu enerjinin qiyməti cərəyan şiddətinin kvadratı ilə duumlz muumltənasibdir) Bir halda ki birinci dolaqda gərginlik nominaldır onda boşuna işləmə zamanı polada itkilər transformatorun yuumlklənmə ilə nominal iş rejimindəki kimi olmalıdır

Transformator yuumlklənmə ilə işlədikdə yəni elektrik qəbuledicisini ikinci dolağın doumlvrəsinə qoşduqda birinci dolaqda gərginlik demək olar ki eyni qalır cərəyan şiddəti isə ikinci dolaqda cərəyan şiddətinin dəyişməsinə muumltənasib olaraq dəyişir Məsələn ikinci dolaqda cərəyan şiddəti artdıqda elektrik qəbuledicisinin sərf etdiyi enerji artır deməli transformatorun cərəyan mənbəyindən yəni transformatorun birinci dolağı qoşulmuş elektrik şəbəkəsindən aldığı guumlc də artır (enerjinin saxlanma qanunu oumlzuumlnuuml buumlruzə verir) Bu hadisəni aşağıdakı kimi izah edirlər iccedillikdə maqnit selinin uumlmumi qiyməti sabit kəmiyyətdir ikinci dolaqdan keccedilən cərəyan elə maqnit seli yaradır ki bunun istiqaməti Lents qaydasına əsasən birinci dolaqda cərəyanın yaratdığı maqnit selinin əksinə youmlnəlmiş olur məsələn ikinci dolaqda cərəyan şiddəti artarsa burada maqnit seli artacaq deməli birinci dolağın yaratdığı maqnit seli də artacaqdır bu isə birinci dolaqda cərəyan şiddəti artdıqda muumlmkuumln ola bilər

Hаzırdа trаnsfоrmаtоrlаrın iccedilliklərini duumlzətmək uumlccediluumln G-310 mаrkаlı sоyuq yаyılmış pоlаddаn gеniş istifаdə оlunur Trаnsfоrmаtоrlаr iccedilliyin kоnstruksiyаsındаn аsılı оlаrаq iki yerə boumlluumlnuumlr ccedilubuqlu və zirеhli Hər bir trаnsfоrmаtоrdаn həm yuumlksəldici və həm də аlccedilаldıcı kimi istifаdə еtmək оlаr


Alccedilaldıcı və yuumlksəldici transformatoru muumlqayisə edin

Elektrik enerjisinin işlədicilərə oumltuumlruumllməsinin sxemini ccediləkin

Transformatorun fiəmsalını təyin edin

Transformatorun iş rejimi elektrik doumlvrəsinin iş rejimlərini araşdırın və muumlqayisə edin

Karusel iş uumlsulundan istifadə edərək transformatorun noumlvlərini araşdırın və sxemdə qeyd edin

Sxem 52

Transformatorun noumlvləri

55




Yuumlksəldici transformator nəyə deyilir

Alccedilaldıcı transformator nəyə deyilir

Tranformatoru kim kəşf etmişdir

Transformasiya əmsalı nəyə deyilir

Faydalı iş əmsalı nəyə deyilir

Transformatorun neccedilə iş rejimi var

Yuumlksuumlz iş rejimi nədir

Yuumlkluuml iş rejimi nədir

Misə itki nəyə deyilir

Polada itkilər nəyə deyilir


Uumlccedilfazalı transformatorların iş prinsipi

Hazırda elektrik enerjisi uumlccedilfazalı cərəyanlar şəklində istehsal olunur və bu cərəyanlar vasitəsilə də məsafəyə verilib işlədicilər arasında paylaşdırılır Buna goumlrə də xalq təsərruumlfatında uumlccedilfazalı cərəyanların transformasiyasına birfazalı cərəyanlardan

daha ccedilox rast gəlinir Uumlccedilfazalı cərəyanların transformasiyası uumlccediluumln iki uumlsuldan istifadə olunur Uumlccedilfazalı cərəyanları ya uumlccedil

ədəd birfazalı ya da bir ədəd uumlccedilfazalı transformatorlar vasitəsilə transformasiya etmək muumlmkuumlnduumlr Birinci uumlsulun ccedilox boumlyuumlk guumlcluuml transformatorlar uumlccediluumln istismar cəhətdən bir qədər uumlstuumlnluumlyuuml

vardır Ancaq bu uumlsul uumlccedil ayrı-ayrı transformatordan ibarət olduğundan bir qədər qənaətsizliyə səbəb olur 53-da sxemində goumlstərilən həmin transformatorlar qrupu ccedilox vaxt bir ədəd uumlccedilfazalı transformator ilə əvəz olunur Uumlccedilfazalı transformatorun polad iccedilliyi uumlmumi dolaqları isə ayrı-ayrı olur Belə transformatorun polad iccedilliyi şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi iki ədəd birfazalı transformatorun iccedilliklərinin yan-yana qoyulub birləşdirilməsindən alınır Birinci və ikinci tərəf dolaqlarının başlanğıcları A B C və a b c ucları isə muumlvafiq olaraq X Y Z və xy z hərfləri ilə işarələnmişdir

Sxem 53 Uumlccedilfazalı transformatorun prinsipial sxemi

56

Birinci dolaqlardan buraxılan yuumlksuumlz işləmə cərəyanları tərəfindən yaradılan və transformatorun muumlvafiq qollarından keccedilən FA FB Fc maqnit selləri bir-birindən uumlccedildəbir period fərqlidir Buna goumlrə də hər bir anda uumlccedil maqnit selinin ani qiymətlərinin cəmi sıfıra bərabərdir Uumlccedilfazalı transformatorun uumlccedilqollu polad iccedilliyi ulduz birləşmiş bir maqnit doumlvrəsi olduğundan onun sıfır noumlqtələri M və N-dir

Sxem 521-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Fa Fb FC maqnit sellərinin yolları muumlxtəlif uzunluqda olduğundan maqnit doumlvrəsində bir qədər qeyri-simmetriklik və buna goumlrə də yuumlksuumlz işləmə cərəyanları arasında bir qədər cərəyanlar qeyri-simmetrikliyi əmələ gəlmiş olur Ancaq qeyd etmək lazımdır ki bu qeyri-simmetriklik ccedilox zəif olduğu uumlccediluumln heccedil bir praktiki əhəmiyyətə malik deyildir

Uumlccedilfazalı transformatorun istər birinci istərsə də ikinci tərəf dolaqları oumlz aralarında ulduz (Y) və ya uumlccedilbucaq (∆) formasında birləşdirilir Belə doumlrd birləşmə sxemi moumlvcuddur YY Y ∆ ∆Y ∆∆

Burada birinci nişan yuumlksək ikincisi isə alccedilaq gərginlikli tərəfə aiddir Bunlardan ən ccedilox işlədilən birləşmə sxemləri ulduz-ulduz YY və ulduz- uumlccedilbucaq -Y∆ qruplarıdır Qeyd etmək lazımdır ki ulduz birləşmə ən ccedilox yuumlksək gərginlik uumlccedilbucaq birləşmə isə alccedilaq gərginlik dolaqları uumlccediluumln tətbiq olunur Birinci halda faza dolağına təsir edən gərginlik ikinci halda isə faza dolağından

keccedilən cərəyan şiddəti xətt kəmiyyətlərindən radic3 dəfə kiccedilik alınır Buna goumlrə də birinci halda izolyasiyaya ikinci halda isə keccedilirici materiala qənaət etmək muumlmkuumln olur

Bəzən transformatorun ikinci tərəfindən iki cuumlr həm xətti gərginlik həm də faza gərginlikləri almaq lazım gəlir Məsələn boumlyuumlk şəhərlərin şəhər təsərruumlfatında həm kiccedilik sənaye həm də işıq yuumlkuuml olduğundan burada işlədilən transformatordan həm xətti gərginlik həm də faza gərginlikləri alınmalıdır Belə hallarda transformator uumlccediluumln ulduz-ulduz YYdeg - birləşmə sxemi təyin edib onun ikinci tərəfindən sıfır xəttini ccedilıxarmaq lazımdır

522 Tələbələr uumlccediluumln fəaliyyətlər Ulduz birləşmə ilə uumlccedilbucaq birləşmənin sxemini araşdırın və venn diaqramından istifadə

edərək muumlqayisə edin Alccedilaldıcı və yuumlksəldici transformatorun tətbiq sahələrini araşdırın və muumlzakirə edin Ulduz və uumlccedilbucaq birləşmədən hansı məqsədlərlə istifadə edildiyini araşdırın muumlzakirə

edin Transformatorun iş rejimləri ilə elektrik doumlvrəsinin iş rejimləri arasındakı oxşar və fərqli

cəhətlərini venn diaqramı vasitəsilə muumlqayisə edin Transformator Elektrik doumlvrəsi

Şəkil 52 Uumlccedilfazalı transformator

Şəkil 53 Avtоtrаnsfоrmаtоr

57

Sxemə əsasən generatorlar vasitəsilə hasil edilən elektrik enerjisinin hansı qurğuya

oumltuumlruumllduumlyuumlnuuml araşdırın və sxemdə qeyd edin

Sxem 55



ldquoUumlccedil fazalı transformatorların iş prinsipini təsvir edirrdquo

Transformatorda həm xətt gərginliyi həm də faza gərginliyi almaq uumlccediluumln hansı birləşmə uumlsulundan istifadə edilir

Transformatorun dolaqlarının neccedilə birləşmə sxemi moumlvcuddur

Yuumlksək gərginlik və alccedilaq gərginlik dolaqları uumlccediluumln hansı birləşmə sxemi tətbiq edilir

Transformatorun qollarından keccedilən maqnit selləri biri-birindən necə fərqlənir

531 Avtotransformatorların vəzifəsini izah edir Avtotransformatorların vəzifəsi

Dəyişən cərəyanı transformasiya etmək uumlccediluumln ikidolaqlı transformator əvəzində bəzən birdolaqlı transformatordan da istifadə edilir Belə transformatorlara uumlmumiyyətlə avtotransformatorlar deyilir

Avtotrаnsfоrmator аlccedilаq gərginlik dоlаğı yuumlksək gərginlik dоlаğının bir hissəsidir Avtоtrаnsfоrmаtоr аlccedilаldıcı və yuumlksəldici оlа bilər

Birinci AndashX dоlаğının (şəkil 53) аrdıcıl birləşdirilmiş W1 sаrğılаrı vаrdır və gərginliyi U1 оlаn dəyişən

cərəyаn şəbəkəsnə sаrğılаrının sаyı W2 оlаn dоlаğın а ndash X hissəsi Zn еnеrji qəbulеdicisinə qоşulmuşdur

Avtоtrаnsfоrmаtоrun dоlаqlаrındа induksiyаlаnаn еhq A ndash X dоlаğındа

Аvtоtrаnsfоrmаtоr yuumlksuumlz işlədikdə birinci gərginliyinin ikinci gərginliyə nisbəti оnun

trаnsfоrmаsiyа əmsаlınа və yа W1 və W2 dоlаqlаrı sаyının nisbətinə bərаbərdir yəni

Avtоtrаnsfоrmаtоr yuumlklənmiş оlduqdа birinci və ikinci şəbəkələrin guumlcuumlnuuml bərаbər hеsаb еdə bilərik yəni

I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt

dоlаğın аndashХ hissəsində isə

E2=444f W2Фt

оlаcаqdır yəni U2 = E2 və U1= E1

58

Nəzərdən kеccedilirdiyimiz bu hаldа W1 sаrğılаrının sаyı W2 sаrğılаrındаn ccedilохdur ccediluumlnki U1 birinci gərginliyi U2 ikinci gərginliyindən yuumlksəkdir dеməli ikinci şəbəkədəki I2 cərəyаn şiddəti birinci şəbəkədəki I1cərəyаn şiddətindən yuumlksəkdir Bеləliklə

I1-2= I2 ndash I1

Dеməli dоlаğın аndashX hissəsi burаdа cərəyаn şiddəti I2 - I1 fərqinə bərаbər оlduğundаn kiccedilik еn kəsikli məftillərdən hаzırlаnа bilər

Avtоtrаnsfоrmаtоrun ən boumlyuumlk noumlqsаnı оdur ki yuumlksək və аlccedilаq gərginlik şəbəkələri еlеktriki birləşdikdə аlccedilаq gərginlik şəbəkəsi yuumlksək gərginlik аltınа duumlşə bilər Avtоtrаnsfоrmаtоrlаrdа trаnsfоrmаsiyа əmsаlının ccedilохаlmаsı bunlаrа хidmətin təhluumlkəliliyini аrtırır

Avtоtrаnsfоrmаtоrlаr quruluşcа аdi trаnsfоrmаtоrlаrdаn fərqlənmir ancaq uumlstuumlnluumlyuuml vardır Bu аz mis və pоlаd tələb еtməsi və еnеrji itkisinin zəif оlmаsıdır


Avtotransformatorun transformasiya əmsalını təyin edin

Avtotransformatorun alccedilaldıcı transformator kimi işlədilməsinin səbəbini araşdırın muumlzakirə edin

Uumlccedilfazalı transformatorla avtotransformatorun tətbiq sahələrinin oxşar və fərqli cəhətlərini venn diaqramından istifadə edərək muumlqayisə edin

Uumlccedilfazalı transformator Avtotransformator



ldquoAvtotransformatorların vəzifəsini izah edirrdquo

Avtotransformator nəyə deyilir

Avtotransformatorun tətbiq sahələri hansıdır

Avtotransformatorun neccedilə dolağı var

Nə uumlccediluumln avtotransformatordan yuumlksəldici transformator kimi istifadə edilmir

Sxem 56 Alccedilaldıcı avtotransformatorun sxemi

59


Oumllccediluuml transformatorları onların tətbiq sahələri

Oumllccediluuml trаnsfоrmаtоrlаrı dəyişən cərəyan doumlvrələrində oumllccediluuml cihazlarını qoşmaq

uumlccediluumln istifadə edilir Oumllccediluuml trаnsfоrmаtоrlаrı iki cuumlrduumlr gərginlik trаnsfоrmаtоru və

cərəyаn trаnsfоrmаtоru Bu trаnsfоrmаtоrlаrdan yuumlksək gərginlik аltındа оlаn

cərəyаn kеccedilən hissələrdən izоlyаsiyа еtmək uumlccediluumln dəyişən cərəyаn doumlvrələrində istifаdə оlunur Eyni

zamanda oumllccediluuml cihаzlаrının oumllccedilmə həddini gеnişlətmək uumlcuumln də əlverişlidir

Gərginlik trаnsfоrmаtоru (sxem 58) quruluşcа аdi аzguumlcluuml trаnsfоrmаtоrdur Birinci dоlаq şəbəkənin

gərginliyi oumllccediluumllən məftillərinə qоşulur İkinci dоlаğа isə bir-birinə pаrаlеl оlmаqlа vоltmеtr və yа

vаttmеtrin sаyğаcın və s pаrаlеl doumlvrələri birləşdirilir Gərginlik trаnsfоrmаtоrunun iş rеjimi аdi

trаnsfоrmаtоrun yuumlksuumlz işləmə rеjiminə uyğun işləyir Cərəyаn trаnsfоrmаtоrlаrı ccedilохguumlcluuml dəyişən

cərəyаnı аzguumlcluuml cərəyаnа ccedilеvirmək uumlccediluumlnduumlr Bеlə trаnsfоrmаtоrlаrı еlə

hazırlayırlar ki birinci dolaqda cərəyan şiddəti normal olduqda ikinci dolaqdakı cərəyan şiddəti 5 a alınır

Sxem57 Gərginlik transformatorunun sxemi

Cərəyаn trаnsfоrmаtоrundа iş rеjimi qısаqаpаnmа rеjiminə yахın аlınır bunа goumlrə də cərəyаn

trаnsfоrmatorunun iccedilliyində mаqnit sеli аz оlur Cərəyаn trаnsfоrmаtоrunun ikinci dоlаğını аccedilsаq оndа

cərəyаn оlmаyаcаq birinci dоlаqdа isə cərəyаn аdi trаnsfоrmаtоrdа оlduğu kimi аzаlmаyıb dəyişməz

qаlаcаqdır

Şəkil 55 Cərəyan transformatoru

Şəkil 54 Gərginlik trаnsfоrmаtоru

Sxem58 Cərəyan transformatorunun sxemi

60

Deməli cərəyаn trаnsfоrmаtоrunun ikinci dоlаğı аccedilılmış оlduqdа birinci dоlаğın cərəyаnı ilə

yаrаdılаn və ikinci dоlаğın cərəyаnının mаqnitsizləşdirmə təsiri ilə qаrşılаşmаyаn iccedillikdəki mаqnit sеli

ccedilох boumlyuumlk аlınаcаqdır Oumllccediluuml trаnsfоrmаtоrlаrı ilə işlədikdə təhluumlkəsizliyi təmin еtmək məqsədi ilə ikinci

dоlаğın bir sıхаcını və iccedilliyi yеrlə əlаqələndirirlər


Muumlzakirə iş uumlsulundan istifadə edərək cərəyan transformatorunun prinsipial sxemini muumlzakirə edin

BİBOuml iş uumlsulundan istifadə edərək gərginlik transformatorunun prinsipial sxemini araşdırın


Cədvəl 51

Cərəyan və gərginlik transformatorunun iş rejimlərini venn diaqramından istifadə edərək muumlqayisə edin

Sxem 59



ldquoOumllccediluuml transformatorları onların tətbiq sahələrini təyin edirrdquo

Oumllccediluuml transformatorları neccedilə yerə ayrılır

Cərəyan transformatorun iş rejimi guumlc transformatorunun hansı iş rejiminə uyğundur

Gərginlik transformatorunun iş rejimi adi transformatorun hansı iş rejiminə uyğun işləyir

Cərəyan transformatorundan harada istifadə olunur


Qaynaq transformatorlarının iş prinsipini


61

Qaynaq transformatoru 220 və ya 380 V gərginliyi 60-70 V-a qədər (elektrik- qoumlvs qaynağında) ya da 14 V-a qədər (kontakt qaynağında) alccedilaltmaq uumlccediluumlnduumlr Qaynaq transformatorları cərəyan şiddəti yuumlksək - 300 A-ə qədər olduqda habelə qısaqapanma rejimində işləmək uumlccediluumln hesablanılır Buumltuumln bunlar isə dolağın induktiv muumlqavimətini artırmaqla qısaqapanmada cərəyan şiddətini məhdudlaşdırmaq hesabına əldə edilir Qaynaq transformatorunun quruluşunda əsas xuumlsusiyyət də elə bundan ibarətdir Bu məqsədlə maqnitkeccediliriciyə maqnit şuntları qoşur ya da transformatorun ikinci dolağına ardıcıl birləşdirilmiş induksiya sarğacının maqnitkeccediliricisində araboşluğunu dəyişirlər

Şəkil 56 Qaynaq transformatoru


Qaynaq transformatorunun iş prinsipini araşdırın və təhlil edin

Qaynaq zamanı təhluumlkəsizlik texnikası qaydalarını araşdırın və oumlyrənin

Karusel iş uumlsulundan istifadə edərək qaynaq transformatorunun tətbiq sahələrini internet vasitəsilə araşdırın və təyin edin

Sxem 510



ldquoQaynaq transformatorlarının iş prinsipini şərh edirrdquo

Qaynaq transformatoru 220 və ya 380 v gərginliyi neccedilə v-a qədər alccedilaltmaq uumlccediluumlnduumlr

Qaynaq transformatorunun

tətbiq sahələri

62

Qaynaq transformatorunda 220 və ya 380 v gərginliyi kontakt qaynağında neccedilə v-a qədər alccedilaltmaq olar

Qısa qapanmada qısa qapanma cərəyanının duumlsturunu yazın

63

Təlim nəticəsi 6 Elektrik enejisinin istehsalı tələbatı və paylanmasını bacarır

611 Elektrik enerjisinin istehsalını muumləyyən edir Elektrik enejisinin istehsalı Elektrotexnika elektrik enerjisinin istehsalı onun ccedilevrilməsi paylaşdırılması və istifadə edilməsini oumlyrənən elmdir Muumlasir doumlvrdə elektrotexnikanın bir elm kimi muumlvəffəqiyyətlərindən biri də texnikada elektrik və maqnit hadisələrinə əsasən elektrotexniki qurğu və cihazların məlumatını qəbul etmək və oumltuumlrmək temperaturunu təzyiqi sıxlığı səviyyəni titrəyişi oumlyrənmək və tənzimləməkdən

ibarətdir Azərbaycanda elektrik enerjisinin istehsalına XIX əsrin sonlarından başlanmışdır İlk dəfə olaraq

oumllkədə XX əsrin əvvəllərində yeni elektrik stansiyalarından tikilib istismara verilməsi bu istehsalı artırdı Əsasən neft sənayesinə qulluq edən ― Bibiheybət II və ― Ağ şəhər II stansiyaları işə salındı Avropada ən guumlcluuml buxar turbinləri quraşdırıldı

1913-cuuml ilin statistik goumlstəricilərinə goumlrə Elektrik stansiyalarında hasil edilən elektrik enerjisinin miqdarı 110 min kvtsaat-dan yuumlksək idi Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra elektroenergetikanin inkişafına guumlcluuml təkan verildi Azneftin nəzdində ―Elektrotok idarəsi yaradıldı ― Bibiheybət və ― Ağ şəhər stansiyaları keccedilmiş neft sənayeccedililəri firmalarının ― Ramana Zabrat Sabunccedilu ― Suraxanı və ― Pirallahı kimi elektrik stansiyaları daxil edildi

Qeyd edək ki ldquoŞirvanrdquo İES 1962-ci ildən istismar olunur Hər biri 150 MVt guumlcuumlndə 7 blokdan ibarət bu İES Avropada accedilıq quruluşlu ilk stansiya olub

1981-ci ildə Mingəccedilevirdə inşa edilən ―Azərbaycan bloku istehsalı artırdı 1982-ci ildə bu stansiyada daha bir blok işə salındı Onun uumlmumi guumlcuuml 240 min kvtsaata ccedilatdırıldı Lakin 1990-cı ildən başlayaraq məlum səbəblərdən Respublikada elektrik enerjisi istehsalı aşağı duumlşməyə başladı Oumllkədə elektroenergetika sektorunun guumlcləndirilməsi işləri 1995-ci illərdən sonra başladı

Goumlruumllən muumlhuumlm işlər sayəsində elektrik enerjisi istehsalı 2000-ci ildə 18969 min kvtsaata 2003-cuuml ildə isə 21285 min kvtsaata ccedilatdırıldı Azərbaycan enerji sistemi kifayət qədər hasilat guumlcuumlnə malikdir Hazırda Azərbaycanda istehsal edilən elektrik enerjisinin 20-ə yaxını ldquoŞirvanrdquo İES-in payına duumlşuumlr Stansiya normativ goumlstəricilərindən 18 dəfə ccedilox muumlddətdir ki istifadə olunur Hazırda Şirvan şəhərində 750 MVt guumlcuumlndə yeni ldquoCənubrdquo elektrik stansiyası inşa olunur Bu da Avropada və buumltuumln duumlnyada suumlbut edir ki Respublika kifayət qədər elektrik enerjisi istehsalına goumlrə guumlcluuml doumlvlətdir

İstehlakccedilıların elektrik enerjisi ilə təminatını daha da yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə gələcəkdə respublikanın buumltuumln boumllgələrində alternativ modul tipli elektrik stansiyaların inşası nəzərdə tutulmuşdur Beləliklə bu guumln də oumllkəmizdə elektrotexnika elminin nailiyyətlərinə əsaslanan xeyli işlər goumlruumllməkdədir


1913-cuuml ilin statistik goumlstəricilərinə goumlrə Azərbaycanda elektrik stansiyalarında hasil edilən elektrik enerjisinin (1941 1981 2006) 2018-ci ilə qədər hasil olunan elektrik enerjisini internet vasitəsilə araşdırın diaqram vasitəsilə illərə goumlrə muumlqayisə edin

Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64

2003-cuuml ildə hasil edilən enerji guumlcuumlnuuml 2000-ci ildə hasil edilən enerji guumlcuumlnuuml araşdırın və muumlqayisə edin

Moumlvzuya uyğun test sualları tərtib edin



ldquoElektrik enerjisinin istehsalını muumləyyən edirrdquo

Azərbaycanda elektrik enerjisinin istehsalına neccedilənci əsrdə başlanmışdır

1913 ndashcuuml ildə Abşerondakı elektrik stansiyalarının guumlcuuml neccedilə kvt-a ccedilatmışdır

Azərbaycanda elektroenergetika sektorunun guumlcləndirilməsi işləri neccedilənci illərə təsaduumlf edir

621 Elektrik enerjisinin tələbatı və paylaşdırılmasını təsvir edir

Elektrik enerjisinin tələbatı və paylanması Duumlnyada istehlakccedilıların elektrik enerjisinə olan tələbatın tam oumldənilməsi uumlccediluumln yeni elektroenergetikanın inkişaf etdirilməsi lazım gəlirdi Ona goumlrə də su və istilik enerjisindən əlavə atom guumlnəş və kuumllək enerjilərindən də istifadə edilməyə başlanıldı

Atom elektrik stansiyaları (AES) Atom elektrik stansiyaları adətən elə yerlərdə qurulur ki orada yanacaq və hidravlik resurs olmasın Bu guumln bizim oumlyrəndiyimiz atom enerjisi atomun parccedilalanmasının dəqiq desək nuumlvə reaksiyasının sənayedə tətbiqidir AES-in oumlzuuml istilik elektrik stansiyasıdır Lakin orada həmin istiliyi daş koumlmuumlr torf və sudan deyil sadəcə olaraq reaktordan alırlar

Guumlnəş enerjisindən istifadə edən İES Guumlnəş Yerə ən yaxın ulduzdur O tuumlkənməz nəhəng enerji mənbəyidir İlk guumlnəş elektrik stansiyası Yaponiyada 1979-cu ildə qurulmuşdur və hal-hazıradək işləyir

Guumlnəş işıq və istilik şuumlalandırır Bu şuumlalanma radiasiya adlanır Guumlnəş radiasiyasının Yer səthində paylanması coğrafi enlikdən asılıdır Ekvatora doğru getdikcə radiasiya artır Yer səthinə duumlşən Guumlnəşin enerjisindən 27-i atmosferin doumlvruumlnə 20-i isə infraqırmızı şuumlalanmaya sərf olunur Yer kuumlrəsinə gələn guumlnəş radiasiyasının təxminən 02-indən bitkilər istifadə edir Guumlnəş enerjisindən alınan istilik və elektrik enerjisi guumlnəş energetika qurğularında istifadə edilir Bu enerjidən istifadə Azərbaycanda bir ccedilox rayonlarda enerji problemini qismən də olsa həll edə bilər

Şəkil 61 Atom elektrik stansiyası

65

Kuumllək enerjisindən istifadə edən ES Kuumllək enerjisindən insanlar hələ keccedilmiş zamanlardan istifadə etməyə başlamışlar Azərbaycanda hələ orta əsrdə yel dəyirmanlarından istifadə edirdilər Kuumlləyi xarakterizə edən əsas goumlstəricilərdən biri də onun istiqaməti və suumlrətidir Kuumllək havanın yuumlksək təzyiqli sahələrindən alccedilaq təzyiqli sahələrə doğru uumlfuumlqi istiqamətdə hərəkətinə deyilir Kuumlləyin enerjisinin sabit olmaması ondan istifadəni ccedilətinləşdirir Kuumllək enerjisindən istifadəyə goumlrə Almaniya duumlnyada birinci yerlərdən birini tutur Azərbaycanda ən əlverişli kuumllək şəraiti Abşeron yarmadasında və Xəzər dənizinin qərb hissəsinə duumlşən adalardadır

İstilik elektrik stansiyası (İES) - Uumlzvi yanacağın (neft qaz daş koumlmuumlr biokuumltlə və s) enerjisini elektrik enerjisinə ccedilevirən elektrik stansiyasıdır

Duumlnyada hasil edilən elektrik enerjisinin 75-i Azərbaycanda isə 90-i istilik elektrik stansiyalarında istehsal olunur Elektrik enerjisi istehsalında İES-lərin belə boumlyuumlk yer tutması duumlnyanın ayrı-ayrı yerlərində yanacağın ccedilox olması yanacağın asanlıqla İES-lərə nəql edilməsi İES-lərin tələbatccedilılara yaxın yerdə tikilməsi İES-lərin tələbatccedilıları həm istilik həm də ki elektrik enerjisi ilə təmin etməsi İES-lərdə boumlyuumlk guumlcluuml turbinlərin qoyulması ilə əlaqədardır

Şəkil 6 3 Kuumllək elektrik stansiyası

Şəkil 6 2 Guumlnəş panelləri

66

Su elektrik stansiyası (SES) mdash suyun məcra axınlarında və qabarma proseslərində su kuumltlələrindən enerji mənbəyi kimi istifadə edən elektrik stansiyası Su elektrik stansiyasının bəndləri və su anbarlarının konstruksiyaları adətən ccedilayların uumlzərində tikilir Elektrik enerjisinin effektiv istehsalı uumlccediluumln SES-in yerləşməsinin iki əsas amili moumlvcuddur SES-in buumltuumln ilboyu daimi su ilə təmin olunması Ccedilayın muumlmkuumln qədər daha meylli kanyonvari relyef formasına malik olması

Su elektrik stansiyasının iş prinsipi kifayət qədər sadədir Hidrotexniki konstruksiyalar zənciri hidroturbinin ucunda hərəkət edən suyu lazımi təzyiqə ccedilatdırır və hərəkətdə olan su kuumltləsi elektrik enerjisi istehsal edən generatorları oumltuumlruumlluumlr

Suyun lazımlı təzyiqi bənd konstruksiyası vasitəsilə və muumləyyən yerlərdə ccedilayın konsentrasiyası və ya derivasiyası nəticəsində yaranır Bəzi hallarda suyun lazımi təzyiqinin alınması uumlccediluumln bənd və derivasiyadan birgə istifadə edirlər

Buumltuumln energetika avadanlıqları bilavasitə su elektrik stansiyasının binasında yerləşir Bina təyinatından asılı olaraq muumləyyən boumllmələrə malikdir Maşın zalında su cərəyanını bilavasitə elektrik enerjisinə ccedilevirən hidravlik-aqreqatlar yerləşir Bundan başqa binada SES-in iş prosesinin idarə edilməsində istifadə edilən hər cuumlr avadanlıqlar kontrol qurğuları transformator stansiyası boumlluumlşduumlruumlcuuml və bir ccedilox başqa qurğular yerləşir

Hidroelektrik stansiyalar Hidroelektrik stansiyalar (HES yaxud SES) birinci (ilkin) muumlhərrik kimi hidravlik turbinlər tətbiq edilən stansiyalardır Onlar duumlzən və dağ ccedilaylarında tikilir

Şəkil 6 5 Su elektrik stansiyası

Şəkil 6 4 Istilik elektrik stansiyası

67

Hidroelektrik stansiyalar yuumlksək səmərəli elektrik enerjisi mənbələridir Bir ccedilox hallarda elektroenergetikanın və xalq təsərruumlfatının ehtiyatlarını təmin edən kompleks təyinatlı obyektlərdir torpaqların meliorasiyası su nəqliyyatı su təchizatı balıq təsərruumlfatı və s

Hidroelektrik stansiyalar ndash bu su enerjisini elektrik enerjisinə ccedilevirən kompleks tikililər və avadanlıqlardır

Basqılarına goumlrə HES-i yuumlksək basqılı (80 m-dən yuxarı) orta basqılı (25- dən 80 m-ə qədər) və alccedilaq basqılı (25 m-ə qədər) olmaqla uumlccedil yerə boumlluumlrlər Hidrotexniki tikililəri energetik və mexaniki avadanlıqları bir yerdə hidroenergetik qurğu (HEQ) adlandırırlar Hidroenergetik qurğuların aşağıdakı tipləri vardır

1 Hidroenergetik stansiyalar (HES)

2 Nasos stansiyaları (NS)

3 Hidro akkumulyasiyalı elektrik stansiyaları (HAES)

4 Qabarma elektrik stansiyalar (QES) Deyildiyi kimi HES-lərdə su axını enerjisi elektrik enerjisinə ccedilevrilən muumləssisədir

Duumlzən ccedilaylarda qurulmuş HES əsas tikililəri bənddir Həmin bənd su tutarları yaratmaqla basqı

əmələ gətirir HES binasında isə hidravlik turbinlər generatorlar elektrik və mexaniki avadanlıqlar

yerləşdirilir

Su ağırlıq quumlvvəsinin təsiri ilə su yuxarı byefdən (səviyyədən) aşağıya doğru hərəkət edərək turbinin işccedili təkərini fırladır Hidravlik turbin val vasitəsilə elektrik generatoru ilə birləşdirilmişdir Turbin və generator birlikdə hidrogeneratoru əmələ gətirir Turbində hidravlik enerji aqreqatın valı vasitəsilə mexaniki fırlanma enerjisinə generator isə bu enerjini elektrik enerjisinə ccedilevirir

İES-nın rayonunda yerləşən tələbatccedilıların enerji təchizatı isə 6 10 kV-luq hava və kabel xətləri vasitəsilə 610 kV-luq generator gərginliyindən qidalanırlar İES-nın istehsal etdiyi elektrik enerjisi və elektrik stansiyasında yuumlksəldici transformatorları vasitəsilə yuumlksək gərginlikli 110 kV-luq HX vasitəsilə oumltuumlruumllərək paylanır

Şəkil 66 Hidroelektrik stansiya

68


Atom Elektrik Stansiyalarının Avrasiya materikində yerləşmə moumlvqeyini və guumlcuumlnuuml

statistik goumlstəricilər vasitəsilə araşdırmalar aparın və təqdimat hazırlayın

BİBOuml iş uumlsulundan istifadə edərək guumlnəş enerjisini elektrik enerjisinə ccedilevirmək uumlccediluumln

Azərbaycanda tikilən elektrik stansiyalarını və işləmə texnologiyasını internet vasitəsilə

araşdırın və təqdimat hazırlayın


Cədvəl 61

Kuumllək enerjisini elektrik enerjisinə ccedilevirmək uumlccediluumln Azərbaycanda tikilən elektrik stansiyalarını və işləmə texnologiyasını internet vasitəsilə araşdırın və təqdimat hazırlayın

Azərbaycanın İstilik Elektrik Stansiyasalarının işləmə texnologiyasını internet vasitəsilə araşdırın və təqdimat hazırlayın

Venn diaqramından istifadə edərək Su Elektrik Stansiyasını İstilik Elektrik Stansiyası ilə fərqini araşdırın və muumlqayisə edin

Sxem 62

Hidroelektrik stansiyasında mexaniki enerjinin elektrik enerjisinə ccedilevrilməsi prosesini araşdırın və təqdimat hazırlayın

623 Qiymətləndirmə Aşağıdakı qiymətləndirmə meyarına əsasən qiymətləndirəcəksiniz

ldquoElektrik enerjisinin tələbatı və paylaşdırılmasını təsvir edirrdquo

Duumlnyada ilk dəfə olaraq atom elektrik stansiyası harada işə salınmışdır

Guumlnəş elektrik stansiyasının işinin səmərəliliyi nədən asılıdır

Azərbaycanın hansı rayonlarında kuumllək elektrik stansiyalarından istifadə edilir

İstilik elektrik stansiyalarında enerji resursu olaraq hansı materiallardan istifadə olunur

İES-lərin boumlyuumlk guumlcuuml nə ilə əlaqədardır

Elektrik enerjisinin effektiv istehsalı hansı amillərdən asılıdır

Su elektrik stansiyasının iş prinsipini izah edin

Hidroenergetik qurğu dedikdə nə başa duumlşuumlrsuumlnuumlz

Hidrogenerator nədir


69


Elektroenergetika sistemləri Elektrik stansiyalarının yarımstansiyaların və elektrik enerjisi istifadəccedililərinin bir-biri ilə əlaqələndirən elektrik oumltuumlrmə xətləri və elektrik şəbəkələrinin mərkəzləşdirilmiş operativ idarə edilməsi elektroenergetika sistemi adlanır

Sxem 63də elektrik enerjisinin istehsalı oumltuumlruumllməsi və paylanması istifadəccedililərin elektrik təchizatı sxemi aydınlıq gətirir Ğ generatoru vasitəsilə elektrik stansiyalarında (Es) əldə olunan elektrik enerjisi yuumlksəldici transformatorlarda daha yuumlksək gərginliyə ccedilevrilərək yuumlksək gərginlikli elektrik oumltuumlrmə xətləri (EOX) vasitəsilə sənaye muumləssisələrinin yarımstansiyalarına oumltuumlruumlluumlr sistemdə gərginliyin dəyişdirilməsi uumlccediluumln T - transformatorları tətbiq olunur YS - yarımstansiyanın yığım şinlərindən elektrik enerjisi muumlxtəlif elektrik işlədicilərinə M - elektrik muumlhərriklərinə L - elektrik işıq lampalarına elektrotermiki qurğulara E - qızdırıcı cihazlara və s paylanılır

Elektrik enerjisinin istehsalı və işlədilməsi zamana goumlrə fasiləsiz və vahid prosesdir Elektrik enerjisini işlədiciyə oumltuumlrmədən boumlyuumlk miqdarda yığıb saxlamaq olmaz Hər bir zaman anı uumlccediluumln elektrik enerjisinin hasilatı onun sərfiyyatına uyğun olmalıdır Təklikdə ayrıca elektrik stansiyaları fasiləsiz elektrik enerjisinin verilməsini təmin edə bilmir Ona goumlrə də energetikanın inkişafından asılı olaraq elektrik stansiyaları bir sistemdə birləşdirilir və uumlmumi yuumlkə paralel işləyirlər Onları bir-biri ilə elektrik oumltuumlrmə xətləri (EOX) birləşdirir Enerji sistemlərinin yaradılması enerji təchizatının etibarlılığını yuumlksəldir elektrik enerjisinin keyfiyyətini yaxşılaşdırır gərginlik və tezliyin sabitliyini təmin edir


Beyin həmləsi iş uumlsulunda hazırlanmış sual loumlvhədə yazılır yaxud şifahi şəkildə şagirdlərin

diqqətinə ccedilatdırılır Şagirdlər suallara əsasən fikirlərini bildirirlər Buumltuumln ideyalar şərhsiz və muumlzakirəsiz

yazıya alınır Yalnız bundan sonra soumlylənilmiş ideyaların muumlzakirəsi şərhi və təsnifatı başlayır Aparıcı

ideyalar yekunlaşdırılır şagirdlər soumlylənmiş fikirləri təhlil edir qiymətləndirir

Bu uumlsuldan istifadə edərək elektrik enerjisinin istehsalı oumltuumlruumllməsi və paylanması sxemini muumlzakirə edin və və oumlyrənin

Sxemə əsasən yuumlksəldici və alccedilaldıcı transformatorun fərqini və tətbiq sahələrini araşdırın

Sxem 63 Elektrik təchizatı sxemi

70

Sxem 64

Elektrik stansiyalarının bir sistemdə birləşdirilib uumlmumi yuumlk altında işləməsini araşdırıb muumlzakirə edin

EVX-ri ilə EOumlX-nı fərqli və oxşar cəhətlərini araşdırıb oumlyrənin

633 Qiymətləndirmə Aşağıdakı qiymətləndirmə meyarına əsasən qiymətləndirəcəksiniz ldquoElektroenergetika sistemlərini muumləyyən edirrdquo

Energetika sistemi neccedilə hissədən ibarətdir

Elektrik enerjisini hasil edən qurğu necə adlanır

Hasil olunan enerji hara oumltuumlruumlluumlr

EVX-nın rolu nədən ibarətdir

641 Elektrik şəbəkələri və yarımstansiyaları haqqında məlumat verir

Elektrik şəbəkələri və yarımstansiyaları

Elektroenergetika sisteminin enerji istifadəccedililərinə oumltuumlruumllməsi və paylanması hissəsi elektrik şəbəkəsi adlanır Elektrik şəbəkəsinə muumlxtəlif gərginlikli elektrikoumltuumlrmə xətləri paylayıcı transformator və ccedilevirici yarımstansiyaları daxildir

Transformator yarımstansiyasında gərginliyi azaldan və ya yuumlksəldən transformatorlar quraşdırılır Bu yarımstansiyaya 1-2 yuumlksək gərginlikli xətlər daxil olursa oradan isə daha ccedilox aşağı gərginlik xətləri ccedilıxır iki tip transformator yarımstansiyası moumlvcuddur birincisi accedilıq tipli ikincisi bağlı - harada avadanlıqlar bağlı tikililərdə yerləşdirilirlər

Paylayıcı yarımstansiyalarda gərginliyin dəyişdirilməsi baş vermir burada ancaq xətlərin sayı artır Ccedilevirici yarımstansiyalarda dəyişən cərəyanın duumlzləndirilməsi və ya əksinə Buumltuumln

yarımstansiyalarda elektrik şəbəkələrini ayıran və birləşdirən aparatlar və muumlxtəlif nəzarət oumllccediluuml cihazları quraşdırılır

Elektrik şəbəkələri şəbəkə gərginliyi 1 kV olan alccedilaq və 1 kV-dən yuumlksək gərginliyə malik olurlar Transformator yarımstansiyalarında adətən iki və daha ccedilox transformatorlar quraşdırılır Burada enerji sisteminin yuumlksək gərginlik xətləri vasitəsilə (35 110 yaxud 220 kV) verilən elektrik enerjisi 6-10 kV həd-dinə endirilir və işlək seksiyalaşdırılmış şinlərə oumltuumlruumlluumlr

Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71

Bəzi hallarda sənaye muumləssisələri elektrik enerjisini iki muumlxtəlif qida mənbəyindən goumltuumlruumlrlər Bu zaman ikitərəfli magistral sxemlərin işlədilməsi məqsədəuyğundur Belə magistrallar adətən accedilıq olurlar (sxem 6 5)

Qəza zamanı paylayıcı qurğuda ayırıcı vasitəsilə qəzalı magistral sistemdən ayrılır və digər paylayıcı qurğudan qidalanır

35-110 kV gərginlik xəttində istifadə olunan transformator yarımstansiyası (TY) və paylayıcı qurğu (PQ) adətən accedilıqtipli olurlar yəni buumltuumln elektrik avadanlıqları accedilıq havada yerləşdirilir Əgər havada olan zərərli maddələrin elektrik avadanlıqlarına mənfi təsiri normadan ccedilox olarsa onda PQ və TY bu gərginliklər uumlccediluumln bağlı (qapalı) tikililərdə yerləşdirilirlər Accedilıqtipli qurğular (qapalı) binalarda yerləşdirilən qurğulara nəzərən xeyli ucuz başa gəlir və az tikinti materialları sərf olunur

Komplekt paylayıcı qurğular (KPQ) və komplekt transformator yarımstansiyaları (KTY) geniş istifadə olunurlar Ona goumlrə komplekt adlanır ki PQ və TY-lar ayrıca hazırlanmış metal şkaflardan və onlarda quraşdırılmış elektrik avadanlıqlarından ibarət olur Bu şkafların hazırlanması və avadanlıqların quraşdırılması zavodlarda yerinə yetirilir Şkaflar muumləyyən nomenklaturalarda buraxılır

Yuumlksək gərginlikdən (ildırımdan və s) qorunmaq uumlccediluumln ventilli (VB) boşaldıcıdan istifadə olunur Transformatorun ikinci dolağı accedilıq tipli komplekt paylayıcı qurğunun şinləri ilə birləşdirilir

Şəkil 68 1103510 kV-luq 2x10 MVA guumlcuumlndə yarımstansiya

Sxem 65 ikitərəfli magistral sxemi

72


Paylayıcı yarımstansiya ilə ccedilevirici yarımstansiyanı venn diaqramı vasitəsilə muumlqayisə edin

Sxem 66

İkitərəfli magistral sxemini araşdırıb təqdim edin

Muumlzakirə iş uumlsulundan yarımstansiylardan elektrik enerjisinin oumltuumlruumllməsi sxemini araşdırıb muumlzakirə edin


ldquoElektrik şəbəkələri və yarımstansiyaları haqqında məlumat verirrdquo

Elektrik şəbəkəsi nədir

Transformator yarımstansiyası neccedilə tipi moumlvcuddur

Nə uumlccediluumln sənaye muumləssisələri 2 muumlxtəlif qida mənbəyindən qidalanır

Yuumlksək gərginlikdən (ildırımdan) qorunmaq uumlccediluumln nədən istifadə olunur

Paylayıcı qurğuların neccedilə tipi moumlvcuddur

Hansı tip transformator yarımstansiyalarından geniş istifadə olunur


Elektrik enerjisinin əsas işlədiciləri Buumltuumln elektrik qızdırıcıları arasında daha ccedilox oumlz elektrik yuumlkuumlnə goumlrə yer tutan qurğulardan elektrik muumlqavimət sobalarını goumlstərmək olar Bu tip sobalar kiccedilik guumlcluuml laboratoriya sobalarından başlayaraq yuumlzlərlə Vt yaxud sənayedə işlədilən min

kilovatlarla guumlcuuml olan sobalar moumlvcuddur Bu sobalarda metalların termiki emal metalların əridilməsi materialların qurudulması və s yerinə yetirilir Elektrik sobalarının konstruksiyaları ccedilox muumlxtəlifdir

Sobalarda temperatur rejiminin dəyişdirilməsi uumlccediluumln onun guumlcuumlnuumln tənzimlənməsi yerinə verilir Bu vəzifənin oumlhdəsindən tristorlu xuumlsusi gərginlik tənzimləyicisinin koumlməyi ilə gəlirlər

Elektrik qoumlvs sobalarında istilik iki elektrod arasında yaradılan elektrik qoumlvsuuml hesabına əldə edilir Adətən bu sobalarda qeyri-bərabər qızma prosesi getdiyindən belə sobalardan metalların əridilməsi uumlccediluumln istifadə edirlər Poladın əridilməsi belə sobalarda enerji tutumlu və baha başa gələn proseslərdir Məsələn 1 ton əridiləcək polad uumlccediluumln 500-1000 KVtsaat enerji sərf olunur Muumlasir elektrik qoumlvsluuml poladəritmə sobaları periodik işləyən qurğulardır


73

Burada əritmə prosesi 15-35 saat muumlddətində aparılır sonra isə əridilmiş metal tamamilə sobadan axıdılır

Şəkil 69

İnduktiv qızdırıcı qurğuları - induksiya sobaları İnduksiya qızdırmasında dəyişən cərəyanın yaratdığı elektromaqnit sahəsi qızdırılan cisimdə burulğan cərəyanlar yaradır Bu effektdən də istifadə edərək metalların əridilməsində induksiya sobalarından həmccedilinin termiki emal və metal kuumltlələrinin qızdırılması uumlccediluumln induksiya qızdırıcı qurğularından istifadə edirlər İnduksiva sobalarının ccedilox boumlyuumlk guumlc tələb etməsi və dəqiq tənzimlənmənin tələb olunması onların ccedilatışmayan cəhətləridir Hazırda belə sobalar 200-1000KV-A guumlcuumlndə olur

Elektrik qaynağı və kontakt qaynağı Bu tip qaynaq işləri sənayenin buumltuumln sahələrində hərbi sənaye komplekslərində kənd təsərruumlfatında avtomobil sənayesi maşınqayırma və neft sənayesi muumləssisələrində və məişətdə ccedilox geniş yayılmışdır Qoumlvs qaynaq işləri adətən dəyişən cərəyanla işləyən qurğularla yerinə yetirilir Belə qurğularla işlərkən yuumlksək təhluumlkəli iş şəraiti tələb edir ki təhluumlkəsizlik texnikası qaydaları və tədbirlərinə ciddi riayət edilsin Qida mənbəyinin boşuna işləmə gərginliyi 90 V işlək gərginlik 35-70 V qoumlvsuumln gərginliyi 35-50 V hədlərində olur Qaynaq edilən detalların qalınlığından asılı olaraq qaynaq cərəyanı 100- 1200 Amper olur

Elektriklə işıqlandırma və işıq mənbəyi Statistikaya goumlrə istehsal olunan elektrik enerjisinin 10 -dən ccediloxu suumlni işıqlandırmaya sərf olunur Optik şuumlalanma mənbəyi olaraq qızdırıcı (maddənin qızdırılması zamanı yuumlksək temperaturlarda) qaz boşalma (elektrik cərəyanını qazlardan keccedilərkən) istilik mənbəyinə aid olan koumlzərmə lampalarını elektrik infraqırmızı qızdırıcıları goumlstərmək olar Koumlzərmə lampalarının işıqvermə qabiliyyətini artırmaq və işləmə muumlddətini qrtırmaq məqsədilə volframlı-halogenli lampalarının istehsalına təkan verilib Lampaların iccedilərisi halogenli elementlə (ftor xlor bron və yod) əlavə olunmuş hidrogendən ibarət olur


Elektrik muumlqavimət sobaları ilə elektrik qoumlvs sobalarının hansı sahələrdə tətbiq olunduğunu araşdırın

Karusel iş uumlsulundan istifadə edərək dəyişən cərəyanla işləyən elektrik işlədicilərinin tətbiq sahələrini sxemdə qeyd edin

74

Sxem 67

Muumlzakirə iş uumlsulundan istifadə edərək elektrik muumlqavimət sobalarında yerinə yetirilən əməliyyatların ardıcıllığını araşdırın və muumlzakirə edin

İnduksiya sobalarının iş prinsipini araşdırın

Qaynaq zamanı detalların qalınlığının cərəyandan asılılıq qrafikini qurun

I

120575

Qrafik 61

Volframlı halogenli lampaların iccedilərisinə hansı elementlər daxil olduğunu araşdırın

653Qiymətləndirmə


ldquoElektrik enerjisinin əsas işlədicilərini təyin edirrdquo

Elektrik sobalarında temperatur rejiminin dəyişdirilməsi uumlccediluumln onun guumlcuumlnuumln tənzimlənməsində nədən istifadə edilir

1 ton əridilmiş polad uumlccediluumln neccedilə kvt saat enerji sərf olunur

İnduksiya sobalarının ccedilatışmayan cəhəti nədir

İnduksiya sobalarının neccedilə KVA olur

Qaynaq zamanı cərəyan şiddətinin qiyməti neccedilə amper həddində dəyişir

Optik şuumlalanma mənbəyinə nələr aiddir

işlədicilərin tətbiq sahəsi

75

İstifadə olunan ədəbiyyat

1 HSƏliyev ldquoElektrotexnikanın əsaslarırdquo

2 ZİKazımzadə ldquoElektrotexnikardquo

3 EHRəhimova ldquoElektrotexnikanın əsaslarırdquo

4 ƏXCalallı ldquoElektrotexnikanın əsaslarırdquo

5 VRəsulov ldquoElektrotexnikardquo

1

Azərbaycan Respublikasi Təhsil Nazirliyi

tərəfindən 11 oktyabr 2019-cu il tarixli

F-604 saylı əmr ilə təsdiq edilmişdir

Muumləllif

Mehriban Eyvazova

Ruumlbabə Nağıyeva

Rəyccedililər

Xalid Təhməzov

Bakı - 2019

Bu nəşrin məzmunu muumlstəsna olaraq ldquoAzərbaycanda Peşə Təhsili və Təliminin

inkişafına Avropa İttifaqının dəstəyirdquo Texniki Yardım layihəsinin məsuliyyətidir və

heccedil bir halda Avropa İttifaqının moumlvqeyini əks etdirmir

2

Muumlndəricat

Giriş 5
































edir 25
















3


















































4







5

Giriş









olaraq verilmişdir








6



Modulun kodu














































7








I =119916

119929+119955

E=IR+Ir= U+Ir U=IR















E1-E2+E3=İ1R1-İ2R2+ İ3R3- İ4R4

Sxem 12 Duumlyuumln



8


















Test






R= R1 + R2 + + Rn

9


yəni U=U1=U2=U3


U = U1 + U2 + + Un

I = I1 = I2 = In

1

119877=

1

1198771+

1

1198772+∙∙∙

1

119877119899



1198771+1198772



119951



Sxem 16




10

Sxem 17












Test





11














12












qurun





Sxem 112






13










Kontur nədir






q-yə bərаbərdir




A = Uq



A = Ult



U = Ir


A =I2 rt






14




P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903







P= 0 ∙ I = 0






yəni E = Ir + Ir0


Ptam = P + P0=EI

15















16










17





Sxem 117





amperi


18



Cədvəl11














Test








19








Sxem 118








20


Batareya nədir


Test

21


















22




edin




Sxem 22














23




ϕ=ψuminusψI







muumlzakirə edin




Sxem 24




24

















25















Test


edir





119868 =119868119898



119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26


119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0


119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587


119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111
















27




təyin edirrdquo










119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint





0

119879

0 olacaqdır





cos =P

UI


28









Sxem 27











29













30







Sxem 32










Oxşar

Fərqli Fərqli

31









istifadə edilmir








32





muumlqayisə edin

Sxem 35






qoşulur


qoşulur








33





119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909





edin
















34








muumlzakirə edin


Sxem 38











119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862


119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35


119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)


119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862


119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862


119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862


119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862



119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909


119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3


119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909





36


1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593


119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582





olur






muumlqayisə edin









37









38









119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907






1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907






39






























40



F 0 =B qv


Eind=1198650

119902= 119861119907


F=Eq



E =Eind =B119907





U= El= Eindl


E= Eindl=Bvl













41




















qeydlər aparın














42

F=B lI









Pmax=F


yazsaq

Pmex=B lI v=IE















43





E-Eəks ist=Ir0+Ir




UAB=Ir+ Eəks ist


















ehq-nin yaranması

44













goumlstərəcəkdir




























45


a) b)









dolağı

46







p















1

21

1 n

nn

n

nS s


1001

21

n

nnS









n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f


muumlvаfiqdir

47




















48









еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v


















49

60

pnf


60

1p

fn














50





















51







































52




53
















sxemi

54


ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100











Sxem 52


55





















56













57



Sxem 55

















I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt


E2=444f W2Фt


58


I1-2= I2 ndash I1

















59


















qаlаcаqdır




60









Cədvəl 51


Sxem 59











61







Sxem 510






tətbiq sahələri

62



63












Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64















65






66








67










yerləşdirilir




68








Cədvəl 61




Sxem 62














69













70

Sxem 64















Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71








72



Sxem 66

















73


Şəkil 69







74

Sxem 67




I

120575

Qrafik 61












75







2

Muumlndəricat

Giriş 5
































edir 25
















3


















































4







5

Giriş









olaraq verilmişdir








6



Modulun kodu














































7








I =119916

119929+119955

E=IR+Ir= U+Ir U=IR















E1-E2+E3=İ1R1-İ2R2+ İ3R3- İ4R4

Sxem 12 Duumlyuumln



8


















Test






R= R1 + R2 + + Rn

9


yəni U=U1=U2=U3


U = U1 + U2 + + Un

I = I1 = I2 = In

1

119877=

1

1198771+

1

1198772+∙∙∙

1

119877119899



1198771+1198772



119951



Sxem 16




10

Sxem 17












Test





11














12












qurun





Sxem 112






13










Kontur nədir






q-yə bərаbərdir




A = Uq



A = Ult



U = Ir


A =I2 rt






14




P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903







P= 0 ∙ I = 0






yəni E = Ir + Ir0


Ptam = P + P0=EI

15















16










17





Sxem 117





amperi


18



Cədvəl11














Test








19








Sxem 118








20


Batareya nədir


Test

21


















22




edin




Sxem 22














23




ϕ=ψuminusψI







muumlzakirə edin




Sxem 24




24

















25















Test


edir





119868 =119868119898



119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26


119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0


119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587


119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111
















27




təyin edirrdquo










119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint





0

119879

0 olacaqdır





cos =P

UI


28









Sxem 27











29













30







Sxem 32










Oxşar

Fərqli Fərqli

31









istifadə edilmir








32





muumlqayisə edin

Sxem 35






qoşulur


qoşulur








33





119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909





edin
















34








muumlzakirə edin


Sxem 38











119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862


119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35


119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)


119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862


119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862


119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862


119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862



119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909


119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3


119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909





36


1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593


119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582





olur






muumlqayisə edin









37









38









119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907






1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907






39






























40



F 0 =B qv


Eind=1198650

119902= 119861119907


F=Eq



E =Eind =B119907





U= El= Eindl


E= Eindl=Bvl













41




















qeydlər aparın














42

F=B lI









Pmax=F


yazsaq

Pmex=B lI v=IE















43





E-Eəks ist=Ir0+Ir




UAB=Ir+ Eəks ist


















ehq-nin yaranması

44













goumlstərəcəkdir




























45


a) b)









dolağı

46







p















1

21

1 n

nn

n

nS s


1001

21

n

nnS









n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f


muumlvаfiqdir

47




















48









еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v


















49

60

pnf


60

1p

fn














50





















51







































52




53
















sxemi

54


ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100











Sxem 52


55





















56













57



Sxem 55

















I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt


E2=444f W2Фt


58


I1-2= I2 ndash I1

















59


















qаlаcаqdır




60









Cədvəl 51


Sxem 59











61







Sxem 510






tətbiq sahələri

62



63












Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64















65






66








67










yerləşdirilir




68








Cədvəl 61




Sxem 62














69













70

Sxem 64















Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71








72



Sxem 66

















73


Şəkil 69







74

Sxem 67




I

120575

Qrafik 61












75







3


















































4







5

Giriş









olaraq verilmişdir








6



Modulun kodu














































7








I =119916

119929+119955

E=IR+Ir= U+Ir U=IR















E1-E2+E3=İ1R1-İ2R2+ İ3R3- İ4R4

Sxem 12 Duumlyuumln



8


















Test






R= R1 + R2 + + Rn

9


yəni U=U1=U2=U3


U = U1 + U2 + + Un

I = I1 = I2 = In

1

119877=

1

1198771+

1

1198772+∙∙∙

1

119877119899



1198771+1198772



119951



Sxem 16




10

Sxem 17












Test





11














12












qurun





Sxem 112






13










Kontur nədir






q-yə bərаbərdir




A = Uq



A = Ult



U = Ir


A =I2 rt






14




P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903







P= 0 ∙ I = 0






yəni E = Ir + Ir0


Ptam = P + P0=EI

15















16










17





Sxem 117





amperi


18



Cədvəl11














Test








19








Sxem 118








20


Batareya nədir


Test

21


















22




edin




Sxem 22














23




ϕ=ψuminusψI







muumlzakirə edin




Sxem 24




24

















25















Test


edir





119868 =119868119898



119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26


119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0


119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587


119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111
















27




təyin edirrdquo










119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint





0

119879

0 olacaqdır





cos =P

UI


28









Sxem 27











29













30







Sxem 32










Oxşar

Fərqli Fərqli

31









istifadə edilmir








32





muumlqayisə edin

Sxem 35






qoşulur


qoşulur








33





119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909





edin
















34








muumlzakirə edin


Sxem 38











119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862


119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35


119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)


119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862


119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862


119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862


119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862



119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909


119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3


119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909





36


1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593


119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582





olur






muumlqayisə edin









37









38









119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907






1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907






39






























40



F 0 =B qv


Eind=1198650

119902= 119861119907


F=Eq



E =Eind =B119907





U= El= Eindl


E= Eindl=Bvl













41




















qeydlər aparın














42

F=B lI









Pmax=F


yazsaq

Pmex=B lI v=IE















43





E-Eəks ist=Ir0+Ir




UAB=Ir+ Eəks ist


















ehq-nin yaranması

44













goumlstərəcəkdir




























45


a) b)









dolağı

46







p















1

21

1 n

nn

n

nS s


1001

21

n

nnS









n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f


muumlvаfiqdir

47




















48









еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v


















49

60

pnf


60

1p

fn














50





















51







































52




53
















sxemi

54


ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100











Sxem 52


55





















56













57



Sxem 55

















I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt


E2=444f W2Фt


58


I1-2= I2 ndash I1

















59


















qаlаcаqdır




60









Cədvəl 51


Sxem 59











61







Sxem 510






tətbiq sahələri

62



63












Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64















65






66








67










yerləşdirilir




68








Cədvəl 61




Sxem 62














69













70

Sxem 64















Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71








72



Sxem 66

















73


Şəkil 69







74

Sxem 67




I

120575

Qrafik 61












75







4







5

Giriş









olaraq verilmişdir








6



Modulun kodu














































7








I =119916

119929+119955

E=IR+Ir= U+Ir U=IR















E1-E2+E3=İ1R1-İ2R2+ İ3R3- İ4R4

Sxem 12 Duumlyuumln



8


















Test






R= R1 + R2 + + Rn

9


yəni U=U1=U2=U3


U = U1 + U2 + + Un

I = I1 = I2 = In

1

119877=

1

1198771+

1

1198772+∙∙∙

1

119877119899



1198771+1198772



119951



Sxem 16




10

Sxem 17












Test





11














12












qurun





Sxem 112






13










Kontur nədir






q-yə bərаbərdir




A = Uq



A = Ult



U = Ir


A =I2 rt






14




P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903







P= 0 ∙ I = 0






yəni E = Ir + Ir0


Ptam = P + P0=EI

15















16










17





Sxem 117





amperi


18



Cədvəl11














Test








19








Sxem 118








20


Batareya nədir


Test

21


















22




edin




Sxem 22














23




ϕ=ψuminusψI







muumlzakirə edin




Sxem 24




24

















25















Test


edir





119868 =119868119898



119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26


119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0


119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587


119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111
















27




təyin edirrdquo










119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint





0

119879

0 olacaqdır





cos =P

UI


28









Sxem 27











29













30







Sxem 32










Oxşar

Fərqli Fərqli

31









istifadə edilmir








32





muumlqayisə edin

Sxem 35






qoşulur


qoşulur








33





119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909





edin
















34








muumlzakirə edin


Sxem 38











119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862


119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35


119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)


119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862


119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862


119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862


119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862



119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909


119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3


119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909





36


1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593


119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582





olur






muumlqayisə edin









37









38









119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907






1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907






39






























40



F 0 =B qv


Eind=1198650

119902= 119861119907


F=Eq



E =Eind =B119907





U= El= Eindl


E= Eindl=Bvl













41




















qeydlər aparın














42

F=B lI









Pmax=F


yazsaq

Pmex=B lI v=IE















43





E-Eəks ist=Ir0+Ir




UAB=Ir+ Eəks ist


















ehq-nin yaranması

44













goumlstərəcəkdir




























45


a) b)









dolağı

46







p















1

21

1 n

nn

n

nS s


1001

21

n

nnS









n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f


muumlvаfiqdir

47




















48









еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v


















49

60

pnf


60

1p

fn














50





















51







































52




53
















sxemi

54


ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100











Sxem 52


55





















56













57



Sxem 55

















I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt


E2=444f W2Фt


58


I1-2= I2 ndash I1

















59


















qаlаcаqdır




60









Cədvəl 51


Sxem 59











61







Sxem 510






tətbiq sahələri

62



63












Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64















65






66








67










yerləşdirilir




68








Cədvəl 61




Sxem 62














69













70

Sxem 64















Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71








72



Sxem 66

















73


Şəkil 69







74

Sxem 67




I

120575

Qrafik 61












75







5

Giriş









olaraq verilmişdir








6



Modulun kodu














































7








I =119916

119929+119955

E=IR+Ir= U+Ir U=IR















E1-E2+E3=İ1R1-İ2R2+ İ3R3- İ4R4

Sxem 12 Duumlyuumln



8


















Test






R= R1 + R2 + + Rn

9


yəni U=U1=U2=U3


U = U1 + U2 + + Un

I = I1 = I2 = In

1

119877=

1

1198771+

1

1198772+∙∙∙

1

119877119899



1198771+1198772



119951



Sxem 16




10

Sxem 17












Test





11














12












qurun





Sxem 112






13










Kontur nədir






q-yə bərаbərdir




A = Uq



A = Ult



U = Ir


A =I2 rt






14




P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903







P= 0 ∙ I = 0






yəni E = Ir + Ir0


Ptam = P + P0=EI

15















16










17





Sxem 117





amperi


18



Cədvəl11














Test








19








Sxem 118








20


Batareya nədir


Test

21


















22




edin




Sxem 22














23




ϕ=ψuminusψI







muumlzakirə edin




Sxem 24




24

















25















Test


edir





119868 =119868119898



119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26


119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0


119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587


119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111
















27




təyin edirrdquo










119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint





0

119879

0 olacaqdır





cos =P

UI


28









Sxem 27











29













30







Sxem 32










Oxşar

Fərqli Fərqli

31









istifadə edilmir








32





muumlqayisə edin

Sxem 35






qoşulur


qoşulur








33





119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909





edin
















34








muumlzakirə edin


Sxem 38











119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862


119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35


119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)


119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862


119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862


119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862


119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862



119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909


119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3


119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909





36


1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593


119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582





olur






muumlqayisə edin









37









38









119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907






1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907






39






























40



F 0 =B qv


Eind=1198650

119902= 119861119907


F=Eq



E =Eind =B119907





U= El= Eindl


E= Eindl=Bvl













41




















qeydlər aparın














42

F=B lI









Pmax=F


yazsaq

Pmex=B lI v=IE















43





E-Eəks ist=Ir0+Ir




UAB=Ir+ Eəks ist


















ehq-nin yaranması

44













goumlstərəcəkdir




























45


a) b)









dolağı

46







p















1

21

1 n

nn

n

nS s


1001

21

n

nnS









n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f


muumlvаfiqdir

47




















48









еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v


















49

60

pnf


60

1p

fn














50





















51







































52




53
















sxemi

54


ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100











Sxem 52


55





















56













57



Sxem 55

















I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt


E2=444f W2Фt


58


I1-2= I2 ndash I1

















59


















qаlаcаqdır




60









Cədvəl 51


Sxem 59











61







Sxem 510






tətbiq sahələri

62



63












Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64















65






66








67










yerləşdirilir




68








Cədvəl 61




Sxem 62














69













70

Sxem 64















Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71








72



Sxem 66

















73


Şəkil 69







74

Sxem 67




I

120575

Qrafik 61












75







6



Modulun kodu














































7








I =119916

119929+119955

E=IR+Ir= U+Ir U=IR















E1-E2+E3=İ1R1-İ2R2+ İ3R3- İ4R4

Sxem 12 Duumlyuumln



8


















Test






R= R1 + R2 + + Rn

9


yəni U=U1=U2=U3


U = U1 + U2 + + Un

I = I1 = I2 = In

1

119877=

1

1198771+

1

1198772+∙∙∙

1

119877119899



1198771+1198772



119951



Sxem 16




10

Sxem 17












Test





11














12












qurun





Sxem 112






13










Kontur nədir






q-yə bərаbərdir




A = Uq



A = Ult



U = Ir


A =I2 rt






14




P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903







P= 0 ∙ I = 0






yəni E = Ir + Ir0


Ptam = P + P0=EI

15















16










17





Sxem 117





amperi


18



Cədvəl11














Test








19








Sxem 118








20


Batareya nədir


Test

21


















22




edin




Sxem 22














23




ϕ=ψuminusψI







muumlzakirə edin




Sxem 24




24

















25















Test


edir





119868 =119868119898



119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26


119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0


119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587


119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111
















27




təyin edirrdquo










119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint





0

119879

0 olacaqdır





cos =P

UI


28









Sxem 27











29













30







Sxem 32










Oxşar

Fərqli Fərqli

31









istifadə edilmir








32





muumlqayisə edin

Sxem 35






qoşulur


qoşulur








33





119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909





edin
















34








muumlzakirə edin


Sxem 38











119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862


119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35


119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)


119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862


119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862


119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862


119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862



119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909


119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3


119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909





36


1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593


119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582





olur






muumlqayisə edin









37









38









119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907






1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907






39






























40



F 0 =B qv


Eind=1198650

119902= 119861119907


F=Eq



E =Eind =B119907





U= El= Eindl


E= Eindl=Bvl













41




















qeydlər aparın














42

F=B lI









Pmax=F


yazsaq

Pmex=B lI v=IE















43





E-Eəks ist=Ir0+Ir




UAB=Ir+ Eəks ist


















ehq-nin yaranması

44













goumlstərəcəkdir




























45


a) b)









dolağı

46







p















1

21

1 n

nn

n

nS s


1001

21

n

nnS









n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f


muumlvаfiqdir

47




















48









еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v


















49

60

pnf


60

1p

fn














50





















51







































52




53
















sxemi

54


ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100











Sxem 52


55





















56













57



Sxem 55

















I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt


E2=444f W2Фt


58


I1-2= I2 ndash I1

















59


















qаlаcаqdır




60









Cədvəl 51


Sxem 59











61







Sxem 510






tətbiq sahələri

62



63












Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64















65






66








67










yerləşdirilir




68








Cədvəl 61




Sxem 62














69













70

Sxem 64















Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71








72



Sxem 66

















73


Şəkil 69







74

Sxem 67




I

120575

Qrafik 61












75







7








I =119916

119929+119955

E=IR+Ir= U+Ir U=IR















E1-E2+E3=İ1R1-İ2R2+ İ3R3- İ4R4

Sxem 12 Duumlyuumln



8


















Test






R= R1 + R2 + + Rn

9


yəni U=U1=U2=U3


U = U1 + U2 + + Un

I = I1 = I2 = In

1

119877=

1

1198771+

1

1198772+∙∙∙

1

119877119899



1198771+1198772



119951



Sxem 16




10

Sxem 17












Test





11














12












qurun





Sxem 112






13










Kontur nədir






q-yə bərаbərdir




A = Uq



A = Ult



U = Ir


A =I2 rt






14




P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903







P= 0 ∙ I = 0






yəni E = Ir + Ir0


Ptam = P + P0=EI

15















16










17





Sxem 117





amperi


18



Cədvəl11














Test








19








Sxem 118








20


Batareya nədir


Test

21


















22




edin




Sxem 22














23




ϕ=ψuminusψI







muumlzakirə edin




Sxem 24




24

















25















Test


edir





119868 =119868119898



119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26


119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0


119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587


119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111
















27




təyin edirrdquo










119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint





0

119879

0 olacaqdır





cos =P

UI


28









Sxem 27











29













30







Sxem 32










Oxşar

Fərqli Fərqli

31









istifadə edilmir








32





muumlqayisə edin

Sxem 35






qoşulur


qoşulur








33





119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909





edin
















34








muumlzakirə edin


Sxem 38











119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862


119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35


119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)


119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862


119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862


119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862


119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862



119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909


119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3


119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909





36


1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593


119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582





olur






muumlqayisə edin









37









38









119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907






1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907






39






























40



F 0 =B qv


Eind=1198650

119902= 119861119907


F=Eq



E =Eind =B119907





U= El= Eindl


E= Eindl=Bvl













41




















qeydlər aparın














42

F=B lI









Pmax=F


yazsaq

Pmex=B lI v=IE















43





E-Eəks ist=Ir0+Ir




UAB=Ir+ Eəks ist


















ehq-nin yaranması

44













goumlstərəcəkdir




























45


a) b)









dolağı

46







p















1

21

1 n

nn

n

nS s


1001

21

n

nnS









n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f


muumlvаfiqdir

47




















48









еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v


















49

60

pnf


60

1p

fn














50





















51







































52




53
















sxemi

54


ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100











Sxem 52


55





















56













57



Sxem 55

















I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt


E2=444f W2Фt


58


I1-2= I2 ndash I1

















59


















qаlаcаqdır




60









Cədvəl 51


Sxem 59











61







Sxem 510






tətbiq sahələri

62



63












Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64















65






66








67










yerləşdirilir




68








Cədvəl 61




Sxem 62














69













70

Sxem 64















Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71








72



Sxem 66

















73


Şəkil 69







74

Sxem 67




I

120575

Qrafik 61












75







8


















Test






R= R1 + R2 + + Rn

9


yəni U=U1=U2=U3


U = U1 + U2 + + Un

I = I1 = I2 = In

1

119877=

1

1198771+

1

1198772+∙∙∙

1

119877119899



1198771+1198772



119951



Sxem 16




10

Sxem 17












Test





11














12












qurun





Sxem 112






13










Kontur nədir






q-yə bərаbərdir




A = Uq



A = Ult



U = Ir


A =I2 rt






14




P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903







P= 0 ∙ I = 0






yəni E = Ir + Ir0


Ptam = P + P0=EI

15















16










17





Sxem 117





amperi


18



Cədvəl11














Test








19








Sxem 118








20


Batareya nədir


Test

21


















22




edin




Sxem 22














23




ϕ=ψuminusψI







muumlzakirə edin




Sxem 24




24

















25















Test


edir





119868 =119868119898



119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26


119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0


119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587


119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111
















27




təyin edirrdquo










119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint





0

119879

0 olacaqdır





cos =P

UI


28









Sxem 27











29













30







Sxem 32










Oxşar

Fərqli Fərqli

31









istifadə edilmir








32





muumlqayisə edin

Sxem 35






qoşulur


qoşulur








33





119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909





edin
















34








muumlzakirə edin


Sxem 38











119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862


119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35


119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)


119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862


119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862


119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862


119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862



119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909


119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3


119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909





36


1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593


119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582





olur






muumlqayisə edin









37









38









119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907






1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907






39






























40



F 0 =B qv


Eind=1198650

119902= 119861119907


F=Eq



E =Eind =B119907





U= El= Eindl


E= Eindl=Bvl













41




















qeydlər aparın














42

F=B lI









Pmax=F


yazsaq

Pmex=B lI v=IE















43





E-Eəks ist=Ir0+Ir




UAB=Ir+ Eəks ist


















ehq-nin yaranması

44













goumlstərəcəkdir




























45


a) b)









dolağı

46







p















1

21

1 n

nn

n

nS s


1001

21

n

nnS









n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f


muumlvаfiqdir

47




















48









еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v


















49

60

pnf


60

1p

fn














50





















51







































52




53
















sxemi

54


ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100











Sxem 52


55





















56













57



Sxem 55

















I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt


E2=444f W2Фt


58


I1-2= I2 ndash I1

















59


















qаlаcаqdır




60









Cədvəl 51


Sxem 59











61







Sxem 510






tətbiq sahələri

62



63












Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64















65






66








67










yerləşdirilir




68








Cədvəl 61




Sxem 62














69













70

Sxem 64















Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71








72



Sxem 66

















73


Şəkil 69







74

Sxem 67




I

120575

Qrafik 61












75







9


yəni U=U1=U2=U3


U = U1 + U2 + + Un

I = I1 = I2 = In

1

119877=

1

1198771+

1

1198772+∙∙∙

1

119877119899



1198771+1198772



119951



Sxem 16




10

Sxem 17












Test





11














12












qurun





Sxem 112






13










Kontur nədir






q-yə bərаbərdir




A = Uq



A = Ult



U = Ir


A =I2 rt






14




P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903







P= 0 ∙ I = 0






yəni E = Ir + Ir0


Ptam = P + P0=EI

15















16










17





Sxem 117





amperi


18



Cədvəl11














Test








19








Sxem 118








20


Batareya nədir


Test

21


















22




edin




Sxem 22














23




ϕ=ψuminusψI







muumlzakirə edin




Sxem 24




24

















25















Test


edir





119868 =119868119898



119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26


119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0


119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587


119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111
















27




təyin edirrdquo










119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint





0

119879

0 olacaqdır





cos =P

UI


28









Sxem 27











29













30







Sxem 32










Oxşar

Fərqli Fərqli

31









istifadə edilmir








32





muumlqayisə edin

Sxem 35






qoşulur


qoşulur








33





119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909





edin
















34








muumlzakirə edin


Sxem 38











119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862


119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35


119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)


119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862


119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862


119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862


119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862



119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909


119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3


119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909





36


1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593


119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582





olur






muumlqayisə edin









37









38









119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907






1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907






39






























40



F 0 =B qv


Eind=1198650

119902= 119861119907


F=Eq



E =Eind =B119907





U= El= Eindl


E= Eindl=Bvl













41




















qeydlər aparın














42

F=B lI









Pmax=F


yazsaq

Pmex=B lI v=IE















43





E-Eəks ist=Ir0+Ir




UAB=Ir+ Eəks ist


















ehq-nin yaranması

44













goumlstərəcəkdir




























45


a) b)









dolağı

46







p















1

21

1 n

nn

n

nS s


1001

21

n

nnS









n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f


muumlvаfiqdir

47




















48









еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v


















49

60

pnf


60

1p

fn














50





















51







































52




53
















sxemi

54


ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100











Sxem 52


55





















56













57



Sxem 55

















I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt


E2=444f W2Фt


58


I1-2= I2 ndash I1

















59


















qаlаcаqdır




60









Cədvəl 51


Sxem 59











61







Sxem 510






tətbiq sahələri

62



63












Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64















65






66








67










yerləşdirilir




68








Cədvəl 61




Sxem 62














69













70

Sxem 64















Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71








72



Sxem 66

















73


Şəkil 69







74

Sxem 67




I

120575

Qrafik 61












75







10

Sxem 17












Test





11














12












qurun





Sxem 112






13










Kontur nədir






q-yə bərаbərdir




A = Uq



A = Ult



U = Ir


A =I2 rt






14




P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903







P= 0 ∙ I = 0






yəni E = Ir + Ir0


Ptam = P + P0=EI

15















16










17





Sxem 117





amperi


18



Cədvəl11














Test








19








Sxem 118








20


Batareya nədir


Test

21


















22




edin




Sxem 22














23




ϕ=ψuminusψI







muumlzakirə edin




Sxem 24




24

















25















Test


edir





119868 =119868119898



119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26


119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0


119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587


119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111
















27




təyin edirrdquo










119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint





0

119879

0 olacaqdır





cos =P

UI


28









Sxem 27











29













30







Sxem 32










Oxşar

Fərqli Fərqli

31









istifadə edilmir








32





muumlqayisə edin

Sxem 35






qoşulur


qoşulur








33





119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909





edin
















34








muumlzakirə edin


Sxem 38











119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862


119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35


119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)


119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862


119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862


119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862


119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862



119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909


119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3


119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909





36


1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593


119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582





olur






muumlqayisə edin









37









38









119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907






1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907






39






























40



F 0 =B qv


Eind=1198650

119902= 119861119907


F=Eq



E =Eind =B119907





U= El= Eindl


E= Eindl=Bvl













41




















qeydlər aparın














42

F=B lI









Pmax=F


yazsaq

Pmex=B lI v=IE















43





E-Eəks ist=Ir0+Ir




UAB=Ir+ Eəks ist


















ehq-nin yaranması

44













goumlstərəcəkdir




























45


a) b)









dolağı

46







p















1

21

1 n

nn

n

nS s


1001

21

n

nnS









n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f


muumlvаfiqdir

47




















48









еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v


















49

60

pnf


60

1p

fn














50





















51







































52




53
















sxemi

54


ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100











Sxem 52


55





















56













57



Sxem 55

















I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt


E2=444f W2Фt


58


I1-2= I2 ndash I1

















59


















qаlаcаqdır




60









Cədvəl 51


Sxem 59











61







Sxem 510






tətbiq sahələri

62



63












Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64















65






66








67










yerləşdirilir




68








Cədvəl 61




Sxem 62














69













70

Sxem 64















Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71








72



Sxem 66

















73


Şəkil 69







74

Sxem 67




I

120575

Qrafik 61












75







11














12












qurun





Sxem 112






13










Kontur nədir






q-yə bərаbərdir




A = Uq



A = Ult



U = Ir


A =I2 rt






14




P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903







P= 0 ∙ I = 0






yəni E = Ir + Ir0


Ptam = P + P0=EI

15















16










17





Sxem 117





amperi


18



Cədvəl11














Test








19








Sxem 118








20


Batareya nədir


Test

21


















22




edin




Sxem 22














23




ϕ=ψuminusψI







muumlzakirə edin




Sxem 24




24

















25















Test


edir





119868 =119868119898



119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26


119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0


119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587


119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111
















27




təyin edirrdquo










119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint





0

119879

0 olacaqdır





cos =P

UI


28









Sxem 27











29













30







Sxem 32










Oxşar

Fərqli Fərqli

31









istifadə edilmir








32





muumlqayisə edin

Sxem 35






qoşulur


qoşulur








33





119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909





edin
















34








muumlzakirə edin


Sxem 38











119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862


119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35


119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)


119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862


119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862


119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862


119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862



119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909


119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3


119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909





36


1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593


119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582





olur






muumlqayisə edin









37









38









119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907






1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907






39






























40



F 0 =B qv


Eind=1198650

119902= 119861119907


F=Eq



E =Eind =B119907





U= El= Eindl


E= Eindl=Bvl













41




















qeydlər aparın














42

F=B lI









Pmax=F


yazsaq

Pmex=B lI v=IE















43





E-Eəks ist=Ir0+Ir




UAB=Ir+ Eəks ist


















ehq-nin yaranması

44













goumlstərəcəkdir




























45


a) b)









dolağı

46







p















1

21

1 n

nn

n

nS s


1001

21

n

nnS









n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f


muumlvаfiqdir

47




















48









еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v


















49

60

pnf


60

1p

fn














50





















51







































52




53
















sxemi

54


ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100











Sxem 52


55





















56













57



Sxem 55

















I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt


E2=444f W2Фt


58


I1-2= I2 ndash I1

















59


















qаlаcаqdır




60









Cədvəl 51


Sxem 59











61







Sxem 510






tətbiq sahələri

62



63












Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64















65






66








67










yerləşdirilir




68








Cədvəl 61




Sxem 62














69













70

Sxem 64















Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71








72



Sxem 66

















73


Şəkil 69







74

Sxem 67




I

120575

Qrafik 61












75







12












qurun





Sxem 112






13










Kontur nədir






q-yə bərаbərdir




A = Uq



A = Ult



U = Ir


A =I2 rt






14




P=119860

119905= 119880119868 = 1198682119903







P= 0 ∙ I = 0






yəni E = Ir + Ir0


Ptam = P + P0=EI

15















16










17





Sxem 117





amperi


18



Cədvəl11














Test








19








Sxem 118








20


Batareya nədir


Test

21


















22




edin




Sxem 22














23




ϕ=ψuminusψI







muumlzakirə edin




Sxem 24




24

















25















Test


edir





119868 =119868119898



119880 =119880119898

radic2 119864 =

119864119898

radic2 Ф =

Ф119898

radic2

26


119864119900119903 =2

119879int 119864119898 sin 120596 119905119889119905 =

2119864119898

120587= 0637119864119898

1198792

0


119868119900119903 =2119868119898

120587 119880119900119903 =

2119880119898

120587


119870119891 =119864

119864119900119903=

119868

119868119900119903=

119880

119880119900119903=

120587

2radic2= 111
















27




təyin edirrdquo










119906 = 119880119898119904119894119899120596119905 119894 Im sint





0

119879

0 olacaqdır





cos =P

UI


28









Sxem 27











29













30







Sxem 32










Oxşar

Fərqli Fərqli

31









istifadə edilmir








32





muumlqayisə edin

Sxem 35






qoşulur


qoşulur








33





119880119909 = radic3 ∙ 119880119891 119868119891 = 119868119909





edin
















34








muumlzakirə edin


Sxem 38











119901119860 = 119906119860 ∙ 119894119860

119901119861 = 119906119861 ∙ 119894119861

119901119862 = 119906119862 ∙ 119894119862


119906119860 = 119880119898 ∙ 119904119894119899120596119905

119906119861 = 119880119898 sin (120596119905 minus2120587

3) 119906119888 = 119880119898 sin (120596119905 +

2120587

3)


35


119894119860 = 119868119860119898 sin(120596119905 minus 120593119860)

119894119861 = 119868119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119861)

119894119888 = 119868119888119898 sin (120596119905 minus2120587

3 minus 120593119888)


119875119860 = 119880119860119868119860 cos 120593119860

119875119861 = 119880119861119868119861 cos 120593119861

119875119862 = 119880119862119868119862 cos 120593119862


119876119860 = 119880119860119868119860 sin 120593119860

119876119861 = 119880119861119868119861 sin 120593119861

119876119862 = 119880119862119868119862 sin 120593119862


119878119860 = 119880119860119868119860

119878119861 = 119880119861119868119861

119878119862 = 119880119862119868119862


119875 = 119875119860 + 119875119861 + 119875119862

119876 = 119876119860 + 119876119861 + 119876119862



119880119891 =119880119909

radic3

119868119891 = 119868119909


119880119891 = 119880119909

119868119891 =119868119909

radic3


119875 = radic3119880119909119868119909119888119900119904120593

119876 = radic3119880119909119868119909119904119894119899120593

119878 = radic3119880119909119868119909





36


1198801198912 =119880119909

radic3 1198681199092 = 1198681198912 +

1198801198912

119885=

119880119909

radic3119885119891

1198752 = 3 ∙ 1198801198912 ∙ 1198681198912 ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙119880119909

radic3∙

119880119909

radic3119885119891

∙ 119888119900119904120593 =119880119909

2

119885119891∙ 119888119894119904120593


119880119891∆ = 119880119909 119868119891∆ =119868119909∆

radic3 =

119880119891∆

119885119891=

119880119909

119885119891

119875∆ = 3 ∙ 119880119891∆ ∙ 119888119900119904120593 = 3 ∙ 119880119909

119880119909

119885119891∙ 119888119900119904120593 =

3 ∙ 1198801199092

119885119891∙ 119888119894119904120593

Deməli 119868119909∆ = 3 ∙ 119868119909120582

119875∆ = 3 ∙ 119875120582





olur






muumlqayisə edin









37









38









119868 =119899119902119878119897

119905= 119899119902119878119907






1198650 =119865

119899119878119897= 119861

119897119902119878119907119899

119899119878119897= 119861119902119907






39






























40



F 0 =B qv


Eind=1198650

119902= 119861119907


F=Eq



E =Eind =B119907





U= El= Eindl


E= Eindl=Bvl













41




















qeydlər aparın














42

F=B lI









Pmax=F


yazsaq

Pmex=B lI v=IE















43





E-Eəks ist=Ir0+Ir




UAB=Ir+ Eəks ist


















ehq-nin yaranması

44













goumlstərəcəkdir




























45


a) b)









dolağı

46







p















1

21

1 n

nn

n

nS s


1001

21

n

nnS









n2 = n1-ns = n1(1-S)= )1(60 1 S

p

f


muumlvаfiqdir

47




















48









еhq yаrаnır

e Bl 10-8 v


















49

60

pnf


60

1p

fn














50





















51







































52




53
















sxemi

54


ή =1198752

1198751=

1198752

1198752 + 119875119872 + 119875119875∙ 100











Sxem 52


55





















56













57



Sxem 55

















I1U1= I2U2ω1

Generator Elektrik

enerjisi

E1=444f W1Фt


E2=444f W2Фt


58


I1-2= I2 ndash I1

















59


















qаlаcаqdır




60









Cədvəl 51


Sxem 59











61







Sxem 510






tətbiq sahələri

62



63












Sxem 61

sıra 1

0

5

10

19131941

19812006

2018

1913

1941

1981

2006

2018

64















65






66








67










yerləşdirilir




68








Cədvəl 61




Sxem 62














69













70

Sxem 64















Transformator

Alccedilaldıcı

U1gtU2

Yuumlksəldici

U1ltU2

71








72



Sxem 66

















73


Şəkil 69







74

Sxem 67




I

120575

Qrafik 61












75







Documents

Elektrotexnikanın Əsasları